view_headline
search
close
2

مثنوی معنوی - دفتر دوم

براساس تصحیح سید حسن میرخانی

مثنوی معنوی - دفتر دوم 3195
مشاهده متن

پدیدآورمولانا جلال‌الدین محمد بلخی رومی

گروه اخلاق وحکمت وعرفان

مجموعه مثنوی معنوی

جلدهای کتاب (3 جلد)
1 2 3

توضیحات

دفتر دوم از کتاب شریف «مثنوی معنوی» اثر نفیس و گرانسنگ مولانا جلال‌الدین محمد رومی بلخی است که با تصحیحی بر متن مصحَّح مرحوم سیدحسن میرخانی، به ساحت طالبان علم و معرفت تقدیم می‌گردد.
برخی از مهمترین موضوعات مندرج در این دفتر:
- گرفتاری در وادی توهّمات و تخیّلات.
- اهمیّت عقل و تعقّل.
- ابلیس در لباس زاهدان و دوستان.
- لزوم رهایی از بند دنیا.
- ملامت خلق بر اولیا به جهت جهالت.
- کیفیت دعا‌کردن به درگاه خداوند متعال.
- ایمان و تسلیم دربرابر قضا و قدر إلهی.
- تعلّق انسان به عالم دنیا و فراموشی حقیقت خود.

بازکردن فهرست بستن فهرست
!در این بخش میتوانید در متن کتاب جستجو نمایید
/201
پی دی اف پی دی اف موبایل ورد

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

1

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

2

  •  

  •  

  • کتاب حاضر هنوز به زیور طبع آراسته نشده است؛ در شرف چاپ و نشر قرار دارد؛ لذا حق چاپ و نشر برای مکتب وحی محفوظ است.

  •  

  •  

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

3

  •  

  •  

  • بسم الله الرحمن الرحیم

  •  

  •  

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

4

  •  

  • دیباچۀ دفتر دوّم

  •  

  • بیان بعضی از حکمتِ تأخیرِ این مجلّدِ دوّم که اگر جملۀ حکمت الٰهی، بنده را معلوم شود در‌ فوائد آن کار، بنده از آن کار فرو مانَد و حکمتِ بی‌پایان حق تعالیٰ ادراک او را ویران سازد و بدان کار نپردازد؛ پس حق تعالی شِمّه‌ای از آن حکمت بی‌پایانْ مهارِ بینی او کند و او را بدان کار کِشد. و اگر او را از آن فایده هیچ خبر نکند هیچ نجنبد؛ زیرا که وی را جنبانیدن از بهر آن است که از بهر آن مصلحت آفریده شده است.1 و اگر حکمتِ آن بر او فرو ریزد هم نتواند جنبیدن، چنان‌که در‌ بینیِ شتر اگر مهار نبوَد نرود و اگر سخت بزرگ هم بوَد نرود و فرو خسبد؛ ﴿وَ إن مِن شَي‌ءٍ إلّا عِندَنا خَزائِنُهُ و ما نُنَزِّلُهُ إلّا بِقَدَرٍ مَعلوم﴾ خاکْ بی‌آب کلوخ نشود و چون آبْ بسیار بوَد هم کلوخ نشود، ﴿وَ السَّماءَ رَفَعَها و وَضَعَ الْميزان﴾ به میزان دهد هر چیز را نه بی‌میزان و بی‌حساب. إلّا کسانی که از عالَم خلقْ مُبَدَّل شده‌اند2 و ﴿تَرزُقُ مَن تَشاءُ بِغَيرِ حِساب﴾ گشته‌اند «وَ مَن لَم يَذُقْ لَم يَدرِ!»3

  • پرسید یکی که: «عاشقی چیست؟»***گفتم که: «چو ما شوی بدانی!»

  • عشق و محبّت را بی‌حسابْ جهتِ آن گفته‌اند که صفات حقّ است به حقیقت، و نسبت او به بنده مَجاز است؛ ﴿يُحِبُّهُم﴾ تمام است، ﴿يُحِبّونَه﴾4 کدام است؟! اَلحمدُ لِلّهِ حقَّ حَمْدِه، و الصّلاةُ علیٰ محمّدٍ و آلِه!

    1.  نسخۀ قونیه: زیرا جنباننده از بهره‌های آدمیان است که از بهر آن مصلحت کنیم.
    2.  سوره الصافات آیۀ 39 و 40: ﴿وَمَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ﴾.
    3. مَن لَم‌یَذق...: آن‌کس که نچشیده، نمی‌داند.
    4.  سوره المائده آیه 54.
      ﴿يُحِبُّهُم﴾: خدا ایشان را دوست دارد. ﴿يُحِبّونَه﴾: آنان خدا را دوست دارند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

5

  •  

  • [بیان سبب تأخیر دفتر دوّم]

  •  

  • مدّتی این مثنوی تأخیر شد***مهلتی بایست تا خونْ شیر شد
  • تا نزاید بختِ تو فرزندِ نو***خون نگردد شیرِ شیرین، خوش شنو
  • چون ضیاءُ الحقْ حُسامُ الدّینْ عِنان***باز‌گردانید ز اوجِ آسمان
  • چون به مِعراجِ حقایق رفته بود***بی‌بهارش غنچه‌‌ها نشْکفته بود
  • چون ز در‌یا سویِ ساحل بازگشت***چنگِ شعرِ مثنوی با ساز گشت
  • مثنوی که صیقلِ ارواح بود***بازگشتش روزِ اِستفتاح بود
  • مَطلَعِ تاریخِ این سودا و سود***سال هجرتْ ششصد و شصت و دو بود
  • بلبلی ز ینجا برفت و بازگشت***بهرِ صیدِ این معانی بازگشت
  • ساعدِ شَه مَسکنِ این باز باد***تا ابد بر خلقْ این در باز باد
  • آفتِ این درْ هویٰ و شهوت است***ور نه اینجا شربت اندر شربت است
  • این دهان بر‌بند تا بینی عیان***چشم‌بندِ آن جهان، حلق و دهان
  • ای دهان، تو خود دهانه‌یْ دوزخی***وِ ای جهان، تو بر مثالِ برزخی1
  • نورِ باقی پهلویِ دنیای دون***شیرِ صافی پهلویِ جوهای خون
  • چون در او گامی زنی بی‌احتیاط***شیرِ تو خون می‌شود از اِختلاط
  • یک قدم زد آدم اندر ذوقِ نفْس***شد فِراقِ صدرِ جنّتْ طوقِ نفْس
  • همچو دیو از وی فرشته می‌گریخت***بَهرِ نانی چند، آب از چشم ریخت
  • ‌‌گر‌چه یک مو بُد گنه کاو جُسته بود***لیک آن مو در دو دیده رُسته بود
  • بود آدم دیدۀ نورِ قدیم***مویْ در دیده بوَد کوهِ عظیم
  • گر در آن حالت بکَردی مشورت***در پشیمانی نگفتی معذرت
  • ز آنکه با عقلی چو عقلی جفت شد***مانعِ بد فعلی و بد‌گفت شد
  • نفْس چون با نفْسِ دیگر یار شد***عقلِ جزوی عاطِل و بی‌کار شد
  • گر ز تنهایی تو ناهیدی شوی***زیر ظلّ یارْ خورشیدی شوی2
    1. تصحیح‌شده بر اساس نسخۀ قونیه. میرخانی: دهانِ دوزخی.
    2.  نسخۀ قونیه: چون ز تنهایی تو نومیدی شوی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

6
  • ر‌و بجو یارِ خدایی را تو زود***چون چنان کردی، خدا یارِ تو بود
  • آن که در خلوت نظرْ بر‌دوختَه‌ست***آخِر آن را هم ز یار آموختَه‌ست
  • خلوت از اَغیار باید نی ز یار***پوستین بهرِ دِی آمد نی بهار
  • عقلْ با عقلِ دگر دو تا شود***نورْ افزون گشت و ره پیدا شود
  • نفْس با نفْسِ دگر خندان شود***ظلمتْ افزون گشت و رهْ پنهان شود
  • یارْ چشمِ توست ای مردِ شکار***از خس و خاشاکْ او را پاک دار
  • هین به جاروبِ زبان گَردی مکُن***چشم را از خَسْ ره آوردی مکُن
  • چون‌که ‌مؤمن آینه‌یْ مؤمن بوَد***رویِ او ز‌آلودگی ایمن بوَد
  • یارْ آیینَه‌ست جان را در حَزَن***بر رخِ آیینه -ای جان- دم مَزَن1
  • تا نپوشد رویِ خود را از دَمَت***دم فرو بردن بباید هر دَمَت
  • کم ز خاکی؟! چون‌که ‌خاکی یار یافت***از بهاری صد هزار انوار یافت
  • آن درختی کاو شود با یارْ جفت***از هوای خوش ز سر تا پا شکفت
  • در خزان چون دیدْ او یارِ خِلاف***در‌کشید او رو و سر زیرِ لحاف
  • گفت: «یارِ بد، بَلا آشفتن است***چون‌که ‌او آمد طریقَم خفتن است
  • پس بخُسبم باشم از اصحابِ کهف***بهْ ز دقیانوس باشد خوابِ کهف‌»2
  • یَقظه‌شان مَصروفِ دقیانوس بود***خوابشان سرمایۀ ناموس بود
  • خوابْ بیداری‌ست چون با دانش است***وایِ بیداری که با نادان نشست
  • چون‌که ‌زاغانْ خیمه بر گلشن زدند***بلبلانْ پنهان شدند و تن زدند3
  • ز‌آنکه بی‌گلزارْ بلبل خامُش است***غیبتِ خورشیدْ بیداری‌کُش است
  • آفتاب ار ترکِ این گلشن کُند***تا که تحتَ الأرض‌ْ را روشن کند4
  • آفتابِ معرفت را نَقل نیست***مَشرقِ او غیرِ جان و عقل نیست
  • خاصه خورشیدِ کمالی کآن سَری‌ست***روز و شبْ کردارِ او روشنگری‌ست
  • مَطلَعِ شمس آ اگر اسکندری***بعد از آن هرجا رَوی، نیکوفَری
  • بعد از آن هر جا روی، مَشرق شود***شرق‌ها بر مَغربت عاشق شود
  • حسّ خفّاشت سویِ مغرب دوان***حسّ دُر‌پاشَت سویِ مشرق روان
  • راه حسّ، راهِ خران است ای سوار***ای خران را تو مزاحم، شرم دار!
  • پنج حسّی هست جز این پنج حسّ***آن چو زرّ سرخ و این حسّ‌ها چو مِس
    1.  میرزا محمود: بر رخ آیینۀ جان دم مزن.
    2.  نسخۀ قونیه: بِه ز دقیانوس آن محبوس لَهف.
    3.  نسخۀ قونیه: خیمه بر بهمن.
    4. تصحیح‌شده بر‌اساس نسخۀ ناسخه. میرخانی: 
      آفتابا! ترکِ این گلشن کنی*** ...روشن کنی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

7
  • اندر آن بازارْ کَاهلِ محشرند***حسّ مس را چون حسِ زر کی خَرند؟!1
  • حسّ اَبدانْ قوتِ ظلمت می‌خورد***حسّ جانْ از آفتابی می‌چرد
  • ای ببُرده رَختِ حسّ‌ها سوی غیب***دستِ چون موسیٰ برون آور ز جیْب
  • ای صفاتت آفتابِ معرفت***و آفتابِ چرخْ بنده‌یْ یک صفت
  • گاه خورشید و گَهی دریا شوی***گاه کوهِ قاف و گه عَنقا شوی
  • تو نه این باشی نه آن در ذات خویش***ای فزون از وهم‌ها وَز بیش بیش
  • روحْ با علم است و با عقل است یار***روح را با تازی و تُرکی چه‌کار؟!
  • از تو -ای بی‌نقشِ با چندین صوَر-***هم مشبِّه هم موحِّدْ خیره‌سر
  • گه مشبِّه را موحِّد می‌کنی***گه موحِّد را به صورت ره زنی
  • گه تو را گوید ز مستی بوالحَسَن:***«یا صَغیرَ السِّنّ یا رَطبَ البَدَن!»
  • گاهْ نقشِ خویش ویران می‌کُند***از پیِ تنزیهِ جانان می‌کُند
  • چشمِ حسّ را هست مذهبْ اِعتِزال***دیدۀ عقل است سنّی در وصال
  • سُخرۀ حسّند اهلِ اِعتِزال***خویش را سنّی نمایند از ضَلال‌2
  • هر که در حسّ مانَد او مُعتَزلی‌ست***‌‌گر‌چه گوید: «سنّی‌ام»، از جاهلی‌ست
  • هر که بیرون شد ز حسّ، او سنّی است***اهلِ بینشْ چشمِ حسّ خویش بست
  • 🔹 هر که از حسّ خدا دید آیتی***در برِ حقّ داشت بهتر طاعتی
  • گر بدیدی حسّ حیوان، شاه را***پس بدیدی گاو و خر، اللٰه را
  • گر نبودی حسّ دیگر مر تو را***جز حسِ حیوان ز بیرونِ هویٰ
  • پس بنی‌آدم مُکَرَّم کی بُدی؟!***کی به حسّ مشترک مَحرَم شدی؟!
  • نامُصَوَّر «یا مُصَوِّر» گفتنت***باطل آمد بی زِ‌صورت رفتنت3
  • نامصوَّر «یا مصوِّر» پیشِ اوست***که همه مغز است و بیرون شد ز پوست
  • گر تو کوری، نیست بر أعمیٰ حَرَج***ور نه ر‌و «کالصّبرُ مِفتاحُ الْفَرَج»
  • پرده‌های دیده را داروی صبر***هم بسوزد هم بسازد شرحِ صدر
  • آینه‌یْ دل چون شود صافیّ و پاک***نقش‌ها بینی برون از آب و خاک
  • هم ببینی نقش و هم نقّاش را***فرشِ دولت را و هم فَرّاش را
  • چون خلیل آمد خیالِ یارِ من***صورتش بت، معنیِ او بت‌شکن
    1.  نسخۀ قسطنطنیه: اندر آن بازار کایشان ماهرند.
    2.  نسخۀ ناسخه: سنّی نمایند از وصال.
    3.  نسخۀ قونیه: بی زِ‌صورت رَستنَت.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

8
  • شکرْ یزدان را که چون او شد پدید***در خیالش جانْ خیالِ خود بدید1
  • خاکِ درگاهت دلم را می‌فریفت***خاکْ بر وی کاو ز خاکت می‌شِکیفت‌2
  • گفتم: «ار خوبم، پذیرم این ازو***ور نه خود خندید بر منْ زشت‌رو3
  • چاره آن باشد که خود را بنگرم***ور نه او خندد مرا: ”من کی خَرم؟‌!“4
  • او جمیل است و مُحِبٌّ لِلجَمال***کی جوانِ نو گزیند پیرِ زال؟!»‌5
  • طَیِّبات از بهرِ که؟ لِلطَّیِّبین***خوبْ خوبی را کُند جذب از یقین
  • 🔹 در هر آن چیزی که تو ناظر شوی***می‌کُند با جنسْ سیْر، ای معنوی
  • در جهان هر چیزْ چیزی جذب کرد***گرمْ گرمی را کشید و سردْ سرد
  • قسمِ باطلْ باطلان را می‌کِشد***باقیان را می‌کِشند اهلِ رَشَد6
  • ناریان مر ناریان را جاذِبند***نوریان مر نوریان را طالِبند
  • 🔹 صاف را هم صافیان طالب شوند***دُرد را هم تیرِگان جاذب بوَند
  • 🔹 زنگ را هم زنگیان باشند یار***روم را با رومیان افتاد کار
  • چشم چون بستی تو را جان‌کندنی‌ست***چشم را از نورِ روزن صبر نیست7
  • چشم چون بستی تو را تاسه گرفت***نورِ چشم از نورِ روزن کی شگِفت؟‌!8
  • تاسۀ تو جذبِ نورِ چشم بود***تا بپیوندد به نورِ روزْ زود
  • چشمِ باز ار تاسه گیرد مر تو را***دان که چشمِ دل ببستی؛ بر‌گُشا
  • آن تقاضای دو چشمِ دل شناس***کاو همی ‌جویَد ضیای بی‌قیاس
  • چون فراقِ آن دو نورِ بی‌ثبات***تاسه آورْدت، گشادی چشم‌هات
    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: در خیال او خیال حق رسید. علاء الدوله: در خیالش جان خیال او ندید.
    2. شکیفتن: آرام و قرار داشتن، صبر و شکیبایی کردن.
    3.  علاءالدوله: ار جویم.زشت‌رو: (شیطان).
    4.  نسخۀ ناسخه: 
      ...***در‌خورِ آنیم یا نا دَر‌خوریم.
    5. تصحیح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: یُحِبُّ.
    6.  نسخۀ قونیه: 
      ...می‌کِشند***باقیان از باقیان هم سر خوشند.
    7. الحاقی از نسخۀ قونیه.چشم را از نور روزن صبر نیست: چشم به دنبال روزنۀ نور می‌گردد و تحمّل دوری نور را ندارد.
    8.  نسخۀ قونیه: 
      چشم چون بستی تو را جان‌کندنی‌ست***چشم را از نورِ روزن صبر نیست. 
      علاءالدوله: از نور روزن می‌شگفت.نور چشم از نور روزن کی شگفت: نور روزن او را سیراب نمی‌کند (و به دنبال منبع نور می‌گردد).

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

9
  • پس فراقِ آن دو نورِ پایدار***تاسه می‌آرد، مر آن را پاس دار1
  • او چو می‌خواند مرا، من بنگرم:***لایقِ جذبم وَ یا بَدپیکرم‌؟
  • گر لطیفی زشت را در پی کند***تَسخَری باشد که او با وی کند
  • کی ببینم نقشِ خود را ای عجب***تا چه رنگم؟ همچو روزم یا چو شب؟
  • نقشِ جانِ خویش می‌جُستم بسی***هیچ می‌ننْمود نقشم از کسی
  • گفتم: «آخِر آینه از بهرِ چیست؟!***تا ببیند هر کسی کاو جنسِ کیست‌»
  • آینه‌یْ آهن برای لون‌هاست***آینه‌یْ سیمای جانْ سنگین‌بَهاست‌2
  • آینه‌یْ جان نیست إلّا روی یار***روی آن یاری که باشد ز‌آن دیار
  • گفتم: «ای دل، آینه‌یْ کلّ را بجو***رو به دریا، کار بَر‌ناید ز جو»
  • زین طلبْ بنده به کوی تو رسید***دردْ مریم را به خرمابُن کشید
  • دیدۀ تو چون دلم را دیده شد***صد دلِ نادیده غرقِ دیده شد
  • آینه‌یْ کلّی بر‌آوردم ز دود***دیدم اندر آینه نقش تو بود3
  • آینه‌یْ کلّی تو را دیدم ابد***دیدم اندر چشمِ تو من چشمِ خَود4
  • گفتم: «آخِرْ خویش را من یافتم***در دو چشمش راهِ روشن یافتم»
  • گفت وهمم: «کآن خیالِ توست هان!***ذاتِ خود را از خیالِ خود بدان»
  • نقشِ من از چشمِ تو آواز داد***که: «منم تو، تو منی در اتّحاد»
  • اندر این چشمِ مُنیرِ بی‌زوال***از حقایق راه کی یابد خیال؟‌!5
  • در دو چشمِ غیرِ من تو نقشِ خَود***گر ببینی آن خیالی دان و رَدّ
  • آن‌که سرمه‌یْ نیستی در‌می‌کِشد***باده از تصویرِ شیطان می‌چشد6
  • چشمِ او خانه‌یْ خیال است و عدم***نیست‌ها را هست بیند لاجَرَم
  • چشمِ من چون سرمه دید از ذو‌الجلال***خانۀ هستی‌ست نی خانه‌یْ خیال
  • تا یکی مو باشد از تو پیشِ چشم***در خیالت گوهری باشد چو یَشم
  • یَشم را آنگه شناسی از گهر***کز خیال خود کنی کلّی عَبَر
    1.  نسخۀ ناسخه: تاسه چون آرَد، مر آن را پاس دار.
    2.  نسخۀ قونیه: برای پوست‌هاست...سنگی‌بَهاست.
    3. الحاقی از مثنوی شریف و مکاشفات رضوی.
    4.  نسخۀ قونیه: دیدم اندر چشم تو من نقش خَود. نسخۀ بریتانیا (الف): دیدم اندر چشم تو من نفس خَود. ن مح: دیدم اندر نقش تو من نقش خَود.
    5.  نسخۀ قونیه: کاندر این.
    6.  نسخۀ قونیه: ز آنکه.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

10
  • یک حکایت بشنو ای گوهرشناس***تا بدانی تو عیان را از قیاس

  • هلال پنداشتنِ آن شخصْ خیال را در عهد عمر، و تنبیه نمودنْ او را

  • ماهِ روزه گشت در عهدِ عمر***بر سرِ کوهی دویدند آن نفر
  • تا هلالِ روزه را گیرند فال***آن یکی گفت: «ای عمر، اینک هلال»
  • چون عمر بر آسمان، مَه را ندید***گفت: «کاین مَه از خیالِ تو دمید
  • ور نه من بیناترم افلاک را***چون نمی‌بینم هلالِ پاک را؟!»
  • گفت: «تَر کن دست و بر ابرو بمال***آنگهان تو در‌نِگر سویِ هلال»
  • چون‌که ‌او تر کرد ابرو، مَه ندید***گفت: «ای شه، نیست مَه، شد ناپدید»
  • گفت: «آری، موی ابرو شد کمان***سوی تو افکند تیری از گمان»

  • ----------

  • 🔹 چون یکی مو کژ شد از ابروی او***شکلِ ماهِ نو نمود آن موی او
  • موی کژ چون پردۀ گردون شود***چون همه اَجزات کژ شد، چون بوَد؟!
  • چون یکی مو کژ شد، او را راه زد***تا به دَعوی لافِ دیدِ ماه زد
  • راست کن اجزات را از راستان***سر مکِش -ای راست‌رو- ز‌آن آستان
  • هم ترازو را ترازو راست کرد***هم ترازو را ترازو کاست کرد
  • هر که با نا راستان هم‌سنگ شد***در کمی افتاد و عقلش دَنگ شد
  • ر‌و ﴿أشِدّ‌اءُ عَلَی الْکُفّار﴾ باش***خاک بر دلداریِ اغیار پاش
  • بر سرِ اغیارْ چون شمشیر باش***هین مکُن روباه‌بازی، شیر باش
  • تا ز غیرت از تو یاران نَگسَلند***ز‌آنکه آن خارانْ عدوی این گُلند
  • آتش اندر زن به گرگانْ چون سپند***ز‌آنکه این گرگانْ عَدوی یوسُفند
  • «جانِ بابا» گویدت ابلیس، هین!***تا به دم بفْریبدت دیوِ لعین
  • این‌چنین تلبیس با بابات کرد***آدمی را آن سیه‌دل مات کرد
  • بر سرِ شطرنجْ چُست است این غُراب***تو مَبین بازی به چشمِ نیم‌خواب
  • ز‌آنکه فَرزین بندها داند بسی***کاو بگیرد در گلویت چون خسی
  • در گلو مانَد خسِ او سال‌ها***چیست آن خس؟ مهرِ جاه و مال‌ها
  • مالْ خس باشد، چو هست آن بی‌ثبات***در گلویت مانع از آبِ حیات1
  • گر بَرد مالَت عَدوی پر‌فَنی***رهزنی را بُرده باشد رهزنی
    1.  نسخۀ قونیه: چو هست ای بی‌ثبات.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

11

  • دزدیدنِ شخصی ماری را از مارگیری و گزیدن و کشتنْ او را

  • دزدکی از مارگیری مار بُرد***زَ ابلهی آن را غنیمت می‌شمرد
  • وا رهید آن مارگیر از زخمِ مار***مار کشت آن دزدِ خود را زار زار
  • مارگیرش دید و پس بشناختش***گفت: «از جانْ مارِ من پرداختش
  • در دعا می‌خواستی جانم از او***کِش بیابم، مار بستانم از او
  • شکرِ حق را کآن دعا مردود شد***من زیان پنداشتم، آن سود شد»

  • ----------

  • بس دعاها کآن زیان است و هلاک***وز کَرم می‌نشنود یزدانِ پاک
  • 🔹 مُصلِح است و مصلحت را داند او***کآن دعا را باز می‌گرداند او
  • 🔹 و‌آن‌ دعاگوینده شاکی می‌شود***می‌برد ظنّ بد و آن بد بوَد
  • 🔹 می‌نداند کاو بلای خویش خواست***وز کرمْ حقْ آن بِدو نآورد راست

  • التماس‌کردنِ همراه عیسیٰ علیه السّلام از او زنده‌کردنِ استخوان را

  • گشت با عیسیٰ یکی اَبله رفیق***استخوان‌ها دید در گوری عمیق
  • گفت: «ای روحُ‌اللَه آن نامِ سَنیّ***که بِدان تو مرده زنده می‌کنی
  • مر مرا آموز تا احسان کنم***استخوان‌ها را بِدان با جان کنم‌»
  • گفت: «خامش کن! که این کارِ تو نیست***لایقِ اَنفاس و گفتارِ تو نیست
  • کآن نَفَس خواهد ز باران پاک‌تر***وز فرشته در روش چالاک‌تر»1

  • ----------

  • عمرها بایست تا دَم پاک شد***تا امینِ مخزنِ افلاک شد2
  • خود گرفتی این عصا در دستْ راست***دست را دستانِ موسیٰ از کجاست‌؟!

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه: در روش درّاک‌تر.
    2.  نسخۀ ناسخه: کآدم پاک شد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

12
  • گفت: «اگر من نیستم اسرارخوان***هم تو بر‌خوان نام را بر استخوان»
  • گفت عیسیٰ: «یا رب این اسرار چیست؟***میلِ این اَبله در این گفتار چیست‌؟1
  • چون غمِ خود نیست این بیمار را؟!***چون غمِ جان نیست این مردار را؟!
  • مردۀ خود را رها کردَه‌ست او***مردۀ بیگانه را جویَد رُفو»
  • گفت حق: «اِدبار اگر اِدبار‌جوست***خارِ روییده جزای کِشتِ اوست»2

  • ----------

  • آن که تخمِ خار کارَد در جهان***هان و هان او را مجو در گلْسِتان
  • گر گُلی گیرد به کف، خاری شود***ور سویِ یاری رَود، ماری شود
  • کیمیای زهرِ مار است آن شَقی***بر خلافِ کیمیای مُتَّقی
  • 🔹 هین مکُن بر قول و فعلش اِعتِمید***کاو ندارد میوه‌ای، مانندِ بید

  • اندرز کردنِ صوفیْ خادم را در تیمارِ بَهیمۀ او

  • صوفی‌ای می‌گشت در دورِ اُفق***تا شبی در خانقاهی شد قُنُق3
  • یک بهیمه داشت، در آخور ببست***او به صدرِ صُفّه با یاران نشست
  • پس مراقب گشت با یارانِ خویش***دفتری باشد حضورِ یارْ بیش4

  • ----------

  • دفترِ صوفی سواد و حرف نیست***جز دلِ اسپیدِ همچون برف نیست
  • زادِ دانشمندْ آثارِ قلم***زادِ صوفی چیست؟ اَنوارِ قَدم

  • ----------

  • همچو صیّادی سویِ اِشکار شد***گامِ آهو دید و بر آثار شد

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه: در این بیگار. مثنوی شریف: در این پیکار.
    2. تصحیح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: گفت حق ادبیر را: 
      «کِادبیر جوست***خار روییدن جزای کِشتِ اوست».
       تصحیح نیکلسون: اِدبارگر اِدبارجوست.
    3. قُنُق: مهمان.
    4.  نسخۀ قونیه: حضور یارْ پیش.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

13
  • چند گاهش گامِ آهو در‌خور است***بعد از آنْ خودْ نافِ آهو رهبر است
  • چون‌که ‌شُکرِ گام کرد و ره بُرید***لاجَرم ز‌آن گام در کامی رسید
  • رفتنِ یک منزلی بر بوی ناف***بهتر از صد منزلِ گام و طواف
  • 🔹 سیْرِ زاهد هر مَهی تا پیشگاه***سیْرِ عارف هر دمی تا تختِ شاه
  • آن دلی کاو مَطلعِ مهتاب‌هاست***بهرِ عارف «فُتِّحَت‌ْ أبوابُها» ست
  • با تو دیوار است و با ایشان در است***با تو سنگ و با عزیزان گوهر است
  • آنچه تو در آینه بینی عیان***پیر اندر خشت بیند پیش از آن‌1
  • پیرْ ایشانند کاین عالَم نبود***جانِ ایشان بود در دریای جود
  • پیش از این تنْ عمرها بُگذاشتند***پیش‌تر از کِشتْ بر برداشتند
  • پیش‌تر از نقشْ جان پَذرفته‌اند***پیش‌تر از بحرْ دُرها سُفته‌اند

  • مشورت‌کردنِ خدای تعالیٰ با فرشتگان در ایجادِ خلق

  • مشورت می‌رفت در ایجادِ خلق***جانِشان در بَحرِ قدرت تا به حَلق
  • چون ملائکْ مانعِ آن می‌شدند***بر ملائکْ خُفیه خُنبَک می‌زدند
  • مطّلِع بر نقشِ هر که هست شد***پیش از آن کاین نفْسِ کُلْ پابست شد2
  • پیش‌تر زَ افلاکْ کیوان دیده‌اند***پیش‌تر از دانه‌ها نان دیده‌اند
  • بی‌دِماغ و دلْ پُر از فکرت بُدَند***بی‌سپاه و جنگ بر نُصرَت زدند
  • آن عیان نسبت به ایشان فکرت است***ور نه خود نسبت به پیران رؤیت است3
  • فکرت از ماضیّ و مستقبل بوَد***چون از این دو رَست، مشکلْ حلّ شود
  • دیده چون بی‌کیْف هر با کیْف را***دیده پیش از کان، صحیح و ز‌یْف را
  • پیش‌تر از خلقتِ انگورها***خورده مِی‌ها و نموده شورها4
  • در تَموزِ گرم می‌بینند دیْ***در شعاعِ شَمس می‌بینند فیْ
  • در دلِ انگور مِی را دیده‌اند***در فَنای محضْ شیْ را دیده‌اند
  • آسمان در دورِ ایشان جرعه‌نوش***آفتاب از جودِشان زَر‌بَفت‌پوش
    1.  نسخۀ قونیه: بیش.
    2.  نسخۀ ناسخه: 
      ... هرچه هست شد*** ...نقش کل... .
    3.  نسخۀ قونیه: نسبت به دوران رؤیت است. فکرت: شُهود است.
    4.  نسخۀ ناسخه: خورده می‌ها و شده مست وِلا.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

14
  • چون از ایشان مجتمِع بینی دو یار***هم یکی باشند و هم سیصد هزار
  • بر مثالِ موج‌ها اعدادشان***در عدد آورده باشد بادِشان
  • مُفتَرِق شد آفتابِ جان‌ها***در درونِ روزنِ اَبد‌ان‌ها
  • چون نظر بر قرص داری خور یکی‌ست***آن‌که شد مَحجوبِ أبدان در شَکی‌ست
  • تفرقه در روحِ حیوانی بوَد***نفسِ واحدْ روحِ انسانی بوَد
  • چون‌که ‌حقْ رَشَّ عَلَیهِم نورَهُ***مُفتَرِق هرگز نگردد نورِ او
  • 🔹 روحِ انسانی ﴿کَنَفسٍ واحدَه﴾ ست***روحِ حیوانی سُفالِ جامد است1
  • 🔹 عقلِ جزو از رمزِ این آگاه نیست***واقفِ این سرّ به‌جز اَللٰه نیست
  • 🔹 عقل را خود با چنین سودا چه‌کار؟!***کرّ مادر‌زاد با سُرنا چه‌کار؟!
  • یک زمان بُگذار -ای همرَه- مَلال***تا بگویم وصفِ خالی ز‌آن جمال
  • در بیان ناید جمالِ حالِ او***هر دو عالم چیست؟ عکسِ خالِ او2
  • چون‌که ‌من از خالِ خوبش دم زنم***نُطق می‌خواهد که بِشکافد تنم‌3
  • 🔹 چون کنم لب را گشادن؟ نیست راه***فکرتی کن تا نماید راهْ اِلٰه4
  • همچو موری اندر این خرمن خوشم***تا فزون از خویش باری می‌کِشم
  • کی گذارد آن‌که رَشکِ روشنی‌ست***تا بگویم آنچه فرض و گفتنی‌ست؟‌!

  • بسته شدنِ تقریرِ معنیِ حکایت به‌سبب میل مُستَمِعان به استماع ظاهرِ حکایت

  • بَحرْ کفْ پیش آرَد و سَدّی کند***جَر کند وز بعدِ جَرْ مَدّی کند
  • این زمان بشنو چه مانع شد مگر***مُستَمِع را رفت دلْ جای دگر؟!
  • خاطرش شد سویِ صوفیّ قُنُق***اندر آن سودا فرو شد تا عُنُق
  • لازم آمد باز رفتن زین مقال***سوی آن افسانه بهرِ وصفِ حال
    1.  سوره لقمان آیه 28.
    2.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: جمال خالِ او.
    3.  مخزن‌الأسرار: حال خوبش.
    4. الحاقی از مثنوی شریف.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

15
  • صوفی آن صورت مپندار ای عزیز***همچو طفلان تا کی از جوْز و مویز؟!1
  • جسمِ ما جوْز و مویز است ای پسر***گر تو مَردی زین دو چیزْ اندر‌گذر
  • ور تو اندر نگْذری، اِکرامِ حق***بُگذراند مر تو را از نُه طَبَق2

  • التزام‌کردنِ خادمْ تیمارِ بَهیمه را، و تخلّف نمودن

  • بشنو اکنون صورتِ افسانه را***لیک هین از کَه جدا کن دانه را
  • حلقۀ آن صوفیانِ مُستَفید***چون‌که ‌در وَجد و طَرَب آخِر رسید
  • خوان بیاوردند بهرِ میهمان***از بهیمه یاد آورْد آن زمان
  • گفت خادم را که: «در آخور برو***راست کن بهرِ بَهیمه کاه و جو»
  • گفت: «لا حَوْل، این چه افزون‌گفتن است؟!***از قدیم این کارها کارِ من است‌»
  • گفت: «تر کُن آن جوَش را از نخست***کآن خرکْ پیر است و دندان‌هاش سست‌»
  • گفت: «لا حوْل، این چه می‌گویی مِها؟!***از من آموزند این ترتیب‌ها»
  • گفت: «پالانش فرو نِه پیشْ پیش***داروی مَنبَل بِنه بر پشتِ ریش‌»
  • گفت: «لا حوْل، آخِر این حکمت‌ْ گذار***جنسِ تو مهمانم آمد صد هزار
  • جمله راضی رفته‌اند از پیش ما***هست مهمانْ جانِ ما و خویشِ ما»
  • گفت: «آبش ده ولیکن شیرِ گرم»***گفت: «لا حول، از تواَم بگْرفت شرم»
  • گفت: «اندر جو تو کمتر کاه کن»***گفت: «لا حول، این سخن کوتاه کن»
  • گفت: «جایش را بِروب از سنگ و پُشک***ور بوَد تر، ریز بر وی خاکِ خشک
  • گفت: «لا حول ای پدر! لا حوْل کن***با رسولِ اهلْ کمتر گو سُخُن»
  • گفت: «بِستان شانه، پشتِ خر بِخار»***گفت: «لا حول ای پدر، شرمی بدار»
  • 🔹 گفت: «دُ‌مِ افسار را کوته ببند***تا ز غلطیدن نیفتد او به بند»
  • 🔹 گفت: «لا حول ای پدر، چندین مَنال***بهر خر چندین مرو اندر جَوال»
  • 🔹 گفت: «بر پشتش فِکَن جُل زودتر***ز‌آنکه شب سرماست، ای کانِ هنر»
  • 🔹 گفت: «لا حول ای پدر، چندین مگو***استخوان در شیر نبْود، تو مجو
  • 🔹 من ز تو اُستاترم در فنّ خَود***میهمان آید مرا از نیک و بد
  • 🔹 لایقِ هر میهمان خدمت کنم***من ز خدمت چون گل و چون سوسَنم»
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: صوفیِ صورت.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: بگذری.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

16
  • خادمْ این گفت و میان بربست چُست***گفت: «رفتم کاه و جو آرَم نخست‌»
  • رفت و از آخور نکرد او هیچ یاد***خوابِ خرگوشی بدان صوفی فِتاد
  • رفت خادم جانبِ اوباشِ چند***کرد بر اندرزِ صوفی ریشخند
  • صوفی از ره مانده بود و شد دراز***خواب‌ها می‌دید با چشمِ فراز
  • کآن خرش در چنگِ گرگی مانده بود***پاره‌ها از پشت و رانَش می‌ربود
  • گفت: «لا حول، این چه مالیخولیاست؟!***ای عجب، آن خادمِ مُشفِق کجاست؟!‌»
  • باز می‌دید آن خرش در راهر‌و***گه به چاهی می‌فتاد و گه به گو
  • گونه‌گون می‌دید ناخوش واقعه***فاتحه می‌خوانْد با اَلقارِعه
  • گفت: «چاره چیست؟ یاران جَسته‌اند***رفته‌اند و جمله درها بسته‌اند»
  • باز می‌گفت: «ای عجب! آن خادمک***نی که با ما گشت هم نان و نمک؟‌!
  • من نکردم با وی إلّا لطف و لین***او چرا با من کند بر‌عکسْ کین؟‌!
  • هر عداوت را سبب باید سَنَد***ور نه جنسیّتْ وفا تلقین کند»
  • باز می‌گفت: «آدمِ با لطف و جود***کی بر آن ابلیسْ جوْری کرده بود؟!
  • آدمی مر مار و کژدم را چه کرد***که همی ‌خواهند او را مرگ و درد؟!
  • گرگ را خود خاصیتْ بِدْریدن است***کاین حسد در خَلقْ آخِر روشن است»
  • باز می‌گفت: «این گمانِ بد خطاست***بر برادر این‌چنین ظَنّم چراست؟‌!»
  • باز گفتی: «حَزمْ سوءُ الظّنّ توست***هر که بدظَنّ نیست، کی مانَد درست؟!‌»
  • صوفی اندر وسوسه و‌آن‌ خر چنان***که چنان بادا جزای دشمنان
  • آن خرِ مسکین میانِ خاک و سنگ***کژ شده پالان، دریده پالهَنگ
  • کشتۀ ره، جملۀ شب بی‌علف***گاه در جان‌کندن و گه در تلف
  • خر همه‌یْ شب ذکرگویان: «کای اِلٰه***جوْ رها کردم، کم از یک مشتِ کاه!‌»
  • با زبانِ حال می‌گفت: «ای شیوخ***رحمتی که سوختم زین خامِ شوخ‌»
  • آنچه آن خر دید از رنج و عذاب***مرغِ خاکی بیند اندر سیلِ آب
  • بس به پهلو گشت آن شب تا سحر***آن خرِ بیچاره از جوعُ البَقَر
  • 🔹 ناله می‌کرد از فراقِ کاه و جو***مستمند از اشتیاقِ کاه و جو
  • 🔹 همچنین در مِحنت و در درد و سوز***ناله‌ها می‌کرد از شب تا به روز
  • روز شد، خادم بیامد بامداد***زود پالان جُست و بر پشتش نهاد

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

17
  • خر‌فروشانه دو سه زخمش بزد***کرد با خر آنچه ز‌آن سگ می‌سزد1
  • خر جهنده گشت از تیزیّ نیش***کو زبان تا خر بگوید حالِ خویش‌؟!

  • گمان بردنِ کاروانیان که: «مگر بَهیمۀ صوفی رنجور است؟!»

  • چون‌که ‌صوفی بر‌نشست و شد روان***ر‌و در افتادن گرفت آن هر زمان
  • هر زمانش خلق بر‌می‌داشتند***جمله رنجورش همی ‌پنداشتند
  • آن یکی گوشش همی ‌پیچید سخت***و آن‌ دگر در زیرِ گامش جُست لَخت‌2
  • و‌آن‌ دگر در نعلِ او می‌جُست سنگ***و‌آن‌ دگر در چشمِ او می‌دید رنگ3
  • باز می‌گفتند: «ای شیخ این ز چیست؟***دی نمی‌گفتی که: شُکرْ این خر قوی‌ست؟!»
  • گفت: «آن خر کاو به شب لا حوْل خورد***جز بدین شیوه نتاند راه بُرد
  • چون‌که ‌قوتِ خر به شب لا حوْل بود***شب مُسَبِّح بود و، روز اندر سجود»

  • ----------

  • آدمی‌خوارند اغلبْ مردمان***از سلام‌‌عَلَیک‌شان کم جو امان
  • 🔹 چون ندارد کس غمِ تو مُمتحَن***خویشْ کارِ خویش باید ساختن
  • خانۀ دیو است دل‌های همه***کم پذیر از دیوِ مردم دَمدمه
  • از دمِ دیو آن‌که او لا حوْل خَورد***همچو آن خرْ در سر آید در نبرد
  • هر که در دنیا خورَد تَلبیسِ دیو***وز عَدوی دوست‌ر‌و تعظیم و ریو
  • در رهِ اسلام و بر پولِ صراط***در سر آید همچو آن خر از خُباط4
  • عشوه‌های یارِ بد مَنیوش هین***دامْ بین، ایمن مرو تو بر زمین
  • صد هزار ابلیسِ لا حوْل آر بین***آدما! ابلیس را در مار بین
  • دم دهد، گوید تو را: «ای جان و دوست!»***تا چو قصّابی کِشد از دوستْ پوست
  • دم دهد تا پوستت بیرون کِشد***وایِ آن کز دشمنان اَفیون چِشد
  • سر نهد بر پایِ تو قصّاب‌وار***دم دهد تا خونْت ریزد زار زار
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: با سگ می‌سزد.
    2.  کلاله: زیر کامش.
    3.  نسخۀ قونیه: می‌دید زنگ (چرک کنار چشم).
    4. پول: پل.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

18
  • همچو شیری صید خود را خویش کن***ترکِ عشوه‌یْ اَجنبیّ و خویش کن1
  • همچو خادم دان مراعاتِ خَسان***بی‌کسی بهتر ز عشوه‌یْ نا‌کَسان
  • در زمینِ مردمان خانه مکُن***کارِ خود کن، کارِ بیگانه مکُن
  • کیست بیگانه؟ تنِ خاکیّ تو***کز برای اوست غمناکیّ تو
  • تا تو تن را چرب و شیرین می‌دهی***جوهرِ جان را نبینی فربهی
  • گر میانِ مُشکْ تن را جا شود***روزِ مردن گندِ او پیدا شود
  • مُشک را بر تن مزن، بر دل بمال***مُشک چه بْوَد؟ نامِ پاکِ ذوالجَلال
  • آن منافقْ مُشک بر تن می‌نهد***روح را در قعرِ گُلخَن می‌نهد
  • بر زبانْ نام حق و، در جانِ او***گَندها از کفرِ بی‌ایمانِ او2
  • ذکرْ با او همچو سبزه‌یْ گُلخَن است***بر سرِ مَبرَز گل است و سوسن است
  • آن نباتْ آنجا یقینْ عاریّت است***جای آن گلْ مجلس است و عشرت است
  • طَیِّبات آمد ‌به‌سوی طَیِّبین***مر خَبیثین را خَبیثات است هین
  • کین مدار! آن‌ها که از کین گمرهند***گورشان پهلوی کین‌داران نهند3
  • اصلِ کینه دوزخ است و، کینِ تو***جزوِ آن کلّ است و خَصمِ دینِ تو
  • چون تو جزوِ دوزخی، هین هوش دار***جزوْ سویِ کلّ خود گیرد قرار
  • ور تو جزوِ جَنّتی -ای نامدار-***عیشِ تو باشد چو جنّتْ پایدار4
  • تلخ با تلخانْ یقین ملحق شود***کی دمِ باطلْ قرینِ حق شود؟!
  • ای برادر، تو همان اندیشه‌ای***ما بَقی تو استخوان و ریشه‌ای5
  • گر گُل است اندیشۀ تو، گلشنی***ور بوَد خاری، تو هیمه‌یْ گُلخَنی
  • گر گلابی، بر سر و جیْبت زنند***ور تو چون بوْلی، بُرونت افکنند
  • طَبْله‌ها در پیشِ عطّاران ببین***جنس را با جنسِ خود کرده قَرین
  • 🔹 تو رهایی جو ز نا جِنسان به جَدّ***صحبتِ ناجنسْ گور است و لَحَد
  • جنس‌ها با جنس‌ها آمیخته***زین تَجانُس زینتی انگیخته
  • گر در‌آمیزند عود و شِکّرش***بر‌گزیند یک یک از یکدیگرش6
    1.  علاءالدوله: همچو شیری ترک صید خویش کن.
    2.  نسخۀ قونیه: گندها از فکر بی‌ایمانِ او.
    3.  علاءالدوله: از دین گمرهند.
    4.  نسخۀ قونیه: ز جَنّت پایدار.
    5.  کلاله: تو همه اندیشه‌ای.
    6. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: بو گزیند یک‌یک از همدیگرش.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

19
  • طبْله‌ها بشکست و جان‌ها ریختند***نیک و بد با همدگر آمیختند
  • 🔹 حق فرستاد انبیا را بهرِ این***تا جدا گردد از ایشان کفر و دین
  • حق فرستاد انبیا را با ورق***تا گُزید این دانه‌ها را بر طبَق
  • 🔹 مؤمن و کافر، مسلمان و جُهود***پیش از ایشان جمله یکسان می‌نمود
  • پیش از ایشان ما همه یکسان بُدیم***کس ندانستی که ما نیک و بَدیم‌1
  • بود نقد و قلب در عالَم رَوان***چون جهانْ شب بود و ما چون شب‌رُوان
  • تا بر‌آمد آفتابِ انبیا***گفت: «ای غِش دور شو، صافی بیا!»
  • چشم داند فرق‌کردن رنگ را***چشم داند لعل را و سنگ را
  • چشم داند گوهر و خاشاک را***چشم را ز‌آن می‌خَلد خاشاک‌ها
  • دشمنِ روزند این قَلّابَکان***عاشقِ روزند این زرهای کان
  • ز‌آنکه روز است آینه‌یْ تعریفِ او***تا ببیند اَشرفی تشریفِ او
  • حقْ قیامت را لقب ز‌آن «روز» کرد***روز بنْماید جمالِ سرخ و زرد
  • پس حقیقتْ روزْ سرّ اولیاست***روزْ پیشِ ماهِشان چون سایه‌هاست2
  • عکسِ رازِ مردِ حق دانید روز***عکسِ سَتّاریش شامِ چشم‌دوز
  • ز‌آن سبب فرمود یزدان: ﴿وَ الضُّحیٰ﴾***﴿وَ الضُّحیٰ﴾ نورِ ضمیرِ مصطفیٰ
  • قولِ دیگر کاین ضُحیٰ را خواست دوست***از برای اینکه آن هم عکسِ اوست
  • ور نه بر فانی قسم خوردن خطاست***خود فَنا چه لایقِ گفتِ خداست؟!
  • از خلیلی ﴿لا اُحِبُّ الْآفِلین﴾***پس فَنا چون خواست ربُّ العالَمین؟!
  • ﴿لا اُحِبُّ الْآفِلین﴾ گفت آن خلیل***کی فَنا خواهد از این، رَبِّ جَلیل
  • باز ﴿وَ اللَّیل﴾ است سَتّاریّ او***وین تنِ خاکیّ زنگاریّ او
  • آفتابش چون برآمد ز‌آن فلک***با شبِ تن گفت: «هین ﴿ما وَدَّعَک﴾»
  • وصل پیدا گشت از عینِ بلا***ز‌آن حَلاوت شد عبارت ﴿ما قَلیٰ﴾
  • هر عبارت خود نشانِ حالتی‌ست***حالْ چون دست و عبارت آلتی‌ست
  • آلتِ زرگر به دستِ کفش‌گر***همچو دانه‌یْ کِشت‌کرده ریگ در
  • و آلتِ اِسکافْ پیش برزگر***پیش سگ کَه، استخوان در پیشِ خر
  • بود «أنَا الْحَق» در لبِ منصورْ نور***بود «أنَا اللَه» در لبِ فرعونْ زور
  • شد عصا اندر کفِ موسیٰ گَزا***شد عصا اندر کفِ ساحرْ هَبا3
    1.  نسخۀ قسطنطنیه (ب) و نسخۀ قاهره (ب): پیش از این ما امّتِ واحد بُدیم.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: مِهرشان چون سال‌هاست.
    3.  نسخۀ قونیه: اندر کفِ موسیٰ گُوا.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

20
  • زین سبب عیسیٰ بدان همراهِ خَود***در‌نیاموزید آن اسمِ صَمَد
  • کاو نداند، نقص بر آلت نهد***سنگ بر گِل زن تو، آتش کی جهد؟!
  • دست و آلت همچو سنگ و آهن است***جفت باید، جفتْ شرطِ زادن است
  • آن‌که بی‌جفت است و بی‌آلت، یکی‌ست***در عدد شکّ است و آن یک بی‌شکی‌ست
  • آن‌که دو گفت و سه گفت و بیش از این***متّحد باشند در واحدْ یقین1
  • اَحوَلی چون دفع شد، یکسان شوند***آن دو سه‌گویان، یکی‌گویان شوند2
  • گر یکی گویی تو در میدانِ او***گِرد برمی‌گَرد از چوگانِ او
  • گویْ آنگه راست و بی‌نقصان شود***کاو ز زخمِ دستِ شَه رقصان شود3
  • گوش دار -ای اَحول- این‌ها را به هوش***داروی دیده بکِش از راهِ گوش
  • پس کلامِ پاک در دل‌های کور***می‌نپاید، می‌رود تا اصلِ نور4
  • و‌آن‌ فُسونِ دیو در دل‌های کژ***می‌رود چون کفشِ کژ در پای کژ
  • ‌گر‌چه حکمت را به تکرار آوری***چون تو نا اهلی، شود از تو بَری
  • ‌گر‌چه بنویسی، نشانش می‌کنی***ور چه می‌لافی، بیانش می‌کنی
  • او ز تو ر‌و در‌کِشد ای پُر‌ستیز***بندها را بُگسلد بهرِ گریز
  • ور نخوانی و ببیند سوزِ تو***علم باشد مرغِ دست‌آموزِ تو5
  • او نیاید پیش هر نا اوستا***همچو بازِ شه به خانه‌یْ روستا

  • یافتنِ پادشاهْ بازِ خویش را در خانۀ کَمپیر، و مبتلا شدن

  • علمْ آن باز است کاو از شه گریخت***سوی آن کَمپیر کاو می آرْد بیخت6
  • تا که تُتماجی پَزد اولاد را***دید آن بازِ خوشِ خوش‌زاد را
  • پایَکش بست و پَرش کوتاه کرد***ناخنش بُبرید و قوتش کاه کرد
  • گفت: «نا اهلان نکردندت به‌ساز***پَر فزود از حدّ و ناخن شد دراز
  • دستِ هر نا اهل بیمارت کند***سوی مادر آ؛ که تیمارت کند»
    1.  نسخۀ قونیه: متّفق باشند.
    2.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: چون رفع شد.
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: دستِ زخمِ شَه.
    4.  نسخۀ ملکی نیکلسون: بس کلام. نسخۀ ناسخه: می‌نیاید.
    5.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: ور بخوانی او ببیند.
    6.  نسخۀ قونیه: دین نه آن باز است.
      می آرْد بیخت: آرد می‌بیخت، آرد را الک می‌کرد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

21
  • مِهرِ جاهل را چنین دان ای رفیق***کژ رود جاهل همیشه در طریق
  • 🔹 جاهل ار با تو نماید همدلی***عاقبت زخمت زند از جاهلی
  • روزِ شَه در جست و جو بیگاه شد***سوی آن کَمپیر و آن خرگاه شد
  • دید ناگه باز را در دود و گَرد***شه بر او بگْریست زار و نوحه کرد
  • گفت: «هر چند این جزای کارِ توست***که نباشی در وفای ما درست»

  • ----------

  • چون کُنی از خُلد در دوزخ قرار***غافل از «لا یَستَوی اَصحابِ نار»؟!1
  • این سزای آن که از شاهِ خَبیر***خیره بُگریزد به خانه‌یْ گَنده پیر
  • 🔹 گَنده ‌پیرِ جاهلْ این دنیا دَنی‌ست***هر که مایل شد بِدو، خوار و غَبی‌ست
  • 🔹 هست دنیا جاهل و جاهل‌پرست***عاقل آن باشد کز این جاهل برَست
  • 🔹 هر که با جاهل بوَد همرازْ باز***آن رسد با او که با آن شاه‌باز

  • ----------

  • باز می‌مالید پَر بر دستِ شاه***بی‌زبان می‌گفت: «کردم من گناه‌»

  • ----------

  • پس کجا نالد، کجا زارد لَئیم***گر تو نپْذیری به‌جز نیک ای کریم؟‌!
  • 🔹 سر کجا بنْهد ظَلومِ شرمسار؟!***جز به درگاهِ تو ای آمرزگار؟!
  • لطفِ شَه جان را جنایت‌جو کند***ز‌آنکه شَه هر زشت را نیکو کند
  • ر‌و مکُن زشتی که نیکی‌های ما***زشت آید پیش آن زیبای ما2
  • خدمتِ خود را سزا پنداشتی***تو لِوای جرم از آن افراشتی
  • چون تو را ذکر و دعا دستور شد***ز‌آن دعا کردنْ دلت مغرور شد
  • هم‌سخن دیدی تو خود را با خدا***ای بسا کس زین گمان افتد جدا
  • ‌گر‌چه با تو شه نشیند بر زمین***خویشتن بشناس و نیکوتر نشین

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه: از خُلد زی دوزخ فرار.
    2.  علاءالدوله: رو بکن زشتی. نسخۀ مِلکی نیکلسون: پیش آن نیکی‌نما.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

22
  • باز گفت: «ای شه، پشیمان می‌شوم***توبه کردم؛ نو مسلمان می‌شوم
  • آن که تو مستش کنی و شیرگیر***گر ز مستی کژ رَود عذرش پذیر
  • ‌‌گر‌چه ناخن رفت چون باشی مرا***برکَنم من پرچمِ خورشید را
  • ور چه پَرّم رفت چون بنْوازیَم***چرخْ  بازی گم کند در بازیَم
  • گر کمر بخشی‌م، کُه را برکَنم***ور دهی کِلکی، عَلَم‌ها بشکنم
  • آخر از پشّه نه کم باشد تنم***مُلکِ نمرودی به پر بر‌هم‌ زنم
  • در ضعیفی تو مرا بابیل گیر***هر یکی خَصمِ مرا چون پیل گیر
  • قدرِ فندق افکنم بُندُق‌حَریق***بُندُقم در فعلْ صد چون منجنیق1
  • ‌گر‌چه سنگم هست مقدارِ نخود***لیک در هَیجا نه سَر مانَد نه خُود»

  • ----------

  • موسی آمد در وَغا با یک عصاش***زد بر آن فرعون و بر شمشیرهاش
  • هر رسولی یک‌تنه کآن در زدَه‌ست***بر همه‌یْ آفاق تنها بر زدَه‌ست
  • نوحْ چون شمشیر در‌خواهید از او***موجِ طوفان گشت از او شمشیرخو
  • احمدا، خود کیست اِسپاهِ زمین؟!***ماهْ بین بر چرخ و بشْکافش جَبین
  • تا بداند سَعد و نَحسِ بی‌خبر***دوْرِ توست این دور، نی دورِ قمر
  • دورِ توست ایرا که موسیّ کلیم***آرزو می‌بُرد زین د‌ورت مُقیم
  • چون‌که ‌موسیٰ رونقِ دورِ تو دید***کاندر او صبحِ تجلّی می‌دمید
  • گفت: «یا رب، این چه دورِ رحمت است***آن گذشت از رحمت، اینجا رؤیت است‌!
  • غوطه دِه موسیّ خود را در بِحار***از میانِ دورۀ احمد بر آر»
  • گفت: «یا موسیٰ، بدان بنْمودمت***راهِ آن خلوت بدان بُگشودمت
  • که تو ز‌آن دوری در این دوْر ای کَلیم***پا بکِش زیرا دراز است این گلیم‌2
  • من کریمم؛ نان نمایم بنده را***تا بگِریاند طمعْ آن زنده را
  • بینیِ طفلی بمالد مادری***تا شود بیدار و وا جویَد خَوری
  • کاو گرسنه خفته باشد بی‌خبر***و‌آن دو پستان می‌خَلد از مِهرِ دَرّ
  • کُنتُ کَنزاً رَحمةً مَخفیّةً***فَابْتَعَثتُ اُمّةً مَهدیَّةً»3

  • ----------

    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: 
      قدرِ فندق افکنم بُندُقْ خَریق*** بُندُقَم در فعلْ صد چون منجنیق.
    2.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: پا مکش.
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: فَانْبَعَثتُ.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

23
  • هر کراماتی که می‌جویی به جان***او نمودت تا طمع کردی در آن
  • چند بتْ احمد شکست اندر جهان***تا که یا رَبّ‌گوی گشتند اُمّتان
  • گر نبودی کوششِ احمد، تو هم***می‌پرستیدی چو اجدادت صَنَم
  • این سَرت وا رَست از سجده‌یْ صَنَم***تا بدانی حقّ او را بر اُمَم
  • گر بگویی شُکرِ این رَستن، بگو***کز بتِ باطن هَمَت بِرْهانَد او1
  • مر سَرت را چون رهانید از بُتان***هم بدان قوّت تو دل را وا رَهان
  • سر ز شُکرِ دین از آن بر‌تافتی***کز پدر میراثِ مُفتَش یافتی
  • مردِ میراثی چه داند قدرِ مال؟!***رُستمی جان کَنْد و مَجّان یافت زال

  • ----------

  • «چون بگریانم، بجوشد رحمتم***آن خروشنده بنوشد نعمتم
  • گر بخواهم داد، خود بنْمایمش***چونْش کردم بسته‌دل، بُگشایمش‌2
  • رحمتم موقوفِ آن خوش‌گریه‌هاست***چون گریست، از بَحرِ رحمتْ موج خاست
  • 🔹 تا نگرید ابر، کی خندد چمن؟!***تا نگرید طفل، کی جوشد لَبَن؟!»

  • حلوا خریدنِ شیخ احمد خِضرَوَیه جهتِ غَریمان به الهام حق‌ تعالیٰ

  • بود شیخی دائماً او وام‌دار***از جوانمردی که بود آن نامدار
  • ده هزاران وام کردی از مِهان***خرج کردی بر فقیرانِ جهان
  • هم به وامْ او خانقاهی ساخته***خان و مان و خانْقه در‌باخته
  • 🔹 احمدِ خِضرویه بودی نامِ او***خدمتِ عُشّاق بودی کامِ او
  • وامِ او را حق ز هر جا می‌گزارْد***کردْ حق بهرِ خلیل از ریگْ آرْد

  • ----------

  • گفت پیغمبر که: «در بازارها***دو فرشته می‌کند دائم ندا:
  • ”کای خدا تو مُنفِقان را دِه خَلَف***وِ ای خدا تو مُمسِکان را دِه تَلف“»
  • خاصه آن مُنفِق که جانْ انفاق کرد***حَلقِ خودْ قربانیِ خَلّاق کرد
  • حلق پیش آورْد اسماعیل‌وار***کارْد بر حلقش نیارد کردگار
  • پس شهیدانْ زنده ز‌آن رویند و خَوش***تو بدان قالب بمَنگر گَبر وَش
  • چون خَلَف دادَستِشان جانِ بقا***جانِ ایمن از غم و رنج و شِقا
    1.  نسخۀ ناسخه: گر توانی.
    2.  نسخۀ قونیه: گر نخواهم داد، خود ننمایمش.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

24

  • ----------

  • شیخِ وامی سال‌ها این کار کرد***می‌سِتَد می‌داد همچون پایمرد
  • تخم‌ها می‌کاشت تا روزِ اَجل***تا بوَد روزِ اَجلْ میرِ اَجلّ
  • چون‌که ‌عمرِ شیخ در آخِر رسید***در وجودِ خود نشانِ مرگ دید
  • وام‌دارانْ گردِ او بنشسته جمع***شیخ در خود خوش، گدازان همچو شمع‌1
  • وام‌داران گشته نومید و تُرُش***دردِ دل‌ها یار شد با دردِ شُش‌2
  • شیخ گفت: «این بدگمانان را نگر***نیست حق را چارصد دینارِ زر؟!»
  • کودکی «حلوا» ز بیرون بانگ زد***لافِ حلوا بر امیدِ دانگ زد
  • شیخْ اشارت کرد خادم را به سَر***که: «برو آن جمله حلوا را بخر
  • تا غَریمان چون‌که ‌آن حلوا خورند***یک زمانی تلخ در من ننگرند»
  • در زمانْ خادم برون آمد ز در***تا خَرد آن جمله حلوا را به زر
  • گفت او را: «کاین همه حلوا به چند؟»***گفت کودک: «نیمْ دینار است و اَند»
  • گفت: «نی، از صوفیان افزون مَجو***نیمْ دینارت دهَم دیگر مگو»
  • او طَبَق بنْهاد اندر پیشِ شیخ***تو ببین اسرارِ سِرّ‌اندیشِ شیخ
  • کرد اشارت با غَریمان: «کاین نَوال***نَک تبرّک، خوش خورید این را حلال»
  • 🔹 بهرِ فرمانْ جملگی حلقه زدند***خوش همی ‌خوردند حلوا همچو قند
  • چون طَبق خالی شد آن کودک سِتَد***گفت: «دینارم بده ای پُر‌خِرد»
  • شیخ گفتا: «از کجا آرَم دِرَم؟!***وام‌دارم، می‌روم سویِ عدم»
  • کودک از غم زد طَبق را بر زمین***ناله و گریه برآورْد و حَنین
  • ناله می‌کرد و فَغان و های‌های:***«کای مرا بشکسته بودی هر دو پای
  • کاشکی من گِردِ گُلخَن گشتمی***بر درِ این خانِقَه نگْذشتمی
  • صوفیانِ طبل‌خوارِ لقمه‌جو***سگ‌دلانِ همچو گربه ر‌وی‌شو»
  • از غَریوِ کودک آنجا خیر و شر***گِرد آمد، گشت بر کودک حَشَر
  • پیشِ شیخ آمد که: «ای شیخِ درشت***تو یقین دان که مرا اُستا بکُشت
  • گر برِ اُستا رَوَم دستِ تهی***او مرا بُکشد، اجازت می‌دهی؟!‌»
    1.  نسخۀ ناسخه: وام‌خواهان.
      وام‌دار: طلب‌کار، وام‌دهنده. سبزواری:‌ وام‌داد اظهر است.
    2.  نسخۀ ناسخه: وام‌خواهان.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

25
  • و‌آن‌ غَریمان هم به انکار و جُحود***رو به شیخ آورده: «کاین بازی چه بود؟!
  • مالِ ما خوردی، مَظالم می‌بَری!***از چه بود این ظلمِ دیگر بر سَری؟!‌»
  • تا نمازِ دیگر آن کودک گریست***شیخْ دیده بست و بر وی ننْگریست
  • شیخْ فارغ از جَفا و از خلاف***در‌کشیده رویِ چون مَه در لحاف
  • با اجلْ خوش، با ازلْ خوش، شادکام***فارغ از تَشنیع و گفتِ خاص و عام

  • ----------

  • آن‌که جان در روی او خندد چو قند***از ترُش‌روییّ خَلقش چه گزند؟!
  • آن‌که جان بوسه دهد بر چشمِ او***کی خورَد غم از فَلک وز خشم او؟!
  • در شبِ مهتابْ مَه را بر سِماک***از سگان و عوعوِ ایشان چه باک؟!
  • سگ وظیفه‌یْ خود بجا می‌آورَد***مَه وظیفه‌یْ خود به رخ می‌گسترد
  • کارَکِ خود می‌گزارَد هر کسی***آب نگْذارد صفا بهرِ خَسی
  • خَسْ خَسانه می‌رود بر روی آب***آبِ صافی می‌رود بی‌اضطراب
  • مصطفیٰ مَه می‌شکافد نیم‌شب***ژاژ می‌خایَد ز کینه بو لَهَب
  • آن مسیحا مرده زنده می‌کند***و‌آن‌ جُهود از خشمْ سِبلَت می‌کَند
  • بانگِ سگ هرگز رسد در گوشِ ماه؟!***خاصه ماهی کاو بوَد خاصِ اِلٰه؟!
  • مِی خورَد شه بر لبِ جو تا سحر***در سَماع از بانگِ چَغزانْ بی‌خبر

  • ----------

  • هم شدی توزیعِ کودک دانگِ چند***همّتِ شیخْ آن سَخا را کرد بند
  • تا کسی ندْهد به کودک هیچ چیز***قوّتِ پیران از آن بیش است نیز
  • شد نمازِ دیگر، آمد خادمی***یک طَبق بر سر، ز پیشِ حاتَمی
  • صاحبِ مالیّ و حالی پیشِ پیر***هدیه بفرستاد کز وی بُد خَبیر
  • چارصد دینار بر گوشه‌یْ طَبَق***نیم دینارِ دگر اندر وَرق
  • خادم آمد شیخ را اکرام کرد***و‌آن‌ طَبق بنهاد پیشِ شیخِ فرد
  • چون طَبق‌پوش از طَبق برداشت او***خلق دیدند آن کرامت را از او
  • آه و افغان از همه برخاست زود:***«کای سَرِ شیخان و شاهان، این چه بود؟!
  • این چه سرّ است، این چه سلطانی‌ست باز؟!***ای خداوندِ خداوندانِ راز!
  • ما ندانستیم، ما را عفو کن***بس پراکنده که رفت از ما سخُن
  • ما که کورانه عصاها می‌زنیم***لاجَرم قندیل‌ها را بشکنیم

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

26
  • ما چو کَرّانْ نا شنیده یک خطاب***هرزه‌گویان از قیاسِ‌ خود‌ جواب
  • ما ز موسیٰ پند نگْرفتیم کاو***گشت از انکارِ خِضرْ او زرد ر‌و
  • با چنان چشمی که بالا می‌شتافت***نورِ چشمش آسمان را می‌شکافت
  • کرده با چشمت تعصّبْ موسیا***از حماقتْ چشمِ موشِ آسیا»
  • شیخ گفتا: «آن همه گفتار و قال***من بِحِلّ کردم شما را آن جِدال
  • سرّ این آن بود کز حق خواستم***لاجَرم بنْمود راهِ راستم
  • گفت: ”این دینار ا‌گر‌چه اندک است***لیک موقوفِ غَریوِ کودک است‌“»

  • ----------

  • تا نگرید کودکِ حلوا فروش***بَحرِ بخشایش نمی‌آید به جوش
  • ای برادرْ طفلْ طفلِ چشمِ توست***کامِ خود موقوفِ زاری دان نخست
  • 🔹 کامِ تو موقوفِ زاریّ دل است***بی‌تضرّع کامیابی مشکل است
  • 🔹 گر همی ‌خواهی که مشکل حل شود***خارِ مَحرومی به گُل مُبدَل شود
  • گر همی ‌خواهی که آن خَلعَت رسد***پس بگریان طفلِ دیده بر جسد

  • ترسانیدنِ شخصی زاهدی را که: «کم گِریْ تا کور نشوی!»

  • زاهدی را گفت یاری در عمل:***«کم گِریْ تا چشم را ناید خَلَل»
  • گفت زاهد: «از دو بیرون نیست حال***چشم بیند، یا نبیند آن جمال
  • گر ببیند نورِ حق، خود چه غم است!***در وصالِ حق دو دیده چه کم است‌!
  • ور نخواهد دید حق را، گو: برو!***این‌چنین چشمِ شَقی گو: کور شو!»

  • ----------

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

27
  • غم مخور از دیدگان، عیسیٰ تو را ست***چپ مرو تا بخشدت دو چشمِ راست
  • عیسیِ روحِ تو با تو حاضر است***نُصرَت از وی خواه کاو خوش ناظر است1
  • لیک پیکارِ تنِ پُر استخوان***بر دلِ عیسیٰ منِهْ تو هر زمان‌2
  • همچو آن اَبله که اندر داستان***ذکرِ او کردیم بهرِ راستان
  • زندگیّ تن مجو از عیسی‌ات***کامِ فرعونی مخواه از موسی‌ات
  • بر دلِ خود کم نِهْ اندیشه‌یْ مَعاش***عیش کم نایَد، تو بر درگاه باش
  • این بدنْ خَرگاه آمد روح را***یا مثالِ کشتی‌ای مر نوح را
  • تُرکْ چون باشد، بیابد خرگَهی***خاصه چون باشد عزیزِ درگَهی

  • تمامیِ قصۀ زنده شدنِ استخوان به دعای عیسیٰ علیه السلام

  • 🔹 چون‌که ‌عیسیٰ دید کآن اَبله رفیق***جز که اِستیزه نمی‌داند طریق
  • 🔹 می‌نگیرد پند را از اَبلهی***بُخل می‌پندارد او از گمرهی
  • خوانْد عیسیٰ نام حق بر استخوان***از برای التماسِ آن جوان
  • حکمِ یزدان از پیِ آن خام مَرد***صورتِ آن استخوان را زنده کرد
  • از میان بَرجَست یک شیرِ سیاه***پنجه بَر زد، کرد نقشش را تباه
  • کلّه‌اش بر‌کند و مغزش ریخت زود***همچو جوزی کاندر او مغزی نبود
  • گر وِرا مغزی بُدی، زِ اشکستنش***خود نبودی نقص إلّا بر تنَش
  • گفت عیسیٰ: «چون شتابش کوفتی؟»***گفت: «ز‌آن ر‌و که تو زو آشوفتی»
  • گفت عیسیٰ: «چون نخوردی خونِ مرد؟»***گفت: «در قسمت نبودم رِزق خَورد»

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه:‌ خوش ناصر است.
    2.  نسخۀ قونیه: بیگار تن.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

28
  • ای بسا کس همچو آن شیرِ ژیان***صیدِ خود ناخورده رفته از جهان
  • قسمتش کاهی نه و، حرصش چو کوه***جُسته بی‌وَجهی وُجوه از هر گروه1
  • 🔹 جمع کرده مال و رفته سویِ گور***دشمنان در ماتمِ او کرده سور
  • ای مُیَسَّر کرده ما را در جهان***سُخره و پیکار از ما وا رَهان‌2
  • طُعمه بنْموده به ما و‌آن‌ بوده شَست***آن‌چنان بنْما به ما آن را که هست

  • ----------

  • گفت آن شیر: «ای مسیحا، این شکار***بود خالص از برای اعتبار
  • گر مرا روزی بُدی اندر جهان***خود چه‌کار اَستی مرا با مردگان؟‌!»
  • این سزای آن که یابد آبِ صاف***همچو خر در جو بِمیزد از گزاف
  • گر بداند قیمتِ آن جویْ خر***او به‌جای پا نهد در جویْ سر
  • او بیابد آن‌چنان پیغمبری***میرِ آبی، زندگانی‌پروری
  • چون نمیرد پیشِ او: «کز امرِ کُن***ای امیرِ آبْ ما را زنده کن»؟

  • ----------

  • هین سگِ این نفْس را زنده مخواه***کاو عدوّ جانِ توست از دیرگاه
  • خاک بر سرْ استخوانی را که آن***مانعِ این سگ بوَد از صیدِ جان
  • سگ نه‌ای، بر استخوانْ چون عاشقی؟!***دیوچه‌وار از چه بر خون عاشقی؟‌!
  • آن چه چشم است آن که بیناییش نیست؟!***زِ امتحان‌ها جز که رسواییش نیست؟‌!
  • سَهو باشد ظنّ‌ها را گاه گاه***این چه ظنّ است این که کور آمد به راه؟‌!
  • کرده‌ای بر دیگران نوحه‌گری***مدّتی بنشین و بر خود می‌گِری
  • زَ ابرِ گریان شاخْ سبز و تر شود***ز‌آنکه شمع از گریه روشن‌تر شود
  • هر کجا نوحه کنند آنجا نشین***ز‌آنکه تو أولیٰ‌تری اندر حَنین
  • ز‌آنکه ایشان در فِراقِ فانی‌اند***غافل از لعلِ بَقای کانی‌اند
    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: عُمر نه و کرده تحصیل وجوه.
    2.  نسخۀ قونیه: 
      ای میسّر کرده بر ما در جهان***سُخره و بیگار، ما را وا رهان.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

29
  • ز‌آنکه بر دلْ نقشِ تقلید است بند***ر‌و به آبِ چشمْ بندش را بِرَند
  • ز‌آنکه تقلیدْ آفتِ هر نیکویی‌ست***کَه بوَد تقلید اگر کوهِ قوی‌ست
  • گر ضَریری لَمتُر است و تیز‌خشم***گوشت‌پارَه‌ش دان که او را نیست چشم
  • گر سخن گوید ز مو باریک‌تر***آن سِرش را ز‌آن سخن نبوَد خبر
  • مستی‌ای دارد ز گفتِ خود وَلیک***از برِ وی تا به مِی راهی‌ست نیک
  • همچو جوی است او، نه آبی می‌خورَد***آب از او بر آب‌خواران بُگذرد
  • آب در جو ز‌آن نمی‌گیرد قرار***ز‌آنکه آن جو نیست تشنه و آب‌خوار
  • همچو نایی نالۀ زاری کند***لیک پیکارِ خریداری کند1
  • نوحه‌گر باشد مقلِّد در حدیث***جز طمع نبوَد مرادِ آن خَبیث
  • نوحه‌گر گوید حدیثِ سوزناک***لیک کو سوزِ دل و دامانِ چاک؟‌!2
  • از مقلِّد تا محقِّق فرق‌هاست***کاین چو داوود است و آن دیگر صَداست
  • منبعِ گفتارِ این سوزی بود***و‌آن‌ مقلِّد کهنه‌آموزی بود
  • هین مشو غرّه بدان گفتِ حَزین***بار بر گاو است و بر گردون حَنین
  • هم مقلِّد نیست محروم از ثواب***نوحه‌گر را مزد باشد در حساب
  • کافر و مؤمن «خدا» گویند لیک***در میانِ هر دو فرقی هست نیک
  • آن گدا گوید: «خدا» از بهرِ نان***مُتّقی گوید: «خدا» از عینِ جان
  • 🔹 «اللَه اللَه» می‌زنی از بهرِ نان***بی‌طمع پیش‌آی و اللَه را بخوان
  • گر بدانستی گدا از گفتِ خویش***پیشِ چشمِ او نه کم ماندی نه بیش
  • سال‌ها گوید: «خدا» آن نان‌خواه***همچو خر مُصحَف کِشد از بَهرِ کاه
  • گر به دل در‌تافتی گفتِ لبش***ذرّه ذرّه گشته بودی قالبش
  • نام دیوی ره بَرَد در ساحری***تو به نامِ حق پشیزی می‌بَری
    1.  نسخۀ قونیه: بیگار.
    2.  شرح انقروی: دامان پاک.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

30

  • خاریدنِ روستایی در تاریکی شیر را به ظنّ اینکه گاو است

  • روستایی گاو در آخور ببست***شیرْ گاوش خورد و بر جایش نشست
  • روستایی شد در آخور سویِ گاو***گاو را می‌جُست شبْ آن کنجکاو
  • دست می‌مالید بر اعضای شیر***پشت و پهلو، گاه بالا، گاه زیر
  • گفت شیر: «ار روشنی افزون بُدی***زهره‌اش بدْریدی و دل‌خون شدی
  • این‌چنین گستاخ ز‌آن می‌خارَدم***کاو در این شبْ گاو می‌پنداردم‌»

  • ----------

  • حق همی‌گوید که: «ای مغرورِ کور***نی ز نامم پاره پاره گشت طور؟!
  • که ”لَو أنزَلنا کِتاباً لِلجَبَل***لَانْصَدَع ثُمَّ انْقَطَع ثُمَّ ارْتَحَل“
  • از من ار کوهِ اُحُد واقف بُدی***پاره گشتیّ و دلش پُر‌خون شدی»1
  • از پدر وز مادر این بشْنیده‌ای***لاجَرم غافل در این پیچیده‌ای
  • گر تو بی‌تقلید از او واقف شوی***بی‌نشانْ بی‌جایْ چون هاتف شوی2
  • بشنو این قصّه پیِ تهدید را***تا بدانی آفتِ تقلید را

  • فروختنِ صوفیانْ بَهیمۀ صوفیِ مسافر را جهت سُفره و سَماع

  • صوفی‌ای در خانقاه از ره رسید***مَرکبِ خود بُرد و در آخور کشید
  • آبَکَش داد و علف از دستِ خویش***نی چو آن صوفی که ما گفتیم پیش
  • احتیاطش کرد از سَهو و خُباط***چون قضا آید چه سود از احتیاط؟!
  • صوفیانْ درویش بودند و فقیر***«کادَ فَقرٌ أن یَکُن کُفراً یُبیر»

  • ----------

  • ای توانگر، تو که سیری هین مخَند***بر کژیّ آن فقیرِ دردمند

  • ----------

    1.  نسخۀ قاهره (الف): پاره پاره از جبل خون آمدی. نسخۀ قسطنطنیۀ (ب): چشمه چشمه از جبل خون آمدی.
    2.  نسخۀ قونیه: بی‌نشانْ از لطف چون هاتف شوی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

31
  • از سرِ تقصیرِ آن، صوفی رَمه***خر‌فروشی در‌گرفتند آن همه
  • «کز ضرورت هست مُرداری مُباح***بس فسادی کز ضرورت شد صلاح‌»
  • هم در آن دم آن خَرک بفْروختند***لوت آوردند و شمع افروختند
  • ولوله افتاد اندر خانقَه:***«کِامشبان لوت و سَماع است و وَلَه
  • چند از این صبر و از این سه روزه چند؟!***چند از این زنبیل و این دَریوزه چند؟!
  • ما هم از خَلقیم و جان داریم ما***دولت‌ْ امشبْ میهمان داریم ما»
  • تخمِ باطل را از آن می‌کاشتند***کآن که آن جان نیست، جان پنداشتند
  • و‌آن‌ مسافر نیز از راهِ دراز***خسته بود و دید آن اقبال و ناز
  • صوفیانش یک به یک بنْواختند***نردِ خدمت‌هاش خوش می‌باختند
  • 🔹 آن یکی پایش همی ‌مالید و دست***و‌آن‌ یکی پرسید از جای نشست
  • 🔹 و‌آن‌ یکی افشاند گَرد از رَختِ او***و‌آن‌ یکی بوسید دستش را و ر‌و
  • گفت چون می‌دید مَیلانْشان به وی:***«گر طَرَب امشب نخواهم کرد، کی؟!‌»
  • لوت خوردند و سَماع آغاز کرد***خانقه تا سقف شد پُر‌دود و گَرد
  • دودِ مطبخ، گَردِ آن پا کوفتن***زِ اشتیاق و وَجد و جان آشوفتن
  • گاه دست‌افشان قدم می‌کوفتند***گه به سجده صُفّه را می‌روفتند

  • ----------

  • دیر یابد صوفیْ آز از روزگار***ز‌آن سبب صوفی بوَد بسیار خوار1
  • جز مگر آن صوفی‌ای کز نورِ حق***سیر خورْد او، فارغ است از ننگِ دَق
  • از هزاران، اندکی زین صوفی‌اند***باقیان در دولتِ او می‌زیند

  • ----------

    1.  نسخۀ چلبی: دیر یابد صوفیْ کام از روزگار.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

32
  • چون سَماع آمد ز اوّل تا کَران***مُطرِب آغازید یک ضربِ گران
  • «خر برفت و خر برفت» آغاز کرد***زین حرارتْ جمله را اَنباز کرد
  • زین حَراره پای‌کوبان تا سحر***کف‌زنان: «خر رفت و خر رفت ای پسر»1
  • از رهِ تقلیدْ آن صوفی همین***«خر برفت» آغاز کرد اندر حَنین
  • چون گذشت آن نوش و جوش و آن سَماع***روز گشت و جمله گفتند: «اَلوَداع!»
  • خانقه خالی شد و صوفی بمانْد***گَرد از رَختْ آن مُسافر می‌فشانْد
  • رَخت از حجره برون آورْد او***تا به خر بربندد آن همراه‌جو
  • تا رسد در همرَهان او می‌شتافت***رفت در آخور، خرِ خود را نیافت
  • گفت: «آن خادم به آبش برده است***ز‌آنکه خرْ دوشْ آب کمتر خورده است»
  • خادم آمد، گفت صوفی: «خر کجاست؟»***گفت خادم: «ریش بین!»، جنگی بخاست
  • گفت: «خر را من به تو بسْپرده‌ام***من تو را بر خرْ موکَّل کرده‌ام
  • بحثِ با توجیه کن، حجّت مَیار***آنچه من بسْپردمت وا پس سپار
  • از تو خواهم آنچه آوردم به تو***باز ده آنچه که بسْپردم به تو!
  • گفت پیغمبر که: ”دستت آنچه بُرد***بایدش در عاقبت وا پس سپرد“2
  • ور نِه‌ای از سرکشی راضی به این***نَک من و تو، خانۀ قاضیّ دین‌»
  • گفت: «من مَغلوب بودم، صوفیان***حمله آوردند و بودم بیمِ جان
  • تو جگر بندی میان گُربگان***اندر اندازیّ و جویی ز‌آن نشان‌؟!
  • در میانِ صد گرسنه گِرده‌ای***پیشِ صد سگْ گربۀ پژمرده‌ای؟!»
  • گفت: «گیرم کز تو ظُلماً بسْتَدند***قاصدِ جانِ منِ مسکین شدند
  • تو نیاییّ و نگویی مر مرا***که: ”خرت را می‌بَرند ای بینوا“؟!
  • تا خر از هر که بَرد، من وا خرم***ور نه توزیعی کنند ایشان زَرَم
  • صد تدارک بود چون حاضر بُدند***این زمان هر یک به اقلیمی شدند
  • من که را گیرم، که را قاضی بَرم؟!***این قضا خود از تو آمد بر سرم
  • چون نیاییّ و نگویی: ”ای غریب***پیش آمد این‌چنین ظلمی مَهیب“؟!»
  • گفت: «وَ اللَه آمدم من بارها***تا تو را واقف کنم زین کارها
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: زین حرارت... خر رفت خر رفت.
    2.  عَلَی الیَدِ ما أخَذَت حتّیٰ تُؤَدّی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

33
  • تو همی‌گفتی که: ”خر رفت ای پسر“***از همه گویندگان با ذوق‌تر
  • باز‌می‌گشتم که او خود واقف است***زین قضا راضی‌ست، مردی عارف است‌»
  • گفت: «آن را جمله می‌گفتند خَوش***مر مرا هم ذوق آمد گفتنش
  • مر مرا تقلیدشان بر باد داد***که دو صد لعنت بر این تقلید باد
  • خاصه تقلیدِ چنین بی‌حاصلان***کآبرو را ریختند از بهرِ نان1
  • عکسِ ذوقِ آن جماعت می‌زدی***وین دلم ز‌آن عکسْ ذوْقین می‌شدی‌»

  • ----------

  • عکسْ چندان باید از یارانِ خَوش***که شوی از بَحر بی‌عکسْ آب‌کَش2
  • عکس کَاوّل زد، تو آن تقلید دان***چون پیاپی شد، شود تحقیقْ آن
  • تا نشد تحقیق، از یاران مبُر***از صدف مگسَل نگشته قطره دُر
  • صاف خواهی چشمِ عقل و سَمْع را***بر‌دران تو پرده‌های طمْع را3
  • ز‌آنکه آن تقلیدِ صوفی از طمَع***عقل او بربست از نورِ لَمَع
  • 🔹 ز‌آنکه صوفی را طمع بُردش ز راه***مانْد در خُسران و کارش شد تباه
  • طمْعِ لوت و طمعِ آن ذوق و سَماع***مانع آمد عقلِ او را زِ اطّلاع
  • گر طمع در آینه برخاستی***در نفاقْ آن آینه چون ماستی
  • گر ترازو را طمع بودی به مال***راست کی گفتی ترازو وصفِ حال؟‌!
  • 🔹 گفت: «گیرم کز طمع قارون شوی***آخِرَ‌الأمر اندر این هامون شوی»4
  • هر نَبی می‌گفت با قوم از صفا:***«من نخواهم مزدِ پیغام از شما
  • من دلیلم، حقْ شما را مشتری***داد حقْ دلّالیَم هر دو سَری
  • 🔹 هست مزدِ کارْ مر دَلّال را***مزد باید داد تا گوید سزا
  • چیست مزدِ کار من؟ دیدارِ یار***‌‌گر‌چه خود بوبکر بخشد چل هزار
  • چِل هزارِ او نباشد مزدِ من***کی بوَد شِبهِ شَبَهْ دُرّ عَدَن؟!»
  • یک حکایت گویمت بشنو به هوش***تا بدانی که: طَمع شد بندِ گوش
  • هر که را باشد طمع، اَلکَن شود***با طمع کی چشمِ دل روشن شود؟!
    1.  نسخۀ قونیه: 
      ...*** خشمِ ابراهیم با بر آفِلان.
    2. نسخۀ بریتانیا (الف): از بَحرِ معنا آب‌کَش.
    3.  نسخۀ قونیه: چشم و عقل و سمْع را.
    4. الحاقی از مثنوی شریف.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

34
  • پیشِ چشم او خیالِ جاه و زر***همچنان باشد که موی اندر بَصَر
  • جز مگر مستی که از حق پُر بوَد***‌‌گر‌چه بدْهی گنج‌ها، او حُرّ بوَد
  • هر که از دیدارْ برخوردار شد***این جهان در چشمِ او مردار شد
  • لیک آن صوفی ز مستی دور بود***لاجَرم از حرصْ او بی‌نور بود1
  • صد حکایت بشنَود مَدهوشِ حرص***در‌نیابد نکته‌ای در گوشِ حرص

  • قصۀ آن  مُفلِسی که در زندان بود و زندانیان از او در فَغان

  • بود شخصی  مُفلِسی بی خان و مان***مانده در زندان و بندِ بی‌امان
  • لقمۀ زندانیان خوردی گزاف***بر دلِ خلق از طمع چون کوهِ قاف
  • زَهره نی کس را که لقمه‌یْ نان خورَد***ز‌آنکه آن لقمه‌رُبا چابک بَرد
  • هر که دور از دعوتِ رحمٰن بوَد***او گدا چشم است اگر سلطان بوَد2
  • مر مروّت را نهاده زیرِ پا***گشته زندانْ دوزخی ز‌آن نان‌رُبا

  • ----------

  • گر گریزی بر امیدِ راحتی***ز‌آن طرف هم پیشت آید آفتی
  • هیچ کنجی بی‌دَد و بی‌دام نیست***جز به خلوتگاهِ حقْ آرام نیست
  • کنجِ زندانِ جهانِ ناگزیر***نیست بی‌پا مزد و بی دَقّ الحَصیر
  • و اللَه ار سوراخِ موشی در رَوی***مبتلای گربه‌چنگالی شوی
  • آدمی را فربهی هست از خیال***گر خیالاتش بوَد صاحب جمال
  • ور خیالاتش نماید ناخوشی***می‌گُدازد همچو موم از آتشی
  • در میانِ مار و کژدم گر تو را***با خیالاتِ خوشان دارد خدا
    1.  نسخۀ قونیه: لاجَرم در حرص او شب‌کور بود.
    2.  نسخۀ ملکی نیکلسون: رحمت رحمٰن.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

35
  • مار و کژدم مر تو را مونِس شود***کآن خیالت کیمیای مس بوَد
  • صبرْ شیرین از خیالِ خوش شدَه‌ست***کآن فَرَح و‌آن‌ تازگی پیش آمدَه‌ست‌1
  • آن فَرَح آید زِ ایمان در ضمیر***ضعفِ ایمانْ نا امیدیّ و زَحیر2
  • صبر از ایمان بیابد سر‌کُلَه***حَیثُ لا صَبرَ فَلا إیمانَ لَه‌3
  • گفت پیغمبر: «خداش ایمان نداد***هر که را نبوَد صبوری در نهاد»
  • آن یکی در چشمِ تو باشد چو مار***هم وی اندر چشمِ آن دیگر نگار
  • ز‌آنکه در چشمت خیالِ کُفرِ اوست***و‌آن‌ خیالِ مؤمنی در چشمِ دوست
  • کاندر این یک شخصْ هر دو فعل هست***گاه ماهی باشد او و گاه شَست
  • نیمِ او مؤمن بود، نیمی‌ش گَبر***نیمِ او حرص آوری، نیمی‌ش صبر
  • گفت یزدانت: «فَمِنکُم مؤمنٌ***باز مِنکُم کافرٌ گَبرِ کُهُن»
  • همچو گاوی نیمۀ جِلدش سیاه***نیمۀ دیگرْ سپید و همچو ماه
  • هر که این نیمه ببیند ردّ کند***هر که آن نیمه ببیند کَدّ کند
  • از جمالِ یوسفْ اِخوانْ بس نَفور***لیک اندر دیدۀ یعقوبْ نور
  • از خیالِ بَد، نظرْشان زشت دید***چشمِ فرع و، چشمِ اصلی ناپدید
  • چشمِ ظاهر سایۀ آن چشم دان***هر‌چه آن بیند، بگردد این بِدان
  • 🔹 سایۀ اصل است فرع، امّا کجا***سایه با خورشیدْ پا دارد به جا؟!
  • تو مکانی، اصل تو در لا مکان***این دکان بربند و بُگشا آن دکان
  • شش جهت مگْریز زیرا در جهات***شش در است و، شش‌دره مات است مات
  • 🔹 این سخن را نیست حدّ، زندانیان***مُضطَرَند از دستِ آن خرْ قَلتَبان
    1.  نسخۀ قونیه: کآن خیالات فرَج پیش آمدَه‌ست.
    2.  نسخۀ قونیه: آن فَرَج.
    3.  شرح بحرالعلوم و سبزواری: بیاید سر‌کُلَه.
      عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، ج 2، ص 44؛ از امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «و الصَّبرُ مِنَ الإيمانِ بِمَنزِلَةِ الرَّأسِ مِنَ الجَسَدِ و لا إیمانَ‌ لِمَن‌ لا صَبرَ لَهُ؛ صبر نسبت به ایمان مانند سر است نسبت به بدن، و کسی که صبر ندارد او را ایمانی نیست»

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

36

  • شکایت‌کردن اهل زندانْ پیش وکیلِ قاضی از دست آن  مُفلِس

  • با وکیلِ قاضیِ ادراک‌مند***اهلِ زندان در شکایت آمدند
  • که: «سلامِ ما به قاضی بَرْ کُنون***باز‌گو آزار ما زین مردِ دون
  • کاندر این زندان بمانْد او مُستمِرّ***یاوه‌تاز و طبل‌خوار است و مُضِرّ
  • مردِ زندانی نیابد لقمه‌ای***ور به صد حیلت گشاید طعمه‌ای
  • در زمانْ پیش آید آن دوزخ‌گلو***حجّتش اینکه: ”خدا گفته: ﴿کُلوا﴾“
  • چون مگس حاضر شود در هر طعام***از وِقاحت بی‌صَلا و بی‌سلام
  • پیشِ او هیچ است لوتِ شصتْ کس***کر کند خود را اگر گوییش: بس!
  • زین‌چنین قحطِ سه ساله، داد داد!***ظِلّ مولانا ابد پاینده باد
  • گو ز زندان تا روَد این گاومیش***یا وظیفه کُن ز وَقفی لقمه‌ایش
  • ای ز تو خوش هم ذُکور و هم إناث***داد کن، اَلمُستَغاث اَلمُستَغاث!»
  • سوی قاضی شد وکیلِ با نمک***گفت با قاضی شکایت یک به یَک
  • خوانْد او را قاضی از زندان به‌پیش***پس تفحُّص کرد از اَعیانِ خویش
  • گشت ثابت پیشِ قاضی آن همه***که نمودند از شکایت آن رَمه‌1
  • گفت قاضی: «خیز زین زندان برو***سوی خانه‌یْ مُرده‌ریگِ خویش شو!»
  • گفت: «خان و مانِ من احسانِ توست***همچو کافر جَنّتم زندانِ توست
  • گر ز زندانم بِرانی تو به رَدّ***خود بمیرم من ز درویشیّ و کَدّ»

  • ----------

  • همچو ابلیسی که می‌گفت: «ای سلام!***رَبّ أنظِرنی إلیٰ یَومِ القیام
  • کاندر این زندانِ دنیا من خوشم***تا که دشمن‌زادگان را می‌کُشم
  • هر که او را قوتِ ایمانی بوَد***وز برای زادِ رهْ نانی بوَد
  • می‌ستانم گَه به مکر و گَه به ریو***تا بر‌آرند از پشیمانی غَریو
  • گه به درویشی کنم تهدیدشان***گه به زلف و خال بندم دیدشان»
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: گفت نائب پیشِ قاضی. 

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

37
  • قوتِ ایمانی در این زندان کم است***و‌آنچه‌ هست، از قصدِ این سگ در خَم است
  • از نماز و صوْم و صد بیچارگی***قوتِ ذوق آید بر او یک‌بارگی‌1
  • أستَعیذُ اللٰهَ مِن شَیطانِه***قَد هَلَکنا، آهِ مِن طُغیانِه!
  • یک سگ است و در هزاران می‌رود***هر که در وی رفت او، آن می‌شود
  • هر که سردت کرد، می‌دان کاو در اوست***دیوْ پنهان گشته اندر زیرِ پوست‌2
  • چون نیابد صورت، آید در خیال***تا کشاند آن خیالت در وَبال
  • 🔹 از خیالاتِ تو می‌آید بلا***چون خیالت فاسد آمد جا به جا
  • گه خیالِ فُرجه و گاهی دکان***گه خیالِ علم و گاهی خان و مان
  • 🔹 گه خیالِ مَکسَب و سوداگری***گه خیالِ تاجریّ و داوری
  • 🔹 گه خیالِ نقره و فرزند و زن***گه خیالِ بُوالفُضول و بُوالحَزَن
  • 🔹 گه خیالِ کاله و گاهی قُماش***گه خیالِ مَفرَش و گاهی فِراش
  • 🔹 گه خیالِ آسیا و باغ و راغ***گه خیالِ میغ و ماغ و لیغ و لاغ
  • 🔹 گه خیالِ آشتیّ و جنگ‌ها***گه خیالِ نام‌ها و ننگ‌ها
  • 🔹 هین برون کن از سر این تخییل‌ها***هین بِروب از دلْ چنین تبدیل‌ها3
  • هان بگو لا حَول‌ها اندر زمان***از زبانْ تنها نه، بَل از عینِ جان

  • تَتمّۀ قصّۀ  مُفلِسِ زندانی با قاضی

  • گفت قاضی: «مُفلِسیّ را وا نما»***گفت: «اینک اهلِ زندانت گُوا»
  • گفت: «ایشان متّهَم باشند چون***می‌گریزند از تو، می‌گریند خون
  • وز تو می‌خواهند تا هم وا رهند***زین غرضْ باطلْ گواهی می‌دهند»
  • جمله اهلِ مَحکَمه گفتند: «ما***هم بر اِدبار و بر اِفلاسش گُوا»
  • هر که را پرسید قاضی حالِ او***گفت: «مولا، دست از این   مُفلِس بشو»
  • گفت قاضی: «کِش بگردانید فاش***گِردِ شهر: ”او   مُفلِس است و بس قَلاش“
  • کو به‌کو او را مُنادیٰ‌ها کنید***طبل اِفلاسش به هر جا بر‌زنید
  • هیچ‌کس نسیه نبِفروشد بِدو***قرض ندْهد هیچ‌کس او را تَسو
  • هر که دَعوِی آرَدش اینجا به فن***هیچ زندانش نخواهم کرد من
  • پیشِ من إفلاسِ او ثابت شدَه‌ست***نقد و کالا نیستش چیزی به دست‌»
    1.  نسخۀ قونیه: قوت ذوق آید، بَرَد یک‌بارگی.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: که در اوست. علاءالدوله: که دو روست.
    3.  نسخه مِلکی نیکلسون: چنین تفضیل‌ها.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

38

  • ----------

  • آدمی در حَبسِ دنیا ز‌آن بوَد***تا بوَد کِافلاسِ او ثابت شود
  •   مُفلِسیّ دیو را یزدانِ ما***هم منادیٰ کرد در قرآنِ ما:
  • «کاو دَغا و   مُفلِس است و بَد سُخُن***هیچ با او شرکت و سودا مکن
  • ور کنی، او را بهانه آوری***  مُفلِس است او؛ صَرفه از وی کی بری؟!‌»

  • ----------

  • حاضر آوردند چون فتنه فروخت***اُشترِ کُردی که هیزم می‌فروخت
  • کُردِ بی‌چاره بسی فریاد کرد***هم موکَّل را به دانگی شاد کرد
  • اُشتُرش بردند از هنگامِ چاشت***تا به شب، وَ افْغانِ او سودی نداشت
  • بر شتر بنْشست آن قَحطِ گران***صاحبِ اُشتُر پیِ اُشتُر دوان
  • سو به سو و کو به‌کو می‌تاختند***تا همه شهرش عیان بشْناختند
  • پیشِ هر حمّام و هر بازار‌گَه***کرده مردمْ جمله در شکلش نگَه
  • ده منادیٰ‌گر، بلند آوازیان***تُرک و کُرد و رومیان و تازیان
  • 🔹 جملگان آوازها برداشته:***«کاین همه تخمِ جفاها کاشته
  • 🔹 بینوایی، بد اَدایی، بی‌وفا***نان‌رُبایی، نر گدایی، بی‌حیا
  •  مُفلِس است و او ندارد هیچ چیز***قرض تا ندْهد کسی او را پَشیز
  • ظاهر و باطن، ندارد حَبّه‌ای*** مُفلِسی، قلبی، دَغایی، دبّه‌ای
  • هان و هان با او حریفی کم کنید***چون‌که ‌گاو آرَد، گره محکم زنید1
  • ور به حُکم آرید این پژمرده را***من نخواهم کرد زندانْ مُرده را
  • خوش‌دم است او و گلویش بس فراخ***با شُعارِ نو، دِثارِ شاخ شاخ
  • گر بپوشد بهرِ مکرْ آن جامه را***عاریَه‌ست آن تا فریبد عامه را»

  • ----------

  • حرفِ حکمت بر زبانِ ناحکیم***حُلّه‌های عاریَت دان ای سَلیم
  • ‌‌گر‌چه دزدی‌جامه‌ای پوشیده است***دستِ تو چون گیرد آن بُبریده دست‌؟!

  • ----------

    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: گاز آرَد. نسخۀ چلبی: چون‌که او آید.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

39
  • چون شبانگه از شتر آمد به زیر***کُرد گفتش: «منزلم دور است و دیر
  • بر‌نشستی اُشتُرم را از پگاه***جو رها کردم، کم از اَخراجِ کاه‌!»
  • گفت: «تا اکنون چه می‌گردیم پس؟!***هوشِ تو کو؟! نیست اندر خانه کس‌؟!
  • طَبلِ اِفلاسم به چرخِ سابِعه***رفت و تو نشنیده‌ای این واقعه؟!»

  • ----------

  • گوش تو پُر بوده است از طمْعِ خام***پس طَمَع کر می‌کند، کور، ای غلام‌1
  • تا کلوخ و سنگ بشنید این بیان*** «مُفلِس است این  مُفلِس است این قَلتَبان»
  • تا به شب گفتند و در صاحب شتر***بر نزَد، کاو از طمَع پُر بود پُر
  • هست بر سَمْع و بَصَر مُهرِ خدا***در حُجُب بس صورت است و بس صدا
  • آنچه او خواهد، رسانَد آن به چشم***از جمال و از کمال و از کَرَشم
  • و‌آنچه‌ او خواهد، رسانَد آن به گوش***از سَماع و از بشارت وز خُروش
  • کَونْ پُرچارَه‌ست و هیچَت چاره نی***تا که نگْشاید خدایت روزَنی‌2
  • ‌‌گر‌چه هستی تو کُنونْ غافل از آن***وقتِ حاجتْ حق کند آن را عیان
  • گفت پیغمبر که: «یزدانِ مجید***از پیِ هر دردْ درمان آفرید
  • لیک ز‌آن درمان نبینی رنگ و بو***بهرِ دردِ خویشْ بی‌فرمانِ او»3
  • 🔹 گرچه درمان جویی و گویی به جان:***«کای خدا درمانِ کار من رسان!»4
  • چشم را -ای چاره‌جو- در لا مکان***هین بِنِه چون چشمِ کُشته، سویِ جان‌5
  • این جهان از بی‌جهت پیدا شدَه‌ست***کُه ز بی‌جایی، جهان را جا شدَه‌ست
  • باز‌گرد از هستْ سویِ نیستی***گر تو از جانْ طالبِ مولی‌ستی6
    1.  إحياء العلوم، جلد 3، صفحه 28؛ «قال رسول اللٰه صلّى اللٰه عليه و آله: "حبُّك الشى‌ءَ [للشّى‌ء] يُعمى‌ و يُصِمّ‌؛»
    2. این بیت در مثنوی میرخانی چهار بیت پایین‌تر آمده بود که مطابق نسخۀ قونیه و... به اینجا منتقل گشت.
    3. رسول اکرم صلی اللٰه علیه و آله و سلم: «لکل داء دواء فإذا اصیب الدواء الداء برئ بإذن الله؛»
    4. الحاقی از نسخۀ ناسخه.
    5. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: گشته.
    6.  نسخۀ قونیه: 
      ...*** طالب رَبّیّ و رَبّانیستی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

40
  • جای دَخل است این عدم، از وی مَرَم***جای خرج است این وجودِ بیش و‌کم
  • کارگاهِ صُنعِ حقْ چون نیستی‌ست***جز مُعَطَّل در جهانِ هست کیست؟!1

  • فی المناجات

  • 🔹 ای خدای پاکِ بی‌اَنباز و یار***دست گیر و جُرمِ ما را در‌گُذار
  • یاد دِه ما را سخن‌های رقیق***که تو را رحم آورَد آن ای رفیق‌2
  • هم دعا از تو، اجابت هم ز تو***ایمنی از تو، مَهابَت هم ز تو
  • گر خطا گفتیم، اصلاحش تو کن***مُصلِحی تو، ای تو سلطانِ سخُن
  • کیمیا داری که تبدیلش کنی***‌‌گر‌چه جوی خون بوَد، نیلش کنی
  • این‌چنین میناگری‌ها کارِ توست***این‌چنین اکسیرها زَ اسرارِ توست
  • آب را و خاک را بر‌هم زدی***ز‌آب و گِلْ نقشِ تنِ آدم زدی
  • نسبتش دادی به جفت و خال و عَم***با هزار اندیشۀ شادیّ و غم
  • باز بعضی را رهایی داده‌ای***زین غم و شادی جدایی داده‌ای
  • بُرده‌ای از خویش و پیوند و سرشت***کرده‌ای در چشمِ او هر خوبْ زشت‌3
  • هر‌چه محسوس است، او ردّ می‌کند***و‌آنچه‌ ناپیداست، مَسنَد می‌کند
  • عشقِ او پیدا و معشوقش نهان***یارْ بیرون، فتنۀ او در جهان
  • هین رها کن؛ عشق‌های صورتی***عشق بر صورت نَه بر رویِ سَتی‌4
  • آنچه معشوق است، صورت نیست آن***خواه عشقِ این جهان، خواه آن جهان
  • آنچه بر صورتْ تو عاشق گشته‌ای***چون برون شد جان، چرایَش هشته‌ای‌؟!
  • صورتش بر‌جاست، این زشتی ز چیست؟!***عاشقا وا بین که معشوقِ تو کیست‌؟!5
  • آنچه محسوس است اگر معشوقه است***عاشق اَستی هر که او را حسّ هست
  • چون وفا آن عشق افزون می‌کند***کی وفا صورتْ دگرگون می‌کند؟!
  • پرتوِ خورشید بر دیوار تافت***تابشِ عاریّتی دیوار یافت
    1.  نسخۀ قسطنطنیه: 
      ...*** پس بُرونِ کارگه بی‌قیمتی‌ست.
    2.  نسخۀ قونیه: سخن‌های دقیق.
    3.  نسخۀ ناسخه: پرده‌ای... هر خوب و زشت.
    4.  نسخۀ قونیه: نیست بر صورت، نه بر روی سَتی.
    5.  نسخۀ قونیه: این سیری ز چیست؟! نسخۀ بریتانیا (الف): صورتش برخاست، این سیری ز چیست؟

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

41
  • بر کلوخی دل چه بندی ای سلیم؟!***وا طلب اصلی که پایَد او مُقیم1
  • ای که تو هم عاشقی بر اصلِ خویش***خویش از صور‌ت‌پرستانْ دیده بیش2
  • پرتوِ عقل است آن بر حسّ تو***عاریَت می‌دان ذَهَب بر مِسّ تو
  • چون زَر‌اندود است خوبی در بشر***ور نه چون شد شاهدِ تو پیر خر؟!
  • چون فرشته بود، همچون دیو شد***کآن مَلاحَت اندر او عاریّه بُد
  • اندک اندک می‌ستاند ز‌آن جمال***اندک اندک خشک می‌گردد نهال
  • ر‌و ﴿نُعَمِّرْهُ﴾ ﴿نُنَکِّسْهُ﴾ بخوان***دل طلب کن، دل مَنِه بر استخوان
  • کآن جمالِ دلْ جمالِ باقی است***دو لَبش از آبِ حیوان ساقی است‌3
  • خود هم او آب و هم او ساقیّ و مست***هر سه یک شد، چون طلسمِ تو شکست
  • آن یکی را تو ندانی از قیاس***بندگی کن، ژاژ کم خا، ناشناس!4
  • معنیِ تو صورت است و عاریَت***بر مناسبْ شادی و بر قافیَت
  • معنی آن باشد که بسْتاند تو را***بی‌نیاز از نقش گرداند تو را
  • معنی آن نبوَد که کور و کر کند***مر تو را بر نقشْ عاشق‌تر کند
  • کور را قسمتْ خیالِ غم فزاست***بهرۀ چشمْ این خیالاتِ فَناست
  • حرفِ قرآن را ضَریرانْ مَعدنند***خر نبینند و به پالان بر‌زنند
  • چون تو بینایی، پیِ خر ر‌و که جَست***چند پالان دوزی ای پالان‌پرست؟‌!
  • خر چو هست، آید یقینْ پالان تو را***کم نگردد نان، چو باشد جانْ تو را
  • 🔹 خر چو باشد، کم نیاید ای عمو***خود به پشتش رو نهد پالانِ او
  • پشتِ خر دکّان و مال و مِکسَب است***جانِ تو سرمایۀ صد قالب است
  • خرْ برهنه بر‌نشین ای بوالفضول***خرْ برهنه نی که راکب شد رسول؟!
  • 🔹 اَلنَّبیُّ قَد رَکِب مُعرَوْریاً***وَ النَّبیُّ قیلَ: «سافَرْ ماشیاً»
  • 🔹 بلکه آن شه بس پیاده رفته است***بارِ این و آن بسی پَذرفته است
  • شد خرِ نفسِ تو، بر میخش ببند***چند بُگریزد ز کار و  بار، چند؟!
  • بارِ صبر و شکر، او را بُردنی‌ست***خواه در صد سال، خواهی سیّ و بیست
  • هیچ وازِرْ وِزرِ غیری برنداشت***هیچ‌کس ندْرود تا چیزی نکاشت
    1.  نسخۀ قونیه: تابد او مُقیم.
    2.  نسخۀ قونیه: بر عقل خویش.
    3.  نسخۀ قونیه: دولتش از آبِ حیوان. نسخۀ بریتانیا (الف): دولتش از آبِ حیوان باقی است.
    4.  نسخۀ ملکی نیکلسون: ناسپاس.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

42
  • طمْعِ خام است این، مخور خام ای پسر***خام خوردن علّت آرَد در بشر:
  • «کآن فلانی یافت گنجی ناگهان***من هم آن خواهم، چرا جویَم دکان؟!»
  • کارِ بخت است آن و، آن هم نادر است***کسب باید کرد تا تنْ قادر است
  • کسب‌کردنْ گنج را مانع کی است؟!***پا مکِش از کار، آنْ خود در پی است
  • تا نگردی تو گرفتارِ اگر***که: «اگر این کردمی یا آن دگر»
  • کز اگر‌گفتنْ رسولِ با وِفاق***منع کرد و گفت: «آن هست از نفاق»
  • کآن منافق در اگر‌گفتن بمُرد***وز اگر‌گفتن به‌جز حسرت نبُرد
  • 🔹 ای بسا کس مُرده در بوک و مگر***از جمالِ عافیت ناخورده بَر
  • 🔹 ور نمی‌یابی تو نقصانِ اگر***این سخن بشنو که دَریابی مگر

  • تمثیل بر حقیقتِ سخن، و اطّلاع بر کشف آن

  • یک غریبی خانه می‌جُست از شتاب***دوستی بردش سویِ خانه‌یْ خراب
  • گفت او: «این را اگر سقفی بُدی***پهلوی من مر تو را مسکن شدی
  • هم عیال تو بیاسودی اگر***در میانه داشتی حجره‌یْ دگر
  • 🔹 ور رسیدی میهمانْ روزی تو را***هم بیاسودی اگر بودیتْ جا
  • 🔹 کاشکی مَعمور بودی این سرا***خانۀ تو بودی این مَعمورْ جا!»
  • گفت: «آری، پهلوی یاران خوش است***لیک -ای جان- در اگر نتْوان نشست»

  • ----------

  • این همه عالَمْ طلبکارِ خوشند***وز خوشِ تزویرْ اندر آتشند
  • طالبِ زر گشته جمله پیر و خام***لیک قلب از زر نداند چشمِ عام
  • پرتوی بر قلب زد، خالص ببین***بی‌مِحَکْ زر را مکُن از ظنْ گُزین
  • گر مِحَک داری، گزین کُن، وَر نه رو***نزدِ دانا خویشتن را کن گرو
  • پس مِحَک باید میانِ جانِ خویش***ور نداری، ره مرو تنها به پیش1
  • بانگِ غولان هست بانگِ آشنا***آشنایی کاو کِشد سویِ فَنا
    1.  نسخۀ چلبی: 
      تا محک یابی میان جان خویش*** ور ندانی ره مرو تنها تو پیش.
       نسخۀ قونیه: 
      یا محک باید میان جان خویش*** ور ندانی ره مرو تنها تو پیش.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

43
  • بانگ می‌دارد که: «هی -ای کاروان-***سوی من آیید‌، نَک نام و نشان!»1
  • نام هر یک می‌بَرد غول: «ای فلان»***تا کُند آن خواجه را از آفِلان
  • چون رسد آنجا، ببیند گرگ و شیر***عمرْ ضایع، راهْ دور و روزْ دیر
  • چه بوَد آن بانگِ غول؟ آخِر بگو***«مال خواهم، جاه خواهم و آبرو»
  • از درون خویش این آوازها***منع کن تا کشف گردد رازها
  • ذکرِ حق کن، بانگِ غولان را بسوز***چشمِ نرگس را از این کرکس بدوز2
  • صبحِ صادق را ز کاذِب وا شناس***رنگِ مِی را باز دان از رنگِ کاس
  • تا بوَد کز دیدگانِ هفت رنگ***دیده‌ای پیدا کند صبر و درنگ
  • رنگ‌ها بینی بجز این رنگ‌ها***گوهران بینی به‌جای سنگ‌ها
  • گوهر چه؟ بلکه دریایی شوی***آفتابِ چرخ پیمایی شوی
  • کار کن، در کارگه باشد نهان***تو برو در کارگه بینَش عیان
  • کار چون بر کارکن پرده تنید***خارجِ آن کار نتْوانیش دید3
  • کارگه چون جایِ باشِ عامل است***آن‌که بیرون جُست از وی، غافل است
  • پس در آ  در کارگه، یعنی عدم***تا ببینی صُنع و صانع را به هم
  • کارگه چون جای روشن‌دیده‌گی‌ست***پس برونِ کارگهْ پوشیدگی‌ست
  • ر‌و به هستی داشت فرعونِ عَنود***لاجَرم از کارگاهش کور بود
  • لاجَرم می‌خواست تبدیلِ قَدَر***تا قضا را باز‌گردانَد ز در
  • خود قضا بر سِبلتِ آن حیله‌مند***زیرِ لب می‌کرد هر دم ریشخند
  • صد هزاران طفل کشت او بی‌گناه***تا بگردد حکم و تقدیرِ اِلٰه
  • تا که موسیّ نَبی نایَد برون***کرد بر گردن هزاران ظلم و خون
  • این همه خون کرد و موسیٰ زاده شد***وز برای قَهرِ او آماده شد
  • گر بدیدی کارگاهِ لا یَزال***دست و پایش خشک گشتی زِ احتیال
  • اندرونِ خانه‌اش موسیٰ مُعاف***وز برون می‌کُشت طفلان از گَزاف‌4
  • همچو صاحب نفْس کاو تن پرورَد***بر دگر کس ظنّ حِقدی می‌برد
    1.  نسخۀ قونیه: راه و نشان.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه و... . میرخانی: پاکْ غولان را بسوز.
    3.  مخزن الاسرار: 
      ...*** کارکُن در کارگَه باشد پدید.
    4.  نسخۀ قونیه: طفلان را گزاف.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

44
  • کاین عَدو‌ و آن حسود و دشمن است***خود حسود و دشمنِ او آن تن است
  • او چو موسیٰ و تنَش فرعونِ او***او به بیرون می‌دود که: «کو عَدو؟»1
  • نفسِ او در خانۀ تنْ نازنین***بر دگر کس دست می‌خایَد به کین

  • ملامت کردنِ مردمانْ شخصی را که مادر را به تهمت بکشت

  • آن یکی از خشمْ مادر را بکشت***هم به زخمِ خنجر و هم زخمِ مُشت
  • آن یکی گفتش که: «از بَدگوهری***یاد نآوردی تو حقّ مادری‌؟!
  • هی تو مادر را چرا کُشتی؟ بگو***او چه کرد آخِر به تو ای زشت‌خو؟
  • 🔹 هیچ‌کس کشتَه‌ست مادر ای عَنود؟!***می‌نَگویی کاو چه کرد، آخِر چه بود؟!»
  • گفت: «کاری کرد کآن عارِ وی است***کُشتمش کآن خاکْ ستّارِ وی است
  • 🔹 متّهَم شد با یکی، ز‌آن کشتمش***غرقِ خونْ در خاکِ گور آغِشتَمش»
  • گفت: «آن کس را بکُش ای مُحتشَم!»***گفت: «پس هر روز مَردی را کُشم!
  • کشتم او را، رَستَم از خون‌های خلق***نایِ او بُـرَّم، بهْ است از نایِ خلق»

  • ----------

  • نفسِ توست آن مادرِ بد خاصیَت***که فسادِ اوست در هر ناحیَت
  • پس بکُش او را که بهرِ آن دَنی***هر دمی قصدِ عزیزی می‌کنی
  • از وی این دنیای خوش بر توست تنگ***از پیِ او با حق و با خلقْ جنگ
  • نفْس کُشتی، باز رَستی زِ اعتذار***کس تو را دشمن نمانَد در دیار
  • گر شِکالْ آرَد کسی بر گفتِ ما***از برای انبیا و اولیا:
  • «کانبیا را نی که نفْسِ کُشته بود***پس چراشان دشمنان بود و حسود؟»
  • گوش نِهْ ای تو طلبکارِ صَواب***بشنو این اِشکال و شُبهَت را جواب:
  • دشمنِ خود بوده‌اند آن مُنکِران***زخم بر خود می‌زدند ایشان چنان
  • دشمنْ آن باشد که قصدِ جان کُند***دشمن آن نبوَد که خود جان می‌کَند
  • نیست خفّاشک عَدوی آفتاب***او عَدوی خویش آمد در حجاب
  • تابش خورشیدْ او را می‌کُشد***رنجِ او خورشید هرگز کی کِشَد؟!
  • دشمنْ آن باشد کز او آید عذاب***مانع آید لعل را از آفتاب
  • مانعِ خویشند جمله‌یْ کافران***از شعاعِ جوهرِ پیغمبران
    1.  نسخۀ قونیه: او چو فرعون و تنش موسیّ او.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

45
  • کی حجابِ چشمِ آن فردند خَلق؟!***چشمِ خود را کور و کژ کردند خلق
  • چون غلامِ هندویی کاو کین کِشد***از ستیزه‌یْ خواجه، خود را می‌کُشد
  • سرنگون می‌افتد از بامِ سَرا***تا زیانی کرده باشد خواجه را
  • گر شود بیمارْ دشمن با طَبیب***ور کُند کودکْ عَداوَت با ادیب
  • در حقیقت رهزنِ جانِ خودند***راهِ عقل و جان خود را خود زدند
  • گازُری گر خشم گیرد ز‌آفتاب***ماهی‌ای گر خشم می‌گیرد زِ آب
  • تو نکو بنْگر که را دارد زیان؟!***عاقبت کِه بْوَد سیاه اختر از آن؟‌!
  • گر تو را حق آفریده زشت‌رو***تو مشو هم زشت‌ر‌و هم زشت‌خو
  • ور بُرَد کفشت، مرو در سنگلاخ***ور دو شاخ استت، مشو تو چار‌شاخ1
  • تو حسودی: «کز فلان من کمترم***می‌فَزاید کمتری در اخترم»
  • خودْ حسدْ نقصان و عیبِ دیگر است***بلکه از جمله‌یْ کمی‌ها بدتر است
  • آن بِلیس از ننگ و عارِ کمتری***خویشتن افکنْد در صد اَبتری
  • از حسد می‌خواست تا بالا بوَد***خود چه بالا؟ بلکه خون‌پالا بوَد
  • آن ابوجهل از محمّد ننگ داشت***وز حسد خود را به بالا می‌فَراشت
  • بوالحَکَم نامش بُد و بوجهل شد***ای بسا اهل از حسد نا اهل شد
  • من ندیدم در جهانِ جست و جو***هیچ اهلیّت بهْ از خُلقِ نِکو
  • انبیا را واسطه ز‌آن کرد حق***تا پدید آید حسدها در قَلَق2
  • 🔹 در‌گذر از فضل و از چُستیّ و فن***کارْ خدمت دارد و خُلقِ حَسَن
  • ز‌آنکه کس را از خدا عاری نبود***حاسدِ حقْ هیچ دَیّاری نبود
  • آن کسی کِش مثلِ خود پنداشتی***ز‌آن سبب با او حسد برداشتی
  • چون مُقَرَّر شد بزرگیّ رسول***پس حسد ناید کسی را از قبول
  • پس به هر د‌وری ولیّ‌ای قائم است***تا قیامتْ آزمایشْ دائم است‌3
  • هر که را خویِ نکو باشد، برَست***هر کسی کاو شیشه‌دل باشد، شکست
  • پس امامِ حیّ قائم آن ولی‌ست***خواه از نسلِ عمر، خواه از علی‌ست
  • مهدیّ و هادی وی است ای راه‌جو***هم نهان و هم نشسته پیشِ رو
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: بود کفشت.
    2.  مثنوی شریف: حسدها در فلق.
    3. دور: زمان و دوره.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

46
  • او چو نور است و خِرد جبریلِ او***آن ولیّ کم از او، قندیلِ او1
  • و‌آن‌که‌ ز‌آن قندیلْ کم، مشکاتِ ماست***نور را در مرتبت ترتیب‌هاست
  • ز‌آنکه هفصد پرده دارد نورِ حق***پرده‌های نور دان چندین طَبَق
  • از پسِ هر پرده قومی را مقام***صف صفند این پرده‌هاشان تا امام
  • اهل صفّ آخِرین از ضعفِ خویش***چشمشان طاقت ندارد نورِ پیش2
  • و‌آن‌ صفِ پیش از ضعیفیّ بصر***تاب نارَد روشنایی پیش‌تر3
  • روشنی‌ای کاو حیاتِ اوّل است***رنجِ جان و فتنۀ این أحوَل است
  • أحوَلی‌ها اندک اندک کم شود***چون ز هفصد بُگذرد، او یَم شود
  • آتشی کِاصلاحِ آهن یا زر است***کی صلاح آبی و سیبِ تر است؟‌!
  • سیب و آبی خامه‌ای دارد خفیف***نی چو آهن؛ تابشی خواهد لطیف
  • لیک آهن را لطیفْ آن شعله‌هاست***کاو جَذوبِ تابشِ آن اژدهاست
  • هست آن آهنْ فقیرِ سخت‌کَش***زیرِ پُتک و آتش است او سرخ و خَوش
  • حاجِبِ آتش بوَد بی‌واسطه***در دلِ آتش روَد بی‌رابطه
  • بی‌حجابی آب و فرزندانِ آب***پختگی ز‌آتش نیابند و خطاب
  • واسطه دیگی بوَد یا تابه‌ای***همچو پا را در رَوش پاتابه‌ای
  • یا مکانی در میانْ تا آن هوا***می‌شود سوزان و می‌آرد نوا4
  • پس فقیرْ آن است کاو بی‌واسطَه‌ست***شعله‌ها را با وجودش رابطَه‌ست
  • 🔹 پس فقیر آن است کاو خود را دهد***آبِ حیوانی که مانَد تا ابد
  • پس دلِ عالَم وی است، ایرا که تن***می‌رسد از واسطه‌یْ این دل به فن
  • دل نباشد، تن چه داند گفت و گو؟!***دل نجویَد، تن چه داند جست و جو؟!
  • پس نظرگاهِ شعاعْ آن آهن است***پس نظرگاهِ خدا دل، نی تن است
    1.  آیه نور.
    2.  نسخۀ مونیخ (الف): نورْ بیش.
    3.  نسخۀ قونیه: روشنایی بیشتر.
    4.  نسخۀ ناسخه: می‌آرد نما.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

47
  • باز این دل‌های جزوی چون تن است***با دلِ صاحب‌دلی کاو معدن است
  • بس مثال و شرح خواهد این کلام***لیک ترسم تا نلغزد فهمِ عام
  • تا نگردد نیکوییّ ما بَدی***این که گفتم هم نبُد جز بی‌خَودی
  • پای کژ را کفشِ کژ بهتر بوَد***مر گدا را دستِگه بر در بوَد

  • امتحان‌کردنِ پادشاهْ آن دو غلام را که نو خریده بود

  • پادشاهی دو غلامْ ارزان خرید***با یکی ز‌آن دو سخن گفت و شنید
  • یافتش زیرک‌دل و شیرین‌جواب***از لبِ شِکّر چه زاید؟ شِکّر‌آب

  • ----------

  • آدمی مخفی‌ست در زیرِ زبان***این زبان پردَه‌ست بر درگاهِ جان
  • چون‌که ‌بادی پرده را در هم کشید***سرّ صحنِ خانه شد بر ما پدید
  • کاندر آن خانه گُهَر یا گندم است***گنجِ زر یا جمله مار و کژدم است
  • یا در آن گنج است و ماری بر کران***ز‌آنکه نبوَد گنجِ زر بی‌پاسبان

  • ----------

  • بی‌تأمّل او سخن گفتی چنان***کز پسِ پانصد تأمّلْ دیگران
  • گفتی اندر باطنش دریاستی***جمله دریا گوهرِ گویاستی
  • نورِ هر گوهر کز او تابان شدی***حقّ و باطل را از او فُرقان شدی

  • ----------

  • نورِ فُرقان فرق کردی بهرِ ما***ذرّه ذرّه حقّ و باطل را جدا
  • نورِ گوهرْ نورِ چشم ما شدی***هم سؤال و هم جوابِ ما بُدی
  • چشمْ کژ کردی، د‌و دیدی قرصِ ماه***چون سؤال است این نظر در اشتباه
  • راست گردان چشم را در ماهتاب***تا یکی بینی تو مَه را نَک جواب
  • فکرتت که «کژ مَبین، نیکو نگر»***هست هم نور و شعاعِ آن گُهَر1
  • هر جوابی کآن ز گوش آید به دل***چشم گفت: «از من شِنو، آن را بهِل»
  • گوشْ دلّال است و چشمْ اهلِ وصال***چشمْ صاحب‌حال و گوشْ اصحابِ قال
  • در شُنودِ گوشْ تبدیلِ صفات***در عیانِ دیده‌ها تبدیلِ ذات
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: فکرتت را. نسخۀ قسطنطنیه (ب): 
      ...*** هست آن فکرت شعاع آن گهر.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

48
  • ز‌آتشْ ار عِلمت یقین شد در سخُن***پختگی جو، در یقینْ منزل مکُن
  • تا نسوزی، نیست آن عین‌الیقین***این یقین خواهی، در آتش در‌نِشین
  • گوشْ چون نافِذ بوَد، دیده شود***ور نه قُل در گوش پیچیده شود1
  • این سخن پایان ندارد باز‌گرد***تا که شه با آن غلامانش چه کرد

  • به راه‌کردن پادشاه یکی از آن دو غلام را، و از دیگری احوالِ آن پرسیدن‌‌، و باز‌گفتنِ او آنچه در وی است

  • این غلامک را چو دید اهلِ ذَکا***آن دگر را کرد اشارت که: «بیا!»
  • کافِ رحمت گفتمش، تصغیر نیست***جَد چو گوید: «طِفلَکم»، تحقیر نیست
  • چون بیامد آن د‌وُم در پیشِ شاه***بود او گَنده دهانْ دندان سیاه
  • ‌گر‌چه شه ناخوش شد از دیدارِ او***جُست و جویی کرد هم از کارِ او
  • گفت: «با این شکل و این گندِ دهان***دور بنشین، لیک ز‌آن سوتر مَران
  • که تو زَ اهل نامه و رُقعه بُدی***نی جَلیس و یار و هم‌بُقعه بُدی2
  • تا عِلاجِ آن دهانِ تو کنیم***تو مریض و ما طبیبِ پُر‌فَنیم
  • بهرِ کیکی نو گلیمی سوختن؟!***نیست لایق از تو دیده دوختن
  • با همه بنْشین، دو سه دَستان بگو***تا ببینم صورتِ عقلت نِکو»
  • آن ذَکی را پس فرستاد او به کار***سوی حمّامی که: «ر‌و، خود را بِخار»
  • وین دگر را گفت: «تو چه زیرکی***صد غلامی در حقیقت، نی یکی
  • 🔹 باز قابل‌تر بُدی ز‌آن یارِ خَود***نزدِ ما آ که تو بهْ ز‌آن یارِ بَد
  • آن نه‌ای که خواجه‌تاشِ تو نمود***از تو ما را سرد می‌کرد آن حسود
  • گفت: ”او دزد و کژ است و کژ نِشین***هیز و نامرد و چنان است و چنین‌“»
  • گفت: «پیوسته بُدَه‌ست او راستگو***راست‌تر من کس ندیدَه‌ستم از او
  • 🔹 راستیّ و نیک‌خوییّ و حَیا***علم و دینداریّ و احسان و سَخا
    1.  نسخۀ مونیخ (ب): گوشْ چونسخۀ ناسخهقِد بود.
    2. این بیت با بیت زیرین براساس سایر نسخ جابجا شد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

49
  • راستگویی در نهادش خِلقتی‌ست***هر‌چه گوید، من نگویم: ”تهمتی‌ست“
  • کژ نگویم آن نِکو اندیش را***متّهم دارم وجودِ خویش را
  • باشد او در من ببیند عیب‌ها***من نبینم در وجودِ خود، شَها»1

  • ----------

  • هر کسی گر عیبِ خود دیدی به پیش***کی بُدی فارغْ وی از اصلاحِ خویش؟!
  • غافلند این خلقْ از خود بی‌خبر***لاجَرم گویند عیبِ همدگر
  • من نبینم روی خود را ای شَمَن***من ببینم روی تو، تو روی من
  • آن کسی که او ببیند روی خویش***نورِ او از نورِ خَلقان است بیش
  • گر بمیرد نورِ او باقی بوَد***ز‌آنکه دیدش دیدِ خَلّاقی بوَد2
  • نورِ حسّی نبوَد آن نوری که او***روی خودْ محسوس بیند پیشِ رو

  • ----------

  • گفت: «اکنون عیب‌های او بگو***آن‌چنان‌که ‌گفت او از عیبِ تو
  • تا بدانم که تو غم‌خوارِ منی***کدخدای مُلکَت و کارِ منی»
  • گفت: «ای شه من بگویم عیب‌هاش***‌‌گر‌چه هست او مر مرا خوش خواجه‌تاش
  • عیب او مهر و وفا و مردمی‌ست***عیبِ او صدق و صفا و همدمی‌ست
  • کمترین عیبش جوانمردیّ و داد***آن جوانمردی که جان را هم بداد
  • صد هزاران جانْ خدا کرده پدید***چه جوانمردی بوَد کآن را ندید؟!
  • ور بِدیدی، کی به جان بُخلش بُدی؟!***بهرِ یک جان کی چنین غمگین شدی؟!
  • بر لبِ جو بُخلِ آبْ آن را بوَد***کاو ز جوی آبْ نابینا بوَد»

  • ----------

  • گفت پیغمبر که: «هر کس از یقین***داند او پاداش خود در یَومِ دین‌3
  • که یکی را دَه عِوض می‌آیدش***هر زمان جودی دگرگون زایدش»
  • جودِ جمله از عِوض‌ها دیدن است***پس عِوض‌دیدن ضدِ ترسیدن است
  • بُخلْ نادیدن بوَد اَعواض را***شاد دارد دیدِ دُرْ خَوّاض را
  • پس به عالَم هیچ‌کس نبوَ‌د بخیل***ز‌آنکه کس چیزی نبازد بی‌بَدیل
  • پس سَخا از چشم آمد نی ز دست***دید دارد کار، جز بینا نرَست
  • عیب دیگر آنکه خودبین نیست او***هست او در هستیِ خود عیب‌جو
    1. باشد: ممکن است.
    2. این بیت با بیت پایین طبق نسخۀ قونیه و باقی نسخ جابجا شد. نسخۀ قونیه: گر بمیرد دید او باقی بوَد.
    3.  من جاد بالجنه فله عشر امثالها

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

50
  • عیب‌گوی و عیب‌جوی خود بُدَه‌ست***با همه نیکو و با خود بَد بُدَه‌ست‌

  • ----------

  • گفت شه: «جَلدی مکن در مَدحِ یار***مدحِ خود در ضمنِ مدحِ او مَیار
  • ز‌آنکه من در امتحان آرَم وِرا***شرمساری آیدَت از ماوَرا»

  • قسم خوردنِ غلام بر صدق خود و طهارتِ ظنّ خود

  • گفت: «نی وَ اللٰهِ بِاللٰهِ العظیم***مالِکٍ لِلمُلکِ رحمٰنٍ رحیم
  • آن خدایی که فرستاد انبیا***نی به حاجت، بل به فضلِ کبریا
  • آن خداوندی که از خاکِ ذلیل***آفرید او شهسوارانِ جلیل
  • پاکشان کرد از مزاجِ خاکیان***بُگذرانید از تگِ افلاکیان
  • برگرفت از نار و نورِ صاف ساخت***و‌آنگه‌ او بر جملۀ انوار تاخت
  • آن سَنا بَرقی که بر ارواح تافت***تا که آدمْ معرفت ز‌آن نور یافت1
  • آن کز آدم رُست و دستِ شیث چید***پس خلیفه‌ش کرد آدم چون بدید
  • نوح از آن گوهر چو برخوردار شد***در هوای بحرِ جان دُر‌بار شد
  • جانِ ابراهیم از آن انوارِ زفت***بی‌حَذَر در شعله‌های نار رفت
  • چون‌که ‌اسماعیل در جویش فِتاد***پیش دشنه‌یْ آبدارش سر نهاد
  • جانِ داوود از شعاعش گرم شد***آهن اندر دست‌بافش نرم شد
  • چون سلیمان شد وصالش را رَضیع***دیو گشتش بنده‌فرمان و مُطیع
  • در قضا یعقوب چون بنْهاد سر***چشمْ روشن کرد از بوی پسر
  • یوسفِ مَه‌رو چو دید آن آفتاب***شد چنان بیدار در تعبیرِ خواب
  • چون عصا از دستِ موسیٰ آب خَورد***مُلکتِ فرعون را یک لقمه کرد
  • 🔹 جانِ جِرجیس از فَرَش چون راز یافت***هفت نوبت جان فشانْد و باز یافت2
  • 🔹 چون زکرْیا دم ز عشقِ او زدی***کرد در جوْفِ درختش جانْ فَدی
  • 🔹 چون‌که ‌یونس جرعه‌ای ز‌آن جام یافت***در درونِ ماهی او آرام یافت
  • 🔹 چون‌که ‌یحییٰ مست گشت از شوقِ او***سر به تشتِ زر نهاد از ذوقِ او
    1. اصلاح‌شده براساس قونیه. میرخانی: ز آن راه یافت.
    2. فرَش: شکوه و عظمت خداوند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

51
  • 🔹 چون شعیب آگاه شد زین اِرتقا***چشم را در‌باخت از بهرِ لِقا
  • 🔹 شُکر کرد ایّوبِ صابر هفت سال***در بلا، چون دید آثارِ وصال
  • 🔹 خِضر و الیاس از مِی‌اش چون دم زدند***آبِ حیوان یافتند و کم زدند1
  • نردبانش عیسیِ مریم چو یافت***بر فرازِ چرخِ چارم می‌شتافت
  • چون محمّد یافت آن مُلک و نَعیم***قرصِ مَه را کرد در دمْ او دو نیم
  • چون ابوبکر آیتِ توفیق شد***با چنان شه صاحب و صِدّیق شد
  • چون عُمر شیدای آن معشوق شد***حقّ و باطل را چو دلْ فاروق شد
  • چون‌که ‌عثمان آن عیان را عین گشت***نورِ فائض بود و ذو النّورَین گشت
  • چون ز رویش مرتضیٰ شد دُرّ‌فشان***گشت او شیرِ خدا در مَرجِ جان
  • 🔹 روشن از نورش چو سِبطَین آمدند***عرش را دُرَّین و قُرطَین آمدند2
  • 🔹 آن یکی از زهرْ جان کرده نثار***و‌آن‌ سر افکنده به راهش مست‌وار
  • چون جُنیْد از جُندِ او دید آن مدد***خودْ مقاماتش فُزون شد از عدد
  • بایَزید اندر مَزیدش ره چو دید***نامِ قطبُ العارفین از حق شنید
  • چون‌که ‌کرخی کَرخِ او را شد حَرَس***شد خلیفه‌یْ عشق و ربّانی نفَس
  • پورِ أدهَم مرکبْ آن‌سو رانْد شاد***گشت او سلطانِ سلطانانِ داد
  • و‌آن‌ شَقیق از شَقّ آن راهِ شگَرف***گشت او خورشید رأی و تیز طَرْف3
  • 🔹 شد فُضیْل از رهزنی ره‌بینِ راه***چون به لحظه‌یْ لطف شد مَلحوظِ شاه4
  • 🔹 بِشرِ حافی را مُبَشِّر شد ادب***سر نهاد اندر بیابانِ طلب
  • 🔹 چون‌که ‌ذوالنّون از غمش دیوانه شد***مصرِ جان را همچو شِکّرخانه شد
  • 🔹 چون سَریّ بی‌سر شد اندر راهِ او***بر سَریرِ سروران شد جاهِ او5
  • صد هزاران پادشاهان و مِهان***سرفرازانند ز‌آن‌سویِ جهان
  • نامشان از رَشکِ حق پنهان بمانْد***هر گدایی نامشان را برنخوانْد
  • 🔹 رحمت و رضوانِ حق در هر زمان***باد بر جان و روانِ پاکشان
    1. کم زدند: برای خود وقعی ننهادند.
    2.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: 
      چون‌که سِبطَین از سِرش واقف بُدند*** گوشوارِ عرش رَبّانی شدند.
    3. شقیق: شقیق بلخی (از عرفای إلٰهی).
    4. لحظه: نظر.
    5. سَریّ: سَریّ سَقَطی (از عرفای إلٰهی).

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

52
  • حقّ آن نور و حقِ روحانیان***کاندر آن بَحرند همچون ماهیان1
  • بَحرِ جان و جانِ بَحر ار گویمش***نیست لایق، نامِ نو می‌جویمش
  • حقّ آن آنی که این و آن از اوست***مغزها نسبت بدو باشند پوست
  • که صفاتِ خواجه‌تاش و یارِ من***هست صد چندان که این گفتارِ من
  • آنچه می‌دانم ز وصفِ آن نَدیم***باورت ناید، چه گویم ای کریم؟!»
  • شاه گفت: «اکنون از آنِ خود بگو***چند گویی آنِ این و آنِ او؟!
  • تو چه داریّ و چه حاصل کرده‌ای؟***از تگِ دریا چه دُر آورده‌ای؟
  • روزِ مرگْ این حسّ تو باطل شود***نورِ جان داری که یارِ دل شود؟
  • در لَحَد کاین چشم را خاک آکَنَد***هستت آنچه گور را روشن کند؟
  • آن زمان کاین دست و پایت بر‌درَد***پرّ و بالت هست تا جان بر‌پَرد؟
  • 🔹 نورِ دل از جان بوَد ای یارِ غار***مُستَعارْ آن را مدان ای مستِ عار
  • آن زمان کاین جانِ حیوانی نمانْد***جانِ باقی بایدت بر‌جا نشانْد
  • شرطِ ”مَن جا بِالحَسَن“ نی کردن است***بَل حَسَن را سویِ یزدان بردن است
  • جوهری داری زِ انسان؟ یا خری؟***این عرَض‌ها که فَنا شد چون بَری؟!
  • این عرَض‌های نماز و روزه را***چون‌که ‌لا یَبقیٰ زَمانَین، اِنْتَفیٰ
  • نَقل نتوان کرد مر اَعراض را***لیک از جوهر بَرند اَمراض را
  • تا مُبَدَّل گشت جوهر زین عرَض***چون ز پرهیزی که زائل شد مرض
  • گشت پرهیزِ عرَضْ جوهر به‌جَهد***شد دهانِ تلخ از پرهیزْ شهد
  • از زراعتْ خاک‌ها شد سُنبله***داروی مو کرد مو را سلسله
  • آن نکاحِ زنْ عرَض بُد، شد فَنا***جوهرِ فرزندْ حاصل شد ز ما
  • جفت‌کردنْ اسب و اُشتُر را عرَض***جوهرِ کرّه بزاییدنْ غرض
  • هست آن بُستان نشاندن هم عَرَض***گشت جوهرْ میوه‌اش اینک غرض
  • هم عرَض دان کیمیا بردن به‌کار***جوهری ز‌آن کیمیا، گر شد بیار
  • صیقلی‌کردن عَرَض باشد شَها***زین عرَضْ جوهر همی ‌زاید صفا
  • پس مگو که: ”من عمل‌ها کرده‌ام“***دَخلِ این اَعراض را بنْما، مَرَم
  • این صفت‌کردنْ عرَض باشد، خَمُش***سایۀ بُز از پیِ قربان مکُش»
    1.  نسخۀ قونیه: حقِ نورانیان.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

53

  • جواب غلامْ پادشاه را1

  • گفت: «شاها بی‌قُنوطِ عقل نیست***گر تو فرمایی، عَرَض را نَقل نیست
  • پادشاها جز که یأسِ بنده نیست***هر عرَض که رفت، باز‌آینده نیست
  • گر نبودی مر عَرَض را نَقل و حَشر***فِعل بودی باطل و اقوالْ قَشْر2
  • این عرَض‌ها نقل شد لَونِ دگر***حَشرِ هر فانی بوَد کَونِ دگر
  • نقلِ هر چیزی بوَد هم لایقش***لایقِ گلّه بوَد هم سائقش
  • وقتِ محشر هر عرَض را صورتی‌ست***صورتِ هر یک عرَض را رؤیتی‌ست‌3
  • بنْگر اندر خود، نه تو بودی عرَض؟!***جنبشِ جفتیّ و جفتی با غرَض
  • بنْگر اندر خانه و کاشانه‌ها***در مهندس بود چون افسانه‌ها
  • کآن فلان خانه که ما دیدیم خَوش***بود موزونْ صُفّه و سقف و دَرش
  • از مهندس آن عرَض وَ اندیشه‌ها***آلت آورْد و درخت از بیشه‌ها
  • چیست اصل و مایۀ هر پیشه‌ای***جز خیال و جز عرَضْ اندیشه‌ای؟!
  • جمله اجزای جهان را بی‌غرض***در‌نِگر، حاصل نشد جز از عرَض
  • اوّلِ فکرْ آخِر آمد در عمل***بِنیَتِ عالَم چنان دان در ازل
  • میوه‌ها در فکرِ دلْ اوّل بوَد***در عملْ ظاهر به آخِر می‌شود
  • چون عمل کردی شَجَر بنْشاندی***اندر آخِر حرفِ اوّل خواندی
  • ‌‌گر‌چه شاخ و برگ و بیخش اوّل است***آن همه از بهرِ میوه مُرسَل است
  • پس سِری که مغزِ این افلاک بود***اندر آخِر خواجۀ ”لَولاک“ بود
  • نَقلِ اَعراض است این بحث و مَقال***نَقلِ اَعراض است این شیر و شغال
  • جمله عالَم خود عرَض بودند تا***اندر این معنا بیامد ﴿هَلْ أتیٰ﴾
  • این عرَض‌ها از چه زایید؟ از صوَر***وین صوَر هم از چه زایید؟ از فِکَر
  • این جهان یک فکرت است از عقلِ کلّ***عقلْ چون شاه است و صورت‌ها رُسُل4
  • عالَمِ اوّل جهانِ امتحان***عالَمِ ثانی جزای این و آن
    1. الحاقی از نسخۀ ناسخه.
    2.  نسخۀ قونیه: أقوالْ فَشْر (از فُشار: بیهوده).
    3.  نسخۀ قونیه: صورت هریک عرض را نوبتی‌ست.
    4.  نسخۀ ناسخه: فکرت‌ها رُسُل.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

54
  • چاکرت شاها جنایت می‌کند***آن عَرَض زنجیر و زندان می‌شود
  • بنده‌ات چون خدمتِ شایسته کرد***آن عرَض نی خِلعتی شد در نبرد؟!
  • این عرَض با جوهرْ آن بیضَه‌ست و طیْر***این از آن و آن از این زاید به سیْر»
  • گفت شاهنشه: «چنین گیر اَلمراد***این عرَض‌های تو یک جوهر نزاد؟!»
  • گفت: «مخفی داشتَه‌ست آن را خِرَد***تا بوَد غیبْ این جهان را نیک و بد
  • ز‌آنکه گر پیدا شدی اَشکالِ فکر***کافر و مؤمن نگفتی جز که ذِکر
  • پس عیان بودی نه غیب، ای شاهِ دین***نقشِ دین و کفر بودی بر جَبین
  • کی در این عالَم بت و بُتگر بُدی؟!***چون کسی را زَهرۀ تَسخَر بُدی؟!
  • پس قیامت بودی این دنیای ما***در قیامت که کند جُرم و خطا؟!»
  • گفت شه: «پوشید حقْ پاداشِ بد***لیک از عامه، نه از خاصانِ خَود
  • گر به دامی افکنم من یک امیر***از امیرانْ خُفیه دارم نَز وزیر
  • حق به من بنْمود پس پاداشِ کار***در صوَرهای عمل‌ها صد هزار
  • تو نشانی ده که من دانم تمام***ماه را بر من نمی‌پوشد غَمام»
  • گفت: «پس از گفتِ من مقصود چیست؟!***چون تو می‌دانی که آنچه بود چیست»
  • گفت شه: «حکمتْ در اِظهارِ جهان***آنکه: دانسته برون آید عیان
  • آنچه می‌دانست تا پیدا نکرد***بر جهان ننْهاد رنجِ طَلق و درد
  • یک زمان بی‌کار نتْوانی نشست***تا بَدی یا نیکی از تو بر‌نجَست
  • این تقاضاهای کار از بهرِ آن***شد موکَّل تا شود سِرّت عیان
  • پس کَلابه‌یْ تن کجا ساکن شود***چون سَرِ رشته‌یْ ضمیرت می‌کِشد؟!
  • تاسۀ تو شد نشانِ آن کشش***بر تو بی‌کاری بوَد چون جان‌کَنِش
  • این جهان و آن جهان زاید اَبد***هر سببْ مادر، اثر از وی وَلَد
  • چون اثر زایید، آن هم شد سبب***تا بزایید او اثرهای عجب
  • این سبب‌ها نسل بر نسل است لیک***دیده‌ای باید مُنوَّر نیکِ نیک‌»
  • شاه با او در سخن اینجا رسید***تا بدید از وی نشانی یا ندید1
  • گر بدید آن شاهِ جویا، دور نیست***لیک ما را ذکرِ آن دستور نیست
    1.  نسخۀ قونیه: یا بدید از وی نشانی یا ندید. نیکلسون: تا بدید از وی نشانی ناپدید.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

55

  • باز پرسیدن شاهْ حال از غلام دیگر

  • چون ز گرمابه بیامد آن غلام***سوی خویشش خواند آن شاهِ هُمام
  • گفت: «صُحّاً لَکْ نَعیمٌ دائمُ***بس لطیفیّ و ظریف و خوب‌رو»
  • 🔹 پس سویِ کاری فرستاد آن دگر***تا از این دیگر شود او باخبر
  • 🔹 پیش بنْشانْدش به صد لطف و کَرم***بعد از آن گفت: «ای چو ماهْ اندر ظُلَم
  • 🔹 ماه‌رویی جَعدمویی مُشک‌بو***نیک‌خویی نیک‌خویی نیک‌خو
  • ای دریغا گر نبودی در تو آن***که همی‌گوید برای تو فلان‌؟!
  • شاد گشتی هر که رویت دیده‌ای***دیدنت مُلکِ جهان ارزیده‌ای‌»
  • گفت: «رمزی ز‌آن بگو ای پادشاه***کز برای من بگفت آن دین تَباه»
  • گفت: «اوّل، وصفِ دو روییت کرد***کآشکارا تو دوایی، خُفیه دَرد»
  • خُبثِ یارش را چو از شَه گوش کرد***در زمانْ دریای خشمش جوش کرد
  • کف برآورْد آن غلام و سرخ گشت***تا که موجِ هَجوِ او از حدّ گذشت:
  • «کاو زِ اوّل دَم که با من یار بود***همچو سگ در قَحطْ سرگین‌خوار بود»
  • چون دَمادم کرد هَجوَش چون جَرَس***دست بر لب زد شهنشاهش که: بس!
  • گفت: «دانستم تو را از وی، بدان!***از تو جان گَندَه‌ست و از یارت دهان
  • پس نشین -ای گَنده جان- از دورْ تو***تا امیرْ او باشد و مأمورْ تو»
  • 🔹 بهرِ این گفتند اَکابر در جهان:***«راحةُ الإنسانِ فی حِفظِ اللِّسان»

  • ----------

  • در حدیث آمد که: «تسبیح از ریا***همچو سبزه‌یْ گولخَنْ دان ای کیا»
  • پس بدان که صورتِ خوبِ نِکو***با خِصالِ بد نیَرزد یک تَسو
  • ور بوَد صورتْ حقیر و نا‌پذیر***چون بوَد خُلقش نِکو، در پاش میر
  • چند بازی عشق با نقشِ سَبو؟!***بُگذر از نقشِ سَبو و آب جو
  • 🔹 چند باشی عاشقِ صورت؟! بگوی***طالبِ معنا شو و معنا بجوی
  • صورتِ ظاهر فَنا گردد، بِدان!***عالَمِ معنا بمانَد جاودان
  • صورتش دیدی، ز معنا غافلی***از صدفْ دُرّ را گزین گر عاقلی
  • این صدف‌های قَوالب در جهان***‌‌گر‌چه جمله زنده‌اند از بَحرِ جان
  • لیک اندر هر صدف نبوَد گُهر***چشم بُگشا، در دلِ هر یک نِگر

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

56
  • کآن چه دارد وین چه دارد؟ می‌گُزین***ز‌آنکه کمیاب است آن دُرّ ثَمین
  • گر به صورت بنْگری کوهی به شَکل***در بزرگی هست صد چندان که لَعل
  • هم به صورت دست و پا و جسمِ تو***هست صد چندان که نقشِ چشمِ تو
  • لیک پوشیده نباشد بر تو این***کز همه اعضا دو چشم آمد گُزین
  • از یک اندیشه که آید در درون***صد جهان گردد به یک دَم سرنگون
  • جسمِ سلطان گر به صورت یک بوَد***صد هزاران لشکرش در تَگ بوَد1
  • باز شکل و صورتِ شاهِ صَفیّ***هست محکومِ یکی فکرِ خَفیّ
  • خَلقِ بی‌پایان ز یک اندیشه بین***گشته چون سیْلی روانه بر زمین
  • هستْ آن اندیشه پیشِ خَلقْ خُرد***لیک چون سیْلی جهان را خورد و بُرد
  • 🔹 خَلقِ عالَم چون رمَه‌ست و حقْ شَبان***می‌دوانَد جمله را روز و شبان
  • پس چو می‌بینی که از اندیشه‌ای***قائم است اندر جهانْ هر پیشه‌ای
  • خانه‌ها و قصرها و شهرها***کوه‌ها و دشت‌ها و نَهرها
  • هم زمین و بَحر و هم مِهر و فلک***زنده از وی، همچو از دریا سَمَک
  • پس چرا از اَبلهی پیشِ تو کور***تنْ سلیمان است و اندیشه چو مور؟!
  • می‌نماید پیشِ چشمت کُه بزرگ***هست اندیشه چو میش و تن چو گرگ2
  • عالَم اندر چشمِ تو هوْل و عظیم***زَ ابر و برق و رعد داری لرز و بیم
  • وز جهانِ فکرتی ای کم ز خَر***ایمن و غافل چو سنگی بی‌خبر
  • ز‌آنکه نقشی وز خرد بی‌بهره‌ای***آدمی‌خو نیستی، خر‌کُرّه‌ای
  • 🔹 جهلِ مَحضی وز خرد بیگانه‌ای***بو نداری وز خدا دیوانه‌ای
  • سایه را تو شخص می‌بینی ز جهل***شخص از آن شد نزد تو بازیّ و سَهل
  • 🔹 نَک ز غیبَت یک نمود ار آتش است***کز لطافت چون هوای دلکَش است
  • 🔹 تا به جسمی در‌نمی‌پیچد کثیف***آگهی نبوَد بَصَر را ز‌آن لطیف
  • 🔹 باز افزون است هنگامِ اثر***از هزاران تیشه و تیغ و تبر
  • باش تا روزی که آن فکر و خیال***بر‌گشاید بی‌حجابی پرّ و بال
    1.  نسخۀ قونیه: در پی دَود.
    2.  نسخۀ قونیه: هست اندیشه چو موش و کوه گرگ. علاءالدوله: هست اندیشه چو موش و تن سترگ.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

57
  • کوه‌ها بینی شده چون پشم‌ْ نرم***نیست گشته این زمینِ سرد و گرم
  • نی سَما بینی، نه اختر، نی وجود***جز خدای واحدِ حَیّ وَدود1
  • یک فَسانه راست آمد یا دروغ***تا دهد مر راستی‌ها را فُروغ

  • حسد بردنِ حَشَم بر آن بندۀ خاص

  • پادشاهی بنده‌ای را از کَرم***برگزیده بود از جمله‌یْ حَشَم
  • جامگیّ او وظیفه‌یْ چل امیر***دَه یکِ قدرش ندیدی صد وزیر
  • از کمالِ طالع و اقبال و بخت***او اَیازی بود و شَه محمودِ وقت
  • روحِ او با روحِ شه در اصلِ خویش***پیش از این تن بود هم‌پیوند و خویش

  • ----------

  • کارْ آن دارد که پیش از تن بُدَه‌ست***بُگذر از این‌ها که نو حادث شدَه‌ست‌2
  • چشمِ عارفْ راست‌گو، نی اَحول است***چشمِ او بر کِشته‌های اوّل است3
  • آنچه گندم کاشتندش و‌آنچه‌ جو***چشمِ او آنجاست روز و شب گِرو
  • آنچه آبِست است شب، جز آن نَزاد***حیله‌ها و مکرها باد است باد
  • کی شود دل‌خوش به حیلت‌های گَش***آن‌که بیند حیلۀ حق بر سرش‌؟!
  • او درونِ دام دامی می‌نهد***جانِ تو نه ز‌آن جَهَد، نه زین جَهَد4
  • گر برویَد، ور بریزد صد گیاه***عاقبت بر رویَد آن کِشته‌یْ اِلٰه
  • کشتِ نو کارند بر کشتِ نخست***این دوُم فانی‌ست و‌آن اوّل درست
  • تخمِ اوّل کامل و بُگزیده است***تخمِ ثانی فاسد و پوسیده است
  • افکن این تدبیرِ خود را پیشِ دوست***‌‌گر‌چه تدبیرت هم از تدبیرِ اوست
  • کارْ آن دارد که حق افراشتَه‌ست***آخِرْ آن رویَد که اوّل کاشتَه‌ست
  • هر‌چه کاری، از برای او بکار***چون اسیرِ دوستی ای دوستدار
    1.  میرزا محمود: نه اختر در وجود.
    2.  میرزا محمود: که تن حادث شدَه‌ست.
    3.  نسخۀ قونیه: کارْ عارفْ راست کاو نه اَحول است.
    4. اصلاح‌شده براساس نسخۀ ناسخه. میرخانی: او درون دام و دامی می‌نهد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

58
  • گِردِ نفْسِ دزد و کارِ او مَپیچ***هر‌چه آن نی کار حق، هیچ است هیچ
  • پیش از آنکه روزِ دین پیدا شود***نزدِ مالک، دزدِ شب رسوا شود
  • رَختِ دزدیده‌یْ به تدبیر و فَنش***مانده روزِ داوری در گردنش
  • صد هزاران عقل با هم بر‌جهند***تا به غیرِ دامِ او دامی نهند
  • دامِ خود را سخت‌تر یابند و بس***کی نماید قوّتی با بادْ خَس؟‌!
  • 🔹 ور نداری باور از من، ر‌و ببین***در نُبی ﴿وَ اللٰهُ خَیرُ الْماکِرین﴾
  • گر تو گویی: «فایده‌یْ هستی چه بود؟»***در سؤالت فایده هست ای عَنود
  • گر ندارد این سؤالت فایده***چه شْنوَم این را عبَث بی‌عایده؟‌!
  • 🔹 ور سؤالت فایده دارد یقین***پس جهانْ بی‌فایده نبوَد، ببین
  • گر سؤالت را بسی فایده‌هاست***پس جهانْ بی‌فایده آخِر چراست؟!
  • ور جهان از یک جهت بی‌فایدَه‌ست***از جهت‌های دگر پُر‌عایدَه‌ست
  • فایده‌یْ تو گر مرا فایده نیست***مر تو را چون فایدَه‌ست، از وی مَایست
  • 🔹 فاید‌ه‌یْ تو گر مرا نبوَد مفید***چون تو را شد فایده، گیر ای مُرید
  • 🔹 ور منم ز‌آن فایده حُرّ بنِ حُرّ***مر تو را چون فایدَه‌ست از وی مبُر
  • حُسنِ یوسفْ عالَمی را فایده***‌‌گر‌چه بر اِخوان عَبَث بُد، زایده
  • لحنِ داوودی چنان محبوب بود***لیک بر محرومْ بانگِ چوب بود
  • آبِ نیل از آبِ حیوان بُد فُزون***لیک بر قِبطیّ مُنکِر بود خون
  • هست بر مؤمنْ شهیدی زندگی***بر منافق مردن است و ژِندگی
  • چیست در عالَم بگو یک نعمتی***که نه محرومند از وی امّتی؟!
  • گاو و خر را فایده چه در شِکر؟!***هست هر جان را یکی قوتِ دگر
  • لیک اگر آن قوت بر وی عارضی‌ست***پس نصیحت‌کردن او را رائضی‌ست
  • چون کسی کاو از مرضْ گِل داشت دوست***‌‌گر‌چه پندارد که آن خودْ قوتِ اوست
  • قوتِ اصلی را فرامُش کرده است***روی در قوتِ مرض آورده است
  • نوش را بُگذاشته، سمّ خورده است***قوتِ علّت همچو چوبش کرده است‌1
  • قوتِ اصلیّ بشر نورِ خداست***قوتِ حیوانی مر او را ناسزاست
  • لیک از علّت در این افتاد دل***که خورَد او روز و شب از آب و گِل
  • رویْ زرد و پایْ سست و دلْ سبک***کو غذای ﴿وَ السَّما ذاتِ الحُبُک‌﴾؟
  • آن غذای خاصِگانِ دولت است***خوردنِ آن بی‌گلو و آلت است
    1.  نسخۀ قونیه: قوت علّت را چو چربِش کرده است (چربِش: خوردنی گوارا و مفید).

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

59
  • شد غذای آفتاب از نورِ عرش***مر حسود و دیو را از دودِ فرش
  • در شهیدانْ ﴿یُرزَقون﴾ فرمود حق***آن غذا را نی دهان بُد نی طَبق
  • دل ز هر یاری غذایی می‌خورَد***دل ز هر عِلمی صفایی می‌بَرد
  • صورتِ هر آدمی چون کاسه‌ای‌ست***چشم از معنیّ او حَسّاسه‌ای‌ست
  • از لِقای هر کسی چیزی خوری***وز قِران هر قَرین چیزی بَری
  • چون ستاره با ستاره شد قَرین***لایقِ هر دو، اثر زایَد یقین
  • از قِرانِ مرد و زن، زایَد بشر***وز قِران سنگ و آهن هم شرر
  • وز قِرانِ خاک با باران‌ها***میوه‌ها و سبزه‌ها، ریحان‌ها
  • وز قِرانِ سبزه‌ها با آدمی***دل‌خوشیّ و بی‌غمیّ و خرّمی
  • وز قِران‌ خرّمی با جانِ ما***می‌بِزاید خوبی و احسانِ ما1
  • قابلِ خوردن شود اجسامِ ما***چون بر‌آید از تَفَرُّجْ کامِ ما2
  • سرخ‌رویی از قِرانِ خون بوَد***خون ز خورشیدِ خوشِ گلگون بوَد
  • بهترینِ رنگ‌ها سرخی بوَد***و‌آن‌ ز خورشید است و از وی می‌رسد
  • هر زمینی کآن قرین شد با زُحَل***شوره گشت و کِشت را نبوَد محل
  • قوّت اندر فعل آید زِ اتّفاق***چون قِرانِ دیو با اهلِ نفاق
  • این معانی را ست از چرخِ نهُم***بی‌همه طاق و طُرُم، طاق و طُرُم
  • خَلق را طاق و طُرُم عاریّتی‌ست***امر را طاق و طُرُم ماهیّتی‌ست
  • از پیِ طاق و طُرُم خواری کِشند***بر امیدِ عِزّ، در خواری خوشند
  • بر امیدِ عِزّ دَه روزه‌یْ خَدوک***گردنِ خود کرده‌اند از غم چو دوک
  • چون نمی‌آیند اینجا که منم؟***کاندر این عِزْ آفتابِ روشنم
  • مَشرقِ خورشیدْ برجِ قیرگون***آفتابِ ما ز مَشرق‌ها برون
  • مَشرقِ او نسبتِ ذرّاتِ او***نی بر‌آید نی فرو شد ذاتِ او
  • ما که وا پس ماندِ ذرّات وی‌ایم***در دو عالَم آفتابِ بی‌فَی‌ایم3
  • باز گِردِ شَمس می‌گردم، عجب***هم ز فَرّ شمس باشد این سبب
  • شَمس باشد بر سبب‌ها مُطّلِع***هم از او حَبلِ سبب‌ها مُنقطِع
  • صد هزاران بار بُبریدم امید***از که؟ از شَمس، این شما باور کنید؟!
  • تو مرا باور مکن کز آفتاب***صبر دارم من، و یا ماهی ز آب
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: احسان‌ها.
    2. قابل خوردن: سزاوار خوردن (همچون حیوانات).
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: واپس‌مانده‌یْ ذرّات.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

60
  • ور شوَم نومید، نومیدیّ من***عینِ صُنعِ آفتاب است ای حَسَن
  • عینِ صُنع از نفسِ صانِع چون بُرَد؟!***عینِ هست از غیر هستی چون چَرد؟!
  • جمله هستی‌ها از این روضه چرند***گر بُراق و تازیان ور خودْ خرند
  • لیک اسبِ کور، کورانه چَرَد***می‌نبیند روضه را، ز‌آن است ردّ
  • و‌آن که‌ گردش‌ها از این دریا ندید***هر دم آرَد ر‌و به محرابِ جدید
  • او ز بَحرِ عَذبْ آبِ شور خَورد***تا که آبِ شورْ او را کور کرد
  • بَحر می‌گوید: «به دستِ راستْ خَور***ز‌آبِ من -ای کور- تا یابی بَصَر»
  • هست دستِ راستْ اینجا ظنّ راست***کاو بداند نیک و بد را کز کجاست
  • نیزه‌گردانی‌ست -ای نیزه- که تو***راست می‌گردی گه و گاهی دو تو
  • ما ز عشقِ شمسِ دین بی‌ناخنیم***ور نه ما آن کور را بینا کُنیم
  • هان ضیاءَ‌ الحق حِسامَ‌الدّین تو زود***دارویَش کن، کوریِ چشمِ حسود
  • توتیای کبریایی تیز‌فِعل***داروی ظلمت‌کُشِ اِستیز‌فِعل
  • آن که گر بر چشمِ اَعمیٰ بر‌زند***ظلمتِ صد ساله را زو بر‌کَنَد
  • 🔹 جمله کوران را دوا کن، ای قَمر***ای نهالِ میوه‌دار، افشان ثَمَر
  • جمله کوران را دوا کن جز حسود***کز حسودی بر تو می‌آرد جُحود
  • مر حسودت را ا‌‌گر‌چه آن منم***جان مده تا همچنین جان می‌کَنم
  • آن‌که او باشد حسودِ آفتاب***کور می‌گردد ز بودِ آفتاب‌1
  • اینْت دردِ بی‌دوا کاو را ست آه***اینْت افتاده‌یْ ابد در قعرِ چاه
  • نَفیِ خورشیدِ ازل بایَستِ او***کی برآید این مرادِ او؟ بگو!
  • باز آن باشد که باز آید به شاه***بازِ کور است آن‌که او گم کرد راه
    1.  نسخۀ قونیه: 
      ...*** و‌آن‌که می‌رنجد ز بودِ آفتاب.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

61

  • گرفتار شدنِ باز میان جغدان به ویرانه

  • باز در ویران بَرِ جُغدان فِتاد***راه را گم کرد و در ویران فِتاد
  • او همه نور است از نورِ رضا***لیک کورَش کرد سرهنگِ قضا
  • خاک در چشمش زد و از راه بُرد***در میانِ جغد و ویرانه‌ش سپرد
  • بَر‌سَری جغدانْش بر سر می‌زنند***پرّ و بالِ نازنینش می‌کَنند1
  • ولوله افتاد در جغدان که: «ها***باز آمد تا بگیرد جای ما»
  • چون سگانِ کویْ پُرخشم و مَهیب***اندر افتادند در دَلقِ غریب
  • باز گوید: «من چه در‌خوردم به جغد؟!***صد چنین ویرانْ رها کردم به جغد
  • من نخواهم بود اینجا، می‌روم***سوی شاهنشاهْ راجع می‌شوم
  • خویشتن مَکْشید ای جغدان که من***نی مُقیمم، می‌روم سویِ وطن
  • این خراب، آباد در چشمِ شماست***ور نه ما را ساعدِ شه باز جاست»2
  • جغد گفتا: «باز حیلت می‌کُند***تا ز خان و مان شما را بَر‌کَند
  • خانه‌های ما بگیرد او به مکر***بر‌کَند ما را به سالوسی ز وَکر
  • می‌نماید سیری این حیلَت‌پرست***و اللَه از جمله‌یْ حریصان بدتر است
  • او خورَد از حرصْ طین را همچو دِبس***دنبه مسْپارید -ای یاران- به خرس
  • لاف از شه می‌زند وز دستِ شاه***تا بَرد او ما سَلیمان را ز راه
  • خود چه جنسِ شاه باشد مرغَکی؟!***مَشنوَش گر عقل داری اندکی
  • جنسِ شاه است او و یا جنسِ وزیر؟!***هیچ باشد لایقِ لَوزینه سیر؟!
  • آنچه می‌گوید ز مکر و فعل و فن:***”هست سلطانْ با حَشَم جویای من“
  • اینْت مالیخولیای ناپذیر***اینْت لافِ خام و دامِ گول گیر
  • هر که این باور کند زو، اَبله است***مرغکِ لاغر چه در‌خوردِ شَه است؟!
  • کمترین جغد ار زند بر مغزِ او***مر ورا یاریگری از شاه کو؟!»
  • گفت باز: «ار یک پرِ من بشْکند***بیخِ جغدِستانْ شهنشه بَر‌کَند
    1. برسری: به‌علاوه (اضافه بر آن بدبختی‌اش).
    2.  نسخۀ قونیه: ساعدِ شَه نازْ جاست.
      باز: دوباره.
      ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً﴾.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

62
  • جغد چه بْود؟! خود اگر بازی مرا***دل برنجانَد، کُنَد با من جفا
  • شه کند توده به هر شیب و فراز***صد هزاران خرمن از سرهای باز
  • پاسبانِ من عنایاتِ وی است***هر کجا که من روم، شَه در پی است
  • در دلِ سلطانْ خیالِ من مُقیم***بی‌خیاِلِ من دلِ سلطان سَقیم
  • چون بپرّاند مرا شه در ر‌وَش***می‌پرم بر اوجِ دل چون پَرتوَش1
  • همچو ماه و آفتابی می‌پرم***پرده‌های آسمان‌ها می‌درم
  • روشنیّ عقل‌ها از فکرتم***اِنفطارِ آسمان از فطرتم
  • بازم و حیران شود در من هُما***جغدْ که بْوَد تا بداند سِرّ ما؟!
  • شه برای من ز زندان یاد کرد***صد هزاران بسته را آزاد کرد
  • یک دَمم با جغدها دمساز کرد***از دَمِ من جغدها را باز کرد
  • ای خُنُک جغدی که در پروازِ من***فهم کرد از نیک‌بختی رازِ من
  • در من آویزید تا نازان شَوید***‌گر‌چه جغدانید، شهبازان شَوید2
  • آن‌که باشد با چنان شاهی حَبیب***هر کجا افتد، چرا باشد غریب؟‌!3
  • هر که باشد شاهْ دردش را دوا***گر چو نیْ نالد، نباشد بی‌نوا
  • مالکُ المُلْکم، نی‌ام من طبل‌خوار***طبلِ بازم می‌زند شه از کنار
  • طبلِ بازِ من ندای ﴿اِرجِعی﴾***حق گواهِ من به رغمِ مُدّعی
  • من نی‌ام جنسِ شهنشه، دور از او***لیک دارم در تجلّی نور از او
  • نیست جنسیّت ز روی شکل و ذات***آبْ جنسِ خاک آمد در نبات
  • بادْ جنسِ آتش آمد در قِوام***طبع را جنس آمدَه‌ست آخِر مُدام
  • جنسِ ما چون نیست جنسِ شاهِ ما***مایِ ما شد بهرِ مای او فَنا
  • چون فنا شد مای ما، او مانْد فرد***پیشِ پای اسبِ او گَردم چو گَرد
  • خاک شد جان و نشانی‌های او***هست بر خاکش نشانِ پای او
  • خاکِ پایش شو برای این نشان***تا شوی تاجِ سرِ گردن‌کشان
  • تا که نفْریبد شما را شکلِ من***نُقلِ من نوشید پیش از نَقلِ من»

  • ----------

    1. روش: رفتن و سلوک.
    2.  نسخۀ مونیخ (ب): تا بازان شوید.
    3.  نسخۀ علاءالدوله: با چنان بازی حبیب.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

63
  • ای بسا کس را که صورتْ راه زد***قصدِ صورت کرد و بر اَللٰه زد
  • آخِر این جان با بدن پیوسته است***هیچ این جان با بدنْ مانِسته است‌؟!
  • تابِ نورِ چشم با پیهْ است جفت***نورِ دل در قطرۀ خونی نهفت
  • شادی اندر گُرده و غم در جگر***عقلْ چون شمعی درونِ مغزِ سر
  • 🔹 رایحه در اَنف و منطق در لِسان***لَهوْ در نفْس و شجاعت در جَنان
  • این تعلّق‌ها نه بی‌کیف است و چون؟!***عقل‌ها در دانشِ چونی زبون
  • جانِ کلّ با جانِ جزو آسیب کرد***جان از او دُرّی سِتَد، در جیب کرد
  • همچو مریمْ جان از آن آسیبِ جیب***حامله شد از مسیحِ دل‌فریب
  • آن مسیحی نه که بر خشک و تر است***آن مسیحی کز مساحت برتر است
  • پس ز جانِ جان چو حامل گشت جان***از چنین جانی شود حاملْ جهان
  • پس جهان زایَد جهانِ دیگری***این حَشَر را وا نماید محشری
  • تا قیامت گر بگویم بشْمُرم***من ز شرحِ این قیامتْ قاصرم
  • این سخن‌ها خود به معنا یا رَبی‌ست***حرف‌ها دامِ دَمِ شیرین‌لَبی‌ست1
  • چون کند تقصیر؟! پس چون تن زند؟!***چون‌که ‌لَبّیکَش ز یا رَبّ می‌رسد2
  • هست لَبّیکی که نتْوانی شنید***لیک سر تا پایْ بتْوانی چشید
  • 🔹 یک مَثل آوردمت تا پی بَری***وز چنین لَبّیکِ پنهان بر خوری
    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: این سخن‌ها خود به معنا یار نیست.
    2.  علاءالدوله: 
      چون کند تقصیر و کی خامش شود***  چون‌که ‌لَبّیکَش ز یا رَبّ می‌رود؟!

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

64

  • کلوخ انداختنِ آن تشنه از سر دیوار در جوی آب

  • بر لب جو بود دیواری بلند***بر سرِ دیوار تشنه‌یْ دردمند
  • 🔹 تشنه‌ای مُستَسقی‌ای زار و نزار***عاشقی مستی غریبی بی‌قرار
  • مانعش از آبْ آن دیوار بود***از پیِ آبْ او چو ماهی زار بود
  • 🔹 شد حجابِ آبْ آن دیوارِ او***بر فلک می‌شد فغانِ زارِ او
  • ناگهان انداخت او خشتی در آب***بانگِ آب آمد به گوشش چون خطاب
  • چون خطابِ یارِ شیرین و لذیذ***مست کرد آن بانگِ آبش چون نَبیذ
  • از سَماعِ بانگِ آبْ آن مُمتَحَن***گشت خشت‌انداز و ز‌آنجا خشت‌کَن1
  • آب می‌زد بانگ، یعنی: «هی، تو را***فایده چه زین زدنْ خشتی مرا؟»
  • تشنه گفت: «آبا، مرا دو فایدَه‌ست***من از این صنعت ندارم هیچ دست
  • فایده‌یْ اوّل سماعِ بانگِ آب***کاو بوَد مر تشنگان را چون سَحاب‌2
  • بانگِ او چون بانگِ اسرافیل شد***مرده را زین زندگی تحویل شد
  • یا چو بانگِ رعدْ ایّام بهار***باغ می‌یابد از او چندین نگار
  • یا چو بر درویشْ هنگامِ زکات***یا چو بر مَحبوسْ پیغامِ نجات3
  • چون دمِ رحمٰن بوَد کآن از یَمَن***می‌رسد سویِ محمّد بی‌دَهن
  • یا چو بوی احمدِ مُرسَل بود***کآن به عاصی در شفاعت می‌رسد
  • یا چو بوی یوسفِ خوبِ لطیف***می‌زند بر جانِ یعقوبِ نَحیف
  • 🔹 یا نسیمِ روضۀ دار‌السّلام***سوی عاصی می‌رسد بی‌انتقام
  • 🔹 یا سویِ مِسّ سیَه از کیمیا***می‌رسد پیغام: ”کای اَبله بیا“
  • 🔹 یا ز لیلی بشْنود مجنونْ کلام***یا فرستد وِیسْ رامین را پیام
  • فایده‌یْ دیگر که هر خشتی کز این***بر‌کَنم، آیم سویِ ماءِ مَعین
  • کز کمیّ خشتْ دیوارِ بلند***پست‌تر گردد به هر دفعه که کَنْد
  • پستیِ دیوار قُربی می‌شود***فصلِ او درمانِ وَصلی می‌بوَد»

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه: از صفای بانگ آب.
    2.  نسخۀ قونیه: چون رَباب.
    3.  نسخۀ ناسخه: آواز زکات.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

65
  • سجده آمد کندنِ خشتِ لَزِب***موجِب قُربی که ﴿وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِب﴾
  • تا که این دیوارْ عالی‌گردن است***مانعِ این سر‌فرود‌آوردن است
  • سجده نتوان کرد بر آبِ حیات***تا نیابی زین تنِ خاکی نجات
  • بر سرِ دیوار هر کاو تشنه‌تر***زودتر بر‌می‌کَند خشت و مَدَر
  • هر‌که عاشق‌تر بوَد بر بانگِ آب***او کلوخِ زَفت‌تر کَند از حجاب
  • او ز بانگِ آبْ پُر مِی تا عُنُق***نشْنود بیگانه جز بانگِ بُلُق
  • ای خنُک آن را که او ایّامِ پیش***مُغتَنَم دارد، گزارد وامِ خویش
  • اندر آن ایّام کِش قدرت بوَد***صحّت و زورِ دل و قوّت بوَد
  • و‌آن جوانی همچو باغِ سبز و تر***می‌رساند بی‌دریغی بار و بر
  • چشمه‌های قوّت و شهوت رَوان***سبز می‌گردد زمینِ تن بدان
  • خانه‌ای مَعمور و سقفش بس بلند***معتدل ارکان و بی تَخلیط و بند
  • 🔹 نورِ چشم و قوّتِ ابدان به‌جا***قصرْ محکم، خانه روشنْ پُر‌صفا
  • 🔹 هین غنیمت دان جوانی ای پسر***سر فرود آور، بِکَن خشت و مَدَر
  • پیش از آن کایّامِ پیری در رسد***گردنت بندد بِحَبلٍ مِنْ مَسَد
  • خاکْ شوره گردد و ریزان و سست***هرگز از شوره نباتِ خوش نرُست
  • آبِ زور و آبِ شهوت مُنقَطِع***او ز خویش و دیگران نا مُنتَفِع
  • ابروان چون پاردُم زیر آمده***چشم را نم آمده، تاری شده
  • از تشنّج ر‌و چو پشتِ سوسمار***رفته نُطق و طعم و دندان‌ها ز کار1
  • 🔹 پشت دو تا گشته، دلْ سست و طَپان***تن ضعیف و، دست و پا چون ریسمان
  • 🔹 بر سرِ ره زادْ کم، مَرکوبْ سست***غمْ قویّ و دلْ تُنُک، تن نا درست
  • 🔹 خانه ویران، کارْ بی‌سامان شده***دل پر‌افغان همچو نی‌اَنبان شده
  • 🔹 عمرْ ضایع، سعیْ باطل، راهْ دور***نفْس کاهِل، دلْ سیَه، جانْ نا صبور
  • 🔹 موی بر سر همچو برفْ از بیمِ مرگ***جمله اعضا لرز لرزان همچو برگ2
  • روزْ بی‌گَه، لاشه لَنگ و رهْ دراز***کارگه ویران، عمل رفته ز ساز
  • بیخ‌های خویِ بد محکم شده***قوّتِ بر‌کَندنِ آن کم شده
    1.  نسخۀ مونیخ (الف): از تَشیُّخ (پیری). 
    2.  نسخۀ ملکی نیکلسون: زرد و لزران.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

66

  • فرمودنِ والی آن مرد را که: «آن خاربُن را که نشانده‌ای بر سر راه، بر‌کَن»

  • همچو آن شخصِ درشتِ خوش‌سخُنِ***در میانِ ره نشانْد آن خاربُن
  • رهگذر‌ْیانش ملامت‌گر شدند***بس بگفتندش: «بکَن» او را، نکَند
  • هر دمی آن خاربُن افزون شدی***پای خَلق از زخمِ آن پُرخون شدی
  • جامه‌های خَلق بِدْریدی ز خار***پای درویشان بخَستی زارِ زار
  • 🔹 چون‌که ‌حاکم را خبر شد زین حدیث***یافت آگاهی ز فعلِ آن خَبیث
  • چون به‌جِد حاکم بدو گفت: «این بکَن»***گفت: «آری، برکَنم روزیش من»‌1
  • مدّتی فردا و فردا وعده داد***شد درختِ خارِ او محکم نهاد
  • گفت روزی حاکمش: «ای وعده‌کژ***پیش آ در کار ما، وا پس مَغَژ»
  • گفت: «اَلایّامُ یا عَم بَینَنا»***گفت: «عَجِّل، لا تُماطِل دَینَنا
  • تو که می‌گویی که: ”فردا“ این بدان***که به هر روزی که می‌آید زمان
  • آن درخت بَد جوان‌تر می‌شود***وین کَننده پیر و مُضطَرّ می‌شود
  • خاربُن در قوّت و برخاستن***خارکَن در سستی و در کاستن
  • خاربن هر روز و هر دم سبزتر***خارکن هر روزْ زار و خشک‌تر2
  • او جوان‌تر می‌شود تو پیرتر***زود باش و روزگار خود مبَر»

  • ----------

    1.  نسخۀ ملکی نیکلسون: گفت آن گمراه را: «کاین را بکَن!».
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ ملکی نیکلسون. میرخانی: سبز و تر.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

67
  • خاربُن دان هر یکی خوی بَدت***بارها در پایْ خار آخَر زدت
  • بارها از فعلِ بد نادِم شدی***بر سرِ راهِ ندامت آمدی1
  • گر ز خسته‌گشتنِ دیگر‌کسان***که ز خُلقِ زشتِ تو هست آن رِسان
  • غافلی، باری ز زخم خود نه‌ای***تو عذابِ خویش و هم بیگانه‌ای
  • یا تبر بردار و مردانه بزن***تو علی‌وار این درِ خیبر بکَن
  • 🔹 ور نه چون صِدّیق و فاروقِ مِهین***هین طریقِ دیگران را برگزین
  • یا به گُلبُن وصل کن این خار را***وصل کن با نارْ نورِ یار را
  • تا که نورِ او کُشد نارِ تو را***وصلِ او گُلبُن کند خارِ تو را2
  • تو مثالِ دوزخی، او مؤمن است***کشتنِ آتش به مؤمنْ ممکن است
  • مصطفیٰ فرمود از گفتِ جَحیم***کاو به مؤمن لابه‌گر گردد ز بیم
  • گویدش: «بُگذر ز من -ای شاه- زود***هین که نورت سوزِ نارَم را ربود»
  • پس هلاکِ نارْ نورِ مؤمن است***ز‌آنکه بی‌ضِد‌ْ دفعِ ضد‌ْ لا‌یُمکِن است
  • نارْ ضدّ نور باشد روزِ عدل***کآن ز قهرْ انگیخته شد، این ز فضل
  • گر همی ‌خواهی تو دفعِ شرّ نار***آبِ رحمت بر دلِ آتش گُمار
  • چشمۀ آن آبِ رحمت مؤمن است***آبِ حیوان روحِ پاکِ محسن است
  • بس گریزان است نفْسِ تو از او***ز‌آنکه تو از آتشی، او ز‌آبِ جو3
  • ز‌آبْ آتش ز‌آن گریزان می‌شود***کآتشش از آب ویران می‌شود
  • حسّ و فکرِ تو همه از آتش است***حسّ شیخ و فکرِ او نورِ خوش است
  • آبِ نورِ او چو بر آتش چکد***چَک چَک از آتش برآید برجَهد
  • چون کُند چَک چَک، تو گویش: «مرگ و درد»***تا شود این دوزخِ نفسِ تو سرد
  • تا نسوزد او گلستانِ تو را***پست نکْند عدل و احسانِ تو را4
  • 🔹 یک شرر از وی، هزاران گلسِتان***از یکی نَه نام مانَد نه نشان
  • بعد از آن، چیزی که کاری، بر دهد***لاله و نسرین و سیسَنبَر دهد
  • باز پهنا می‌رَویم از راهِ راست***باز گرد ای خواجه، راهِ ما کجاست؟
    1.  نسخۀ قونیه: 
      بارها از خوی خود خسته شدی*** حس نداری سخت بی‌حس آمدی.
    2.  نسخۀ قونیه: گلشن کند خار تو را.
    3.  نسخۀ قونیه: تو از آتشی او آب خو. نسخۀ ناسخه: او ز آبِ ضو.
    4.  نسخۀ قونیه: تا نسوزد عدل و احسان تو را.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

68

  • در معنیِ «فِی التّأخیرِ آفاتٌ‌!»1

  • اندر آن تقریر بودیم ای خَسور***که خرت لَنگ است و منزل دورِ دور
  • 🔹 بارِ تو باشد گران، در راهْ چاه***کج مرو، ر‌و راست اندر شاهراه
  • 🔹 سالِ شصت آمد که در شَستت کِشد***راهِ دریا گیر تا یابی رَشَد
  • 🔹 آن‌که عاقل بود در دریا رسید***شد خلاص از دام و از آتش رهید
  • 🔹 چون‌که ‌بی‌گه گشت و آن فرصت گذشت***مُرده گرد و رو سویِ دریا ز دشت
  • 🔹 ور نه در تابه شوی بریان بسی***این‌چنین هرگز کند با خود کسی؟!
  • 🔹 حالِ آن سه ماهی و آن جویبار***گفته شَد اینجا برای اعتبار2
  • 🔹 فَانْتَبِه ثُمَّ اعْتَبِر ثُمَّ انْتَصِب***فاسْتَعِن بِاللٰهِ ثُمَّ ‌اجْهَد، تُصِب
  • سالْ بی‌گه گشت و وقتِ کِشت نی***جز سیَه‌روییّ و فعلِ زشت نی
  • کِرمْ در بیخِ درختِ تن فتاد***بایدش برکَنْد و بر آتش نهاد
  • هین و هین ای راه رو، بیگاه شد***آفتابِ عمرْ سویِ چاه شد
  • این دو روزک را که روزت هست، زود***پیر‌افشانی بکُن از راهِ جود3
  • این قدَر تخمی که ماندَه‌ستَت، بکار***تا در آخِر بینی آن را برگ و بار4
  • تا نمُردَه‌ست این چراغِ باگُهَر***هین فتیله‌ش ساز و روغن ای پسر
  • هین مگو: «فردا» که فرداها گذشت***تا به‌کلّی نگذرد ایّامِ کشت
    1. این عنوان در غالب نُسخ مثنوی و نیز میرخانی، پانزده بیت بعد آمده بود که به‌خاطر عدم تناسب معنایی به اینجا منتقل شد. 
    2. گفته شَد: باید گفته شود (این داستان در دفتر چهارم خواهد آمد).
    3.  نسخۀ قونیه: زورت هست. مثنوی شریف: پَر افشانی.
    4.  نسخۀ قونیه: 
      این قدر تخمی که ماندَه‌ستت بباز*** تا بروید زین دو دم عمر دراز.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

69

  • در معنیِ «فِی التّأخیرِ آفاتٌ‌!»

  • پندِ من بشنو که تن بندِ قوی‌ست***کهنه بیرون کن گَرَت میلِ نُوی‌ست
  • لب ببند و کفّ پُر زر بر‌گشا***بُخلِ تن بُگذار و پیش آور سَخا
  • ترکِ لذّت‌ها و شهوت‌ها سَخاست***هر که در شهوت فرو شد، بر‌نخاست
  • این سَخا شاخی‌ست از سروِ بهشت***وایِ او کز کفْ چنین شاخی بِهِشت
  • عُروَةُ الوُثقیٰ ست این ترکِ هویٰ***بر‌کِشد این شاخْ جان را بر سَما
  • تا بَرَد شاخِ سَخا -ای خوب‌کیش-***مر تو را بالاکِشان تا اصلِ خویش
  • یوسفِ حُسنی تو، این عالَم چو چاه***وین رَسَن صبر است از امرِ اِلٰه1
  • یوسفا آمد رَسَن، در زن تو دست***از رَسَن غافل مشو، بی‌گه شدَه‌ست2
  • حمدُ لِلَّه کین رَسَن آویختند***فضل و رحمت را به هم آمیختند
  • 🔹 در رَسَن زن دست و، بیرون رو ز چاه***تا ببینی بارگاهِ پادشاه
  • تا ببینی عالَمِ جانِ جدید***عالَمی بس آشکار و ناپدید
  • این جهانِ نیست، چون هَستان شده***و‌آن‌ جهانِ هست، بس پنهان شده
  • خاک بر باد است و بازی می‌کند***کژ‌نمایی، پرده سازی می‌کند
  • خاک همچون آلتی در دستِ باد***باد را دان عالی و عالی‌نژاد
  • چشمِ خاکی را به خاک افتد نظر***بادبینْ چشمی بوَد نوعی دگر
  • این‌که بر کار است، بیکار است و پوست***و‌آن‌که‌ پنهان است، مغز و اصلْ اوست3
  • اسب داند اسب را کاو هست یار***هم سواری داند احوالِ سوار
  • چشمِ حسْ اسب است و، نورِ حقْ سوار***بی‌سوارْ این اسبْ خود ناید به کار4
  • پس ادب کن اسب را از خویِ بد***ور نه پیشِ شاه باشد اسبْ ردّ
  • چشمِ اسب از چشمِ شه رَه‌بُر بوَد***چشمِ او بی‌چشمِ شه مُضطَر بوَد5
  • چشمِ اسبان جز گیاه و جز چَرا***هر کجا خوانی، بگوید: «نی، چرا؟!»
  • نورِ حقْ بر نورِ حسْ راکب شود***آنگهی جانْ سویِ حقْ راغِب شود
  • اسبِ بی‌راکب چه داند رسمِ راه؟!***شاه باید تا بداند شاهراه
    1.  نسخۀ قونیه: بر امر اِلٰه.
    2.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: یوسفا اندر رسن. نسخۀ قونیه: در زن دو دست.
    3. این بیت در نسخۀ قونیه دو بیت قبل آمده است.
    4.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: جسمِ گِل اسب است و نورِ دل سوار.
    5. ره‌بُر بوَد: راه را می‌یابد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

70
  • سوی حسّی رو که نورش راکِب است***حس را آن نورْ نیکو صاحب است
  • نورِ حس را نورِ حق تزیین بوَد***معنیِ «نور‌ٌ عَلیٰ نور» این بوَد
  • نورِ حسّی می‌کِشد سویِ ثَریٰ***نورِ حقّش می‌بَرد سویِ عُلیٰ
  • ز‌آنکه محسوساتْ دون‌تر عالَمی‌ست***نورِ حقْ دریا و، حسْ چون شبنمی‌ست
  • لیک پیدا نیست آن راکب بر او***جز به آثار و به گفتارِ نِکو
  • نورِ حسّی کاو غلیظ است و گران***هست پنهان در سوادِ دیدگان
  • چون‌که ‌نورِ حس نمی‌بینی ز چشم***چون ببینی نورِ آن دینی ز چشم؟!1
  • نورِ حس با این غلیظی مُختَفی‌ست***چون خَفی نبوَد ضیایی کآن صَفی‌ست؟‌!
  • این جهانْ چون خَس به‌دستِ بادِ غیب***عاجزی پیشه گرفت از دادِ غیب
  • 🔹 گه به بَحرش می‌برد، گاهیش بَرّ***گاه خشکش می‌کند، گاهیش تَر
  • دستْ پنهان و قلم بین خط‌گذار***اسب در جولان و ناپیدا سوار2
  • گه بلندش می‌کند، گاهیش پست***گه درستش می‌کند، گاهی شکست
  • گه یَمینش می‌برد، گاهی یَسار***گه گلستانش کُند، گاهیش خار
  • تیرْ پرّان بین و، ناپیدا کمان***جان‌ها پیدا و، پنهان جانِ جان
  • تیر را مَشکن که این تیرِ شَهی‌ست***نیست پرتابی، ز شَستِ آگهی‌ست
  • ﴿ما رَمَیتَ إذْ رَمَیتَ﴾ گفت حق***کارِ حق بر کارها دارد سَبَق
  • خشمِ خود بشکن، تو مَشکن تیر را***چشمِ خشمت خون نماید شیر را
  • بوسه دِه بر تیر و، پیشِ شاه بَر***تیرِ خون‌آلوده از خونِ تو تر
  • آنچه پیدا، عاجز و پست و زَبون***و‌آنچه‌ ناپیدا، چنان تند و حَرون‌3
  • ما شکاریم، این‌چنین دامی که را ست؟!***گویِ چوگانیم، چوگانیّ کجاست؟!
  • می‌دَرَد، می‌دوزد، این خیّاط کو؟!***می‌دَمد، می‌سوزد، این نَفّاط کو؟!
  • ساعتی کافر کند صِدّیق را***ساعتی زاهد کند زِندیق را
  • ز‌آنکه مُخلِص در خطر باشد مدام***تا ز خود خالص نگردد او تمام‌4
  • ز‌آنکه در راه است و، رهزن بی‌حد است***آن رَهد کاو در امانِ ایزد است
  • آیِنه خالص نگشت، او مُخلِص است***مرغ را نگرفته است، او مُقنِص است
  • چون‌که ‌مُخلَص گشت، مُخلِص باز رَست***در مقامِ امن رفت و بُرد دست
  • هیچ آیینه دگر آهن نشد***هیچ نانی گندمِ خرمن نشد
    1.  مثنوی شریف: نورِ آن غیبی. علاءالدوله: نورِ آن دنیا.
    2.  نسخۀ مونیخ (الف): اسب ناپیدا و در جولان سوار.
    3.  نسخۀ قونیه: عاجز و بسته و زبون.
    4.  و المخلصون علی خطر عظیم...

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

71
  • هیچ انگوری دگر غوره نشد***هیچ میوه‌یْ پخته باکوره نشد
  • پخته گَرد و از تغیّر دور شو***رو چو بُرهانِ محقِّقْ نور شو1
  • چون ز خود رَستی، همه بُرهان شدی***چون‌که ‌گفتی: «بنده‌ام»، سلطان شدی2
  • ور عیان خواهی، صلاح الدّین نمود***دیده‌ها را کرد بینا و گشود
  • فقر را از چشم و از سیمای او***دید هر چشمی که دارد نورِ هو
  • شیخْ فعّال است و بی‌آلَت چو حق***با مریدان داده بی‌گفتی سبَق
  • دل به دستِ او چو مومِ نرمْ رام***مُهرِ او گه ننگ سازد گاه نام
  • مُهرِ مومش حاکیِ انگشتری‌ست***باز آن نقشِ نگینْ حاکیّ کیست؟
  • حاکیِ اندیشۀ آن زرگر است***سلسله‌یْ هر حلقه اندر دیگر است
  • این صَدا در کوهِ دل‌ها بانگِ کیست؟***گه پُر است از بانگِ این کُه گه تُهی‌ست
  • هر کجا هست آن حکیمِ اوستاد***بانگِ او زین کوهِ دل خالی مَباد
  • هست کُه کآوا مُثنّیٰ می‌کند***هست کُه کآوازْ صد‌تا می‌کند
  • می‌زهاند کوه از آن آواز و قال***صد هزاران چشمۀ آب زلال
  • چون ز کُه آن لطفْ بیرون می‌شود***آب‌های چشمه‌ها خون می‌شود
  • ز‌آن شهنشاهِ همایون نَعل بود***که سراسرْ طورِ سَینا لَعل بود
  • جان پذیرفت و خِردْ اجزای کوه***ما کم از سنگیم آخِر ای گروه؟!
  • نی ز جانْ یک چشمه جوشان می‌شود؟!***نی بدن از سبزْ پوشان می‌شود؟!
  • نی صدای بانگِ مشتاقیّ در او؟!***نی صفای جرعۀ ساقی در او؟!
  • کو حَمیّت تا ز تیشه وز کُلَند***این‌چنین کُه را به‌کلّی بر‌کَنند؟!
  • بو که بر اجزای او تابد مَهی***بو که در وی تابِ مَه یابد رهی
  • چون قیامت کوه‌ها را بر‌کَند***پس قیامت این کَرم کی می‌کُند؟!
  • این قیامت ز‌آن قیامت کی کم است؟!***آن قیامت زخم و این خود مَرهم است
  • هر که دید آن مَرهم، از زخم ایمن است***هر بدی کاین حُسنْ دید، او محسن است
  • ای خنُکْ زشتی که خوبش شد حریف***وایِ گل‌رویی که جفتش شد خَریف
  • نانِ مرده چون حریفِ جان شود***زنده گردد نان و عینِ آن شود
  • هیزمِ تیره حریفِ نار شد***تیرگی رفت و همه انوار شد
    1. برهان محقِّق: اشاره به سید برهان‌الدین محقِّق تِرمِذی.
    2.  نسخۀ قونیه: چون‌که بنده نیست شد، سلطان شدی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

72
  • در نمکسار ار خرِ مُرده فتاد***آن خریّ و مردگی یک سو نهاد
  • ﴿صِبغةَ اللَه﴾ هست رنگِ خمّ هو***پیس‌ها یکرنگ گردد اندر او1
  • چون در آن خُم افتد و گوییش: «قُم!»***از طَرب گوید: «منم خُم، لا تَلُم!»
  • آن «منم خُم» خود «أنَا الْحَق»‌گفتن است***رنگِ آتش دارد إلّا آهن است
  • رنگِ آهن محوِ رنگِ آتش است***ز‌آتشیّ می‌لافد و خامُش‌وَش است2
  • چون به سرخی گشت همچون زرّ کان***پس «أنَا نار» است لافَش بی‌زبان
  • شد ز رنگ و طبعِ آتشْ مُحتشَم***گوید او: «من آتشم، من آتشم
  • آتشم من؛ گر تو را شکّ است و ظنّ***آزمون کن، دست را بر من بزن
  • آتشم من؛ بر تو گر شد مُشتَبَه***روی خود بر روی من یک دم بِنَه»
  • آدمی چون نور گیرد از خدا***هست مسجودِ ملائک زِ اجْتِبا
  • نیز مَسجودِ کسی کاو چون مَلَک***رَسته باشد جانش از طُغیان و شک
  • آتشِ چه؟! آهنِ چه؟! لب ببند***ریشِ تشبیه و مُشبِّه را بخَند3
  • پایْ در دریا منِه، کم گوی از آن***بر لبِ دریا خمُش کن، لب گزان
  • ‌گر‌چه صد چون من ندارد تابِ بَحر***لیک می‌نَشْکیبم از غَرقابِ بَحر
  • جان و عقلِ من فدای بَحر باد***خون‌بهای عقل و جانْ این بَحرْ داد
  • تا که پایم می‌رود، رانم در او***چون نماند پا، چو بَطّانم در او
  • بی‌ادبْ حاضر ز غایب خوش‌تر است***حلقه ‌گر‌چه کژ بوَد نی بر در است؟!
  • ای تن‌آلوده، به‌گِردِ حوض گَرد!***پاک کی گردد بُرونِ حوضْ مَرد؟!4
  • پاکْ کاو از حوضْ مَهجور اوفتاد***او ز طُهرِ خویش هم دور اوفتاد
  • پاکیِ این حوضْ بی‌پایان بوَد***پاکیِ اجسامْ کم میزان بوَد
  • ز‌آنکه دل حوضی‌ست، لیکن در کمین***سوی دریا راهِ پنهان دارد این
  • پاکیِ محدودِ تو خواهد مدد***ور نه اندر خرجْ کم گردد عدد5
    1.  سوره بقره آیه 138.
    2.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: زآن که آهن دارد و آهن‌وش است.
    3.  نسخۀ قونیه: ریشِ تشبیهِ مُشَبِّه را مُخَند.
    4.  میرزا محمود: بدون حوض.
    5.  علاءالدوله: اندر چرخ.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

73

  • تمثیل در بیانِ خواندنِ آب، آلودگان را به پاکی

  • آب گفت آلوده را: «در من شتاب!»***گفت آلوده که: «دارم شرم از آب»
  • گفت آب: «این شرم بی من کی رود؟!***بی من این آلوده زایل کی شود؟!»
  • ز‌آبْ هر آلوده گر پنهان شود***«الحیاءُ یَمنَعُ الإیمان» بوَد1
  • دل ز پایه‌یْ حوضِ تن گِلناک شد***تن ز آبِ حوضِ دل‌ها پاک شد
  • گِردِ پایه‌یْ حوضِ دل گَرد ای پسر***هان ز پایه‌یْ حوضِ تن می‌کُن حَذَر
  • بَحرِ تن بر بحرِ دل بر‌هم زنان***در میانْشان ﴿بَرزَخٌ لا یَبغیان﴾
  • گر تو باشی راست ور باشی تو کژ***پیش‌تر می‌غَژ بدو، وا پس مَغَژ2
  • پیشِ شاهان گر خطر باشد به جان***لیک نشْکیبند عالی‌همّتان
  • شاهْ چون شیرین‌تر از شِکّر بوَد***جان به شیرینی رَود، خوش‌تر بوَد
  • ای ملامت‌گو، سلامت مر تو را!***وی سلامت جو، رها کن تو مرا!3
  • جانِ من کورَه‌ست و، با آتش خوش است***کوره را این بس که خانه‌یْ آتش است
  • همچو کوره عشق را سوزیدنی‌ست***هر که او زین، کور باشد، کودنی‌ست‌4
  • برگِ بی‌برگی تو را چون برگ شد***جانِ باقی یافتیّ و مرگ شد5
  • چون تو را غمْ شادی افزودن گرفت***روضۀ جانت گُل و سوسن گرفت
  • آنچه خوفِ دیگران، آن امنِ توست***بَطْ قوی در بَحر و مرغِ خانه سُست
  • باز دیوانه شدم من ای طَبیب***باز سودایی شدم من ای حَبیب
    1. حدیثی یافت نشد. ولی شاید اشاره به «ان اللٰه لا یستحیی من الحق» و اصول کافی از رسول اللٰه صلّی اللٰه علیه و آله و سلّم آمده است که: «الحَیاءُ حَیاءانِ حَیاءُ عَقلٍ و حَیاءُ حُمقٍ. فَحَیاءُ العَقلِ هُو العِلمُ و حَیاءُ الحُمقِ هُو الجَهل.». غرر: من استحیی حرم. همچنین در روایت: من استحی من قول الحق فهو احمق.
    2. پیش‌تر می‌غژ بدو: خودت را بیشتر به‌سمت آن بکِش.
    3.  نسخۀ قونیه: 
      ...***ای سلامت‌جو تویی واهی العُریٰ.
       نسخۀ مِلکی نیکلسون: 
      ای ملامت‌گر، ملامت مر تو را***  ای سلامت‌جو تویی واهی العُریٰ. 
      (واهی العُریٰ: دستاویز سست).
    4.  بریتانیا (الف): همچو کوره عشق را سوزیده نیست. نسخۀ قونیه: هر‌که او زین کور باشد کوره نیست. نسخۀ مونیخ (ب): هر‌که او زین کوره باشد کور نیست.
    5. شد: رفت.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

74
  • حلقه‌های سلسله‌یْ تو ذو فُنون***هر یکی حلقه دهد دیگر‌جُنون
  • دادِ هر حلقه فُنونی دیگر است***پس مرا هر‌دم جُنونی دیگر است
  • پس جُنون باشد فُنون، این شد مَثَل***خاصه در زنجیرِ این میرِ اَجلّ1
  • آن‌چنان دیوانگی بُگسست بند***که همه دیوانگان پندم دهند2

  • آمدنِ دوستان به بیمارستان جهت پرسش ‌ذو‌النّون

  • این‌چنین ذوالنّونِ مصری را فتاد***کاندر او شور و جنونِ نو بِزاد
  • شورْ چندان شد که تا فوقِ فلک***می‌رسید از وی جگرها را نمک
  • هین منِهْ تو شورِ خود ای شوره خاک***پهلویِ شورِ خداوندانِ پاک
  • خَلق را تابِ جُنونِ او نبود***آتشِ او ریش‌هاشان می‌رُبود
  • چون‌که ‌در ریشِ عوامْ آتش فتاد***بند کردندش به زندان، اَلمراد

  • ----------

  • نیست امکانْ وا کشیدنْ این لِجام***‌گر‌چه زین رهْ تنگ می‌آیند عام
  • دیده این شاهان ز عامه خوفِ جان***کاین گُرُه کورند و، شاهانْ بی‌نشان
  • چون‌که ‌حکم اندر کفِ رندان بوَد***لاجَرم ذوالنّون در زندان بوَد
  • یک سواره می‌رود شاهِ عظیم***در کفِ طِفلان چنین دُرّ یتیم
  • دُر چه؟! دریای نهان در قطره‌ای***آفتابی مخفی اندر ذرّه‌ای
  • آفتابی خویش را ذرّه نمود***وَ اندک اندک روی خود را بر‌گشود
  • جملۀ ذرّات در وی محو شد***عالَم از وی مست گشت و صَحْو شد
  • چون قلم در دستِ غَدّاری بوَد***لاجَرم منصور بر داری بوَد
  • چون سَفیهان را ست این کار و کیا***لازم آمد ﴿یَقتُلونَ الأنبیا﴾3
  • انبیا را گفته قومِ راه‌گُم***از سَفَه: ﴿إنّا تَطَیَّرنا بِکُم‌﴾
    1. ضرب‌المثل: «الجنونُ فُنونٌ؛ دیوانگی انواعی دارد!»
    2.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: بندم دهند.
      بگسست بند: (بر من غالب شد و بندهای عقل را پاره کرد).
    3.  سوره آل‌عمران آیه 112.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

75
  • جهلِ تَرسا بین، امانْ انگیخته***ز‌آن خداوندی که گشت آویخته
  • چون به قولِ اوست مَصلوبِ جُهود***پس مر او را امن کی تانَد نمود؟!1
  • چون دلِ آن شاهْ ز‌یشان خون بوَد***عصمتِ ﴿وَ أنتَ فیهِم﴾ چون بوَد؟!
  • زرّ خالص را و زرگر را خطر***باشد از قَلّابِ خائن بیشتر
  • یوسُفان از رَشکِ زشتان مخفی‌اند***کز عَدو خوبان در آتش می‌زیند
  • یوسُفان از مکرِ إخوان در چَه‌اند***کز حسدْ یوسف به گرگان می‌دهند
  • از حسد بر یوسفِ مصری چه رفت؟!***این حسد اندر کمینْ گرگی‌ست زَفت
  • لاجَرم زین گرگْ یعقوبِ حَلیم***داشت بر یوسف همیشه خوف و بیم
  • گرگِ ظاهرْ گِردِ یوسفْ خود نگشت***این حسد در فعلْ از گرگان گذشت
  • زخم کرد این گرگ وز عذرِ لَبِق***آمده که ﴿انّا ذَهَبنا نَستَبِق﴾2
  • صد هزاران گرگ را این مکر نیست***عاقبتْ رسوا شود این گرگ، بایست!
  • ز‌آنکه حَشرِ حاسدانْ روزِ گزند***بی‌گمان بر صورتِ گرگان کُنند
  • حَشرِ پُرحرصِ خَسِ مردارخوار***صورتِ خوکی بوَد روزِ شمار
  • زانیان را گَنده اندامِ نهان***خَمرخواران را بوَد گندِ دهان
  • گندِ مخفی کآن به دل‌ها می‌رسید***گشت اندر حشرْ محسوس و پدید
  • بیشه‌ای آمد وجودِ آدمی***بر‌حذر شو زین وجود، ار ز‌آن دمی
  • 🔹 ظاهر و باطن اگر باشد یکی***نیست کس را در نجاتِ او شکی
  • در وجودِ ما هزاران گرگ و خوک***صالح و ناصالح و خوب و خَشوک
  • حکمْ آن خو را ست کاو غالب‌تر است***چون‌که ‌زر بیش از مِس آمد، آن زر است
  • سیرتی کآن در وجودت غالب است***هم بر آن تصویرْ حَشرَت واجب است
  • ساعتی گرگی در‌آید در بشر***ساعتی یوسف‌رُخی همچون قمر
  • می‌رود از سینه‌ها در سینه‌ها***از رهِ پنهانْ صلاح و کینه‌ها
  • بلکه خود از آدمی در گاو و خر***می‌رود دانایی و علم و هنر
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: امر کی تاند نمود.
    2.  نسخۀ قونیه: رحم کرد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

76
  • اسبِ سُکسُک می‌شود رهوار و رام***خرس بازی می‌کند، بُز هم سلام
  • رفت در سگ ز‌آدمی حرص و هوس***تا شَبان شد یا شکاری یا حَرَس1
  • در سگِ اصحابْ خویی ز‌آن رُقود***رفته تا جویای رحمٰن گشته بود
  • هر زمان در سینه نوعی سَر کُند***گاه دیو و گه مَلَک، گه دام و دَد
  • ز‌آن عجبْ بیشه که هر شیرْ آگه است***تا به دامِ سینه‌ها پنهانْ ره است
  • دزدی‌ای کُن از دُر و مرجانِ جان***ای کم از سگ، از درونِ عارفان‌2
  • چون‌که ‌دزدی، باری آن دُرّ لطیف***چون‌که ‌حامل می‌شوی، باری شریف‌3

  • فهم‌کردنِ مریدان که ذو‌النّون دیوانه نیست و به‌قصدْ چنین کرده است

  • 🔹 چون‌که ‌ذو‌النّون سوی زندان رفت شاد***بند بر پا، دست بر سر، زِ افتِقاد
  • 🔹 دوستان از هر طرف بنْهاده رو***بهر پرسش سوی زندان نزدِ او
  • دوستان در قصۀ ذوالنّون شدند***سوی زندان و در آن رأیی زدند:
  • «کاین مگر قاصِد کند یا حکمتی‌ست***کاو در این دینْ قبله‌ایّ و آیتی‌ست
  • دورِ دور از عقلِ چون دریای او***تا جُنون باشد سَفَه فرمای او
  • حاشَ لِلَّه از کمالِ جاهِ او***کَابرِ بیماری بپوشد ماهِ او
  • او ز شرّ عامه اندر خانه شد***او ز ننگِ عاقلان دیوانه شد
  • او ز عارِ عقلِ کُندِ تن‌پَرست***قاصِداً رفتَه‌ست و دیوانه شدَه‌ست
  • که: ”ببندم ای فَتیٰ و، سازِ گاو***بر سر و پُشتم بزن، وین را مَکاو4
  • تا ز زخمِ لَخت یابم من حیات***چون قَتیل از گاوِ موسیٰ ای ثِقات
  • تا ز زخمِ لَختِ گاوی خوش شوم***همچو کُشته‌یْ گاوِ موسیٰ گَش شوم‌“»

  • ----------

    1. اصلاح شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: یا شبان شد.
    2.  نسخۀ قونیه: دزدی‌ای کُن از درونْ مرجانِ جان.
    3.  ان سرقت فاسرق الدرّه...
    4.  شرح مخزن الأسرار: سانِ گاو (سان: قطعه).
      ببندم: مرا ببند. سازِ گاو: تسمۀ چرمی برای راندن چهارپایان.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

77
  • زنده شد کُشته ز زخمِ دُمّ گاو***همچو مِس از کیمیا شد زرّ ساو
  • کشته برجَست و بگفت اسرار را***وا نمود آن زمرۀ خون‌خوار را
  • گفت روشن: «کاین جماعت کُشته‌اند***تخمِ این آشوبْ ایشان کِشته‌اند»1
  • چون‌که ‌کُشته گردد این جسمِ گران***زنده گردد هستیِ اسرار‌دان
  • جانِ او بیند بهشت و نار را***باز‌داند جملۀ اسرار را
  • وا نماید خونیانِ دیو را***وا نماید دامِ خُدعه و ریوْ را2
  • گاو‌کشتن هست از شرطِ طریق***تا شود از زخمِ دُمّش جانْ مُفیق
  • گاوِ نفسِ خویش را زوتر بکُش***تا شود روحِ خَفی زنده به هُش3
  • 🔹 این سخن را مقطع و پایان مجو***حالِ ذوالنّون با مریدان بازگو

  • رجوع‌کردن به حکایت ذوالنّون با مریدان

  • چون رسیدند آن نفر نزدیکِ او***بانگ بر زد: «هی کیانید؟ اِتَّقوا!»
  • با ادب گفتند: «ما از دوستان***بهرِ پرسش آمدیم اینجا به جان
  • چونی ای دریای عقلِ ذو فُنون؟***این چه بُهتان است بر عقلت جُنون؟!
  • دودِ گُلخَن کی رسد در آفتاب؟!***چون شود عَنقا شکسته از غُراب؟!
  • وا مگیر از ما، بیان کن این سخُن***ما مُحبّانیم، با ما این مکُن
  • مر مُحبّان را نشاید دور کرد***یا به روپوش و دغلْ مغرور کرد4
  • 🔹***راز را اندر میان نِهْ با مُحبّای که بحرِ علم و عقلی، استَجِب
  • راز را اندر میان آور شَها***رو مکُن در ابرِ پنهانی، مَها!
  • ما مُحبّ صادق و دل‌خسته‌ایم***در دو عالَم دل به تو در‌بسته‌ایم
  • 🔹***راز را از دوستانْ پنهان مکندر میان نِهْ راز و قصد جان مکن»
  • 🔹 چون‌که ‌ذوالنّون این سخن ز‌یشان شنید***جز طریقِ امتحانْ مَخلَص ندید
  • فحش آغازید و دشنام از گزاف***گفت او دیوانگانه زیّ و قاف
  • بر‌جهید و سنگْ پرّان کرد و چوب***جُملگان بُگریختند از بیمِ کوب
    1.  نسخۀ قونیه: 
      ...*** کاین زمان در خصمی‌ام آشفته‌اند.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: دام و خدعه‌یْ ریو را.
    3.  نسخۀ قونیه: زنده و بِهُش.
    4.  مثنوی شریف: یا به روپوش و دغلْ مهجور کرد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

78
  • قهقهه خندید و جنبانید سر***گفت: «بادِ ریشِ این یاران نِگر!
  • دوستانْ بین، کو نشانِ دوستان؟!***دوستان را رنج باشد همچو جان
  • کی گران گیرد ز رنجِ دوستْ دوست؟!***رنجْ مغز و، دوستی آن را چو پوست
  • نی نشانِ دوستی شد سرخوشی***در بلا و آفت و مِحنَت‌کِشی‌؟!»

  • ----------

  • 🔹 رنج بر خود گیر گر تو دوستی***رو مگردان گر تو نیکوخو ستی
  • دوستْ همچون زر، بلا چون آتش است***زرّ خالص در دلِ آتشْ خوش است

  • امتحان‌کردنِ خواجه، لقمان را در زیرکی

  • نی که لقمان را که بنده‌یْ پاک بود***روز و شب در بندگی چالاک بود1
  • خواجه‌اش می‌داشتی در کارْ پیش؟!***بهترش دیدی ز فرزندان خویش‌؟!
  • ز‌آنکه لقمان ‌گر‌چه بنده‌زاده بود***خواجه بود و از هویٰ آزاده بود

  • ----------

  • گفت شاهی شیخ را اندر سخُن:***«چیزی از بخشش ز من درخواست کن»
  • گفت: «ای شه شرم ناید مر تو را***که چنین گویی مرا؟! زین برتر آ
  • من دو بنده دارم و ایشان حقیر***و آن دو بر تو حاکِمانند و امیر»
  • گفت شه: «آن دو چه‌اند؟ این زَلّت است»***گفت: «آن یک خشم و دیگر شهوت است‌»2
  • شاهْ آن دان کاو ز شاهی فارغ است***بر ‌مه و خورشیدْ نورش بازِغ است‌3
  • مخزنْ آن دارد که مخزن عارِ اوست***هستی آن دارد که هستی را عَدوست4

  • ----------

    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: همچون آن لقمان.
    2.  مثنوی شریف: ذلّت است.
    3.  نسخۀ قونیه: بی‌مَه و خورشید.
    4.  نسخۀ قونیه: مخزنْ ذات اوست.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

79
  • خواجۀ لقمان به‌ظاهر خواجه‌وَش***در حقیقتْ بنده، لقمانْ خواجه‌اش
  • در جهانِ باژگونه زین بسی‌ست***در نظرْشان گوهری کم از خَسی‌ست
  • مر بیابان را مَفازه نام شد***نام و ننگی عقلشان را دام شد1
  • یک گُرُه را خود مُعَرِّف جامه است***در قَبا گویند: «کاو از عامه است»
  • یک گُرُه را ظاهرِ سالوسِ زهد***نور باید تا بوَد جاسوسِ زهد
  • نور باید پاک از تقلید و غوْل***تا شناسد مرد را بی‌فعل و قول2
  • در روَد در قلبِ او از راهِ عقل***نقدِ او بیند، نباشد بند نقل
  • بندگانِ خاصِ علّامُ الغیوب***در جهانِ جانْ جَواسیسُ القلوب
  • در درونِ دل در‌آید چون خیال***پیششان مکشوف باشد سرّ حال
  • در تنِ گنجشک چه بْوَد برگ و ساز***که شود پوشیده آن بر عقلِ باز؟!
  • آن‌که واقف گشت بر اسرار هو***سِرّ مخلوقات چه بْود پیش او؟!
  • آن‌که بر افلاک رفتارش بود***بر‌زمین رفتن چه دشوارش بود؟!
  • در کفِ داوودْ کآهن گشت موم***موم چه بْود در کفِ او ای ظَلوم‌؟!

  • ----------

  • بود لقمانْ بنده شکلی خواجه‌ای***بندگی بر ظاهرش دیباچه‌ای
  • چون روَد خواجه به جایی ناشناس***بر غلامِ خویش پوشانَد لباس
  • او بپوشد جامه‌های آن غلام***مر غلامِ خویش را سازد امام
  • در پی‌اش چون بندگان در ره شود***تا نباید زو کسی آگه شود
  • گوید: «ای بنده تو رو، در صدرْ شین***من بگیرم کفشْ چون بنده‌یْ کمین
  • تو درشتی کن، مرا دشنام ده***مر مرا تو هیچ توقیری منِه
  • ترکِ خدمتْ خدمتِ تو داشتم***تا به غُربت تخمِ حیلت کاشتم‌»

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه: نام و رنگی.
    2.  میرزا محمود: تقلید و عول. نسخۀ مونیخ (الف): در فعل و قول.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

80
  • خواجگانْ این بندگی‌ها کرده‌اند***تا گمان آید که ایشان بَرده‌اند
  • چشم پُر بودند و سیر از خواجگی***کارها را کرده‌اند آمادگی
  • وین غلامانِ هویٰ بر‌عکسِ آن***خویشتن بنموده خواجه‌یْ عقل و جان
  • آید از خواجه رهِ افکندگی***ناید از بنده به‌غیر از بندگی
  • پس از آن عالَم بدین عالَمْ چنان***تعبیَت‌ها هست بر‌عکس، این بِدان
  • خواجۀ لقمان بر احوالِ نهان***بود واقف، دیده بود از وی نشان
  • راز می‌دانست، خوش می‌رانْد خر***از برای مصلحتْ آن راهبر
  • مر وِرا آزاد کردی از نخست***لیک خشنودیّ لقمان را بجُست
  • ز‌آنکه لقمان را مراد این بود تا***کس نداند سرّ آن شیرِ فَتیٰ
  • چه عجب گر سِر ز بَد پنهان کنی؟!***این عجب که سِر ز خود پنهان کنی!
  • کارْ پنهان کن تو از چشمانِ خَود***تا بوَد کارَت سَلیم از چشمِ بد
  • خویش را تسلیم کن، بَردار مُزد***و‌آنگه‌‌ از خود بی ‌ز خود، چیزی بدزد1
  • می‌دهند اَفیون به مردِ زخم‌مند***تا که پیکان از تنش بیرون کُنند
  • وقتِ مرگ از رنجْ او را می‌دَرند***او بدان مشغول شد، جان می‌بَرند
  • چون به هر فکری که دل خواهی سپرد***از تو چیزی در نهان خواهند بُرد
  • هر‌چه اندیشیّ و تحصیلی کنی***می‌در‌آید دزد از آن‌سو کایمنی
  • پس بدان مشغول شو کآن بهتر است***تا ز تو چیزی برَد کآن کِهتر است
  • بارِ بازرگان چو در آب اوفتد***کشتیِ مالَش به غرقاب اوفتد
  • هر‌چه نازل‌تر، به دریا افکنَد***دست اندر کالۀ بهتر زند2
  • چون‌که ‌چیزی فوت خواهد شد در آب***تَرکِ کمتر گیر و بهتر را بیاب
  • 🔹 نقدِ ایمان را به طاعتْ گوش دار***تا ز روی حق نگردی شرمسار
  • 🔹 چون‌که ‌نقدت را نگهداری کنی***حرص و غفلت را بَرد دیوِ دَنی
    1.  نسخۀ قونیه: بر دامِ مزد.
    2. این بیت با بیت قبل در قونیه با هم به این شکل آمده است: 
      بارِ بازرگان چو در آب اوفتد*** دست اندر کاله‌ای بهتر زند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

81

  • ظاهر‌شدنِ فضل و هنرِ لقمان پیش امتحان‌کنندگان

  • 🔹 خواجۀ لقمان چو لقمان را شناخت***بنده بود او را و با او عشق باخت
  • هر طعامی کآوریدندی به وی***کس سویِ لقمان فرستادی ز پی
  • تا که لقمانْ دستْ سویِ آن بَرد***قاصداً تا خواجه پس‌خوردش خورَد
  • سُؤرِ او خوردیّ و شور انگیختی***هر طعامی کاو نخوردی، ریختی
  • ور بخوردی، بی‌دل و بی‌اشتها***این بوَد پیوستگی بی‌منتها
  • خربزه آورده بودند ارمغان***لیک غایب بود لقمانْ آن زمان
  • گفت خواجه با غلامی: «کای فلان***زود ر‌و فرزند، لقمان را بخوان!»1
  • 🔹 چون‌که ‌لقمان آمد و پیشَش نشست***خواجه پس بگْرفت سِکّینی به دست
  • چون بُرید و دادْ او را یک بُرین***همچو شکّر خوردش و چون انگبین‌2
  • از خوشی که خورْد، داد او را دوُم***تا رسید آن ‌کُرچ‌ها تا هفدهم‌3
  • مانْد کُرچی، گفت: «این را من خورم***تا چه شیرین خربزَه‌ست؟! این بنْگرم
  • او چنین خوش می‌خورَد کز ذوقِ او***طبع‌ها شد مُشتَهیّ و لقمه‌جو»
  • چون بخورْد، از تلخی‌اش آتش فروخت***هم زبان کرد آبله هم حَلق سوخت
  • ساعتی بی‌خود شد از تلخیّ آن***بعد از آن گفتش که: «ای جانِ جهان
  • نوشْ چون کردی تو چندین زهر را؟!***لطفْ چون اِنگاشتی این قهر را؟!
  • این چه صبر است، این صبوری از چه رو ست؟!***یا مگر پیشِ تو این جانت عَدوست؟‌!
  • چون نیاوردی به حیلَتْ حجّتی***که: ”مرا عذری‌ست بس کن ساعتی“؟»
  • گفت: «من از دستِ نعمت‌بخشِ تو***خورده‌ام چندان که از شرمم دو تو
  • شرمم آمد که یکی تلخ از کَفَت***می‌نَنوشم، ای تو صاحب معرفت‌4
  • چون همه اجزایَم از اِنعامِ تو***رُسته‌اند و غرقِ دانه و دامِ تو
    1. در نسخۀ قونیه این‌ دو بیت این‌گونه آمده است: 
      خربزه آورده بودند ارمغان*** گفت: رو فرزند، لقمان را بخوان.
    2. بُرین: بُرش، تکّه.
    3. کُرَچ: قاچ خربزه یا هندوانه.
    4.  نسخۀ قاهره (الف): 
      ...*** ناگهان دیدم کنم زآن واقفت.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

82
  • گر ز یک تلخی کنم فریاد و داد***خاکِ صد ره بر سرِ اجزام باد!
  • لذّتِ دستِ شِکربَخشَت که داشت***اندر این بِطّیخْ تلخی کی گذاشت؟!‌»

  • ----------

  • از محبّتْ تلخ‌ها شیرین شود***وز محبّتْ مس‌ها زرّین شود
  • از محبّت دُردها صافی شود***وز محبّت دَردها شافی شود
  • 🔹 از محبّت خارها گُل می‌شود***وز محبّت سرکه‌ها مُل می‌شود
  • 🔹 از محبّت دارْ تختی می‌شود***وز محبّت بارْ بختی می‌شود
  • 🔹 از محبّت سِجنْ گلشن می‌شود***بی‌محبّت روضه گُلخَن می‌شود
  • 🔹 از محبّت نارْ نوری می‌شود***وز محبّت دیوْ حوری می‌شود
  • 🔹 از محبّت سنگْ روغن می‌شود***بی‌محبّت مومْ آهن می‌شود
  • 🔹 از محبّت حُزنْ شادی می‌شود***وز محبّت غولْ هادی می‌شود
  • 🔹 از محبّت نیشْ نوشی می‌شود***وز محبّت شیرْ موشی می‌شود1
  • 🔹 از محبّت سُقمْ صحّت می‌شود***وز محبّت قهرْ رحمت می‌شود
  • از محبّت مرده زنده می‌شود***وز محبّت شاهْ بنده می‌شود
  • این محبّت هم نتیجه‌یْ دانش است***کی گزافه بر چنین تختی نشست‌؟!
  • دانشِ ناقصْ کجا این عشقْ زاد؟!***عشق زایَد ناقص، امّا بر جَماد
  • بر جمادی رنگِ مطلوبی چو دید***از صَفیری بانگِ محبوبی شنید
  • دانشِ ناقص نداند فرق را***لاجَرم خورشید داند برق را
  • چون‌که ‌مَلعون خوانْد ناقص را رسول***بود در تأویلْ نُقصانِ عُقول‌2
  • ز‌آنکه ناقص‌تن بوَد مرحومِ رحم***نیست بر مرحومْ لایقْ لعن و زخم3
  • نقصِ عقل است آن‌که بد رنجوری است***موجِبِ لعنت، سزای دوری است
  • ز‌آنکه تکمیلِ خردها دور نیست***لیک تکمیلِ بدن مقدور نیست
  • کفر و فرعونیّ هر گبرِ عَنید***جمله از نُقصانِ عقل آمد پدید
  • بهرِ نقصانِ بدن آمد فَرَج***در نبُی که: ﴿ما عَلَی الْأعمیٰ حَرَج﴾
  • برقْ آفِل باشد و بس بی‌وفا***آفِل از باقی ندانی بی‌صفا
    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: بی‌محبّت شیر موشی می‌شود.
    2.  الناقص ملعون.
    3.  الجامع الصغير سیوطی ج 1 ص 666: «ذَهابُ البَصَرِ مَغفِرَةٌ لِلذُّنُوبِ و ذَهابُ السَّمعِ مَغفِرَةٌ لِلذُّنُوبِ و ما نَقَصَ مِنَ الجَسَدِ فَعَلى قَدرِ ذلِک».

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

83
  • برقْ خندد، بر که می‌خندد؟ بگو***بر کسی که دل نهد بر نورِ او
  • نورهای برق بُبریده‌پی است***آن چو «لا شرقیّ و لا غربیّ» کی است؟!
  • برق را خود ﴿یَخطَفُ الأبصار﴾ دان***نورِ باقی را همه انصار دان1
  • بر کفِ دریا فَرَس را راندن***نامه را در نورِ برقی خواندن
  • از حریصیّ، عاقبت نادیدن است***بر دل و بر عقلِ خود خندیدن است
  • عاقبت‌بین است عقل از خاصیَت***نفْس باشد کاو نبیند عاقبت
  • عقل کاو مغلوبِ نفْس، او نفْس شد***مشتری ماتِ زُحَل شد، نَحس شد
  • هم در این نَحسیّ بگردان این نظر***در کسی که کرد نَحسَت در‌نگر
  • آن نظر که بنْگرد این جزر و مدّ***او ز نَحسی سویِ سعدی نَقْب زد
  • ز‌آن همی‌گردانَدت حالی به حال***ضد به ضد پیدا کُنان در انتقال
  • 🔹 تا که از عُسری نبینی خوف‌ها***کی ز یُسری بازیابی لطف‌ها؟!
  • تا که خوفت زاید از ﴿ذاتَ الشِّمال﴾***لذّتِ ﴿ذاتَ الیَمین﴾ یُرجی الرِّجال
  • تا دو پَر باشی، که مرغِ یک پَره***عاجز آید از پریدنْ یکسره
  • 🔹 هین گذر از مَیمَنه وز مَیسَره***در سرای سابِقان، آن یکسره2
  • یا رها کن تا نیایم در کلام***یا بده دستور تا گویم تمام
  • ور نه این خواهی نه آن، فرمانْ تو را ست***کس چه داند مر تو را مقصد کجاست؟!
  • جانِ ابراهیم باید تا به نور***بیند اندر نارْ فردوس و قُصور
  • پایه پایه بر روَد بر ماه و خَور***تا نماند همچو حلقه بندِ در
  • چون خلیل از آسمانِ هفتمین***بُگذرد که ﴿لا اُحِبُّ الْآفِلین﴾
  • این جهانِ تنْ غلط انداز شد***جز مر آن را کاو ز شهوتْ باز شد

  • تتمّۀ قصّۀ حاسدان بر غلامِ سلطان، و حقیقت آن

  • قصّۀ شاه و امیران و حسد***بر غلامِ خاص و سلطانِ خِرد3
  • دور مانْد از جَرّ جَرّارِ کلام***باز باید گشت و کرد آن را تمام

  • ----------

    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ مِلکی نیکلسون، میرخانی: برقْ خود را... أبصار دان. نسخۀ قونیه: 
      برق را خو ﴿یَخطَفُ الأبصار﴾ دان***  نور باقی را همه أنصار دان.
    2. الحاقی از مثنوی شریف.
    3.  علاءالدوله:‌ سلطان ابد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

84
  • باغبانِ مُلکِ با اقبال و بخت***چون درختی را نداند از درخت؟!
  • آن درختی را که تلخ و ردّ بوَد***و‌آن‌ درختی که یکش هفصد بوَد
  • کی برابر دارد اندر مرتبت***چون ببیندْشان به چشمِ عاقبت‌؟!1
  • کآن درختان را نهایت چیست بَر؟***‌‌گر‌چه یکسانند این دم در نظر
  • شیخ کاو «یَنظُرْ بِنورِ اللٰه» شد***از نهایت وز نخست آگاه شد
  • چشمِ آخوربین ببست از بهر حق***چشم آخِربین گشاد اندر سَبَق
  • آن حسودانْ بد درختان بوده‌اند***تلخ‌گوهر، شوربَختان بوده‌اند
  • از حسد جوشان و کف می‌ریختند***در نهانی مکر می‌انگیختند
  • تا غلامِ خاص را گردن زنند***بیخ او را از زمانه بر‌کَنند
  • چون شود فانی چو جانش شاه بود؟!***بیخِ او در عصمتِ اَللٰه بود
  • شاه از آن اسرارْ واقف آمده***همچو بوبَکرِ رَبابی تن زده
  • در تماشای دلِ بدگوهران***می‌زدی خُنبَک بر آن کوزه‌گران
  • مکر می‌سازند قومِ حیله‌مند***تا که شَه را در فُقاعی افکنند2
  • پادشاهی بس عظیم و بی‌کران***در فُقاعی چون بگُنجد ای خران؟!
  • از برای شاهْ دامی دوختند***آخِر این تدبیر از او آموختند

  • ----------

  • نَحسْ شاگردی که با استادِ خویش***هم‌سری آغازد و آید به‌پیش
  • با کدام استاد؟ استادِ جهان***پیش او یکسانْ هویدا و نهان
  • چشم او «یَنْظُرْ بِنورِ اللَه» شده***پرده‌های جهل را خارِق بُده
  • از دلِ سوراخِ چون کهنه‌گلیم***پرده‌ای بندد به پیشِ آن حکیم
  • پرده می‌خندد بر او با صد دهان***هر دهانی گشته اِشکافی بر آن
  • گوید آن استاد مر شاگرد را:***«ای کم از سگ، نیستت با من وفا؟!
  • خودْ مرا اُستا مگیر آهن‌گُسِل***همچو خود شاگردْ گیر و کور‌دل
  • نز مَنَت یاری‌ست در جان و روان***بی‌مَنَت آبی نمی‌گردد روان؟!
  • پس دلِ من کارگاهِ بختِ توست***چه اشْکنی این کارگاه ای نادرست‌؟!»
  • گویی‌اش: «پنهان زنم آتش‌زنه»***نی به قلب از قلب باشد روزنه‌؟!
  • آخر از روزن ببیند فکرِ تو***دل گواهی می‌دهد زین ذکرِ تو
    1.  نسخۀ قونیه: اندر تربیت.
    2. فقاع: شیشه آبجویی که مُسکِر نباشد (با حیله در مخمصه بیندازند).

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

85
  • لیک در رویت نمالد از کرَم***هر‌چه گویی خندد و گوید: «نَعَم»
  • او نمی‌خندد ز ذوقِ مالِشت***او همی ‌خندد بر آن اِسگالِشت
  • پس خِداعی را خِداعی شد جزا***کاسه زن، کوزه بخور اینک سزا
  • گر بُدی با تو ورا خنده‌یْ رضا***صد هزاران گل شکُفتی مر تو را
  • چون دلِ او در رضا آرَد عمل***آفتابی دان که آید در حَمَل
  • زو بخندد هم نَهار و هم بهار***در هم آمیزد شکوفه و سبزه‌زار
  • 🔹 چون ندانی تو خزان را از بهار***چون بدانی رمزِ خنده در ثِمار؟!
  • صد هزاران بلبل و قُمری نوا***افکنَد اندر جهانِ بی‌نوا
  • چون‌که ‌برگِ روحِ خودْ زرد و سیاه***می‌ببینی، چون ندانی خشمِ شاه؟!‌1
  • آفتابِ شاه در بُرجِ عِتاب***می‌کند روها سیَه همچون کتاب2
  • آن عطارُد را ورق‌ها جانِ ماست***آن سپیدی و‌آن‌ سیَهْ میزانِ ماست
  • باز منشوری نویسد سرخ و سبز***تا رهند ارواح از سودا و عَجز
  • سرخ و سبز افتاد نَسخِ نوبهار***چون خطِ قوسِ قُزَح در اعتبار3
  • 🔹 اندر این معنی شِنو تو قصّه‌ای***تا بیابی از معانی حِصّه‌ای

  • عکسِ تعظیمِ پیغام سلیمان علیه السّلام در دلِ بِلقیس از صورتِ هدهد

  • رحمتِ صد تو بر آن بِلقیس باد***که خدایش عقلِ صد مَرده بداد
  • هدهدی نامه بیاورْد و نشان***از سلیمانْ چند حرفی با بیان
  • خوانْد او آن نکته‌های با شُمول***وز حقارت ننْگرید او در رسول

  • ----------

    1. نسخه مثنوی شریف: می‌نبینی.
    2.  نسخۀ ناسخه: همچون کباب.
    3.  علاءالدوله: نُسخه‌یْ نوبهار.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

86
  • چشمْ هدهد دید و جانْ عَنقاش دید***حسْ چو کفّی دید و دلْ دریاش دید
  • عقلْ با حس زین طلسماتِ دو رنگ***چون محمّد با ابوجَهلان به جنگ
  • کافران دیدند احمد را بشر***چون ندیدند از وی ﴿اِنْشَقَّ القَمَر﴾؟!
  • خاکْ زن در دیدۀ حس‌بینِ خویش***دیدۀ حسْ دشمنِ عقل است و کیش
  • دیدۀ حس را خدا أعمیٰ‌ش خواند***بت‌پُرستش گفت و ضدّ ما ش خواند
  • ز‌آنکه او کف دید و دریا را ندید***ز‌آنکه حالی دید و فردا را ندید
  • خواجۀ فردا و حالی پیش او***او نمی‌بیند ز گَنجی جز تَسو
  • ذرّه‌ای ز‌آن آفتاب آرَد پیام***آفتابْ آن ذرّه را گردد غلام‌1
  • قطره‌ای کز بَحرِ وحدت شد سفیر***هفت بحرْ آن قطره را باشد اسیر
  • گر کفِ خاکی شود چالاکِ او***پیشِ خاکش سر نهد افلاکِ او
  • خاکِ آدم چون‌که ‌شد چالاکِ حق***پیشِ خاکش سر نهند املاکِ حق
  • ﴿اَلسَّماءُ انْشَقَّتْ﴾ آخر از چه بود؟!***از یکی چشمی که خاکی بر‌گشود
  • خاک از دُردیّ نشیند زیر آب***خاک بین کز عرش بُگذشت از شتاب
  • آن لطافت پس بدان کز آب نیست***جز عطای مُبدِعِ وَهّاب نیست‌2
  • گر کند سِفلی هوا و نار را***ور ز گُل او بُگذراند خار را
  • حاکم است و ﴿یَفْعَلُ اللَهْ ما یَشا﴾***او ز عینِ درد انگیزد دوا3
  • گر هوا و نار را سِفلیّ کُند***تیرگیّ و دُردی و ثُفلیّ کُند4
  • ور زمین و آب را عِلویّ کُند***راهِ گردون را به پا مَطویّ کُند
  • 🔹 نیست کس را زَهره تا گوید که: «چون؟»***بس جگرها کاندر این ره گشت خون
  • پس یقین شد که ﴿تُعِزُّ مَنْ تَشا﴾***خاکی‌ای را گفت: «پرها بر‌گُشا»
  • آتشی را گفت: «ر‌و ابلیس شو***زیر هفتم خاکْ با تَلبیس شو!»
  • «آدمِ خاکی، برو تو بر سَما***ای بِلیسِ آتشی، رو تا ثَریٰ
  • چار طبع و علّتِ اُولیٰ نی‌ام***در تصرّف دائماً من باقی‌ام
    1.  علاءالدوله: ذرّه‌ای زآن، آفتاب آرَد به بام.
    2.  علاءالدوله: مُنعِمِ وَهّاب.
    3.  سوره ابراهیم آیه 27.
    4.  نسخۀ قسطنطنیه (ب): ثِقلیّ.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

87
  • کار من بی‌علّت است و مستقیم***نیست تقدیرم به علّت ای سَقیم
  • عادتِ خود را بگردانم به‌وقت***این غبار از پیشْ بنْشانم به‌وقت
  • بَحر را گویم که: ”هین، پُر‌نار شو!“***گویم آتش را که: ”رو، گلزار شو!“
  • کوه را گویم: ”سبُک شو همچو پشم!“***چرخ را گویم: ”فرو رو پیشِ چشم‌“
  • گویم: ”ای خورشید، مَقرون شو به ماه“***هر دو را سازم چو دو ابرِ سیاه
  • چشمۀ خورشید را سازیم خشک***چشمۀ خون را به فن سازیم مُشک‌»
  • آفتاب و مه چو دو گاوِ سیاه***یوغ بر گردن ببنددْشان اِلٰه

  • انکارِ فلسفی در آیۀ ﴿إن أصبَحَ ماؤُکُم غَوْراً﴾

  • مُقرِئی می‌خوانْد از روی کتاب:***«﴿ماؤُکُمْ غَوْراً﴾ ز چشمه بندم آب
  • آب را در غوْرها پنهان کنم***چشمه‌ها را خشک و خشکستان کنم
  • آب را در چشمه که آرَد دگر***جز منِ بی‌مثلِ با فضل و خطر؟!»
  • فلسفیّ منطقیّ مُستَهان***می‌گذشت از سویِ مکتبْ آن زمان
  • چون‌که ‌بشنید آیَت، او از ناپسند***گفت: «آریم آب را ما با کُلَند
  • ما به زخمِ بیل و تیزیّ تبر***آب را آریم از پستی زَبَر»
  • شب بخُفت و دید او یک شیر‌مرد***زد طَپانچه، هر دو چشمش کور کرد
  • گفت: «زین دو چشمه‌یْ چشم -ای شَقیّ-***با تبرْ نوری بر‌آر ار صادقی!‌»1
  • روز بر‌جَست و دو چشمش کور دید***نورِ فائِض از دو چشمش ناپدید
  • گر بنالیدیّ و مُستَغفِر شدی***نورِ رفته از کرَم ظاهر شدی
  • لیک استغفار هم در دست نیست***ذوقِ توبه، نُقلِ هر سرمست نیست‌2
  • زشتیِ اعمال و شومیّ جُحود***راهِ توبه بر دلِ او بسته بود

  • ----------

    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: زین دو چشم تیره.
    2.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: نُقلِ توبه رزقِ هر سرمست.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

88
  • از نیاز و اعتقادِ آن خلیل***گشت ممکنْ امرِ صَعبِ مُستَحیل
  • همچنین بر‌عکسِ آن، انکارِ مرد***مس کُنَد زر را و صُلحی را نبَرد
  • دل به سختی همچو روی سنگ گشت***چون شکافد توبه آن را بهرِ کَشت؟!
  • چون شُعیبی کو که تا او از دعا***بهرِ کِشتنْ خاک سازد کوه را؟!
  • یا به دَریوزه‌یْ‌ مُقَوقِس از رسول***سنگلاخی مَزرَعی شد با وصول
  • کَهرُبای مَسخ آمد این دَغا***خاکِ قابل را کُنَد سنگ و حَصیٰ1
  • هر دلی را سجده هم دستور نیست***مُزدِ رحمتْ قِسمِ هر مُزدور نیست
  • هین به پُشتیْ آن مکن جرم و گناه***که: «کُنم توبه، در‌آیم در پناه»
  • می‌بباید تاب و آبی توبه را***شرط شد بَرق و سَحابی توبه را
  • آتش و آبی بباید میوه را***واجب آمد ابر و برقْ این شیوه را
  • تا نباشد برقِ دل وَ ابرِ دو چشم***کی نشیند آتشِ تهدید و خشم‌؟!
  • 🔹 تا نباشد گریۀ ابر از مَطَر***تا نباشد خندۀ برق ای پسر
  • کی برویَد سبزۀ ذوقِ وصال؟!***کی بجوشد چشمه‌ها ز‌آبِ زلال؟!
  • کی گلستان راز گوید با چمن؟!***کی بنفشه عهد بندد با سَمن؟!
  • کی چناری کف گشاید در دعا؟!***کی درختی سر فِشانَد در هوا؟!2
  • کی شکوفه آستینِ پُر‌نِثار***بر فِشاندن گیرد ایّامِ بهار؟!
  • کی فُروزد لاله را رخْ همچو خون؟!***کی گل از کیسه بر‌آرَد زر بُرون؟!
  • کی بیاید بلبل و گل بو کند؟!***کی چو طالبْ فاخته کوکو کند؟!
  • کی بگوید لک‌لک آن «لک لک» به جان؟!***«لک» چه باشد؟ «مُلکُ لَک ای مُستَعان!‌»
  • کی نماید خاکْ اسرارِ ضمیر؟!***کی شود چون ‌آسمانْ بُستانْ مُنیر؟!3
  • از کجا آورده‌اند این حُلّه‌ها؟***مِن کریمٍ مِن رَحیمٍ کُلُّها
  • آن لطافت‌ها نشانِ شاهدی‌ست***آن نشانِ پایِ مردِ عابدی‌ست‌4
  • آن شود شاد از نشانْ کاو دیدْ شاه***چون ندید او را، نباشد اِنتباه
    1. نسخۀ بریتانیا (الف): این دعا.
    2.  علاءالدوله: کی درختی برفشاند میوه را؟!
    3.  نسخۀ قونیه: کی شود بی‌آسمان بُستانْ مُنیر؟!
    4.  علاءالدوله: 
      ...*** که به هر ساعت دو صد جانش فِدی‌ست.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

89
  • روحِ آن کس کاو به‌هنگامِ أ لَسْت***دیدْ رَبِّ خویش و شد بی‌خویش و مست
  • او شناسد بوی مِی کاو مِی بخَورْد***چون نخورْد او مِی، چه داند بوی کرد؟!
  • ز‌آنکه حکمت همچو ناقه‌یْ ضالَّه‌ست***همچو دَلّالانْ شَهان را دالَّه‌ست
  • تو ببینی خواب در یک خوش لِقا***کاو دهد وعده و نشانی مر تو را
  • که: «مرادِ تو شود، اینک نشان***که به پیش آید تو را فردا فلان
  • یک نشانی آنکه او باشد سوار***یک نشانی که تو را گیرد کنار
  • یک نشانی که بخندد پیشِ تو***یک نشان که دست بندد پیشِ تو
  • یک نشانی اینکه این خواب از هوس***چون شود فردا، نگویی پیشِ کس‌»
  • ز‌آن نشان با والِدِ یحییٰ بگفت***که: «نیایی تا سه روز اصلاً به‌گفت
  • تا سه شب خامش کن این نیک و بَدت***این نشان باشد که یحییٰ آیدت
  • دم مَزن سه روز اندر گفت و‌گو***که سکوت است آیتِ منصورِ تو1
  • هین میاور این نشان را تو به گفت***این سخن را دار اندر دلْ نهفت»
  • این نشان‌ها گویدت همچون شکر***این چه باشد؟ صد نشان‌های دگر
  • این نشانِ آن بوَد کآن مُلک و جاه***که همی ‌جویی، بیابی از اِلٰه
  • آنکه می‌گریی به شب‌های دراز***و‌آنکه‌ می‌سوزی سحرگَه در نیاز
  • آنکه بی‌آن، روزِ تو تاریک شد***همچو دوکی گردنت باریک شد
  • و‌آنکه‌ دادی آنچه داری در زکات***چون زکاتِ پاک‌بازانْ رَخت‌هات
  • رخت‌ها دادیّ و خواب و رنگِ رو***سر فدا کردیّ و گشتی همچو مو
  • چند در آتش نشستی همچو عود؟!***چند پیشِ تیغ رفتی همچو خود؟!
  • زین‌چنین بی‌چارگی‌ها صد هزار***خوی عُشّاق است، نایَد در شمار
  • 🔹 چون‌که ‌اندر خواب دیدی حال‌ها***آن‌که بودی آرزویش سال‌ها
  • چون‌که ‌شبْ آن خواب دیدی، روز شد***از امیدِ آن، دلت پیروز شد2
  • چشمْ گَردان کرده‌ای از چپّ و راست***کآن نشان و آن علامت‌ها کجاست؟
  • بر مثالِ برگ می‌لرزی که: «وای***گر روَد روز و نشان نایَد به جای!‌»
  • می‌دَوی در کوّ و بازار و سرا***چون کسی کاو گم کُند گوساله را
    1.  نسخۀ قونیه: کین سکوت است آیتِ مقصودِ تو.
    2.  علاءالدوله: دولت پیروز شد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

90
  • «خواجه، خیر است، این دَوا دو چیستت؟!***گمشده اینجا که داری؟ کیستت؟»
  • گویی‌اش: «خیر است، لیک این خیرِ من***کس نشاید که بداند غیرِ من
  • گر بگویم، یک نشانم فوت شد***چون نشان شد فوت، وقتِ موت شد»1
  • بنْگری در روی هر مردِ سوار***گویدَت: «منْگر مرا دیوانه‌وار»
  • گویی‌اش: «من صاحبی گم کرده‌ام***رو به جست و جوی او آورده‌ام
  • دولتت پاینده بادا ای سوار***رحم کن بر عاشقان، معذور دار!»
  • چون طلب کردی به جِد، آمد نظر***«جِدْ خطا نکْند»، چنین آمد خبر2
  • ناگهان آمد سواری نیک‌بخت***پس گرفت اندر کنارت سخت سخت
  • تو شدی بی‌هوش و افتادی به طاق***بی‌خبر گفت: «اینْت سالوس و نفاق»
  • او چه می‌بیند در او این شور چیست؟!***او نداند کآن، نشانِ وصلِ کیست؟!3
  • این نشان در حقّ او باشد که دید***آن دگر را کی نشان آید پدید؟!
  • هر زمان کز وی نشانی می‌رسد***شخص را جانی به جانی می‌رسد
  • ماهیِ بیچاره را پیش آمد آب***این نشان‌ها ﴿تِلکَ آیاتُ الْکِتاب﴾
  • پس نشانی‌ها که اندر انبیاست***خاصْ آن جان را بوَد کاو آشناست
  • این سخنْ ناقص بمانْد و بی‌قرار***دل ندارم، بی‌دلم، معذور دار
  • ذرّه‌ها را کی تواند کس شمرد؟!***خاصه آن کاو عشق از وی عقل بُرد
  • می‌شمارم برگ‌های باغ را***می‌شمارم بانگِ کبک و زاغ را
  • در شمار اندر نیاید، لیکْ من***می‌شمارم بهرِ رشد ای مُمتَحَن4
  • نَحسِ کیوان یا که سَعدِ مشتری***ناید اندر حَصر ا‌گر‌چه بشْمُری
  • لیک هم بعضی از این هر دو اثر***شرح باید کرد بَهرِ نفع و ضَرّ5
  • تا شود معلومْ آثارِ قضا***شِمّه‌ای مر اهل سَعد و نَحس را
  • طالعِ آن کس که باشد مشتری***شاد گردد از نشاط و سروری
  • و‌آن که‌ را طالع زُحل، از هر شَرور***احتیاطش لازم آمد در امور
    1.  نسخۀ قونیه: نَک نشانم فوت شد.
    2.  من طلب و جدّ‌ وجد و من دق بابا و لجّ ولج.
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: او چو می‌بیند در او این شور نیست.
    4.  نسخۀ قونیه: بهرِ رشدِ مُمتَحَن.
    5.  نسخۀ قونیه: یعنی نفع و ضَرّ.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

91
  • 🔹 گر نگویم آن زُحلْ اِستاره را***ز‌آتشش سوزد مر آن بیچاره را1
  • 🔹 بس کن ای بیهوده؛ تا ز‌آن آفتاب***آتشی ناید به‌یک‌باره، بِتاب
  • 🔹 از کواکب در سپهرِ بی‌کران***در دمی نی نور مانَد نی نشان
  • 🔹 آنچه بر دارد، بدان مشغول شو***وز دگر گفتارها مَعزول شو
  • 🔹 جنبشِ اختر نیاید جز عقیم***بر ندارد جز که آن لطفِ عَمیم
  • ﴿اُذْکُروا اللَه﴾ شاهِ ما دستور داد***اندر آتش دیدْ ما را، نور داد
  • گفت: «ا‌گر‌چه پاکم از ذکر شما***نیست لایق مر مرا تصویرها
  • لیک هرگز مستِ تصویر و خیال***در‌نیابد ذاتِ ما را بی‌مثال»
  • ذکرِ جسمانه خیالِ ناقص است***وصفِ شاهانه از آن‌ها خالص است
  • شاه را گوید کسی: «جولاه نیست»؟!***این چه مدح است؟! این مگر آگاه نیست؟!

  • مناجات‌کردنِ شَبان با حق تعالیٰ در عهد موسیٰ علیه السّلام

  • دید موسیٰ یک شَبانی را به راه***کاو همی‌گفت: «ای خدا و ای اِلٰه!
  • تو کجایی تا شوَم من چاکرت***چارُقت دوزم، کنم شانه سرت؟!
  • 🔹 ای خدای من، فدایت جانِ من***جمله فرزندان و خان و مانِ من
  • 🔹 تو کجایی تا تو را خدمت کنم***جامه‌ات را دوزم و بَخْیه زنم؟!2
  • جامه‌ات شویَم، شپش‌هایت کُشم***شیرْ پیشَت آورم ای مُحتَشَم
  • 🔹 ور تو را بیماری‌ای آید به پیش***من تو را غم‌خوار باشم همچو خویش
  • دستَکت بوسم، بمالم پایَکت***وقت خواب آید، بِروبم جایَکت
  • 🔹 گر ببینم خانه‌ات را من دوام‌***روغن و شیرت بیارم صبح و شام
  • 🔹 هم پنیر و نان‌های روغنین***خَمرها، چُغرات‌های نازنین
  • 🔹 سازم و آرَم به پیشت صبح و شام***از من آوردن، ز تو خوردنْ تمام
    1.  نسخۀ قاهره (الف): گر بگویم.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخه ناسخه. میرخانی: 
      تو کجایی تا سرت شانه کنم*** چارقت را دوزم و بَخْیه زنم؟!

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

92
  • ای فدای تو همه بزهای من***ای به یادت هیْ هی و هی‌های من»
  • زین نَمَط بیهوده می‌گفت آن شَبان***گفت موسیٰ: «با کیستت ای فلان؟!»
  • گفت: «با آن کس که ما را آفرید***این زمین و چرخ از او آمد پدید»
  • گفت موسیٰ: «های، خیره‌سر شدی***خود مسلمان ناشده، کافر شدی؟!
  • این چه ژاژ است؟! این چه کفر است و فُشار؟!***پنبه‌ای اندر دهانِ خود فِشار
  • گندِ کفر تو جهان را گَنده کرد***کفرِ تو دیبای دین را ژنده کرد
  • چارُق و پاتابه لایق مر تو را ست***آفتابی را چنین‌ها کی روا ست
  • گر نبندی زین سخن تو حلق را***آتشی آید، بسوزد خَلق را
  • آتشی گر نامَدَه‌ست، این دود چیست؟!***جانْ سیَه گشته، روانْ مردود چیست؟!
  • گر همی ‌دانی که یزدانْ داور است***ژاژ و گستاخی تو را چون باور است؟!
  • دوستیّ بی‌خِرد، خود دشمنی‌ست***حق تعالیٰ زین‌چنین خدمت غَنی‌ست
  • با که می‌گویی تو این، با عَمّ و خال؟!***جسم و حاجت در صفاتِ ذوالجلال؟!
  • شیرْ او نوشد که در نَشو و نِماست***چارُقْ او پوشد که او محتاجِ پاست
  • ور برای بنده‌ است این گفتِ تو***آن که حق گفت: ”او من است و من خود او“1
  • آن که گفت: ”إنّی مَرِضتُ، لَم تَعُد***من شدم رنجور، او تنها نشد“
  • آن که ”بی یَسمَعْ و بی یَبصُر“ شدَه‌ست***در حقِ آن بنده این هم بیهُدَه‌ست
  • بی‌ادب گفتن سخن با خاصِ حق***دل بمیراند، سیَه دارد ورق
  • گر تو مَردی را بخوانی: ”فاطمه“***‌گر‌چه یک جنسند مرد و زن همه
  • قصد خون تو کند تا ممکن است***‌گر‌چه خوش‌خوی و حلیم و ساکن است
  • فاطمه مدح است در حقّ زنان***مرد را گویی، بوَد زخمِ سَنان
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: این گفت‌وگو.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

93
  • دست و پا در حقّ ما آسایش است***در حقِ پاکیّ حقْ آلایش است‌1
  • ﴿لَم یَلِد﴾ ﴿لَم یولَد﴾ او را لایق است***والِد و مولود را او خالق است
  • هر‌چه جسم آمد، ولادت وصف اوست***هر‌چه مولود است، او زین سویِ جوست
  • ز‌آنکه از کون و فساد است و مَهین***حادِث است و مُحدِثی خواهد یقین»
  • گفت: «ای موسی، دهانم دوختی***وز پشیمانی تو جانم سوختی»
  • جامه را بِدْرید و آهی کرد تَفت***سر نهاد اندر بیابان و برفت2

  • وحی‌آمدن از حق تعالیٰ به عِتابِ موسیٰ علیه السّلام به‌جهت شَبان

  • وحی آمد سویِ موسیٰ از خدا:***«بندۀ ما را ز ما کردی جدا
  • تو برای وصل‌کردن آمدی***نی برای فصل‌کردن آمدی
  • تا توانی پا مَنِه اندر فراق***”أبغَضُ الأشیاءِ عِندی اَلطَّلاق“
  • هر کسی را سیرتی بنْهاده‌ایم***هر کسی را اصطلاحی داده‌ایم
  • در حقِ او مدح و در حقّ تو ذَمّ***در حقِ او شهد و در حقّ تو سَمّ
  • 🔹 در حقِ او نور و در حقّ تو نار***در حقِ او وَرد و در حقّ تو خار
  • 🔹 در حقِ او نیک و در حقّ تو بد***در حقِ او خوب و در حقّ تو ردّ3
  • ما بَریّ از پاک و ناپاکی همه***از گران‌جانیّ و چالاکی همه
  • من نکردم خلق تا سودی کنم***بلکه تا بر بندگان جودی کنم‌4
  • هندیان را اصطلاحِ هندْ مدح***سِندیان را اصطلاحِ سِندْ مدح
  • من نگردم پاک از تسبیحشان***پاک هم ایشان شوند و دُر‌فِشان
  • ما بُرون را ننْگریم و قال را***ما درون را بنْگریم و حال را
  • ناظرِ قَلبیم، اگر خاشع بوَد***‌گر‌چه گفتِ لفظْ ناخاضع بوَد
    1.  نسخۀ قونیه: در حقّ ما استایش است.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: کرد و تفت.
    3.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: در حقِ او قُرب و در حقّ تو ردّ.
    4.  نسخۀ قونیه: من نکردم امر. نسخۀ مِلکی نیکلسون: تا بر مُفلِسان.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

94
  • ز‌آنکه دلْ جوهر بوَد، گفتنْ عَرَض***پس طُفیْل آمد عَرَض، جوهرْ غرض
  • چند از این الفاظ و إضمار و مَجاز***سوز خواهم سوز، با آن سوزْ ساز
  • آتشی از عشق در خود بر‌فُروز***سر به سر فکر و عبارت را بسوز1
  • موسیا، آداب‌دانانْ دیگرند***سوخته جان و رَوانانْ دیگرند
  • عاشقان را هر زمان سوزیدنی ست***بر دِهِ ویرانْ خَراج و عُشْر نیست2
  • گر خطا گوید، وِرا ”خاطی“ مگو***گر شود پُرخونْ شهید، آن را مشو
  • خونْ شهیدان را از آبْ اَولیٰ‌تر است***این خطا از صد صَوابْ اَولیٰ‌تر است
  • در درونِ کعبه رَسمِ قبله نیست***چه غم ار غوّاص را پاچیله نیست؟!
  • تو ز سر‌مستانْ قَلاووزی مجو***جامه‌چاکان را چه فرمایی رُفو؟!
  • ملّتِ عشق از همه دین‌ها جداست***عاشقان را مذهب و ملّتْ خداست
  • لَعل را گر مُهر نبوَد، باک نیست***عشق در دریای غمْ غمناک نیست»

  • وحی‌آمدن به موسیٰ علیه السّلام از بهر عذرِ آن شَبان

  • بعد از آن در سِرّ موسیٰ حق نهفت***رازهایی کآن نمی‌آید به گفت
  • بر دلِ موسیٰ سخن‌ها ریختند***دیدن و گفتن به هم آمیختند
  • چند بی‌خود گشت و چند آمد به خَود***چند پَرّید از ازل سوی اَبد
  • بعد از این گر شرح گویم، اَبلهی‌ست***ز‌آنکه شرحِ این، وَرای آگهی‌ست
  • ور بگویم، عقل‌ها را بر‌کَنَد***ور نویسم، بس قلم‌ها بشْکند
  • 🔹 ور بگویم شرح‌های معتبر***تا قیامت، باشد آن بس مختصر
  • 🔹 لاجَرم کوتاه کردم من زبان***گر تو خواهی، از درونِ خود بخوان
  • چون‌که ‌موسیٰ این عِتاب از حق شنید***در بیابان در پیِ چوپان دوید
  • بر نشانِ پای آن سرگشته رانْد***گَرد از پرّه‌یْ بیابان بر‌فِشانْد
  • گامِ پای مردمِ شوریده خَود***هم ز گامِ دیگران پیدا بوَد
  • یک قدم چون رخ ز بالا تا نَشیب***یک قدم چون پیلْ رفته بر اُریب
  • گاه چون موجی بر‌اَفرازانْ عَلَم***گاه چون ماهی روانه بر شکم
  • گاه بر خاکی نوشته حالِ خَود***همچو رَمّالی که رَملی بر زنَد
    1.  نسخۀ قونیه: در جان بر‌فُروز.
    2.  نسخۀ مونیخ (الف): عاشقانی را احتیاطی، عُسر نیست.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

95
  • 🔹 گاه حیران ایستاده گه دوان***گاه غَلطان همچو گوی از صَولَجان
  • عاقبت دریافت او را و بدید***گفت: «مژده ده که دستوری رسید
  • هیچ آدابیّ و ترتیبی مجو***هر‌چه می‌خواهد دل تنگت بگو
  • کفرِ تو دین است و دینت نورِ جان***ایمنی، وز تو جهانی در امان
  • ای مُعافِ ﴿یَفعَلُ اللَهْ ما یَشا﴾***بی‌مُحابا رو، زبان را بر‌گُشا»
  • گفت: «ای موسیٰ، از آن بُگذشته‌ام***من کُنون در خونِ دل آغشته‌ام
  • من ز سدره‌یْ‌ مُنتهیٰ بُگذشته‌ام***صد هزاران ساله ز‌آن‌سو رفته‌ام1
  • تازیانه بر زدی، اسبم بگشت***گنبدی کرد و ز گردون بر‌گذشت
  • مَحرمِ ناسوتِ ما لاهوتْ باد***آفرین بر دست و بر بازوت باد!
  • حالِ من اکنون بُرون از گفتن است***آنچه می‌گویم نه احوال من است»

  • ----------

  • نقش می‌بینی که در آیینه‌ای‌ست***نقشِ توست آن، نقشِ آن آیینه نیست
  • دَم که مردِ نایی اندر نای کرد***در‌خورِ نای است، نی در‌خوردِ مرد
  • هان و هان گر حَمد گویی گر سپاس***همچو نافرجامِ آن چوپان شناس
  • حمدِ تو نسبت بدان گر بهتر است***لیک آن نسبت به حق هم أبتَر است
  • چند گویی؟! چون غِطا برداشتند***کاین نبوده آنچه می‌پنداشتند2
  • این قبولِ ذکرِ تو از رحمت است***چون نمازِ مُستَحاضه رُخصت است
  • با نمازِ او بیالودَه‌ست خون***ذکرِ تو آلودۀ تشبیه و چون
  • خون پلید است و به آبی می‌رود***لیک باطن را نجاست‌ها بوَد3
  • کآن به غیرِ آبِ لطفِ کردِگار***کم نگردد از درونِ مردِ کار
  • در سجودت کاش رو گردانی‌ای***معنیِ «سُبحانَ رَبّی» دانی‌ای:
  • «کای سجودم چون وجودم ناسزا***هر بدی را تو نکویی دِه جزا»4
  • این زمین از حِلمِ حق دارد اثر***تا نجاست بُرد و گُل‌ها دادْ بر5
  • تا بپوشد آن پلیدی‌های ما***در عوض بر رویَد از وی غنچه‌ها
  • پس چو کافر دید کاو در داد و جود***کمتر و بی‌مایه‌تر از خاک بود
  • از وجودِ او گل و میوه نرُست***جز فسادِ جمله پاکی‌ها نجُست
    1.  نسخۀ قونیه: ز سدره‌یْ‌ مُنتهیٰ بُگذشته‌ام.
    2.  سوره ق آیه 22: ﴿لَقَدْ كُنْتَ في‌ غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَديد﴾
    3.  نسخۀ قسطنطنیه (ب): 
      ...*** لیک این پلیدیْ جهل قایم‌ می‌بوَد.
    4.  نسخۀ قونیه: مر بَدی.
    5.  نسخۀ مونیخ (ب): حکم حق.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

96
  • گفت: «وا پس رفته‌ام من در ذِهاب***﴿حَسرَتیٰ﴾ ﴿یا لَیتَنی کُنتُ تُراب‌﴾
  • کاش از خاکی سفر نگْزیدمی***همچو مرغان دانه‌ای می‌چیدمی
  • چون سفر کردم، مرا راه آزمود***زین سفر‌کردنْ ره‌آوردم چه بود؟!»
  • ز‌آن همه میلش سویِ خاک است کاو***در سفر سودی نبیند پیشِ رو
  • روی وا پس‌کردنش از حرص و آز***در رهِ او هیچ، نه صدق و نیاز
  • هر گیا را کِش بوَد میلِ عُلیٰ***در مَزید است و حیات و در نُما
  • چون‌که ‌گردانید سرْ سویِ زمین***در کمیّ و خشکی و نقص و غَبین
  • میلِ روحت چون سویِ بالا بوَد***در تَزایُد مَرجَعت آنجا بوَد
  • ور نگون‌ساری، سَرت سویِ زمین***آفِلی، حقْ لا یُحِبُّ الآفِلین

  • سؤال موسیٰ از حق تعالیٰ در سرّ غلبۀ ظالمان

  • گفت موسیٰ: «ای کریمِ کارساز***ای که یک دم ذکرِ تو عمرِ دراز
  • نقشِ کژ‌مژ دیدم اندر آب و گل***چون ملائک اعتراضی کرد دل:
  • ”کز چه مقصود است نقشی ساختن***و اندر آن تخمِ فساد انداختن؟
  • آتشِ ظلم و فساد افروختن***مسجد و سجده‌کنان را سوختن‌؟
  • مایۀ خونابه و زردآبه را***جوش دادن از برای لابه را؟“
  • من یقین دانم که عین حکمت است***لیک مقصودم عیان و رؤیت است
  • آن یقین می‌گویدم: ”خاموش کن“***حرصِ رؤیت گویدم: ”نی، جوش کن“
  • مر ملائک را نمودی سرّ خویش***کاین‌چنین نوشی همی ‌ارزد به نیش
  • عرضه کردی نورِ آدم را عیان***بر ملائک گشت مشکل‌ها بیان
  • حشرِ تو گوید که سرّ مرگ چیست***میوه‌ها گویند سرّ برگ چیست
  • سرّ خون و نطفه حُسنِ آدمی‌ست***سابقِ هر بیشی‌ای آخرْ کمی‌ست
  • لوح را اوّل بشویَد بی‌وُقوف***آنگهی بر وی نویسد او حروف
  • خون کند دل را ز اشکِ مُستَهان***بر‌نویسد بر وی اسرارْ آنگهان1
  • وقتِ شستنْ لوح را باید شناخت***که مر آن را دفتری خواهند ساخت»

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه: دل را و اشکِ مُستَهان.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

97
  • چون اساسِ خانه‌ای نو افکنند***اوّلین، بنیاد را برمی‌کَنند
  • گِل بر‌آرند اوّل از قعر زمین***تا به آخِر بر‌کِشی ماءِ مَعین
  • از حجامتْ کودکان گریَند زار***که نمی‌دانند ایشان سرّ کار
  • مرد خودْ زر می‌دهد حَجّام را***می‌نوازد نیشِ خون‌آشام را
  • می‌دوَد حمّالْ زی بارِ گران***می‌رُباید بار را از دیگران1
  • جنگِ حمّالان برای بار بین***این‌چنین است اجتهادِ کاربین2
  • چون گرانی‌ها اساسِ راحت است***تلخ‌ها هم پیشوای نعمت است
  • حُفَّتِ الجَنَّه بِمَکروهاتِنا***حُفَّتِ النّیرانُ مِن شَهْواتِنا
  • تخم‌مایه‌یْ آتشت شاخِ تر است***سوخته‌یْ آتشْ قَرینِ کوثر است
  • هر که در زندانْ قَرینِ مِحنَتی‌ست***آن، جزای لقمه‌ایّ و شهوتی‌ست
  • هر که در قصری قَرینِ دولتی‌ست***آن، جزای کارزار و مِحنَتی‌ست
  • هر که را دیدی به زرّ و سیمْ فرد***دان که اندر کسب‌کردن صبر کرد
  • آن که بیرون از طبایع جانِ اوست***مَنصبِ خَرقِ سبب‌ها آنِ اوست
  • 🔹 بی‌سبب بیند چو دیده شد گذار***‌ تو که در حسّی، سبب را گوش دار
  • بی‌سبب بیند نه از آب و گیا***چشمه چشمه‌‌ معجزاتِ انبیا3
  • این سبب همچون طبیب است و عَلیل***این سبب همچون چراغ است و فِتیل
  • شب چراغت را فِتیلی نو بتاب***پاک دان زین‌ها چراغِ آفتاب‌4
  • رو تو کَهگِل ساز بهر سقفِ خان***سقفِ گردون را ز کَهگِل پاک دان
  • وه که چون دلدارِ ما غم‌سوز شد***خلوتِ شب در‌گذشت و روز شد
  • جز به شب جلوه نباشد ماه را***جز به دردِ دل مجو دل‌خواه را
  • ترکِ عیسیٰ کرده، خر پرورده‌ای***لاجَرم چون خرْ برونِ پرده‌ای
  • طالعِ عیسیٰ‌ست علم و معرفت***طالعِ خر نیست ای تو خرْ صفت‌!
  • نالۀ خر بشنوی، رحم آیدت***پس ندانی خرْ خری فرمایدت
  • رحم بر عیسیٰ کن و بر خر مکُن***طبع را بر عقلِ خود سروَر مکن
  • طبع را هِلْ تا بگرید زار زار***تو از او بِسْتان و وامِ جان گزار
  • سال‌ها خر بنده بودی، بس بوَد***ز‌آنکه خر بنده ز خر وا پس بوَد
    1. زی: به‌سوی.
    2.  مثنوی شریف: این‌چنین است اجتهادِ مردِ دین.
      کار‌بین: کارشناس، کاردان.
    3.  نسخۀ قونیه: چشمْ چشمه‌ی معجزاتِ انبیا.
    4.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: باز‌دان زین‌ها.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

98
  • زَ «اخِّروهُنّ» مرادش نفْسِ توست***کاو به آخِر باید و عقلت نخست
  • هم مزاجِ خر شُدَت این عقلِ پست***فکرش اینکه چون علف آرَد به دست؟!
  • آن خرِ عیسیٰ مزاجِ دل گرفت***در مقام عاقلان منزل گرفت
  • ز‌آنکه غالبْ عقل بود و خر ضعیف***از سوارِ زَفت گردد خرْ نَحیف
  • وز ضعیفیْ عقلِ تو -ای خر بَها-***این خرِ پژمرده گشتَه‌ست اژدها
  • گر ز عیسیٰ گشته‌ای رنجورْ دل***هم از او صحّت رسد، او را مَهِل
  • ای مسیحِ خوش نفَس، چونی ز رنج؟!***که نبود اندر جهانْ بی رنجْ گنج‌1
  • چونی -ای عیسیٰ- ز دیدارِ یهود؟***چونی -ای یوسف- ز اِخوانِ حسود؟
  • تو شب و روز از پیِ این قومِ غُمر***چون شب و روزی مدد بخشایِ عُمر
  • آه از این صَفراییانِ بی‌هنر***چه هنر زاید ز صفرا؟ دردِ سر
  • تو همان کن که کُنَد خورشیدِ شرق***با نفاق و حیله و دزدیّ و زَرق2
  • تو عسل، ما سرکه در دنیا و دین***دفعِ این صفرا بوَد سرکنگبین
  • سرکه افزودیم، ما قومِ زَحیر***تو عسل بِفْزا، کرَم را وا مَگیر
  • این سِزید از ما، چنین آمد ز ما***ریگْ اندر چشم چَه افْزاید؟ عَمیٰ
  • آن سِزد از تو أیا کُحلِ عزیز***که بیابد از تو هر ناچیزْ چیز
  • ز‌آتشِ این ظالمانت دلْ کباب***از تو جمله «اِهدِ قَومی» بُد خطاب
  • کانِ عودی، در تو گر آتش زنند***این جهان از عطر و ریحان آکَنند
  • تو نه آن عودی کز آتش کم شوی***تو نه آن روحی کَاسیرِ غم شوی
  • عود سوزد، کانِ عود از سوزْ دور***بادْ کی حمله بَرَد بر اصلِ نور؟!
  • ای ز تو مر آسمان‌ها را صفا***ای جفای تو نکوتر از وفا
  • ز‌آنکه از عاقل جفایی گر روَد***از وفای جاهلان آن بهْ بوَد
  • 🔹 عاقل آرَد معرفت را در میان***جاهل آرَد معرفت را بر زبان
  • گفت پیغمبر: «عداوت از خِرَد***بهتر از مِهری که از جاهل رسد
  • 🔹 دوستی با مردمِ دانا نِکوست***دشمنِ دانا بهْ از نادانِ دوست»
    1.  نسخۀ قونیه: 
      چونی ای عیسیّ عیسیٰ‌دم ز رنج*** که نبود اندر جهان بی‌مار گنج.
    2.  نسخۀ قونیه: ما نفاق.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

99

  • رنجانیدنِ امیری خفته‌ای را که مار در دهانش رفته بود

  • عاقلی بر اسب می‌آمد سوار***در دهانِ خفته‌ای می‌رفت مار
  • آن سوارْ آن را بدید و می‌شتافت***تا رمانَد مار را، فرصت نیافت1
  • چون‌که ‌از عقلش فراوان بُد مدد***چند دَبّوسی قوی بر خفته زد
  • 🔹 خفته از خوابِ گران چون بر‌جهید***یک سوارِ تُرک با دَبّوس دید
  • 🔹 خفته ز‌آن ضَربِ گِران بر‌جَست زود***گشت حیران، گفت: «آیا این چه بود؟!»
  • 🔹 بی‌مُحابا تُرکْ دَبّوسی گران***چون‌که ‌افزون کوفت، او شد زو روان
  • بُرد او را زخمِ آن دَبّوسِ سخت***زو گریزان تا به زیر یک درخت
  • سیبِ پوسیده بسی بُد ریخته***گفت: «از این خور، ای به درد آویخته»
  • سیبْ چندان مرد را در خورْد  داد***کز دهانش باز بیرون می‌فتاد
  • بانگ می‌زد: «ای امیر، آخر چرا***قصدِ من کردی؟ چه کردم مر تو را؟
  • گر تو را زَ اصل است با جانم ستیز***تیغْ زن، یک‌بارگی خونم بریز
  • شومْ ساعت که شدم بر تو پدید***ای خنُک آن را که روی تو ندید
  • بی‌جنایت، بی‌گنه، بی‌بیش و کم***مُلحِدان جایز ندارند این ستم
  • می‌جهد خون از دهانم با سخُن***ای خدا، آخر مکافاتش تو کُن‌»
  • هر زمان می‌گفت او نفرینِ نو***اوش می‌زد: «کاندر این صحرا بدو»
  • زخمِ دَبّوس و سوارِ همچو باد***می‌دوید و باز بر رو می‌فتاد
  • مُمتَلیّ و خوابناک و سست بُد***پا و رویش صد هزاران زخم شد
  • تا شبانگه می‌کشید و می‌گشاد***تا ز صفرا قِی شدن بر وی فِتاد
  • زو بر‌آمد خورده‌ها زشت و نِکو***مار با آن خورده بیرون جَست از او
  • چون بدید از خود برون آن مار را***سجده آورْد آن نکوکردار را
  • سهمِ آن مارِ سیاهِ زشتِ زَفت***چون بدید، آن دردها از وی برفت
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: رهاند مار را. نسخۀ مِلکی نیکلسون: رهاند خفته را.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

100
  • گفت: «تو خود جبرئیل رحمتی؟!***یا خدایی که ولیّ نعمتی؟!‌1
  • ای مبارک ساعتی که دیدی‌ام***مرده بودم، جانِ نو بخشیدی‌ام
  • ای خنُک آن را که بیند روی تو***یا در‌افتد ناگهان در کوی تو
  • تو مرا جویانْ مثالِ مادران***من گریزان از تو مانندِ خران»
  • خر گریزد از خداوند از خری***صاحبش در پی ز نیکو‌گوهری
  • نَز پیِ سود و زیان می‌جویَدش***لیک تا گُرگش ندرّد یا دَدش
  • «ای روانِ پاکْ بسْتوده تو را***چند گفتم ژاژ و بیهوده تو را!
  • ای خداوند و شهنشاه و امیر***من نگفتم، جهلِ من گفت، این مگیر
  • شمّه‌ای زین حال اگر دانستمی***گفتنِ بیهوده کی تانِستَمی؟!
  • بس ثنایت گفتمی ای خوش‌خِصال***گر مرا یک رمز می‌گفتی ز حال
  • لیک خامش‌کرده می‌آشوفتی***خامُشانه بر سرم می‌کوفتی
  • شد سرم کالیوه، عقل از سر بجَست***خاصه این سر را که مغزش کمتر است
  • عفو کن ای خوب‌رویِ خوب‌کار***آنچه گفتم از جنون، اندر گذار!»
  • گفت: «اگر من گفتمی رمزی از آن***زَهرۀ تو آب گشتی آن زمان
  • گر تو را من گفتمی اوصافِ مار***ترس از جانت برآوردی دَمار»

  • ----------

  • مصطفیٰ گوید: «اگر گویم به راست***شرح آن دشمن که در جانِ شماست
  • زهره‌های پُر‌دِلان هم بر درَد***نی روَد ره، نی غمِ کاری خورَد2
  • نی دلش را تاب مانَد در نیاز***نی تنش را قوّتِ صوْم و نماز‌»3
  • همچو موشی پیش گربه لا شود***همچو میشی پیش گرگ از جا رود
  • اندر او نی حیله مانَد نی روش***پس کنم ناگفته‌تان من پرورش
  • همچو بوبکرِ رَبابی تن زنم***دستْ چون داوود در آهن زنم
  • تا مُحال از دست من حالی شود***مرغِ پرْ بر‌کنده را بالی شود
  • چون ﴿یَدُ اللَهْ فَوقَ أیدیهِم﴾ بوَد***دست ما را دستِ خود فرمود اَحَد
  • پس مرا دستِ بلند آمد یقین***بر‌گذشته ز‌آسمانِ هفتمین
  • دستِ من بنْمود بر گردونْ هنر***مُقریا بر‌خوان که: ﴿اِنْشَقَّ القَمَر﴾
    1.  نسخۀ مونیخ (الف): با خدایی. نسخۀ ملکی نیکلسون: یا خدایی یا حبیبی یا ولیّ؟!
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: بر هم درَد.
    3. رسول اللٰه صلی اللٰه علیه و آله و سلم: «لو تعلمون ما اعلم لضحکتم قلیلا و لبکیتم کثیرا...!»

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

101
  • این صفت هم بهر ضعفِ عقل‌هاست***با ضعیفان شرحِ قدرت کی روا‌ست؟!
  • خود بدانی چون بر‌آری سر ز خواب***ختم شد وَ اللٰهُ أعلَمْ بِالصَّواب

  • ----------

  • 🔹 «گر تو را من گفتمی این ماجرا***آن دم از تو جانِ تو گشتی جدا
  • مر تو را نی قدرتِ خوردن بُدی***نی ره و پروای قی‌کردن بُدی
  • می‌شنیدم فحش و، خر می‌راندم***”رَبِّ یَسِّر“ زیر لب می‌خواندم
  • از سبب‌گفتن مرا دستور نه***ترکِ تو کردن مرا مقدور نه
  • هر زمان می‌گفتم از درد درون:***”إهدِ قَومی! إنَّهُم لا یَعلَمون“»
  • سجده‌ها می‌کرد آن رَسته زِ رنج:***«کای سعادت وِ‌ای مرا اقبال و گنج‌1
  • از خدا یابی جزاهای شریف!***قوّتِ شُکرت ندارد این ضعیف‌2
  • شُکرْ حق گوید تو را ای پیشوا***آن لب و چانه ندارم و‌آن نوا»

  • ----------

  • دشمنیّ عاقلان زین‌سان بوَد***زهرِ ایشان اِبتهاجِ جان بوَد
  • دوستیّ اَبلهانْ رنج و ضَلال***این حکایت بشنو از بهرِ مثال

  • حکایتِ آن مرد اَبله که مغرور بود بر تمَلُّقِ خرس3

  • اژدهایی خرس را در‌می‌کشید***شیر‌مردی رفت و فریادش رسید

  • ----------

  • شیر‌مردانند در عالَمْ مدد***آن زمان کَافغانِ مظلومان رسد
  • بانگ مظلومان ز هر جا بشنوند***آن طرف چون رحمتِ حق می‌دوند
  • آن ستون‌های خِلَل‌های جهان***آن طبیبانِ مرض‌های نهان
  • محضِ مهر و داوریّ و رحمتند***همچو حق بی‌علّت و بی‌رِشوتند
  • «این چه یاری می‌کنی یک‌بارگی‌ش؟!»***گوید: «از بهرِ غم و بی‌چارگی‌ش»
  • مهربانی شد شکارِ شیر‌مرد***در جهانْ دارو نجویَد غیرِ درد
    1. وی: و ای.
    2.  نسخۀ قونیه: جزاها ای شریف.
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ علاءالدوله. میرخانی: در تملّق. 

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

102
  • هر کجا دردی، دوا آنجا روَد***هر کجا فقری، نوا آنجا روَد
  • هر کجا مشکل، جواب آنجا روَد***هر کجا پستی‌ست آبْ آنجا روَد1
  • 🔹 آب کم جو، تشنگی آور به دست***تا بجوشد آبت از بالا و پست
  • 🔹 تا ﴿سَقاهُم رَبُّهم﴾ آید خطاب***تشنه باش اَللٰهُ أعلَمْ بِالصَّواب
  • آبِ رحمت بایدت، رو پست شو***و‌آنگهان خور خَمرِ رحمت، مست شو
  • رحمت اندر رحمت آمد تا به سر***بر یکی رحمت فرو ما ای پسر2
  • چرخ را در زیرِ پا آر ای شجاع***بشنو از فوقِ فلکْ بانگِ سَماع
  • پنبۀ وسواس بیرون کن ز گوش***تا به گوشَت آید از گردونْ خروش
  • پاک کن دو چشم را از مویِ عیب***تا ببینی باغ و سروِستانِ غیب
  • دفع کن از مغز و از بینی زُکام***تا که ریحُ اللَهْ در‌آید در مَشام
  • هیچ مگْذار از تب و صَفرا اثر***تا بیابی از جهانْ طعم شکر
  • داروی مردی کن و عِنّینْ مَپوی***تا برون آیند صد گون خوب‌روی
  • کُندۀ تن را ز پای جان بکَن***تا کُنَد جولان به‌گِرد آن چمن3
  • غُلّ بُخل از دست و گردن دور کن***بختِ نو دریاب از چرخ کهُن
  • ور نمی‌تانی، به کعبه‌یْ لطفْ پَر***عرضه کن بیچارگی بر چاره‌گر
  • زاری و گریه قوی‌سرمایه‌ای‌ست***رحمتِ کلّی قوی‌تر دایه‌ای‌ست‌4
  • دایه و مادر بهانه‌جو بوَد***تا که کی آن طفلْ گریان می‌شود؟!
  • طفلِ حاجاتِ شما را آفرید***تا بنالید و شود شیرش مَزید
  • گفت: ﴿اُدْعوا اللٰه﴾ بی‌زاری مباش***تا بجوشد شیرهای مِهرهاش
  • های و هویِ باد و شیر‌اَفشانِ ابر***در غمِ مایَند، یک ساعت تو صبر
  • ﴿فی السَّماءِ رِزقُکُم﴾ نشْنیده‌ای؟!***اندر این پستی چه بر‌چَفسیده‌ای‌؟!
  • ترس و نومیدیت دان آوازِ غول***می‌کِشد گوشِ تو تا قعرِ سُفول
    1. در نسخۀ قونیه این بیت و بیت قبل به این شکل آمده است: 
      هر کجا دردی، دوا آنجا روَد***  هر کجا پستی‌ست آبْ آنجا روَد.
    2. فرو ما: فرو میا، بسنده نکن.
    3.  نسخۀ قونیه: تا کند جولان به گِردت انجمن.
    4.  نسخۀ مونیخ (الف): قوی‌تر مایه‌ای‌ست.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

103
  • هر ندایی که تو را بالا کشید***آن ندایی دان که از بالا رسید
  • هر ندایی که تو را حِرص آورَد***بانگِ گرگی دان که او مردم درَد
  • این بلندی نیست از روی مکان***این بلندی‌هاست سویِ عقل و جان
  • هر سبب بالاتر آمد از اثر***سنگ و آهن فائق آمد بر شرر
  • آن فلانی فوقِ آن سرکش نشست***‌‌گر‌چه در صورت به‌پهلویش نشست
  • فوقی‌ای آنجاست از روی شرف***جایِ دور از صدر، باشد مُستَخَف
  • سنگ و آهن زین جهت که سابقند***در عملْ هنگامِ فوقیْ لایقند‌1
  • و‌آن‌ شرر از روی مقصودیّ خویش***ز‌آهن و سنگ است زین رو پیش پیش‌2
  • سنگ و آهنْ اوّل و، پایانْ شرر***لیک این هر دو تنند و جانْ شرر
  • 🔹 کآن شرر کاندر زمانْ وا پس‌تر است***در صفت از سنگ و آهن برتر است
  • در زمانْ شاخ از ثَمر سابق‌تر است***در هنر از شاخْ او فائق‌تر است
  • چون‌که ‌مقصود از شَجَر آمد ثَمر***پس ثَمرْ اوّل بوَد، آخِر شَجَر

  • ----------

  • 🔹 سوی خرس و اژدها گردیم باز***ز‌آنکه طولی دارد إضمار و مَجاز
  • خرس چون فریاد کرد از اژدها***شیر‌مردی داد از چنگش رها
  • حیلت و مردی به هم دادند پشت***اژدها را او بدین قوّت بکُشت
  • 🔹 اژدها را او بدین حیلَت ببست***تا که آن خرس از هلاکِ تن برَست
  • اژدها را هست قوّت، حیله نیست***لیک فوقِ حیلۀ تو حیله‌ای‌ست

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه: 
      ...سابق است*** در عمل فوقیّ این‌دو لایق است.
    2.  نسخۀ قونیه: پیش و بیش. مثنوی شریف: بیش‌بیش.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

104
  • 🔹 ماکِرانْ بسیار لیکن باز بین***در نُبی: ﴿وَ اللٰهُ خَیرُ الماکِرین﴾
  • حیلۀ خود را چو دیدی، باز رو***کز کجا آمد؟ سویِ آغاز رو
  • هر‌چه در پستی‌ست آمد از عُلیٰ***چشم را سویِ بلندی نِه، هَلا
  • روشنی بخشد نظرْ سویِ عُلیٰ***‌گر‌چه اوّلْ خیرگی آرَد بلا‌1
  • چشم را در روشنایی خوی کُن***گر نه خفّاشی، نظر آن‌سوی کُن
  • عاقبت‌بینی نشانِ نورِ توست***شهوتِ حالی حقیقتْ گورِ توست‌2
  • عاقبت‌بینی که صد بازی بدید***مِثل آن نبْوَد که یک بازی شنید
  • ز‌آن یکی بازی چنان مغرور شد***کز تکبّر زُ‌اوستادان دور شد
  • سامری‌وار آن هنر در خود چو دید***او ز موسیٰ از تکبّرْ سر کشید
  • او ز موسیٰ آن هنر آموخته***وز معلّم چشم را بر‌دوخته
  • لاجَرم موسیٰ دگر بازی نمود***تا که آن بازیّ او جانش ربود3
  • ای بسا دانش که اندر سر دوَد***تا شود سرور، بدان خود سر روَد
  • سر نخواهی که روَد، تو پای باش***در پناهِ قطبِ صاحب‌رای باش
  • ‌‌گر‌چه شاهی، خویش فوقِ او مَبین***‌‌گر‌چه شَهدی، جز نباتِ او مَچین
  • فکرِ تو نقش است و فکر اوست جان***نقدِ تو قلب است و نقدِ اوست کان4
  • او تویی، خود را بجو در اوی او***«کو و کو» گو فاخته‌سان سویِ او
  • 🔹 ور ترُش می‌آیدت قندِ رضا***همچو خرسی در دهانِ اژدها
  • ور نخواهی خدمتِ أبنای جنس***در دهانِ اژدهایی همچو خرس‌5
  • بو که استادی رهانَد مر تو را***وز خطر بیرون کشانَد مر تو را
    1.  نسخۀ قونیه: آرَد بِلیٰ (کهنگی).
    2.  نسخۀ ناسخه: شهوتِ حالی حجابِ سورِ توست. نسخۀ مونیخ (الف): شهوت خالی (بدون عقل). نسخۀ مِلکی نیکلسون: شهوت خاکی حجابِ سور توست.
    3.  نسخۀ قونیه: تا که آن بازیّ و جانش را ربود.
    4.  نسخۀ مونیخ (الف): فکرِ تو نفس است.
    5. در علاءالدوله این بیت و بیت قبل به این شکل آمده است: 
      ور نخواهی خدمت اهلِ صفا*** همچو خرسی در دهان اژدها.
      نسخۀ بریتانیا (الف): ور بخواهی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

105
  • زاری‌ای می‌کن چو زورت نیست، هین***چون‌که ‌کوری، سر مکِش از راه‌بین
  • تو کم از خرسی، نمی‌نالی ز درد؟!***خرس رَست از درد چون فریاد کرد
  • ای خدا این سنگِ دل را موم کن***ناله‌اش را تو خوش و مرحوم کن

  • گفتنِ نابینای سائل که: «من دو کوری دارم،‌ مرا رحم کنید!»

  • بود کوری که همی‌گفت: «الأمان***من دو کوری دارم ای اهل زمان
  • پس دو باره رحمتم آرید هان***چون دو کوری دارم و من در میان»
  • 🔹 از تعجّب مردمان گفتند: «لیک***این دو کوری را بیان کن نیکِ نیک
  • ز‌آنکه یک کوریت می‌بینیم ما***آن دگر کوری چه باشد؟! وا نما»
  • گفت: «زشت آوازم و ناخوش صدا***زشت آوازیّ و کوری شد دوتا
  • بانگِ زشتم مایۀ غم می‌شود***مِهرِ خَلق از بانگ من کَم می‌شود
  • زشت آوازم به هر جا که روَد***مایۀ خشم و غم و کین می‌شود
  • بر دو کوری رحم را دوتا کنید***این‌چنین ناگُنج را گُنجا کنید»
  • کرد نیکو چون بگفت این راز را***لطفِ آوازِ دلش آواز را

  • ----------

  • زشتیِ آواز کم شد زین گِله***خَلق شد با وی به رحمت یک‌دله
  • و‌آن که‌ آوازِ دلش هم بد بوَد***آن سه کوری، زشتیِ سَرمد بوَد1
  • لیک وَهّابان که بی‌علّت دهند***بو که دستی بر سرِ زشتش نهند
  • چون‌که ‌آوازش خوش و مرحوم شد***زو دلِ سنگین‌دلان چون موم شد2
  • نالۀ کافر چو زشت است و شَهیق***ز‌آن نمی‌گردد اجابت را رفیق
  • ﴿اِخْسَئوا﴾ بر زشت آواز آمدَه‌ست***کاو ز خونِ خَلقْ چون سگ بود مست‌3
  • چون‌که ‌ناله‌یْ خرسْ رحمت‌کِش بوَد***نالۀ تو نبوَد این، ناخوش بود
  • دان که با یوسفْ تو گرگی کرده‌ای***یا ز خونِ بی‌گناهی خورده‌ای
    1.  نسخۀ قونیه: دوری سرمد بوَد.
    2.  نسخۀ قونیه: خوش و مظلوم شد.
    3.  علاءالدوله: چون سگ بود، جَست.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

106
  • توبه کن وز خورده استفراغ کن***ور جراحت کهنه شد، رو داغ کن
  • 🔹 باز گَرد از گرگی ای روباهِ پیر***نُصرَت از حق می‌طلب، نِعمَ النَّصیر!

  • تتمّۀ حکایت خرس و آن اَبله که به آن اعتماد کرده بود

  • خرس هم از اژدها چون وا رهید***و‌آن‌ کرم ز‌آن مردِ مردانه بدید
  • چون سگ اصحاب کهف آن خرسِ زار***شد مُلازم از پیِ آن بردبار1
  • آن مسلمان سر نهاد از خستگی***خرسْ حارِس گشت از دلبستگی
  • آن یکی بُگذشت و گفتش: «حال چیست؟!***ای برادر مر تو را این خرسْ کیست؟‌»
  • قصّه وا گفت و حدیث اژدها***گفت: «بر خرسی منِهْ دل، اَبلها
  • دوستی زَ ابله بتر از دشمنی‌ست***او به هر حیله که دانی راندنی‌ست‌»
  • گفت: «وَ اللَه از حسودی گفتی این***ور نه خرسی چه نْگری؟! این مِهرْ بین‌!»
  • گفت: «مِهرِ اَبلهان عشوه‌ده است***این حسودیّ من از مِهرش بهْ است
  • هی بیا با من، بِران این خرس را***خرس را مگْزین، مَهِل همجنس را»2
  • گفت: «رو رو، کار خود کن ای حسود»***گفت: «کارم این بُد و بَختت نبود
  • من کم از خرسی نباشم ای شریف***ترکِ او کن تا مَنَت باشم حریف
  • بر تو دل می‌لرزدم ز اندیشه‌ای***با چنین خرسی مرو در بیشه‌ای
  • این دلم هرگز نلرزید از گزاف***نورِ حقّ است این، نه دَعویّ و نه لاف
  • مؤمنم، ”یَنظُرْ بِنورِ اللَه“ شده***هان و هان بُگریز از این آتشکده»3
  • این همه گفت و به گوشش در‌نرفت***بدگمانی مرد را سَدّی‌ست زَفت
  • دستِ او بگْرفت و دست از وی کشید***گفت: «رفتم چون نه‌ای یارِ رشید»
  • گفت: «رو بر من تو غم‌خواره مباش***بوالفُضولا، معرفتْ کمتر تراش‌!»
  • باز گفتش: «من عَدوّ تو نی‌ام***لطفْ بینی گر بیایی در پی‌ام»4
    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: در پی آن خوب یار.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: مَهِل تو جنس را.
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: هان و هان بگذر.
    4.  نسخۀ قونیه: لطف باشد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

107
  • گفت: «خواب آمد مرا، بُگذار و رو»***گفت: «آخِرْ یار را مُنقاد شو
  • تا بخُسبی در پناهِ عاقلی***در جوارِ دوستی صاحب‌دلی»
  • در خیال افتاد مَرد از جِدّ او***خشمگین شد، زود گردانید رو:1
  • «کاین مگر قصد من آمد، خونی است؟***یا طمع‌داری، گدایی، تونی است‌؟
  • یا گِرو بستَه‌ست با یاران بدین***که بترسانَد مرا زین هم‌نشین؟
  • 🔹 یا حسد دارد ز مِهرِ یارِ من***کاین‌چنین جِدّ می‌کُند در کار من؟‌»
  • خود نیامد هیچ از خُبثِ سِرش***یک گمانِ نیک اندر خاطرش
  • ظَنّ نیکش جملگی بر خرس بود***او مگر مر خرس را هم‌جنس بود؟!
  • 🔹 بد گمان و اَبله و نااهل بود***وز شقاوت او مُطیعِ جَهل بود
  • 🔹 بد رَگ و بدرأی و بدبختِ ابد***گُمرَه و مغرور و کور و خوار و رَد2
  • 🔹 خرس را بُگزید بر صاحب‌کمال***ر‌و سیَه، حاصلْ تَبَه، فاسدْ خیال
  • عاقلی را از خری تهمت نهاد***خرس را دانست اهلِ مِهر و داد3

  • گفتنِ موسیٰ علیه السّلام گوساله‌پرست را که: «این خیال‌اندیشیِ تو از کجاست‌؟!»

  • گفت موسیٰ با یکی مستِ خیال:***«کای بَد اندیش از شِقاوت وز ضَلال
  • صد گمانت بود بر پیغمبریم***با چنین برهان و این خُلقِ کریم
  • صد هزاران معجزه دیدی ز من***صد خیالت می‌فُزود و شکّ و ظنّ
  • از خیال و وسوسه تنگ آمدی***طَعن بر پیغمبریّ‌ام می‌زدی
  • گَرد از دریا بر‌آوردم عَیان***تا رهیدید از شرّ فرعونیان
  • ز‌آسمانْ چل سالْ کاسه و خوان رسید***وز دعایم جویْ از سنگی دوید
  • 🔹 چوب شد در دست من نَر اژدها***آبْ خون شد بر عَدویِ ناسزا
  • 🔹 شد عصا مار و کفَم شد آفتاب***آفتاب از عکسِ نورم شد شهاب
  • این و صد چندین و چندین گرم و سرد***از تو -ای سرد- آن توهّم کم نکرد؟!
  • بانگ زد گوساله‌ای از جادویی***سجده کردی که: ”خدای من تویی“!
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: رو بگردانید زو.
    2.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: بد رَگ و خود رأی.
    3.  نسخۀ قونیه: از سگی تهمت نهاد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

108
  • و‌آن‌ توهّم‌هات را سیلاب بُرد***زیرکیّ بارِدَت را خواب بُرد
  • چون نبودی بدگمان در حقّ او؟!***چون نهادی سَر چنان ای زشت‌خو؟!
  • چون خیالت نامَد از تزویرِ او؟!***وز فسادِ سِحرِ احمق‌گیر او؟!
  • سامریّ‌ای خود که باشد -ای مُهان-***که خدایی بر‌تراشَد در جهان؟!
  • در خداییْ گاو چون یکدل شدی؟!***وز همه اِشکال‌ها عاطِل شدی؟!1
  • گاو می‌شاید خدایی را به لاف؟!***در رسولیّ‌ام تو چون کردی خِلاف؟!
  • پیشِ گاوی سجده کردی از خری***گشت عقلت صیدِ سِحرِ سامری
  • چشم دزدیدی ز نورِ ذوالجلال***اینْت جهلِ وافِر و عینِ ضَلال
  • شُه بر آن عقل و گزینش که تو را ست!***چون تو کانِ جهل را کُشتن سزاست
  • گاوِ زرّین بانگ کرد، آخر چه گفت***کَاحْمقان را این همه رغبتْ شکفت؟!
  • ز‌آن عجب‌تر دیده‌ای از من بسی***لیک حق را کی پذیرد هر خَسی‌؟!»

  • ----------

  • باطلان را چه رُباید؟ باطلی***عاطِلان را چه خوش آید؟ عاطِلیّ
  • ز‌آنکه هر جنسی رُباید جنسِ خَود***گاوْ سوی شیرِ نر کی رو نهد؟!
  • گرگ بر یوسف کجا عشق آورَد؟!***جز مگر از مکر تا او را خورَد
  • چون ز گرگی وا رهد، مَحرم شود***چون سگِ کهف از بنی‌آدم شود
  • 🔹 چون محمّد را ابوبکرِ نکو***دید صدقش، گفت: «هٰذا صادِقُ»
  • چون ابوبکر از محمّد بُرد بو***گفت: «هٰذا لَیسَ وَجهٌ کاذِبُ»
  • چون نبُد بوجهل از اصحابِ دَرد***دید صد شَقِّ قَمَر، باور نکرد
  • دردمندی کِش ز بام افتاد تشت***زو نهان کردیم، حقْ پنهان نگشت
  • و‌آن که‌ او جاهل بُد از دردش بعید***چند بنمودیم و او آن را ندید
  • آینه‌یْ دلْ صاف باید تا در او***وا شناسی صورتِ زشت از نِکو
    1.  نسخۀ قونیه: چون در این تزویرِ او یکدل شدی؟!

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

109

  • ترک‌کردنِ آن مردِ ناصح، پندِ آن مغرورِ خرس را

  • آن مسلمان تَرکِ آن اَبله گرفت***زیرِ لب لاحَول‌گویان ره گرفت
  • گفت: «چون از جِدّ و پند و از جِدال***در دلِ او بیش می‌زاید خیال
  • پس رهِ پند و نصیحت بسته شد***امرِ ﴿أعرِضْ عَنهُمُ﴾ پیوسته شد»

  • ----------

  • چون دوایت می‌فَزاید درد، پس***قصّه با طالب بگو، بر‌خوان عَبَس
  • چون‌که ‌اَعمیٰ طالبِ حق آمدَه‌ست***بهرِ فقرْ او را نشاید سینه خَست
  • تو حریصی بر رَشادِ مِهتران***تا بیاموزند عام از سروران‌1
  • احمدا، دیدی که قومی از ملوک***مُستَمِع گشتند، گشتی خوش که: «بوک
  • این رئیسان یارِ دین گردند خَوش***بر عرب این‌ها سَرند و بر حَبَش
  • بُگذرد این صیت از بصره و تَبوک***ز‌آنکه اَلنّاسُ عَلیٰ دینِ المُلوک»
  • زین سبب تو از ضَریرِ مُهتَدی***رو بگردانیدی و تنگ آمدی:
  • «کاندر این فرصت کم افتد این مُناخ***تو ز یارانیّ و وقت تو فَراخ
  • مُزدَحِم می‌گردی‌ام در وقتِ تنگ***این نصیحت می‌کنم نَه ازْ خشم و جنگ‌»
  • احمدا نزد خدا این یک ضَریر***بهتر از صد قیصر است و صد وزیر
  • یادِ «اَلنّاسُ مَعادِن» هین بیار***معدنی باشد فُزون از صد هزار
  • معدنِ لعل و عقیقِ مُکتَنِس***بهتر است از صد هزاران کانِ مِس
  • احمدا اینجا ندارد مالْ سود***سینه باید پر ز عشق و درد و دود
  • أعمیِ روشن‌دل آمد، در مَبَند***پندْ او را ده که حقّ اوست پند2
  • گر دو سه اَبله تو را مُنکِر شوند***تلخ کی گردی؟! که هستی کانِ قند
  • گر دو سه احمق تو را تهمت نهد***حق برای تو گواهی می‌دهد
  • گفت: «از اِقرارِ عالَم فارِغم***آن که حق باشد گواه او را، چه غم‌؟!»
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: علم از سروران.
    2.  نسخۀ ناسخه: روشن‌دل آمد دردمند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

110
  • گر خفاشی را ز خورشیدی خوری‌ست***آن دلیل آمد که آن خورشید نیست‌1
  • نفرتِ خفّاشگان آمد دلیل***که: «منم خورشیدِ تابانِ جَلیل»
  • گر گلابی را جُعَلْ راغب شود***آن دلیلِ ناگلابی می‌بوَد
  • گر شود قلبی خریدارِ مِحَک***در مِحَکّیّ‌اش در‌آید نقص و شک
  • دزدْ شب خواهد نه روز، این را بدان***شب نی‌ام، روزم که تابم در جهان
  • فارِقم فاروقی‌ام غربال‌وار***تا که کاه از من نمی‌یابد گذار
  • آرْد را پیدا کنم من از سبوس***تا نمایم کاین نُقوش است آن نُفوس
  • من چو میزانِ خدایم در جهان***وانمایم هر سبُک را از گِران
  • گاو را داند «خدا» گوساله‌ای***خر خریداریّ و در‌خورْ کاله‌ای
  • من نه گاوم تا که گوسالَه‌م خَرَد***من نه خارم کُاشتُری از من چَرد
  • او گمان دارد که با من جوْر کرد***بلکه از آیینۀ من روفْت گَرد

  • تملّقِ دیوانه با جالینوس، و وهم‌کردنِ جالینوس

  • گفت جالینوس با اصحابِ خَود:***«مر مرا تا آن فلانْ دارو دهد»
  • پس بدو گفت آن یکی: «کای ذو فُنون***این دوا خواهند از بهرِ جُنون!
  • دور از عقلِ تو این، دیگر مگو»***گفت: «در من کرد یک دیوانه ر‌و
  • ساعتی در روی من خوش بنْگرید***چشمکم زد، آستینِ من کشید2
  • گر نه جنسیّت بُدی در من از او***کی رُخ آوردی به من آن زشت‌رو؟!
  • گر ندیدی جنسِ خود، کی آمدی؟!***کی به غیر جنسْ خود را بر زدی؟!‌»
  • چون دو کس بر هم زند، بی‌هیچ شک***در میانشان هست قدرِ مشترک
  • کی پرد مرغی به‌جز با جنسِ خَود؟!***صحبتِ ناجنسْ گور است و لَحَد
    1. خور: بهره و لذت.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: آستین من دَرید.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

111

  • سببِ پریدن و چریدنِ مرغی با مرغی که جنسِ او نبود1

  • آن حکیمی گفت: «دیدم هم‌تگی***در بیابانْ زاغ را با لک‌لکی
  • در عجب ماندم، بجُستم حالشان***تا چه قدرِ مشترک یابم نشان
  • چون شدم نزدیک، من حیران و دَنگ***خود بدیدم هر دُوان بودند لَنگ»

  • ----------

  • خاصه شَه‌بازی که او عَرشیّ بوَد***با یکی جغدی که او فرشیّ بوَد
  • آن یکی، خورشیدِ عِلّیّین بوَد***وین دگر، خفّاشْ کز سِجّین بوَد
  • آن یکی، نوری ز هر عیبی بَری***وین یکی کوری گدای هر دَری2
  • آن یکی، ماهی که بر پروین زند***و‌آن‌ دگر، کِرمی که بر سرگین تَنَد
  • آن یکی، یوسف رُخی عیسیٰ نفَس***وین دگر، گرگی و یا خر با جَرَس
  • آن یکی، پرّان شده در لامَکان***وین یکی، در کاه‌دانْ همچون سگان
  • 🔹 آن یکی، سلطانِ عالی مرتبت***وین یکی، در گُلخَنی در تَعزیت
  • 🔹 آن یکی، خَلقی ز اِکرامش خِجِل***وین دگر، از بینوایی مُنفَعِل
  • 🔹 آن یکی، سرور شده زَ اهلِ زمان***وین دگر، در خاکِ خواری بس نهان
  • 🔹 بلبلان را جای می‌زیبد چمن***مر جُعَل را در چَمین خوش‌تر وطن
  • با زبانِ مَعنوی گل با جُعَل***این همی‌گوید که: «ای گَنده بَغَل
  • گر گریزانی ز گلشن، بی‌گمان***هست آن نفرت کمالِ گلسِتان
  • غیرتِ من بر سرِ تو، دور‌باش***می‌زند: ”کای خَس، از این در دور باش!“
  • ور بیامیزی تو با من ای دَنی***این گمان آید که از کانِ مَنی
  • 🔹 گر در‌آمیزد، ز نقصانِ من است***ز‌آنکه پندارند کاو ز‌آنِ من است
  • 🔹 گر در‌آمیزد به من آن زَهرناک***موش و دریا باشد و ماهی و خاک
  • حقْ مرا چون از پلیدی پاک داشت***چون سزد بر من پلیدی را گماشت‌؟!
  • یک رگم ز‌یشان بُد و آن را بُرید***در من آن بد رَگ کجا خواهد رسید؟!»3
  • یک نشانِ آدم آن بود از ازل***که ملائک سرْ نَهندش از محل
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: مرغی که با مرغی دیگر همجنس او نبود.
    2. الحاقی از نسخۀ قونیه.
    3.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: در من ای بدرگ کجا خواهی رسید؟!

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

112
  • یک نشانِ دیگر آنکه آن بِلیس***ننْهدش سر، که: «منم شاه و رئیس»
  • پس اگر ابلیس هم ساجِد شدی***او نبودی آدم، او غیری بُدی
  • هم سجود هر مَلَکْ میزانِ اوست***هم جُحودِ آن عَدو برهانِ اوست
  • هم گواهِ اوست اِقرار مَلَک***هم گواه اوست کُفرانِ سَگک
  • این سخن پایان ندارد، باز‌گرد***تا چه کرد آن خرس با آن شیرمرد

  • تتمّۀ قصّۀ آن مغرورْ بر وفای خرس

  • شخصْ خُفت و خرس می‌رانْدش مگس***وز ستیز آمد مگسْ زو بازْ پس
  • چند بارَش رانْد از روی جوان***آن مگس پس باز می‌آمد دوان
  • خشمگین شد با مگسْ خرس و برفت***بر‌گرفت از کوهْ سنگی سختْ زَفت
  • سنگ آورْد و مگس را دید باز***بر رخِ خفته گرفته جای‌ساز
  • برگرفت آن آسیا سنگ و بزد***بر مگس، تا آن مگس وا پس خزد
  • سنگْ روی خفته را خشخاش کرد***وین مَثَل بر جمله عالَمْ فاش کرد:
  • «مِهرِ اَبله، مِهرِ خرس آمد یقین***کینِ او مِهر است و مِهرِ اوست کین
  • عهدِ او سست است و ویران و ضعیف***گفتِ او زَفت و وفای او نَحیف‌»

  • ----------

  • گر خورَد سوگند هم، باور مکن***بشْکند سوگندْ مردِ کژ سخُن
  • چون‌که ‌بی‌سوگندْ گفتش بُد دروغ***تو مَیُفت از عهد و سوگندش به دوغ
  • نفْسِ او میر است و عقلِ او اسیر***صد هزاران مُصحَفش خودْ خورده گیر
  • چون‌که ‌بی‌سوگند پیمان بشکند***گر خورَد سوگند ز‌آن بدتر کند
  • ز‌آنکه نفْس آشفته‌تر گردد از آن***که کُنی بندش به سوگندِ گِران
  • چون اسیری بندْ بر حاکم نهد***حاکمْ آن را بر‌درَد، بیرون جَهد
  • بر سرش کوبد ز خشمْ آن بند را***هم زند بر روی او سوگند را

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

113
  • تو ز ﴿أوْفوا بِالعُقود﴾ش دستْ شو***﴿اِحْفَظوا أیْمانَکُم﴾ با وی مگو1
  • 🔹 هر که او گوید به نزد ما دروغ***در‌نگیرد گفتِ سوگندش فروغ
  • و‌آن که‌ داند عهد با که می‌کُند***تن کُند چون تار و گِرد او تَنَد2

  • رفتنِ رسول خدا صلّی اللٰهُ و علیه و آله و سلّم به عیادتِ صَحابیِ رنجور، و فایدۀ آن

  • از صحابه خواجه‌ای بیمار شد***وَ اندر آن بیماری، او چون تار شد
  • مصطفیٰ آمد عیادتْ سویِ او***چون همه لطف و کرم بُد خوی او

  • ----------

  • در عیادت رفتنِ تو فایدَه‌ست***فایده‌یْ آن باز بر تو عایدَه‌ست
  • فایده‌یْ اوّل که آن شخصِ علیل***بو که قطبی باشد و شاهِ جلیل
  • چون تو چشمِ دل نداری ای عَنود***که نمی‌دانی تو هیزم را ز عود
  • چون‌که ‌گنجی هست در عالَم، مَرَنج***هیچْ ویران را مَدان خالی ز گنج
  • قصدِ هر درویش می‌کُن بی‌گزاف***چون نشان یابی به جِدّ، می‌کُن طواف‌3
  • چون تو را آن چشمِ باطن‌بین نبود***گنج می‌پندار اندر هر وجود
  • ور نباشد قطب، یارِ ره بوَد***شَه نباشد، فارسِ اِسپَه بوَد
  • پس صِله‌یْ یارانِ رهْ لازم شمار***هر که باشد، گر پیاده ور سوار
    1.  سوره المائده آیه 1 و 89.
    2.  نسخۀ قونیه: 
      و‌آن که حق را ساخت در پیمانْ سند*** ... .
    3.  نسخۀ قونیه: می‌کُن از گزاف.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

114
  • ور عَدو باشد، هم این احسانْ نِکوست***که به احسان بس عَدو گشتَه‌ست دوست
  • ور نگردد دوست، کینش کم شود***ز‌آنکه احسانْ کینه را مَرهم شود
  • بس فواید هست غیرِ این، ولیک***از درازی خائِفم ای یارِ نیک
  • حاصلْ این آمد که یارِ جمع باش***هم چو بُتگر از حَجَر یاری تراش
  • ز‌آنکه انبوهیّ و جمعِ کاروان***رهزنان را بشکند پشت و سَنان

  • وحی‌کردنِ حق تعالیٰ به موسیٰ که: «چرا به عیادت من نیامدی؟!»

  • آمد از حق سویِ موسیٰ این عِتیب:***«کای طلوعِ ماهْ تو دیده ز جیب
  • مُشرِقت کردم ز نورِ ایزدی***من حقَم، رنجور گشتم، نامَدی؟!»
  • گفت: «سُبحانا، تو پاکی از زیان***این چه رمز است؟ این بکُن یا رَب بَیان»
  • باز فرمودش که: «در رنجوری‌ام***چون نپرسیدی تو از روی کَرم؟!‌»
  • گفت: «یا رَب، نیست نُقصانی تو را***عقلْ گُم شد، این گره را بر‌گُشا»
  • گفت: «آری، بندۀ خاصِ گُزین***گشت رنجور، او منم، نیکو ببین!
  • هست مَعذوریش مَعذوریّ من***هست رنجوریش رنجوریّ من»

  • ----------

  • هر که خواهد هم‌نشینی با خدا***او نشیند در حضورِ اولیا
  • از حضورِ اولیا گر بُگسَلی***تو هلاکی، ز‌آنکه جزوی نه کُلی
  • هر که را دیو از کریمان وا بُرد***بی‌کَسش یابد، سرش را او خورَد
  • یک بِدَست از جمعْ رفتنْ یک زمان***مکرِ شیطان باشد این، نیکو بدان‌!1
    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: یک وجب.
      بِدَست: وجب.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

115

  • جدا کردنِ باغبانْ صوفی و فقیه و عَلَویّ را از هم

  • باغبانی چون نظر در باغ کرد***دید چون دزدان به باغِ خود سه مرد
  • یک فقیه و یک شریف و صوفی‌ای***هر یکی شوخی فضولی یوفی‌ای‌1
  • گفت: «با این‌ها مرا صد حجّت است***لیک جمعَند و جماعت رحمت است2
  • بر‌نَیایم یک‌تنه با سه نفر***پس بِبُـرَّمْشان نخست از یکدگر
  • هر یکی را من ‌به‌سویی افکنم***چون‌که ‌تنها شد، سِبالش بر‌کَنم‌»
  • حیله کرد و کرد صوفی را به راه***تا کُنَد یارانْش را با او تباه‌3
  • گفت صوفی را: «برو سوی وُثاق***یک گلیم آور برای این رِفاق‌»
  • رفت صوفی، گفتْ خلوتْ با دو یار:***«تو فقیهی، وین شریفِ نامدار
  • ما به فتوای تو نانی می‌خوریم***ما به پَرّ دانشِ تو می‌پَریم
  • وین دگر شهزاده و سلطانِ ماست***سیّد است، از خاندانِ مُصطفیٰ‌ست
  • کیست آن صوفیْ شکَم‌خوارِ خَسیس***تا بوَد با چون شما شاهانْ جَلیس‌؟!
  • چون بیاید مر ورا پنبه کنید***هفته‌ای در باغ و راغِ من تَنید4
  • باغ چه بْوَد؟! جانِ من آنِ شماست***ای شما بوده مرا چون چشمِ راست»
  • وسوسه کرد و مر ایشان را فریفت***آه کز یاران نمی‌باید شِکیفت
  • چون به ره کردند صوفی را و رفت***خَصم شد اندر پی‌اش با چوبِ زَفت
  • گفت: «ای سگ صوفی‌ای کاو از سِتیز***اندر آید باغِ مردم تیز تیز!
  • این، جُنَیدت ره نمود و با یزید؟!***از کدامین شیخ و پیرت این رسید؟!»
  • کوفت صوفی را چو تنها یافتش***نیم‌کُشتش کرد و سر بشْکافتش
  • گفت صوفی: «آنِ من بُگذشت لیک***ای رفیقانْ پاسِ خود دارید نیک
  • مر مرا اَغیار دانستید، هان***نیستم اَغیارتر زین قَلتَبان
    1.  نسخۀ قونیه: شوخی بدی لایوفی‌ای.
    2.  نسخۀ قونیه: جماعت قوّت است.
    3.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: بی او تباه.
    4. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: پینه کنید.
      پنبه کنید: بگریزانید.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

116
  • آنچه من خوردم، شما را خوردنی‌ست***وین‌چنین ضَربَت جزای هر دَنی‌ست
  • 🔹 رفت بر من، بر شما هم رفتنی‌ست***این‌چنین غصّه شما را خوردنی‌ست»
  • این جهانْ کوه است و، گفت و‌گوی تو***از صَدا هم باز آید سویِ تو
  • چون ز صوفی گشت فارغْ باغبان***یک بهانه کرد ز‌آن پس جنسِ آن‌:
  • «کای شریفِ من، برو سویِ وُثاق***که ز بهرِ چاشتْ پختَه‌اسْتم رُقاق‌1
  • بر درِ خانه بگو قیماز را***تا بیارد آن رُقاق و قاز را»2
  • چون به ره کردش، بگفت: «ای مردِ دین***تو فَقیهی، ظاهر است و این یقین
  • او شریفیّ می‌کُند، دَعویّ سرد***مادرِ او را که داند تا چه کرد؟!
  • بر زن و بر فعلِ زنْ دل می‌نهید***عقلِ ناقص و‌آنگهانی اِعتِمید؟!
  • خویشتن را بر علیّ و بر نَبیّ***بسته است اندر زمانه هر غَبیّ‌»

  • ----------

  • هر که باشد از زِنا وز زانیان***این بَرد ظنّ در حقِ رَبّانیان
  • هر که برگردد سرش از چرخ‌ها***همچو خود گردنده بیند خانه را
  • آنچه گفت آن باغبانِ بوالفضول***حالِ او بُد، دورْ زُ اوْلادِ رسول
  • گر نبودی او نتیجه‌یْ مُرتَدان***کی چنین گفتی برای خاندان

  • ----------

  • خوانْد افسون‌ها، شنید آن را فقیه***در پی‌اش رفت آن ستمکارِ سَفیه
  • گفت: «ای خر، اندر این باغت که خوانْد؟***دزدی از پیغمبرت میراث مانْد؟!
  • شیر را بچّه همی ‌مانَد بدو***تو به پیغمبر چه می‌مانی؟! بگو!»
  • با شریفْ آن کرد آن دونْ از کجی***که کُنَد با آلِ یاسینْ خارجی
  • تا چه کین دارند دائم دیو و غول***چون یزید و شمرْ با آلِ رسول
  • شد شریفْ از ظلمِ آن ظالمْ خراب***با فقیهْ او گفتْ با چشمِ پُر‌آب‌:3
  • «پای دار اکنون که ماندی فرد و کم***چون دُهل شو، زخم می‌خور بر شکم
  • گر شریف و لایق و همدم نی‌ام***از چنین ظالم تو را من کم نی‌ام
  • مر مرا دادی بدین صاحب غَرض***احمقی کردی، تو را بِئسَ العِوَض»
  • شد از او فارغ، بیامد: «کای فقیه***چه فقیهی؟! ای تو ننگِ هر سَفیه
    1. وُثاق: اتاق. رُقاق: نان.
    2. قیماز: کنیز، خدمتکار.
    3.  نسخۀ قونیه: 
      شد شریف از زخم آن ظالم خراب*** با فقیه او گفت: «ما جَستیم از آب.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

117
  • فَتوی‌ات این است ای بُبْریده دست***کاندر آییّ و نگویی: ”امر هست“؟!
  • 🔹 بو‌حَنیفه داد این فَتویٰ تو را؟!***شافعی گفتَه‌ست این ای ناسزا؟!
  • این‌چنین رُخصت بخوانْدی در وَسیط؟!***یا بُدَه‌ست این مسئله اندر محیط؟!»
  • 🔹 این بگفت و دستْ بر وی بر‌گشاد***دستِ او کینِ دلش را داد داد
  • گفت: «حقّ استت، بزن، دستت رسید***این سزایِ آن‌که از یاران بُرید
  • 🔹 من سزاوارم به این و صد چنین***تا چرا بُبْریدم از یاران به‌کین
  • 🔹 گوش کردم خُدعه و افسوسِ تو***بر زنم بر سر، که شد ناموسِ تو»
  • 🔹 زد ورا اَلقِصّه بسیار و بِخَست***کرد بیرونش ز باغ و در ببست
  • 🔹 هر که تنها مانَد از یارانِ خَود***این‌چنین آید مر او را جمله بَد

  • رَجعَت به قصّۀ مریض و عیادتِ پیغمبر علیه السّلام

  • پس عیادت از برای این صِلَه‌ست***وین صِله از صد محبّت حاملَه‌ست
  • چون عیادت رفت پیغمبر، بدید***آن صحابی را که در نَزعی رسید
  • چون شَوی دور از حضورِ اولیا***در حقیقت گشته‌ای دور از خدا
  • چون نتیجه‌یْ هَجرِ همراهان غم است***کی فراقِ روی شاهان ز‌آن کم است؟!
  • سایۀ شاهان طلب هر دم شتاب***تا شَوی ز‌آن سایه بهتر ز‌آفتاب
  • 🔹 رو بخُسب اندر پناهِ مُقبِلی***بو که آزادت کُند صاحب‌دلی
  • گر سفر داری، بدین نیّت برو***ور حَضَر باشد، از این غافل مشو
  • 🔹 فاخته‌سان روز و شب گو: «کو و‌کو؟»***گنجِ پنهانیّ ز درویشی بجو
  • 🔹 در به در می‌گَرد و می‌رو کو به‌کو***جست و جو کن، جست و جو کن، جست و جو
  • 🔹 تا توانی زُ اوْلیا رو بر مَتاب***جَهد کن وَ اللٰهُ أعلَم بِالصَّواب

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

118

  • رفتنِ بایزید بسطامی به کعبه و در راه به خدمتِ بزرگی رسیدن، و گفتنِ آن بزرگ که: «کعبه منم، مرا طواف کن!»

  • سوی مکّه شیخِ امّت بایزید***از برای حجّ و عُمره می‌دوید
  • او به هر شهری که رفتی، از نُخست***مر عزیزان را بکَردی باز‌جُست
  • گِرد می‌گشتی که: «اندر شهر کیست***کاو بر اَرکانِ بَصیرت مُتَّکی‌ست‌؟»

  • ----------

  • گفتْ حق: «کاندر سفرْ هر جا رَوی***باید اول طالبِ مردی شَوی‌»1
  • قصدِ گنجی کن که این سود و زیان***در تَبَع آید؛ تو آن را فَرعْ دان
  • هر که کارَد، قصدِ گندم باشدش***کاهْ خود اندر تَبَع می‌آیدش
  • کَه بکاری، برنیاید گندمی***مردمی جو، مردمی جو، مردمی
  • قصدِ کعبه کُن چو وقتِ حَج بوَد***چون‌که ‌رفتی، مکّه هم دیده شود
  • قصد در معراجْ دیدِ دوست بود***در تَبَعْ عرش و ملائک هم نمود
  • 🔹 سیّد «اَلأعمالُ بِالنِّیّات» گفت***نیّتِ خیْرَت بسی گل‌ها شکفت2
  • 🔹 «نیتِ مؤمن بوَد خیْر از عمل»***این‌چنین فرمود سلطانِ د‌وَل3
    1. روایت پیغمبر اکرم صلی اللٰه علیه و آله و سلم: «الرفیقَ ثُمَّ الطریقَ!؛ اول رفیق و یار همراه را بجو، آنگاه قدم در راه بگذار!»
    2. الأعمالُ بالنّیّات: ارزش عمل انسان به نیّت آن عمل است.
    3. روایت: «نیّة المؤمن خیرٌ من عملِه؛ نیت مؤمن از نفسِ عمل او، بالاتر و بهتر است.»
      خیر: بهتر.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

119

  • حکایتِ پیر و مُرید

  • خانه‌ای نو ساخت روزی نو مُرید***پیر آمد خانۀ او را بدید
  • گفت شیخ آن نو مُریدِ خویش را***امتحان کرد آن نِکو اندیش را:
  • «روزن از بهر چه کردی ای رفیق؟»***گفت: «تا نورْ اندر آید زین طَریق»
  • گفت: «آن فرع است؛ این باید نیاز***تا از این ره بشنوی بانگِ نماز
  • 🔹 نورْ خودْ اندر تَبَع می‌آیدت***نیّتْ آن را کن که آن می‌بایدت»

  • ----------

  • بایَزیدْ اندر سفرْ جُستی بسی***تا بیابد خِضرِ وقتِ خودْ کسی
  • دید پیری با قَدی همچون هلال***بود در وی فَرّ و گفتارِ رِجال
  • دیده نابینا و دلْ چون آفتاب***همچو پیلی دیده هندستان به خواب
  • چشم‌بسته خفته بیند صد طَرَب***چون گشاید، آن نبیند، این عجب‌!
  • بس عجب در خوابْ روشن می‌شود***دلْ درونِ خوابْ روزن می‌شود
  • و‌آن که‌ بیدار است و بیند خوابِ خَوش***عارف است او، خاکِ او در دیده کَش
  • 🔹 بایزید او را چو از أقطاب یافت***مَسکَنَت بنْمود و در خدمت شتافت
  • پیشِ او بنْشست و می‌پرسید حال***یافتش درویش و هم صاحب‌عِیال
  • گفت: «عزمِ تو کجا ای بایزید؟***رَختِ غربت را کجا خواهی کشید؟»
  • گفت: «قصدِ کعبه دارم از وَلَه»***گفت: «هین، با خود چه داری زادِ رَه؟»1
  • گفت: «دارم از دِرَمْ نقره دویست***نَک ببسته سخت بر گوشه‌یْ رِدی‌ست‌»
  • گفت: «طوْفی کن به گِردم هفت بار***وین نِکوتر از طوافِ حجْ شمار
  • و‌آن‌ دِرَم‌ها پیشِ من نِهْ ای جواد***دانْ که حجّ کردی و حاصل شد مراد
  • عمره کردی، عمرِ باقی یافتی***صاف گشتی، بر صفا بشْتافتی
  • حقِّ آن حقّی که جانت دیده است***که مرا بر بیتِ خود بُگزیده است
  • کعبه هر چندی که خانه‌یْ بِرِّ اوست***خِلقتِ من نیز خانه‌یْ سرِّ اوست
  • تا بکَرد آن خانه را، در وی نرفت***وَ اندر این خانه به‌جز آن حَیّ نرفت
  • چون مرا دیدی، خدا را دیده‌ای***گِردِ کعبه‌یْ صِدق بر‌گردیده‌ای
    1.  نسخۀ قونیه: از پِگَه.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

120
  • خدمتِ من طاعت و حمدِ خداست***تا نپنداری که حق از من جداست
  • چشمْ نیکو باز کن، در من نگر***تا ببینی نورِ حق اندر بشر
  • 🔹 کعبه را یک بار ﴿بَیْتی﴾ گفتْ یار***گفت ”یا عَبْدی“ مرا هفتاد بار
  • 🔹 بایَزیدا کعبه را دریافتی***صد بها و عِزّ و صد فَرّ یافتی»
  • بایَزید آن نکته‌ها را هوش داشت***همچو زرّین حلقه‌اش در گوش داشت
  • آمد از وی بایزید اندر مَزید***مُنتَهِی در مُنتَهیٰ آخِر رسید

  • دانستن پیغمبر علیه السّلام که سبب رنجوری آن شخص از گستاخی بوده است [در دعا]1

  • چون پیمبر دید آن بیمار را***خوش نوازش کرد یارِ غار را
  • زنده شد او چون پیمبر را بدید***گویی آن دم حق مر او را آفرید2
  • گفت: «بیماری مرا این بخت داد***کآمد این سلطانْ بَرِ من بامداد
  • تا مرا صحّت رسید و عافیت***از قُدومِ این شَهِ پرخاصیَت‌3
  • ای خجسته رنج و بیماریّ و تب***ای مبارک درد و بی‌خوابیّ شب
  • نَک مرا در پیری از لطف و کَرَم***حقْ چنین رنجوری‌ای داد و سَقَم
  • دردِ پشتم داد تا من هم ز خواب***بَر‌جَهَم هر نیم‌شب لابُدْ شتاب
  • تا نخُسبم جمله شب چون گاومیش***دردها بخشید حق از لطفِ خویش
  • زین شکستنْ رحمِ شاهان جوش کرد***دوزخ از تهدید من خاموش کرد»

  • ----------

    1. الحاقی از قونیه.
    2.  نسخۀ قونیه: گویی آن‌دم مر او را آفرید.
    3.  نسخۀ قونیه: این شهِ بی‌حاشیَت. (بی‌انتها و بی‌کَران)

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

121
  • رنجْ گنج آمد که رحمت‌ها در اوست***مغز تازه شد چو بخْراشید پوست
  • ای برادر، موضِعِ تاریک و سرد***صبر کردن بر غم و سستیّ و درد
  • چشمۀ حیوان و جامِ مستی است***کآن بلندی‌ها همه در پستی است
  • آن بهاران مُضمَر است اندر خَزان***در بهار است آن خزان، مگْریز از آن!
  • همرَهِ غم باش و با وحشت بساز***می‌طلب در مرگِ خود عمرِ دراز
  • آنچه گوید نفْسِ تو: «کاینجا بَد است»***مَشْنوَش؛ چون کارِ او ضدّ آمدَه‌ست
  • تو خلافش کن که از پیغمبران***این‌چنین آمد وصیّت در جهان
  • مشورت در کارها واجب شود***تا پشیمانی در آخِر کم بوَد
  • سعی‌ها کردند بسیار انبیا***تا که گَردان شد بر این سنگ‌آسیا
  • نفْس می‌خواهد که تا ویران کند***خلق را گمراه و سرگردان کند
  • گفت امّت: «مشورت با که کنیم؟»***انبیا گفتند: «با عقلِ اِمیم»‌1
  • گفت: «اگر کودک در‌آید یا زنی***کاو ندارد عقل و رأیِ روشنی‌؟»
  • گفت: «با او مشورت کن و‌آنچه‌ گفت***تو خلافِ آن کن و در راهْ اُفت»
  • نفْسِ خود را زن شناس و ز‌آن بَتَر***ز‌آنکه زن جزو است و نفْسَت کلِّ شرّ
  • مشورت با نفسِ خود گر می‌کنی***هر‌چه گوید، کن خلافِ آن دَنی
  • گر نماز و روزه می‌فرمایدت***نفْسْ مَکّار است، مَکری زایدَت
  • مشورت با نفْسِ خودْ اندر فِعال***هر‌چه گوید، عکسِ آن باشد کمال
  • برنیایی با وی و اِستیزِ او***رو بَرِ یاری، بگیر آمیزِ او
  • عقلْ قوّت گیرد از عقلِ دِگر***پیشه‌گر کامل شود از پیشه‌گر
  • من ز مکرِ نفْس دیدم چیزها***کاو بَرَد از سِحرِ خودْ تمییزها
  • وعده‌ها بدْهد تو را تازه به دست***کاو هزاران بار آن‌ها را شکست
  • عمر اگر صد سالْ خودْ مهلت دهد***اوت هر روزی بهانه‌یْ نو نَهد
  • گَرم گوید وعده‌های سرد را***جادویی مردیّ ببندد مرد را
  • ای ضیاءُ الحَق حِسامُ الدّین بیا***که نرویَد بی‌تو از شوره گیا
    1.  نسخه بدل مثنوی شریف: عقلِ سَلیم.
      اِمیم: امام و پیشوا.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

122
  • از فلک آویخته شد پرده‌ای***از پیِ نفرینِ دل‌آزرده‌ای
  • این قضا را هم قضا داند عِلاج***عقلِ خَلقانْ در قضا گیج است و کاج‌1
  • اژدها گشتَه‌ست آن مارِ سیاه***آن که کِرمی بود افتاده به راه
  • اژدها و مار اندر دستِ تو***شد عصا -ای جانِ موسیٰ- مستِ تو
  • حُکمِ ﴿خُذْها لا تَخَف﴾ دادَت خدا***تا به دستت اژدها گردد عصا2
  • هین یَدِ بَیضا نما ای پادشاه***صبحِ نو بنْما ز شب‌های سیاه
  • دوزخی افروخت، بر وی دَم فُسون***ای دَمِ تو از دَمِ دریا فُزون
  • بَحرْ مکّار است و بنْموده کَفی***دوزخ است، از مَکر بنْموده تَفی
  • ز‌آن نماید مختصر در چشمِ تو***تا زَبون بینیّ و جُنبد خشمِ تو
  • همچنان‌که ‌لشکرِ انبوه بود***مر پیمبر را به چشمْ اندک نمود
  • تا بر ایشان زد پیمبر بی‌خطر***ور فُزون دیدی، از آن کردی حَذَر
  • آن عنایت بود و فضلِ ایزدیّ***اَحمدا، ور نه تو بَد دل می‌شدی3
  • کم نمود او را و اصحابِ وِرا***آن جهادِ ظاهر و باطنْ خدا
  • تا مُیَسَّر کرد یُسْریٰ را بر او***تا ز عُسْریٰ او بگردانید رو4
  • کم نمودن مر وِرا پیروز بود***که حقَش یار و طَریق‌آموز بود
  • آن که حقْ پشتش نباشد در ظَفَر***وای اگر گربَه‌ش نماید شیرِ نر
  • وای اگر صد را یکی بیند ز دور***تا به چالِش اندر آید از غرور
  • ز‌آن نماید ذوالفقاری حربه‌ای***ز‌آن نماید شیرِ نر چون گربه‌ای
  • تا دلیر اندر فِتَد احمق به جنگ***و اندر آرَدْشان بدین حیلَت به چنگ
    1. کاج: أحوَل، لوچ.
    2.  ﴿خُذْها لا تَخَف﴾: آن اژدها را بگیر و نترس.
    3.  مثنوی شریف: آن نمایش بود فضلِ ایزدی.
    4. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: بگردانید رو.
      سوره لیل آیه 7 و 10.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

123
  • تا به پایِ خویش باشند آمده***آن فَلیوان جانبِ آتشکده‌1
  • کاهْ‌برگی می‌نماید تا تو زود***پُف کنی کاو را بِرانی از وجود
  • هان! که آن کَهْ کوه‌ها برکنده است***زو جهان گریان و او در خنده است
  • می‌نماید تا به کَعبْ این آبِ جو***صد چو عوْجِ بْنِ عُنُق شد غرقِ او
  • می‌نماید موجِ خونش تَلّ مُشک***می‌نماید قعرِ دریا خاکِ خشک
  • خشک دید آن بَحر را فرعونِ کور***تا در او رانْد از سرِ مستیّ و زور
  • 🔹 چون در‌آمد، در تگ دریا فِتاد***ز‌آنکه چشمش زَ اصلْ نابینا فِتاد2
  • دیده بینا از لقای حق شود***حق کجا همرازِ هر احمق شود
  • قند بیند، خود شود زهرِ قَتول***راه بیند، خود بوَد آن بانگِ غول
  • ای فلک، در فتنۀ آخِرْ زمان***تیز می‌گردی، بده آخر زمان!3
  • خنجرِ تیزی تو اندر قصدِ ما***نیشِ زهرآلوده‌ای در فَصدِ ما
  • ای فلک، از رحمِ حق آموزْ رَحم***بر دلِ موران مَزن چون مارْ زخم
  • حقِّ آن که چرخۀ چرخِ تو را***کرده گَردان بر فرازِ این سرا
  • که دگرگون گردی و رحمت کنی***پیش از این کز بیخْ ما را بَر‌کَنی
  • حقِّ آن که دایگی کردی نخست***تا نهالِ ما ز آب و خاک رُست
  • حقِّ آن شه که تو را صاف آفرید***کرد چندان مَشعَله در تو پدید
  • آن‌چنان مَعمور و باقی داشتت***تا که دَهریّ از اَزَل پنداشتت
  • شُکر؛ دانستیم آغازِ تو را***انبیا گفتند خودْ رازِ تو را
  • آدمی داند که خانه حادِث است***عنکبوتی نی که در وی عابِث است
  • پشّه کی داند که این باغ از کی است؟!***کاو بهاران زاد و مرگش در دی است
  • کِرم کاندر چوب زاید سست حال***کی بداند چوب را وقتِ نهال؟!
  • ور بداند کِرم، از ماهیّتش***عقل باشد؛ کِرم باشد صورتش
  • عقلْ خود را می‌نماید رنگ‌ها***چون پَری دور است از‌آن فرسنگ‌ها
    1. فَلیوان: افراد سرگشته و حیران.
    2.  نسخۀ قونیه: 
      چون درآید در تگ دریا بوَد*** دیدۀ فرعون کی بینا بوَد.
    3.  مثنوی شریف: بده آخر امان.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

124
  • از مَلَک بالاست، چه جای پری؟!***تو مگس پَرّی، به پستی می‌پَری
  • ‌‌گر‌چه عقلت سویِ بالا می‌پرد***مرغِ تقلیدت به پستی می‌چرد
  • علمِ تقلیدی وَبالِ جانِ ماست***عاریَه‌ست و ما نشسته: «کآنِ ماست»!
  • زین خِرَدْ جاهل همی باید شدن***دست در دیوانگی باید زدن
  • هر‌چه بینی سودِ خود، ز‌آن می‌گریز***زهر نوش و آبِ حیوان را بریز
  • هر که بستاید تو را، دشنام ده***سود و سرمایه به  مُفلِسْ وام دِه
  • ایمنی بُگذار و جایِ خوْف باش***بُگذر از ناموس و رسوا باش فاش
  • آزمودم عقلِ دور‌اندیش را***بعد از این دیوانه سازم خویش را

  • عذر‌گفتنِ دلقک با سیّد که گفت: «چرا فاحشه به نکاح آوردی؟!»

  • گفت با دلقکْ شبی سیّد اَجَلّ:***«قَحبه‌ای را خواستی تو از عَجَل؟!
  • با من این را باز‌می‌بایست گفت***تات می‌کردم به یک مَستوره جفت»
  • گفت: «نُه مستوره‌یْ صالح خواستم***قَحبه گشتند و ز غمْ تن کاستم
  • خواستم این قَحبه را بامعرفت***تا ببینم چون شود این عاقبت؟‌1
  • عقل را هم آزمودم من بَسی***زین سپس جویَم جنون را مَغرَسی»

  • به حیلت در سخن آوردنِ سائلْ شیخ بهلول را که خود را دیوانه نموده بود

  • آن یکی می‌گفت: «خواهم عاقلی***مشورت آرَم بِدو در مشکلی»
  • آن یکی گفتش که: «اندر شهر ما***نیست عاقل غیرِ آن مجنون‌نما
  • بر نی‌ای گشته سواره نَک فلان***می‌دواند در میانِ کودکان
  • 🔹 گویْ می‌بازد به روزان و شَبان***در جهانْ گنجِ نهان، جانِ جهان
  • صاحبِ رأی است و آتش‌پاره‌ای***آسمان‌قَدر است و اَختَر باره‌ای
  • فَرِّ او کَرّوبیان را جان شدَه‌ست***او در این دیوانگی پنهان شدَه‌ست»

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه: بی‌معرفت.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

125
  • لیک هر دیوانه را جان نشْمُری!***سر مَنِه گوساله را چون سامری!‌
  • چون ولی‌ای آشکارا با تو گفت***صد هزاران غیب و اسرارِ نهفت
  • مر تو را آن فهم و آن دانش نبود***وا ندانستی تو سِرگین را ز عود
  • از جنونْ خود را ولی چون پرده ساخت***مر وِرا -ای کور- کی خواهی شناخت؟!
  • گر تو را باز است آن دیده‌یْ یقین***زیرِ هر سنگی یکی سرهنگْ بین
  • پیش آن چشمی که باز و رهبر است***هر گلیمی را کَلیمی در بر است‌1
  • مر ولیّ را هم ولیّ شهره کند***هر که را او خواست، با بَهره کند
  • کس نداند از خِرَد او را شناخت***چون‌که ‌او مر خویش را دیوانه ساخت
  • چون بدزدد دزدِ بینا رَختِ کور***هیچ یابد دزد را او در عبور؟!
  • کور نشناسد که دزدِ او که بود***‌‌گر‌چه خود بر وی زند دزدِ عَنود
  • چون گزد سگْ کورِ صاحب ژنده را***کی شناسد آن سگِ درّنده را؟!

  • حمله بردنِ سگ بر کورِ گدا

  • یک سگی در کویْ بر کورِ گدا***حمله می‌آورد چون شیرِ وَغیٰ
  • سگ کُند آهنگِ درویشان به خشم***در‌کِشد مَهْ خاکِ درویشان به چشم
  • کورْ عاجز شد ز بانگ و بیمِ سگ***اندر‌آمد کور در تعظیمِ سگ‌:
  • «کِای امیرِ صید و ای شیرِ شکار***دستْ دستِ توست، دست از من بدار»
  • کز ضرورت دُمّ خر را آن حکیم***کرد تعظیم و لقب دادش کریم
  • گفت او هم از ضرورت: «کای أسَد***از چو من لاغرْ شکارت چه رسد؟!
  • گور می‌گیرند یارانت به دشت***کور می‌گیری تو در کوچه به گشت؟!
  • گور می‌جویند یارانت به صید***کور می‌جویی تو در کوچه به کیْد؟!»

  • ----------

    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: هر کَلیمی را گلیمی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

126
  • آن سگِ عالِم شکارِ گور کرد***وین سگِ بی‌مایه قصدِ کور کرد
  • علم چون آموخت سگ، رَست از ضَلال***می‌کند در بیشه‌ها صیدِ حلال
  • سگ چو عالِم گشت، شد چالاک و زَهف***سگ چو عارف گشت، شد زَ اصحابِ کهف‌1
  • سگ شناسا شُد که میرِ صید کیست***ای خدا آن نورِ اِشناسنده چیست؟
  • کور نشناسد، نه از بی‌چشمی است***بلکه این ز‌آن است کز جهل است مست
  • نیست خودْ بی‌چشم‌تر کور از زمین***این زمین از فَضلِ حق شد خَصم‌بین
  • نورِ موسیٰ دید و موسیٰ را نواخت***خَسفِ قارون کرد و قارون را گداخت
  • رَجف کرد اندر هلاکِ هر دَعیّ***فهم کرد از حق که ﴿یا أرْضُ ابْلَعی‌﴾
  • آب و خاک و باد و نارِ با شَرَر***بی‌خبر با ما و با حق باخبر2
  • ما به عکسِ آن، ز غیرِ حقْ خَبیر***بی‌خبر از حقّ و با چندین نَذیر
  • لاجَرم ﴿أشْفَقْنَ مِنْها﴾ جمله‌شان***کُنْد شد ز‌آمیزِ حیوانْ حمله‌شان
  • گفت: «بیزاریم جمله زین حیات***کاو بوَد با خَلقْ حَیّ، با حق مَوات»
  • چون بمانْد از خَلق، گردد او یتیم***اُنسِ حق را قلب می‌باید سَلیم
  • چون ز کوری دزدْ دزدد کاله‌ای***می‌کند آن کورِ عَمیا ناله‌ای
  • تا نگوید دزد او را: «کآن منم***کز تو دزدیدم که دزدِ پُر‌فَنَم»
  • کی شناسد کورْ دزدِ خویش را***چون ندارد نورِ چشم و آن ضیا؟!
  • چون بگوید، هم بگیر او را تو سخت***تا بگوید او علامت‌های رَخت
  • پس جهادِ اکبر آمد عَصرِ دزد***تا بگوید که چه بُرد آن زن به مزد
  • اَوّلا دزدید کُحلِ دیده‌ات***چون سِتانی، باز یابی تَبصِرَت
  • کالۀ حکمت که گم‌کرده‌یْ دل است***پیشِ اهلِ دلْ یقینْ آن حاصل است
  • کور‌دل با سَمْع و با جان و بَصَر***می‌نداند دزدِ شیطان را اثر
    1. اصلاح‌شده براساس شرح مخزن‌الأسرار و شروح دیگر. میرخانی: چالاک و زَحف.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: بی‌خبر از ما و از حق باخبر.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

127
  • زَ اهل دل جو، از جَمادْ آن را مجو***که جماد آمد خلایقْ پیشِ او
  • 🔹***باز می‌گردیم سویِ راز‌جوتا شود هم مشورت با راز‌گو
  • مشورت‌جوینده آمد نزدِ او:***«کِایْ أبِ کودک‌شده، رازی بگو!»
  • گفت: «رو زین حلقه، کاین در باز نیست***باز گرد، امروز روزِ راز نیست
  • گر مکان را ره بُدی در لامَکان***همچو شیخان بودَمی من بر دکان»

  • خواندنِ مُحتَسِبْ مستی را به زندان، و جواب گفتنِ او

  • مُحتَسِب در نیم‌شب جایی رسید***در بُنِ دیوارْ مردی خفته دید1
  • گفت: «هی، مستی! چه خوردَه‌ستی؟ بگو»***گفت: «از آن خوردم که هست اندر سَبو»
  • گفت: «آخر در سبو وا گو که چیست؟»***گفت: «از آن که خورده‌ام»؛ گفت: «آن خَفی‌ست»
  • گفت: «آنچه خورده‌ای، خود چیست آن؟»***گفت: «آن کاندر سَبو مخفی‌ست آن‌»
  • دوْر می‌شد این سؤال و این جواب***مانْد چون خرْ مُحتَسِب اندر خَلاب
  • گفت او را مُحتَسِب: «هین، آه کن!»***مستْ هو هو کرد هنگام سخُن
  • گفت: «گفتم: آه کن؛ هو می‌کنی؟!»***گفت: «من شادم، تو از غم دم زنی2
  • آه از درد و غم و بیدادی است***هویْ هویِ مِی‌کشان از شادی است‌»
  • محتسب گفت: «این ندانم؛ خیز خیز***معرفت مَتْراش و بُگذار این ستیز»
  • گفت: «ر‌و، تو از کجا من از کجا؟!»***گفت: «مستی؛ خیز و تا زندان بیا!»
  • گفت مست: «ای محتسب، بُگذار و رو***از برهنه کی توان بُردن گرو؟!
  • گر مرا خود قوّتِ رفتن بُدی***خانۀ خود رفتمی؛ وین کی شدی‌؟!
  • من اگر با عقل و با امکانَمی***همچو شیخان بر سرِ دکّانمی
  • 🔹 گر مرا رأیی و تدبیری بُدی***همچو شیخان جاه و تَوقیری بُدی
  • 🔹 هم مرا زنبیل و دریوزه بُدی***هم نذوراتِ همه روزه بُدی
  • 🔹 بُگذر از من، ز‌آنکه گم کردی تو راه***بازجو ریش و بزرگِ خانقاه»
    1.  نسخۀ قونیه: مستی خفته.
    2.  نسخۀ قونیه: من شاد و تو از غم مُنحَنی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

128

  • دوّم بار به سخن آوردنِ سائلْ آن بزرگ را تا حالِ او معلوم کند

  • گفت آن طالب که: «آخر یک نفَس***ای سواره بر نِی، این‌سو رانْ فَرَس!»
  • رانْد سویِ او که: «هین، زوتر بگو***کَه اسبِ من بس توسَن است و تندخو
  • تا لگد بر تو نکوبد، زود باش***از چه می‌پرسی؟ بیان کن خواجه فاش!»
  • او مَجالِ رازِ دل گفتن ندید***زو برون شو کرد و در لاغَش کشید1
  • گفت: «می‌خواهم در این کوچه زنی***کیست لایق از برای چون منی؟!»
  • گفت: «سه گونه زن‌اند اندر جهان***آن دو رنج و این یکی گنجِ روان
  • آن یکی را چون بخواهی، کُلْ تو را ست***وین دگر نیمی تو را، نیمی جداست
  • و‌آن‌ سوُم هیچْ او تو را نبوَد، بِدان***این شنیدی، دور شو، رفتم روان
  • تا تو را اسبم نپرّاند لگد***که بیفتی، برنخیزی تا ابد»
  • شیخ رانْد اندر میانِ کودکان***بانگ زد بارِ دگر او را جوان
  • که: «بیا! آخر بگو تفسیرِ این***این زنانْ سه نوع گفتی، بر گُزین‌!»
  • رانْد سویِ او و گفتش: «بِکرْ خاص***کُلْ تو را باشد، ز غم یابی خلاص
  • و‌آن که‌ نیمی آنِ تو، بیوه بوَد***و‌آن که‌ هیچ است، آن عیالِ با وَلَد
  • چون ز شویِ اوّلش کودک بوَد***مِهر و کلّ خاطرش آن‌سو روَد
  • دور شو تا اسب نندازد لگد***سمّ اسبِ توسَنم بر تو رسد»
  • های و هویی کرد شیخ و باز راند***کودکان را باز سویِ خویش خواند
  • باز بانگش کرد سائل که: «بیا***یک سؤالم مانْد ای شاهِ کیا!»
  • باز راند این‌سو: «بگو زوتر، چه بود؟***که ز میدانْ آن بچه گویم رُبود»
  • گفت: «ای شه، با چنین عقل و ادب***این چه شیْد است؟ این چه فعل است؟ ای عجب!
  • تو وَرای عقلِ کلّی در بیان***آفتابی، در جُنونی چون نهان؟!»
    1. زو: زود. در لاغَش کشید: به او سخنان هزل و شوخی گفت.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

129
  • گفت: «این اوباش رأیی می‌زنند***تا در این شهرِ خودم قاضی کنند
  • دفع می‌گفتم، مرا گفتند: ”نی!***نیست چون تو عالِمی صاحب فَنی
  • با وجودِ تو حرام است و خَبیث***که کم از تو در قضا گوید حدیث
  • در شریعت نیست دستوری که ما***کمتر از تو شه کنیم و پیشوا“
  • زین ضرورتْ گیج و دیوانه شدم***زین گروه از عَجز بیگانه شدم
  • ظاهراً شوریده و شیدا شدم***لیک در باطن همانم که بُدم1
  • عقلِ من گنج است و من ویرانه‌ام***گنج اگر پیدا کنم، دیوانه‌ام!
  • اوست دیوانه که دیوانه نشد***این عَسَس را دید و در خانه نشد
  • دانشِ من جوهر آمد، نی عَرَض***آن بهایی نیست بهرِ هر غَرَض
  • کانِ قندم، نیْسِتانِ شِکّرَم***هم ز من می‌رویَد و من می‌خورم‌»

  • ----------

  • علمِ تقلیدی و تعلیمی‌ست آن***کز نُفورِ مُستَمِع دارد فَغان
  • چون پیِ دانه، نه بهرِ روشنی‌ست***همچو طالب علمِ دنیای دَنی‌ست
  • طالبِ علم است بهرِ عام و خاص***نی که تا یابد از این عالَم خلاص
  • همچو موشی هر طرف سوراخ کرد***چون‌که ‌نورش رانْد از در، گشت سرد2
  • 🔹 همچو موشی هر طرف سوراخ‌ها***می‌کَنَد، غافلْ ز انوارِ خدا
  • چون‌که سویِ دشت و نورش ره نبود***هم در آن ظُلْماتْ جَهدی می‌نمود
  • گر خدایش بر‌دهد پَرّ خِرَد***بِرْهد از موشیّ و چون مرغان پَرَد
  • ور نجویَد پر، بمانَد زیر خاک***ناامید از رفتنِ راهِ سِماک
  • علم و گفتاری3 که آن بی‌جان بوَد***عاشقِ رویِ خریداران بوَد
  • ‌گر‌چه باشد وقتِ بحثْ این علمِ زَفت***چون خریدارش نباشد، مُرد و رفت
  • مشتریّ من، خدای است و مرا***می‌کِشد بالا که ﴿اَللٰهَ اشْتَریٰ﴾
  • خون‌بهای من، جمالِ ذوالجلال***خون‌بهای خود خورَم، کسبِ حلال
  • این خریدارانِ  مُفلِس را بِهِل***چه خریداری کند یک مشتِ گِل؟!
    1. در نسخۀ قونیه بیت قبل و این بیت با هم این‌گونه آمده است: 
      زین ضرورتْ گیج و دیوانه شدم*** لیک در باطن همانم که بُدم.
    2.  نسخۀ قونیه: رانْد از در، گفت: ”بَرد“.مثنوی شریف: 
      ...*** نیست مرغی از همه سوراخْ فَرد.
    3.  نسخۀ قونیه: علمِ گفتاریّ.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

130
  • گِل مخور، گِل را مخَر، گِل را مجو***ز‌آنکه گِل‌خوار است دائم زرد رو
  • دل بخور تا دائما باشی جوان***از تجلّی چهره‌ات چون اَرغَوان
  • 🔹 طالبِ دل باش تا باشی چو مُل***تا شوی شادان و خندان همچو گُل
  • 🔹 دل نباشد آن که مطلوب گِل است***این سخن را روی با صاحب‌دل است
  • یا رب این بخشش نه حدّ کار ماست***لطفِ تو لطفِ خَفی را خود سزاست
  • دستْ گیر از دست ما، ما را بخر***پرده را بردار و پرده‌یْ ما مَدَر
  • باز خَرْ ما را از این نفسِ پلید***کاردش تا استخوانِ ما رسید
  • از چو ما بی‌چارگانْ این بندِ سخت***که گشاید جز تو ای سلطانِ بَخت؟!1
  • این‌چنین قفلِ گران را -ای وَدود-***که تواند جز که فضلِ تو گشود؟!
  • ما ز خود سویِ تو گردانیم سر***چون تویی از ما به ما نزدیکتر
  • 🔹 با چنین نزدیکی‌ای دوریم دور***در چنین تاریکی‌ای بفرست نور
  • این دعا هم بخشش و تعلیمِ توست***ور نه، در گُلخَنْ گلستان از چه رُست؟!
  • در میانِ خون و روده، فهم و عقل***جز ز اِکرامِ تو نتوان کرد نَقل
  • از دو پاره پیهْ این نورِ روان***موجِ نورش می‌رود تا آسمان
  • گوشت پاره که زبان آمد، ازو***می‌رود سیلابِ حکمت همچو جو
  • سوی سوراخی که نامش گوش‌هاست***تا به باغِ جان که میوَه‌ش هوش‌هاست
  • شاهراهِ باغِ جان‌ها شَرعِ اوست***باغ و بُستان‌های عالَمْ فَرعِ اوست
  • اصل و سرچشمه‌یْ خوشی آن است آن***زود ﴿تَجْری تَحتَها الْأنْهار﴾ خوان
  • 🔹 قصّۀ رنجور گو با مصطفیٰ***ز‌آنکه لطفِ حق ندارد مُنتَهیٰ
  • 🔹 شُکرِ نعمت چون کنی، چون شکر تو***نعمتِ تازه بوَد زِ احسانِ او
  • 🔹 عَجزِ تو از شُکر، شُکر آمد تمام***فهم کن، دَریاب، قَدْ تَمّ الکَلام
    1.  نسخۀ قونیه: که گشاید ای شهِ بی‌تاج و تخت؟!

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

131

  • تتمّۀ نصیحت رسول علیه‌السلام بیمار را1

  • گفت پیغمبر مر آن بیمار را***چون عیادت کرد یارِ زار را
  • که: «مگر نوعی دعایی کرده‌ای؟***از جهالت زهرْبایی خورده‌ای؟
  • یاد آور چه دعا می‌گفته‌ای***چون ز مکرِ نفْس می‌آشفته‌ای؟‌»
  • گفت: «یادم نیست، إلّا همّتی***دار با من، یادم آید ساعتی»
  • از حضورِ نوربخشِ مصطفیٰ***پیشِ خاطر آمد او را آن دعا
  • 🔹 همّتِ پیغمبرِ روشن‌کده***پیشِ خاطر آمدش آن گمشده
  • تافت ز‌آن روزن که از دل تا دل است***روشنی، کآن فرقِ حقّ و باطل است
  • گفت: «اینک یادم آمد -ای رسول-***آن دعا که گفته‌ام من بوالْفُضول
  • چون گرفتارِ گُنَه می‌آمدم***همچو غرقه دست و پایی می‌زدم
  • پُر‌گُنَه بابِ گشایش می‌زند***غرقه دست اندر حَشایِش می‌زند2
  • از تو تهدید و وَعیدی می‌رسید***مُجرِمان را از عذابِ بس شدید
  • مضطرب می‌گشتم و چاره نبود***بندِ محکم بود و قفلِ ناگشود
  • نی مقامِ صبر و نی راهِ گریز***نی امیدِ توبه، نی جای ستیز
  • 🔹 نی به غیرِ حق تعالیٰ یارِ من***این‌چنین دشوار آمد کارِ من
  • همچو هاروت و چو ماروت از حَزَن***آه می‌کردم که: ”ای خَلّاقِ من“3
  • از خطرْ هاروت و ماروتْ آشکار***چاهِ بابل را نمودند اختیار
  • تا عذابِ آخرت اینجا کِشند***گُربُزند و عاقل و ساحِرْ وَشند4
  • نیک کردند و بجای خویش بود***سهل‌تر باشد زِ آتشْ رنجِ دود
  • حدّ ندارد وصفِ رنجِ آن جهان***سَهل باشد رنجِ دنیا پیش آن
  • ای خُنُک آن کاو جهادی می‌کند***بر بدن زَجریّ و دادی می‌کند
  • تا ز رنجِ آن جهانی وا رهد***بر خود این رنجِ عبادت می‌نهد
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: نصیحت‌کردنِ رسولْ بیمار را، و دعا‌آموزیدنْ او را‌‌‌‌.
    2. در نسخۀ قونیه این بیت با بیت قبل این‌گونه آمده است: 
      چون گرفتارِ گُنَه می‌آمدم*** غرقه دست اندر حَشایِش می‌زدم.
    3. بعد از این بیت در میرخانی و برخی نسخ این عنوان آمده: «ذکرِ دشواریِ عذابِ آخرت و سختی آن»، به‌جهت ایجاد انفصال نامناسب حذف شد.
    4. گُربُز: زیرک.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

132
  • من همی‌گفتم که: ”یا رَب، آن عذاب***هم در این عالَم بِران بر منْ شتاب
  • تا در آن عالَم فراغَت باشدم“***در چنین درخواست تا دم می‌زدم
  • این‌چنین رنجوری‌ای پیدام شد***جانِ من از رنجْ بی‌آرام شد
  • مانده‌ام از ذکر و از أورادِ خَود***بی‌خبر گشتم ز خویش و نیک و بد
  • گر نمی‌دیدم کُنونْ من رویِ تو***ای خجسته وِ‌ای مبارک بویِ تو1
  • می‌شدم از دستْ من یکبارگی***کردی‌ام شاهانه این غم‌خوارگی‌»
  • گفت: «هی‌هی، این دعا دیگر مکُن***بر‌مَکَن تو خویش را از بیخ و بن
  • تو چه طاقت داری -ای مورِ سَقیم-***که نهد بر تو چنان کوهِ عظیم؟!»
  • گفت: «توبه کردم -ای سلطان- که من***از سرِ جَلدی نَلافم این سخن»2

  • ----------

  • این جهان تیهْ است و تو موسیٰ و ما***از گُنَه در تیهْ مانده مبتلا
  • سال‌ها ره می‌رویم و در أخیر***همچنان در منزلِ اوّلْ اسیر3
  • قومِ موسیٰ راه می‌پیموده‌اند***آخِر اندر گامِ اوّل بوده‌اند
  • 🔹 راز می‌گفتند پیدا و نهان***جملگی مرد و زن و پیر و جوان:
  • «گر دلِ موسیٰ ز ما راضی بُدی***تیهْ را راه و کَرانْ پیدا شدی
  • ور به‌کلْ بیزار بودی او ز ما***کی رسیدی مَنّ و سَلویٰ از سَما؟!
  • کی ز سنگی چشمه‌ها جوشان شدی؟!***در بیابانْمان امانِ جان شدی‌؟!
  • بل به‌جای خوان، خودْ آتش آمدی***اندر این منزلْ لَهَب بر ما زدی
  • چون دو دل شد موسی اندر کارِ ما***گاهْ خَصمِ ماست گاهی یارِ ما
  • خَشمش آتش می‌زند در رختِ ما***حِلمِ او رَد می‌کند تیرِ بلا
  • کی بود که حِلم گردد خشم نیز؟***نیست این نادر ز لطفَت ای عزیز!»

  • ----------

    1. 1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: خوی تو.
    2.  نسخۀ قونیه: نَلافم هیچ فن.
    3. بعد از این بیت در میرخانی و برخی نسخ این عنوان آمده: « ذکر قوم موسیٰ علیه السّلام، و پشیمانی ایشان»، به‌جهت ایجاد انفصال نامناسب حذف شد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

133
  • مَدحِ حاضر وحشت است از بهر این***نام موسیٰ می‌بَرم قاصدْ چنین
  • ور نه موسیٰ کی روا دارد که من***پیش تو یاد آورم از هیچ تن‌؟!
  • عهدِ ما بشکست صد بار و هزار***عهد تو چون کوهِ ثابتْ بر‌قرار
  • عهدِ ما کاه و به هر بادی زَبون***عهدِ تو کوه و ز صد کُه هم فُزون
  • حقِّ آن قُدرت که بر تَلوینِ ما***رحمتی کن ای امیرِ لوْن‌ها
  • خویش را دیدیم و رسواییّ خویش***امتحانِ ما مکُن -ای شاه- بیش
  • تا فَضیحت‌های دیگر را نهان***کرده باشی ای کریمِ مُستَعان
  • بی‌حَدی تو در جمال و در کمال***در کژی ما بی‌حَدیم و در ضَلال
  • بی‌حَدیِّ خویش بگْمار ای کریم***بر کژیّ بی‌حَدِ مُشتی لَئیم
  • هین که از تَقطیعِ ما یک تار مانْد***مِصر بودیم و یکی دیوار مانْد
  • اَلبَقیّه اَلبَقیّه، ای خَدیو!***تا نگردد شادْ کلّی جانِ دیو1
  • بهر ما نی، بهر آن لطفِ نخست***که تو کردی گُمرَهان را باز جُست
  • چون نمودی قدرتت، بنْمای رحم***ای نهاده رحم‌ها در شَحْم و لَحْم 
  • این دعا گر خشم افزاید تو را***تو دعا تعلیم فَرما، مِهتَرا
  • آن‌چنان کآدم بیفتاد از بهشت***رَجعَتش دادی که رَست از دیوِ زشت
  • دیو کِه بْود کاو زِ آدم بُگذرد؟!***بر چنین نَطْعی از او بازی بَرَد؟!2
  • در حقیقت نفعِ آدم شد همه***لعنتِ حاسِد شده آن دمدمه
  • بازی‌ای دید و دو صد بازی ندید***پس ستونِ خانۀ خود را بُرید
  • آتشی زد شب به کِشتِ دیگران***باد سویِ کِشتِ او کَردش روان
  • چشم‌بندی بود لعنتْ دیو را***تا زیانِ خَصم دید آن ریو را
  • خود زیانِ جانِ او شد ریوِ او***گویی آدم بود دیوِ دیوِ او
  • لعنتْ این باشد که کژ بینَش کُند***حاسِد و خودبین و پُر‌کینَش کُند
  • تا بداند که هر آن کاو بد کند***بی‌گمان باز آید و بر وی زند
  • جمله فَرزین‌بندها بیند به عکس***مات بر وی گردد و نقصان و وَکس3
  • ز‌آنکه گر او هیچ بیند خویش را***مُهلِک و ناسور بیند ریش را
  • درد خیزد زین‌چنین دیدنْ درون***درد او را از حجاب آرَد برون
  • تا نگیرد مادران را دردِ زَه***طفل در زادن نیابد هیچ رَه‌4
    1.  البقیّه البقیّه: (تا اینجا که بسیار از دست داده‌ایم پس) بقیّۀ هستی ما را دریاب و از شرّ دیو محفوظ‌دار. خَدیو: امیر و سلطان.
    2. نَطع: بِساط.
    3. فَرزین‌بند: مُهره‌ای که پشتیبان وزیر باشد. وَکس: زیان.
    4. زَه: زاییدن.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

134
  • این امانت در دل و جان حاملَه‌ست***این نصیحت‌ها مثالِ قابلَه‌ست
  • قابله چه‌کْنَد چو زن را درد نیست؟!***درد باید، دردْ کودک را رَهی‌ست
  • آن که او بی‌درد باشد، رهزن است***ز‌آنکه بی‌دردی أنَا الْحَق گفتن است
  • آن أنا، بی‌وقت‌گفتنْ لعنت است***وین أنا، در وقتْ‌گفتنْ رحمت است
  • آن أنا، منصورِ رحمت شد یقین***آن أنا، فرعونِ لعنت شد، ببین
  • لاجَرم هر مرغِ بی‌هنگام را***سر بُریدن واجب است، اِعلام را
  • سر بُریدن چیست؟ کشتنْ نفْس را***در جهاد و ترک‌گفتنْ لَمس را1
  • آن‌چنان‌که ‌نیشِ کژدم بر‌کَنی***تا که یابد او ز کشتنْ ایمنی
  • بر‌کَنی دندانِ پُر زهری ز مار***تا رهد مار از بَلای سنگسار
  • هیچ نَکْشد نفْس را جز ظِلّ پیر***دامنِ آن نفْس‌کُش را سخت گیر
  • چون بگیری سخت، آن توفیقِ هوست***در تو هر قوّت که آید، جذبِ اوست
  • ﴿ما رَمَیتَ إذْ رَمَیتَ﴾ باز دان***هر‌چه دارد جان، بوَد از جانِ جان
  • دست‌گیرنده وی است و بردبار***دم‌به‌دم آن دم از او امّید دار2
  • نیست غم، گر دیر بی‌او مانده‌ای***دیر‌گیر و سخت‌گیرش خوانده‌ای
  • دیر گیرد، سخت گیرد رحمتش***یک دَمَت غایب ندارد حضرتش
  • گر تو خواهی شرحِ این وصل و وِلا***از سرِ اندیشه می‌خوان: ﴿وَ الضُّحیٰ﴾
  • ور تو گویی: «هم بدی‌ها از وی است»***لیک آن نقصانِ فضلِ او کی است؟!
  • آن بَدی دادن کمالِ اوست هم***من مِثالی گویَمَت ای مُحتَشَم3
    1.  نسخۀ قونیه: ترک‌گفتنْ تَفس را (تَفس: گرمی و حرارت).
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: از او امیدوار.
    3. مُحتَشَم: محترم.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

135

  • مثال در بیان معنیِ «یؤمِنُ بِالقَدَرِ، خَیرِهِ و شَرِّه»1

  • کرد نقّاشی دو گونه نقش‌ها***نقش‌های صاف و نقش بی‌صفا
  • نقشِ یوسف کرد و حورِ خوش‌سرشت***نقشِ اِبلیسان و عِفریتانِ زشت
  • هر دو گونه نقشْ زُ اسْتادیّ اوست***زشتیِ او نیست، آن رادیِّ اوست‌2
  • زشت را در غایتِ زشتی کُنَد***جمله زشتی‌ها به گِردش بر‌تَنَد
  • 🔹 خوب را در غایتِ خوبی کِشد***حسِّ عالِمْ چاشنی از وی چِشد
  • تا کمالِ دانشش پیدا شود***مُنکِرِ استادی‌اش رسوا شود
  • ور نتاند زشت‌کردن، ناقص است***زین سبب خَلّاقِ گَبر و مُخلِص است
  • پس از این رو کفر و ایمان شاهدند***بر خداوندیش هر دو ساجِدند
  • لیک مؤمن دان که طَوعاً ساجِد است***ز‌آنکه جویای رضا و قاصد است
  • هست کَرْهاً گَبرْ هم یزدان پرست***لیک قصدِ او مرادِ دیگر است
  • قلعۀ سلطانْ عمارت می‌کُند***لیک دعویّ امارت می‌کند
  • گشته یاغی تا که مُلکْ او را بوَد***عاقبت خودْ قلعه‌سلطانی شود
  • مؤمنْ آن قلعه برای پادشاه***می‌کُند مَعمور، نی از بهرِ جاه
  • زشت گوید: «ای شَهِ زشت‌آفرین!***قادری بر خوب و بر زشتِ مَهین»
  • خوب گوید: «ای شَهِ حُسن و بَها***پاک گردانیدی‌ام از عیب‌ها
  • 🔹 حُمدُ لَک و الشُّکرُ لَک، یا ذَا الْمِنَن***حاضریّ و ناظری بر حالِ من»
  • 🔹 حاصل آنکه او هر آنچه خواست، کرد***خوب را و زشت را چون خار و وَرد
  • 🔹 اوست بر هر پادشاهی پادشا***کار‌سازِ ﴿یَفعَلُ اللَهْ ما یَشا﴾
    1. رسول اکرم صلی‌اللٰه عليه و آله و سلّم : «فمَن لم يؤمن بالقَدَرِ خَيرِه و شَرِّهِ، أحرَقَه اللٰهُ بالنّار؛ هرکس به خیر و شرّ تقدیر خداوندی ایمان نداشته باشد خداوند او را به آتش جهنم می‌سوزاند.»
    2. راد: خردمند و دانا.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

136

  • دعا و توبه آموختنِ رسولْ صلَّی اللٰهُ علیه و آله و سلّم آن بیمار را

  • گفت پیغمبر مر آن بیمار را:***«این بگو: ”کِای سَهل‌کُن دشوار را
  • آتِنا فی دارِ دُنیانا حَسَن***آتِنا فی دارِ عُقبانا حَسَن
  • راه را بر ما چو بُستان کُن لطیف***مقصدِ ما لطفِ خود کن ای شریف“‌»

  • ----------

  • مؤمنان در حَشْر گویند: «ای مَلَک***نی که دوزخ بود راه مشترَک‌؟!
  • مؤمن و کافر بر آن باید گذار؟!***ما ندیدیم اندر این رَه دود و نار!1
  • نَک بهشت و بارگاهِ ایمنی***پس کجا بود آن گذرگاهِ دَنی؟!‌»
  • پس مَلَک گوید که: «آن روضه‌یْ خُضَر***کآن فلان‌جا دیده‌اید اندر گذر
  • دوزخ آن بود و سیاستگاهِ سخت***بر شما شد باغ و بستان و درخت
  • چون شما این نفْسِ دوزخ‌خوی را***آتشیِّ گَبرِ فتنه‌جوی را
  • جَهدها کردید تا شد پُر‌صفا***نار را کُشتید از بهر خدا
  • آتشِ شهوت که شعله می‌زدی***سبزۀ تقوا شد و نور هُدی
  • آتشِ خشم از شما هم حِلم شد***ظلمتِ جهل از شما هم علم شد
  • آتشِ حرص از شما ایثار شد***و‌آن‌ حسد چون خار بُد، گلزار شد
  • چون شما این جمله آتش‌های خویش***بهر حق کُشتید جمله پیش پیش
  • نفْسِ ناری را چو باغی ساختید***اندر او تخمِ وفا انداختید
  • بلبلانِ ذِکر و تسبیح اندر او***خوش سُرایان در چمن بر طرْفِ جو
  • داعیِ حق را اجابت کرده‌اید***وز جَحیمِ نفْس آب آورده‌اید
  • 🔹 از جِنان سویِ جِنان کردید باب***از حَمیمِ نفْس آوردید آب
  • دوزخِ ما نیز در حقّ شما***سبزه گشت و گلشن و برگ و نوا
  • چیست احسان را مکافات ای پسر؟***لطف و احسان و ثوابِ معتبَر2
  • نی شما گفتید: ”ما قربانی‌ایم***پیشِ اوصافِ بَقا ما فانی‌ایم
  • ما اگر قَلّاش اگر دیوانه‌ایم***مستِ آن ساقیّ و آن پیمانه‌ایم‌3
    1.  سوره مریم آیه 71؛ ﴿وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وارِدُها كانَ عَلى‌ رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيًّا﴾. و عن الصادق عليه السلام‌ أنه سئل عن الآية فقيل له: أنتم أيضا واردوها؟ فقال: «جزناها و هي خامدة».
    2.  سوره الرحمن، 60؛ ﴿هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ﴾
    3. قَلّاش: بینوا، تهیدست.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

137
  • بر خط و فرمانِ او سر می‌نهیم***جانِ شیرین را گروگان می‌دهیم
  • تا خیالِ دوست در اَسرارِ ماست***چاکریّ و جان‌سپاری کارِ ماست‌“؟!»
  • هر کجا شمعِ بلا افروختند***صد هزاران جانِ عاشق سوختند
  • عاشقانی کز درونِ خانه‌اند***شمعِ رویِ یار را پروانه‌اند
  • ای دل، آنجا رو که با تو روشنند***وز بلاها مر تو را چون جوشنند
  • در میانِ جانْ تو را جا می‌کُنند***تا تو را پُر‌باده چون جامی کُنند
  • در میانِ جانِ ایشان خانه گیر***در فَلَک خانه کن ای بَدرِ مُنیر
  • چون عطارُد دفترِ دل وا کُنند***تا که بر تو سِرّها پیدا کنند
  • پیشِ خویشان باش چون آواره‌ای***بر مَهِ کامل زَن ار مَه‌پاره‌ای‌1
  • جزو را از کلِّ خودْ پرهیز نیست***با مخالف این همه آمیز چیست‌؟!
  • جنس را بین، نوع گشته در روَش***غیب‌ها بین، گشته عیْن از پرتوَش2
  • تا چو زنْ عِشوه خَری ای بی‌خِرَد***از دروغ و عشوه کی یابی مدد؟!
  • چاپلوس و لفظِ شیرین و فریب***می‌ستانی می‌نهی چون زر به جیب‌3
  • مر تو را دشنام و سیلیّ شَهان***بهتر آید از ثَنای گُمرَهان
  • صَفعِ شاهان خور، مخور شهدِ خَسان***تا کسی گردی زِ اقبالِ کَسان4
  • ز‌آنکه ز‌یشان خَلعت و دولت رسد***در پناهِ روح، جان گردد جسد
  • هر کجا بینی برهنه و بی‌نوا***دان که او بُگریختَه‌ست از اوستا
  • تا چنان گردد که می‌خواهد دلش***آن دلِ کورِ بَدِ بی‌حاصلش
  • گر چنان گشتی که اُستا خواستی***خویش را و خویش را آراستی5
  • هر که از اُستا گریزد در جهان***او ز دولت می‌گریزد؛ این بِدان
  • پیشه‌ای آموختی در کسبِ تن***چنگ اندر پیشۀ دینی بزن
  • در جهانْ پوشیده گشتیّ و غَنیّ***چون بُرون آیی از اینجا، چون کنی؟!
    1. چون: اگر.
    2.  نسخۀ قونیه: 
      ...در روِش*** غیب‌ها بین، عین گشته در رَهِش. 
      شرح اسرارالغیوب: غین‌ها بین، عین گشته در زَهِش. شرح بحرالعلوم: عیب‌ها را بین گشته عین از پرتواش.
    3.  نسخۀ قونیه: چون زن به جیب.
    4. صَفع: سیلی، پس‌گردنی.
    5.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: خویش را و خلق را.خویش (2): خویشان.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

138
  • پیشه‌ای آموز کاندر آخرت***اندر آید دَخلِ کسبِ مَغفِرت‌1
  • آن جهان شهری‌ست پر بازار و کسب***تا نپنداری که کسب اینجاست حَسْب2
  • حق تعالیٰ گفت: ”این کسبِ جهان***پیشِ آن کسب است لَعْبِ کودکان
  • همچو آن طفلی که بر طفلی تَنَد***شکلِ صحبت‌کُنْ مِساسی می‌کُند3
  • 🔹 آن مِساسِ طفل چه بْوَد؟ بازی‌ای***با جِماعِ رستمیّ و غازی‌ای
  • کودکان سازند در بازی دکان***سود نبوَد جز که تعطیلِ زمان
  • شب شود در خانه آید گرْسُنه***کودکان رفته، بمانْده یک تَنه
  • این جهانْ بازی‌گَه است و، مرگْ شب***باز‌گردی کیسه خالی پُر‌تَعَب
  • 🔹 سوی خانه‌یْ گور تنها مانده‌ای***با فَغان، وا حَسرَتا بر‌خوانده‌ای
  • کسبِ دینْ عشق است و جذبِ اندرون***قابلّیتْ نورِ حق دان ای حَرون4
  • کسبِ فانی خواهدت این نفْسِ خَس***چند کسبِ خَس کُنی؟! بُگذار، بس!‌5
  • نفْسِ خَس گر جویَدت کسبِ شریف***حیله و مکری بوَد آن را ردیف

  • بیدار‌کردنِ ابلیسْ معاویه را که: «وقت نماز بیگاه شد!»

  • در خبر آمد که آن معاویه***خُفته بُد در قصر در یک زاویه‌6
  • قصر را از اندرون درْ بسته بود***کز زیارت‌های مردم خسته بود
  • ناگهان مردی ورا بیدار کرد***چشم چون بُگشاد، پنهان گشت مرد
  • گفت: «اندر قصرْ کس را ره نبود***کیست کاین گستاخی و جرأت نمود؟»
  • گِرد برگشت و طلب کرد آن زمان***تا بیابد ز‌آن نهان‌گشته نشان
  • از پسِ در مُدبِری را دید کاو***در پسِ پرده نهان می‌کرد رو
  • گفت: «هی، تو کیستی؟ نام تو چیست؟»***گفت: «نامم فاش ابلیسِ شَقی‌ست»
  • گفت: «بیدارم چرا کردی به جِدّ؟***راست گو با من، مگو برعکس و ضدّ!»
    1.  علاءالدوله: کسبِ معرفت.
    2. حَسْب: فقط.
    3. صحبت‌کن: مجامعت‌کننده. مِساس: لمس‌کردن.
    4. حَرون: سرکش و نافرمان.
    5.  مثنوی شریف: چند کسبِ حسّ کنی.
    6.  نسخۀ قونیه: 
      در خبر آمد که خالِ مؤمنان*** خُفته بُد در قصر بر بسترْ سِتان.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

139
  • گفت: «هنگام نمازْ آخِر رسید***سوی مسجد زود می‌باید دوید
  • ”عَجِّلوا الطّاعاتِ قَبلَ الفَوت“ گفت***مصطفیٰ چون دُرِّ وحدت را بِسُفت‌»1
  • گفت: «نی نی، این غرض نبوَد تو را***که به خیری رهنما باشی مرا
  • دزد آید از نهان در مَسکَنم***گویدم که: ”پاسبانی می‌کُنم“‌!
  • من کجا باور کنم آن دزد را؟!***دزد کی داند ثواب و مزد را؟!
  • 🔹 خاصه دزدی چون تو قَطّاعُ الطَّریق***از چه رو گشتی چنین بر منْ شَفیق؟»

  • دوّم بار جواب‌گفتنِ ابلیس معاویه را علیهِ اللّعنَة

  • گفت: «ما اوّل فرشته بوده‌ایم***راهِ طاعت را به جان پیموده‌ایم
  • سالِکانِ راه را مَحرَم بُدیم***ساکنانِ عرش را همدم بُدیم
  • پیشۀ اول کجا از دل روَد؟!***مِهرِ اوّل کی ز دل زائل شود؟!
  • در سفر گر روم بینی یا خُتَن***از دلِ تو کی روَد حُبُّ الْوَطَن؟!
  • ما هم از مَستانِ این مِی بوده‌ایم***عاشقانِ درگهِ وی بوده‌ایم
  • نافِ ما بر مِهرِ او بُبریده‌اند***عشقِ او در جانِ ما کاریده‌اند
  • روزِ نیکو دیده‌ایم از روزگار***آبِ رحمت خورده‌ایم از جویبار
  • نی که ما را دستِ فَضلش کاشتَه‌ست؟!***از عدم ما را نه او برداشتَه‌ست؟!
  • ای بسا کز وی نوازش دیده‌ایم***در گلِستانِ رضا گردیده‌ایم
  • بر سرِ ما دستِ رحمت می‌نهاد***چشم‌های لطف بر ما می‌گشاد
  • در گهِ طفلی که بودم شیرجو***گاهوارم را که جنبانید؟! او
  • از که خوردم شیرْ غیرِ شیرِ او؟!***که مرا پرورْد جز تدبیرِ او؟!
  • خویْ کآن با شیر رفت اندرْ وجود***کی توانْ آن را ز مردم وا گشود؟!
  • گر عِتابی کرد دریای کَرَم***بسته کی گردند درهای کرم؟!
  • اصلِ نقدش لطف و داد و بخشش است***قهر بر وی چون غباری از غِش است
  • از برای لطفْ عالَم را بساخت***ذرّه‌ها را آفتابِ وی نواخت
  • فُرقت از قهرش اگر آبستن است***بهر قَدرِ وصلِ او دانستن است
  • می‌دهد جان را فراقش گوشمال***تا بداند قَدرِ اَیّامِ وصال
    1.  نسخۀ قونیه: دُرِّ معنیٰ.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

140
  • گفت پیغمبر که: ”حق فرموده است***قصدِ من از خلقْ احسان بوده است
  • آفریدم تا ز من سودی کنند***تا ز شَهدم دست‌آلودی کُنند
  • نی برای آنکه من سودی کنم***وز برهنه من قَبایی بر‌کَنم‌“
  • چند روزی گر ز پیشم رانده است***چشمِ من در رویِ خوبش مانده است
  • کز چنان رویی چنین قَهر ای عجب!***هر کسی مشغول گشته در سبب
  • من سبب را ننْگرم، کآن حادِث است***ز‌آنکه حادِث حادِثی را باعث است
  • لطفِ سابق را نظاره می‌کنم***هر‌چه آن حادِث، دو پاره می‌کنم
  • ترکِ سجده از حسد گیرم که بود***آن حسد از عشق خیزد، نَز جُحود
  • هر حسد از دوستی خیزد چنین***که شود با دوستْ غیری هم‌نشین‌1
  • هست شرطِ دوستی غیرت پَزی***همچو شرطِ عطسه، گفتن: ”دیر زی“
  • چون‌که ‌بر نَطعش جز این بازی نبود***گفت: ”بازی کن“، چه دانم در‌فُزود؟!2
  • آن یکی بازی که بُد، من باختم***خویشتن را در بلا انداختم
  • در بلا هم می‌چشم لَذّاتِ او***ماتِ اویَم، ماتِ اویَم، ماتِ او»

  • ----------

  • چون رهاند خویشتن را -ای سَره-***هیچ‌کس در شش جهت زین شش‌دره؟!
  • جزوِ شِش از کلِّ شِش چون وا رهد؟!***خاصه که بی‌چون مر او را کژ نهد!
  • هر که در شِش، او درونِ آتش است***اوش برْهاند که خَلّاق شِش است
  • خود اگر کفر است و گر ایمانِ او***دستبافِ حضرت است و آنِ او

  • باز تقریر‌کردنِ معاویه مکرِ ابلیس علیهِ‌اللّعنَة را با او

  • گفت امیر او را که: «این‌ها راست است***لیک بخشِ تو از این‌ها کاست است
  • صد هزاران چون مرا تو ره زدی***حفره کردی، در خَزینه آمدی
  • آتشی؛ از تو بسوزم، چاره نیست***کیست کز دستِ تو جامَه‌ش پاره نیست؟!‌3
  • طَبعَت -ای آتش- چو سوزانیدنی‌ست***تا نسوزانی تو چیزی، چاره نیست
  • لعنت این باشد که سوزانت کُند***اوستادِ جمله دزدانت کند
    1.  نسخۀ قونیه: از دوستی خیزد یقین.
    2. نَطع: صفحۀ شطرنج.
    3.  نسخۀ قونیه: از تو نسوزم.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

141
  • با خدا گفتی، شنیدی روبرو***من که باشم پیشِ مکرت ای عَدو؟!
  • معرفت‌های تو چون بانگِ صَفیر***بانگِ مرغان است، امّا مرغ‌گیر
  • صد هزاران مرغ را او ره زدَه‌ست***مرغْ غَرّه: ”کآشنایی آمدَه‌ست“
  • در هوا چون بشْنوَد بانگِ صَفیر***از هوا آید، شود اینجا اسیر
  • قومِ نوح از مکرِ تو در نوحه‌اند***دل کباب و سینه شَرحه شَرحه‌اند
  • عاد را تو باد دادی در جهان***در‌فِکندی در عذاب و اَندُهان
  • از تو بود آن سنگسارِ قومِ لوط***در سیاه‌آبه ز تو خوردند غوط
  • مغزِ نُمرود از تو آمد ریخته***ای هزاران فتنه‌ها انگیخته
  • عقلِ فرعونِ زَکیِّ فیلسوف***کور گشت، از تو نیابید او وُقوف
  • بو لَهَب هم از تو نااَهلی شده***بو الحَکَم هم از تو بوجَهلی شده
  • ای بر این شطرنج بهر یاد را***مات کرده صد هزار استاد را
  • ای ز فَرزین بَندهای مشکلت***سوخته جان‌ها، سیَه گشته دلت
  • بَحرِ مَکری تو و خَلقان قطره‌ای***تو چو کوهی وین سَلیمانْ ذرّه‌ای
  • که رهد از مکر تو ای مُختَصِم؟!***غرقِ طوفانیم، إلّا مَن عُصِم!
  • بس ستاره‌یْ سَعد از تو مُحتَرِق***بس سپاهِ جمع از تو مُفتَرِق
  • 🔹 بس مسلمان کز تو دینْ در‌باخته***سرنگون تا قعرِ دوزخ تافته
  • 🔹 بس چو بَلعَم از تو نومید آمده***بس چو بَرصیصا ز تو کافر شده»

  • باز جوابِ ابلیس مر معاویه را در إخفای مکر

  • گفت ابلیسش: «گُشا این عِقد را***من مِحَکّم قلب را و نقد را1
  • امتحانِ شیر و کَلبَم کردْ حق***امتحانِ نقد و قلبم کردْ حق
  • قلب را من کی سیه‌رو کرده‌ام؟!***صِیرَفیّ‌ام؛ قیمتِ او کرده‌ام
  • نیکُوان را رهنمایی می‌کنم***مر بَدان را پیشوایی می‌کنم
  • باغبانم شاخِ تر می‌پرورم***شاخ‌های خشک را هم می‌بُرم‌2
    1.  نسخۀ قونیه: گُشای این عُقده‌ها.
    2. این بیت با بیت بالا با هم به این شکل آمده است: 
      نیکُوان را رهنمایی می‌کنم*** شاخ‌های خشک را هم می‌بُرم.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

142
  • 🔹 صالحان را پیشوا و مَأمَنَم***طالِحان را نیز یاری می‌کنم1
  • این علف‌ها می‌نهم، از بهر چیست؟***تا پدید آید که حیوانْ جنسِ کیست
  • سگ از آهو چون بزاید کودکی***در سگیّ و آهویی دارد شَکی
  • تو گیاه و استخوان پیشش بریز***تا کدامین سو کُند او گامْ تیز
  • گر ‌به‌سوی استخوان آید، سگ است***ور گیا جویَد، یقین آهو رَگ است
  • قهر و لطفی جفت شد با یکدگر***زاد از این هر دو، جهانِ خیر و شَر
  • تو گیاه و استخوان را عرضه کن***قوتِ نفْس و قوتِ جان را عرضه کن
  • گر غذای نفْس جویَد، أبتَر است***ور غذای روح خواهد، سَرور است
  • گر کند او خدمتِ تن، هست خر***ور روَد در بَحرِ جان، یابد گُهر
  • ‌گر‌چه این دو مختلف خیر و شَرَند***لیک این هر دو به یک کار اَندرَ‌ند
  • انبیا طاعاتْ عرضه می‌کُنند***دشمناْن شَهْوات عرضه می‌کُنند
  • نیک را چون بَد کُنم؟! یزدان نی‌ام***داعیَم من، خالقِ ایشان نی‌ام
  • خوب را من زشت سازم؟! رَبّ نی‌ام***زشت را و خوب را آیینه‌ام
  • سوخت هندو آینه از درد را:***”کاین سیه‌رو می‌نماید مرد را“
  • گفت آیینه: ”گناه از من نبود***جُرمْ آن را نِه که آیینه زُدود
  • او مرا غَمّاز کرد و راستگو***تا بگویم زشت کو و خوب کو“
  • من گواهم، بر گُوا زندان کجاست؟!***زَ اهلِ زندان نیستم، یزدان گُواست
  • هر کجا بینم درختی میوه‌دار***تربیت‌ها می‌کنم من دایه‌وار
  • هر کجا بینم درختِ تلخ و خُشک***می‌بُرم من، می‌شناسم پُشک و مُشک2
  • خشک گوید باغبان را: ”کِایْ فَتیٰ***مر مرا چه می‌بُری سرْ بی‌خطا؟!“
  • باغبان گوید: ”خَمُش، ای زشت‌خو!***بس نباشد خُشکیِ تو جُرمِ تو؟!“
  • خشک گوید: ”راستم من، کژ نی‌ام***تو چرا بی‌جُرم می‌بُرّی پی‌ام؟!“
  • باغبان گوید: ”اگر مسعودی‌ای***کاشکی کژ بودی‌ای و تر بودی‌ای
  • جاذِبِ آبِ حیاتی گشته‌ای***اندر آبِ زندگی آغشته‌ای
    1. الحاقی از کلاله.
    2.  نسخۀ قونیه: می‌بُرم من، تا رهد از پُشکْ مُشک.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

143
  • تخم تو بَد بوده است و اصلِ تو***با درختِ خوش نبوده وصلِ تو
  • شاخِ تر ار با خوشی وصلت کند***آن خوشی اندر نهادش بر زند“1
  • گر تو را بیدار کردم بهرِ دین***خویِ اصلِ من همین است و همین»

  • عُنْف‌کردنِ معاویه با ابلیس‌ علیهِ اللّعنَة

  • گفت امیر: «ای راهزن، حجّت مگو***مر تو را ره نیست در من، ره مجو
  • رهزنی تو، من غریب و تاجرم***هر لباساتی که آری، کی خرم؟!
  • گِردِ رَختِ من مگرد از کافری***تو نِه‌ای رَختِ کسی را مشتری
  • مشتری نبْود کسی را راهزن***ور نماید مشتری، مکر است و فن»

  • نالیدنِ معاویه به حق تعالیٰ از مکرِ ابلیس، و نُصرَت خواستن

  • «تا چه دارد این حسود اندر کدو؟!***ای خدا فریادِ ما رَس زین عَدو!
  • گر یکی فصلِ دگر در من دَمد***در رُباید از من این رهزنْ نَمد
  • این حدیثش همچو دود است ای اِلٰه***رحم کن، ور نه گلیمم شد سیاه
  • من به حُجّت برنیایم با بِلیس***کُاو‌ست فتنه‌یْ هر شریف و هر خسیس
  • آدمی کاو عَلَّمَ الْأسماء بَگ است***در تگِ چون برقِ این سگ بی‌تگ است‌2
  • از بهشت انداختش بر روی خاک***چون سَمَک در شَستِ او شد از سِماک
  • نوحۀ ﴿إنّا ظَلَمْنا﴾ می‌زدی***نیست دستان و فُسونش را حَدی
  • اندرونِ هر حدیثِ او شَر است***صد هزاران سِحر در وی مُضمَر است
  • مردیِ مردان ببندد در نفَس***در زن و در مرد افروزد هوس!»
    1. بَر: میوه.
    2. عَلَّمَ الأسماء بَگ: امیر و سردار عَلَّمَ الأسماء است یعنی امیری است که خداوند به او أسماء کلّیّة را تعلیم نموده است. تگ: دویدن، شتاب‌کردن. بی‌تگ: بی‌شتاب.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

144
  • «ای بِلیسِ خَلق‌سوزِ فتنه‌جو***بر چی‌ام بیدار کردی؟ راست گو!
  • 🔹 ز آنکه حُجّت در‌نگنجد با منی***هین، غرض را در‌میان نِه بی‌فَنی!»

  • باز تقریرِ ابلیسْ تَلبیسِ خود را با معاویه

  • گفت: «هر مردی که باشد بدگمان***نشْنود او راست را با صد نشان
  • هر درونی که خیال‌اندیش شد***چون دلیل آری، خیالش بیش شد
  • چون سخن در وی روَد، علّت شود***تیغِ غازی دزد را آلت شود
  • پس جوابِ او سکوت است و سکون***هست با اَبله سخن گفتنْ جُنون
  • 🔹 تو ز حق ترس و از او جو قطعِ نفْس***که تو از شرّش بمانْدَه‌ستی به حَبس
  • تو ز من با حق چه نالی ای سَلیم؟!***رو بِنال از شرّ آن نفْسِ لَئیم‌1
  • تو خوری حلوا، تو را دُمّل شود***تب بگیرد، طبعِ تو مختل شود
  • بی‌گُنه لعنت کنی ابلیس را***چون نبینی از خودْ آن تَلبیس را؟!
  • نیست از ابلیس، از توست ای غَویّ***که چو روبَه سویِ دُنبه می‌دوی
  • چون‌که ‌در سبزه ببینی دنبه را***دام باشد، این ندانی روبَها!
  • ز‌آن ندانی کِت ز دانش دور کرد***میلِ دنبه چشمِ عقلت کور کرد2
  • ”حُبُّکَ الْأشیاءَ یُعْمیکَ یُصِمّ“***نَفْسُکَ السَّودا جَنَت، لا تَختَصِم!3
  • تو گُنه بر من مَنِه، کژ مَژ مَبین***من ز بَد بیزارم و از حرص و کین
  • 🔹 حرص و کین هست از طِباعِ مختلف***مر مرا بر چار ضدّ شد مُکتَنِف
  • من بَدی کردم، پشیمانم هنوز***انتظارم تا شبم آید به روز
  • 🔹 هم امیدی می‌پزم با درد و سوز***تا مگر این دِی‌مَهم گردد تَموز4
  • متّهَم گشتم میان خلقْ من***فعلِ خود بر من نهد هر مرد و زن
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: چه نالی: ”ای علیم“؟!
    2.  نسخۀ قونیه: چشم و عقلت.
    3.  احیاء العلوم ج 3 ص 57؛ قال رسول اللٰه صلّی اللٰه علیه و آله و سلّم: «حُبُّك للشى‌ء يُعمى و يُصِمّ؛ محبّت به هرچیزی تو را (از دیدن حقیقت) کور و کر می‌کند!»
      محبت تو نسبت به هرچیزی تو را کور و کر می‌سازد؛ و نفْس سیاه و تیرۀ تو است که جنایت نموده، با دیگری دشمنی نکن!
    4. دی‌مَه: دی‌ماه (زمستان). تَموز: مرداد‌ماه (تابستان).

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

145
  • گرگِ بی‌چاره ا‌‌گر‌چه گرسُنَه‌ست***متّهم باشد، که او در طَنطَنَه‌ست1
  • از ضعیفی چون نتاند راه رفت***خَلق گوید: ”تُخمه است از لوتِ زَفت“»2

  • باز إلحاح‌کردنِ معاویه مر ابلیس را، و جوابِ او

  • گفت: «غیرِ راستی نرْهاندَت***دادْ سویِ راستی می‌خوانَدت
  • راست گو تا وا رَهی از چنگِ من***مکر ننْشاند غبارِ جنگِ من‌»
  • گفت: «چون دانی دروغ و راست را؟***ای خیال‌اندیشِ پُر‌اندیشه‌ها!»
  • گفت: «پیغمبر نشانی داده است***قلب و نیکو را مِحَکّ بنْهاده است
  • گفته است: ”اَلْکِذبُ رَیْبٌ فی القُلوب“***باز ”اَلصِّدقُ طُمَأنینٌ طَروب“3
  • دل نیارامد ز گفتارِ دروغ***آب و روغن هیچ نفْروزد فروغ
  • در حدیثِ راستْ آرامِ دل است***راستی‌ها دانۀ دامِ دل است
  • دل مگر رنجور باشد، بَد دهان***که نداند چاشنیّ این و آن
  • چون شود از رنج و علّت دلْ سَلیم***طعمِ کِذب و صدق را باشد عَلیم
  • حرصِ آدم چون سویِ گندم فُزود***از دلِ آدمْ سَلیمی را رُبود
  • پس دروغ و عِشوه‌ات را گوش کرد***غرّه گشت و زهرِ قاتلْ نوش کرد
  • کژدم از گندم ندانست آن نفَس***می‌پرد تمییز از اَهلِ هَوَس
  • خَلقْ مستِ آرزویند و هویٰ***ز‌آن پذیرایَند دستانِ تو را
  • هر که خود را از هویٰ خو باز کرد***گوشِ خود را آشنای راز کرد»
  • 🔹 همچنان‌که ‌در حکایت گفته‌اند***بشنو آن را تا گشاید بسته‌بند
    1. طنطنه: کرّ و فرّ، شهرت.
    2. تُخمه است: از بسیار خوردن بیمار گشته. لوت: طعام، غذا. زَفت: بسیار.
    3.  نزهة الناظر و تنبیه الخاطر ص 28؛ عن حسن بن علی علیهما السلام عن رسول اللٰه صلّی اللٰه علیه و آله و سلّم: «دَعْ مَا يُرِيبُكَ [إِلَى مَا لَا يُرِيبُكَ‌]، فَإِنّ الْحَقَّ طُمَأْنينَةٌ و الْكَذِبَ‌ رِيبَة؛ آنچه تو را به تردید می‌آورد و آرامش تو را سلب می‌کند رها کن و سراغ آن چیزی برو که چنین نباشد، چرا که به تحقیق حق مایۀ آرامش و سکون است و دروغ مایۀ تردید و ناآرامی».
      ”الکِذبُ رَیْبٌ فی القُلوب“: دروغ مایۀ تردید و ناآرامی دلها است. ”اَلصِّدقُ طُمَأنینٌ طَروب“: صدق و راستگویی مایۀ اطمینان و آرامش و شادی است.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

146

  • شکایتِ قاضی از آفَتِ قضا، و جوابِ نائبْ او را

  • قاضی‌ای بنْشانْدند و می‌گریست***گفت نائب: «قاضیا، گریه ز چیست؟
  • این نه وقت گریه و فریادِ توست***وقتِ شادیّ و مُبارکبادِ تو ست‌!»
  • گفت: «آه، چون حُکم رانَد بی‌دلی؟***در میانِ آن دو عالِمْ جاهلی؟1
  • آن دو خَصم از واقعه‌یْ خود واقِفند***قاضیِ مسکین چه داند زین دو بند؟!
  • جاهل است و غافل است از حالشان***چون رَوَد در خونشان و مالشان؟!»
  • گفت: «خَصمانْ عالِمند و عِلّتی***جاهلی تو، لیک شمعِ ملّتی
  • ز‌آنکه تو علّت نداری در میان***و‌آن‌ فَراغت هست نورِ دیدگان
  • و‌آن‌ دو عالِم را غرضْشان کور کرد***عِلمشان را علّتْ اندر گور کرد
  • جهل را بی‌علّتی عالِم کُند***عِلم را علّت ز دل‌ها بر‌کَند2
  • تا تو رَشوَت نَستَدی، بیننده‌ای***چون طمع کردی، ضَریر و بنده‌ای»

  • ----------

  • «از هویٰ من خوی را وا کرده‌ام***لقمه‌های شهوتی کم خورده‌ام3
  • چاشنی‌گیرِ دلم شد با فروغ***راست را داند حقیقت از دروغ‌»4

  • به إقرار‌آوردنِ معاویه ابلیس عَلَیهِ اللّعنة را

  • 🔹 «ای سگِ مَلعون، جوابِ من بگو***راست پیش آور، دروغی را مجو
  • تو چرا بیدار کردی مر مرا؟***دشمنِ بیداری‌ای تو ای دَغا!
  • همچو خَشخاشی؛ همه خواب آوری***همچو خَمری، عقل و دانش می‌بَری
  • چار میخَت کرده‌ام من، راست گو!***راست را دانم، تو حیلَت‌ها مجو
    1. رسول اللٰه صلی اللٰه علیه و آله و سلم: «القاضی جاهل بین العالِمَین.»
    2.  نسخۀ قونیه: علم را علّت کژ و ظالم کُند.
    3. ادامۀ سخن معاویه است با شیطان.
    4. چاشنی‌گیرِ دلم: حسّ ذائقۀ دلم.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

147
  • من ز هر کس آن طمَع دارم که او***صاحبِ آن باشد اندر طَبع و خو
  • من ز سرکه می‌نَجویم شِکّری***وز مُخَنَّث می‌نَجویم لشگری‌1
  • همچو گَبران می‌نَجویم از بُتی***کاو بوَد حق، یا ز حقْ او آیَتی
  • من ز سِرگین می‌نَجویم بوی مُشک***من در آبِ جو نجویَم خِشتِ خشک
  • 🔹 من نجویم پاسبانی را ز دزد***کارْ ناکرده نجویم هیچ مُزد
  • من ز شیطان این نجویَم کُاو ست غیر***که مرا بیدار گرداند به خیر»

  • راست گفتنِ ابلیسْ ضمیرِ خود را با معاویه

  • گفت بسیار آن بِلیس از مکر و غَدْر***میر از او نشْنید و کرد اِستیز و نَکر
  • از بُنِ دندان بگفتش: «بهرِ آن***کردمت بیدار، می‌دان ای فلان
  • تا رَسی اندر جماعت در نماز***از پیِ پیغمبرِ دولت فَراز
  • گر نماز از وقت رفتی، مر تو را***این جهانْ تاریک گشتی، بی‌ضیا
  • از غَبین و درد رفتی اشک‌ها***از دو چشمِ تو مثالِ مَشک‌ها
  • ذوق دارد هر کسی بر طاعتی***لاجَرم نشْکیبد از وی ساعتی
  • آن غَبین و درد بودی صد نماز***کو نماز و کو فروغِ آن نیاز؟!»2

  • فضیلتِ حسرت خوردنِ آن شخص بر فوتِ نماز جماعت

  • آن یکی می‌رفت در مسجدْ درون***مردم از مسجد همی ‌آمد برون
  • گشت پُرسان که: «جماعت را چه بود***که ز مسجد می‌بُرون آیند زود؟»
  • آن یکی گفتش که: «پیغمبرْ نماز***با جماعت کرد و فارغ شد ز راز
  • تو کجا در می‌روی ای مردِ خام***چون‌که ‌پیغمبر بدادَه‌ست اَلسّلام؟»
  • گفت: «آه» و دود از آن آمد بُرون***آهِ او می‌داد از دل بوی خون
  • آن یکی از جمعْ گفت: «این آه را***تو به من ده، آن نمازِ من تو را»
  • گفت: «دادم آه و پَذرُفتم نماز»***او سِتَد آن آه را با صد نیاز
    1. مُخَنَّث: مردی که صفات زنانه دارد، (ترسو).
    2. این بیت با بیت قبل براساس نسخۀ قونیه جابجا شد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

148
  • 🔹 با نیاز و با تضرّع بازگشت***باز بود و در پی شهباز گشت
  • شب به خواب اندر بگفتش هاتفی***که: «خریدی آبِ حیوان و شِفی!
  • حرمتِ این اختیار و این دُخول***شد نمازِ جملۀ خَلقانْ قبول‌»

  • تتمّۀ اقرارِ ابلیس با معاویه، مکر و فریبِ خود را

  • پس عَزازیلش بگفت: «ای میرِ راد***مکرِ خود اندر میان باید نهاد1
  • گر نمازت فوت می‌شد آن زمان***می‌زدی از دردِ دل آه و فَغان
  • آن تأسّف و‌آن فَغان و آن نیاز***در‌گذشتی از دو صد ذکر و نماز
  • من تو را بیدار کردم از نَهیب***تا نسوزانَد چنین آهی حِجیب2
  • تا چنان آهی نباشد مر تو را***تا بدان راهی نباشد مر تو را
  • من حسودم، از حسد کردم چنین***من عَدوّم، کارِ من مکر است و کین
  • 🔹 مکرِ من دیدی، مباش ایمن ز من***تا شوی صدرِ جهان اندر زَمَن»3

  • تصدیق‌کردنِ معاویه ابلیس را در آن قول

  • گفت: «اکنون راست گفتی، صادقی***از تو این آید، تو این را لایقی
  • عنکبوتی تو، مگس داری شکار***من نی‌ام -ای سگ- مگس، زحمت مَیار!
  • بازِ اسپیدم، شکارم شَه کُند***عنکبوتی کی به گِرد من تند؟!
  • 🔹 کارِ تو این است ای دزدِ لَعین***سوی دوغ آری مگس را زَ انگَبین
  • رو مگس می‌گیر تا تانی، هَلا***سوی دوغی زَن مگس‌ها را صَلا
  • ور بخوانی تو ‌به‌سوی انگبین***هم دروغ و دوغ باشد آن، یقین
    1. عَزازیل: شیطان.
    2. حِجیب: حجاب و پرده.
    3. الحاقی از مثنوی شریف.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

149
  • تو مرا بیدار کردی، خواب بود***تو نمودی کشتی، آن گرداب بود
  • تو در این خیْرم از آن می‌خوانْدی***تا مرا از خیرِ بهتر راندی»

  • گریختنِ دزد از دست صاحب‌خانه به آوازِ شخص دیگر

  • این بدان مانَد که شخصی دزدْ دید***در وُثاق، اندر پیِ او می‌دوید
  • تا دو سه میدان دوید اندر پی‌اش***تا در‌افکنْد از تَعَب اندر خُوی‌اش1
  • اندر آن حمله که نزدیک آمدش***تا بدو اندر‌جَهَد، دریابدش
  • دزدِ دیگر بانگ کردش که: «بیا***تا ببینی این علاماتِ بَلا
  • زود باش و باز گرد ای مردِ کار***تا ببینی حالِ اینجا زار زار»
  • 🔹 چون شنید این مرد، گشت اندیشه‌ناک***گفت با خود: «کشته گیر این جامه چاک»2
  • گفت: «باشد کآن طرف دزدی بوَد***گر نگردم زود، او بر من دوَد
  • بر زن و فرزندِ من دستی زند***بستنِ این دزدْ سودم کی کُنَد؟!
  • این مسلمان از کَرم می‌خوانَدم***گر نگردم زود، پیش آید نَدَم»
  • بر امیدِ شفْقَتِ آن نیک‌خواه***دزد را بُگذاشت، باز آمد به راه
  • گفت: «ای یارِ نِکو، احوال چیست؟***این فَغان و بانگ تو از دستِ کیست؟»
  • گفت: «اینک بینْ نشانِ پای دزد***کاین طرف رفتَه‌ست دزدِ زن به مُزد3
  • نَک نشانِ پای دزدِ قَلتَبان***در پی او رو بدین نقش و نشان‌»4
  • گفت: «ای اَبله، چه می‌گویی مرا؟!***من گرفته بودم آخر مر وِرا!
  • دزد را از بانگِ تو بُگذاشتم***من تو خر را آدمی پنداشتم!
  • این چه ژاژ است و چه هرزه ای فلان؟!***من حقیقت یافتم، چه بْود نشان؟!»
  • گفت: «من از حق نشانت می‌دهم***این نشان است، از حقیقت آگهم»
  • گفت: «طَرّاری تو یا خود اَبلهی؟***بلکه تو دزدیّ و زین حال آگهی
  • خَصمِ خود را می‌کشیدم مو‌کِشان***تو رهانیدی وِرا: ”کِاینَک نشان“؟!»

  • ----------

    1. خُوی: عَرَق.
    2. اصلاح‌شده براساس مثنوی شریف. میرخانی: گشته گیر.
    3. زن‌به‌مُزد: بی‌غیرت.
    4. قَلتَبان: بی‌غیرت.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

150
  • تو جهت‌گو، من بُرونم از جهات***در وِصالْ آیات گو یا بَیِّنات؟!1
  • صُنْع بیند مردِ مَحجوب از صفات***در صفاتْ آن است کاو گم کرد ذات
  • واصِلان چون غرقِ ذاتند ای پسر***کی کنند اندر صفاتِ او نظر؟!
  • چون‌که ‌اندر قعرِ جو باشد سَرت***کی به رنگِ آب افتد مَنظَرت؟!
  • ور به رنگِ آب باز آیی ز قَعر***پس پَلاسی بِستَدی، دادی تو شَعر2
  • طاعتِ عامه، گناهِ خاصِگان***وَصلَتِ عامه، حجابِ خاص دان!3
  • گر وزیری را کُنَد شَه مُحتَسِب***شَه عَدویِ او بوَد، نبوَد مُحِبّ4
  • هم گناهی کرده باشد آن وزیر***بی‌سبب نبوَد تَغَیُّرْ ناگزیر
  • آن‌که زَ اوّل مُحتَسِب بُد، خود وِرا***بخت و روزی آن بُدَه‌ست از ابتدا
  • لیک آن کاوّل وزیرِ شَه بُدَه‌ست***مُحتَسِب‌کردن، سببْ فعلِ بَد است
  • چون تو را شَه ز‌آستانه پیش خوانْد***باز سویِ آستانه باز رانْد
  • تو یقین می‌دان که جُرمی کرده‌ای***جَبر را از جهلْ پیش آورده‌ای
  • که: «مرا روزیّ و قسمتْ این بُدَه‌ست»***پس چرا دی بودت آن دولت به دست؟!5
  • قسمتِ خود، خود بُریدی تو ز جهل***قسمتِ خود را فَزاید مردِ اهل
  • یک مثالِ دیگر اندر کج‌‌رَوی***شاید ار از نَقلِ قرآن بشْنوی

  • قصّۀ مُنافقان و مسجدِ ضِرارْ ساختنِ ایشان‌6

  • این‌چنین کژبازی‌ای در جفت و طاق***با نَبی می‌باختند اهلِ نفاق:
  • «کز برای عِزِّ دینِ احمدی***مسجدی سازیم» و بود آن مُرتَدی
  • این‌چنین کژبازی‌ای می‌باختند***مسجدی جز مسجدِ او ساختند
  • فرش و سقف و قُبّه‌اش آراستند***لیک تفریقِ جماعت خواستند
    1.  نسخۀ قونیه: آیات کو.
    2. پَلاس: فرش، زیرانداز. شَعر: مو.
    3. عبارتی معروف است که: «حَسَناتُ‌ الأبرارِ سَيِّئاتُ المُقَرَّبين؛ حسنات و اعمال خوب صالحان برای مقرّبان درگاه رُبوبی سیّئه و گناه است». این عبارت مضمون روايتى نيست گرچه حكمى است صحيح و مطلبى است واقعى و حقيقى.
    4. مُحتَسِب: داروغه، مأمور.
    5. دی: دیروز.
    6.  سوره التّوبة: آیات 107 تا 110.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

151
  • نزد پیغمبر به  لابه آمدند***همچو اُشتُر پیش او زانو زدند:
  • «کِای رسولِ حق، برای مُحسِنیّ***سوی آن مسجد قَدم رنجه کُنی
  • تا مبارک گردد از اَقدامِ تو***تا قیامت تازه بادا نامِ تو
  • مسجدِ روز گِل است و روزِ ابر***مسجدِ روزِ ضرورت، وقتِ صبر1
  • تا غریبی یابد آنجا خیر و جا***تا فراوان گردد این خدمت‌سرا
  • تا شعارِ دین شود بسیار و پُر***ز‌آنکه با یاران شود خوشْ کارِ مُرّ
  • ساعتی آن جایگَه تشریف دِه***تزکیه‌یْ ما کن، ز ما تعریف دِه
  • مسجد و اصحابِ مسجد را نواز***تو مَهی، ما شب، دمی با ما بساز
  • تا شود شب از جمالت همچو روز***ای جمالت آفتابِ جان‌فُروز»

  • ----------

  • ای دریغا کآن سخن از دل بُدی***تا مُرادِ آن نفرْ حاصل شدی‌2
  • لفظ کآید بی‌دل و جان بر زبان***همچو سبزه‌یْ تون بوَد ای دوستان‌!
  • هم ز دورش بنْگر و اَندر‌گذر!***خوردن و بو را نشاید ای پسر!
  • سوی لطفِ بی‌وفایان هین مرو!***کآن پُلِ ویران بوَد، نیکو شنو!
  • گر قدم را جاهلی بر وی زند***بشْکند پل و‌آن‌ قدم را بشْکند
  • هر کجا لشکرْ شکسته می‌شود***از دو سه سُستِ مُخَنَّث می‌بوَد3
  • در صف آید با سلاح و مَردوار***دل بر او بِنْهند: «کِاینک یارِ غار»
  • رو بگردانَد چو بیند زخم را***رفتنِ او بشْکنَد پشت تو را
  • این دراز است و فراوان می‌شود***و‌آن‌ چه مقصود است پنهان می‌شود

  • [فریفتنِ منافقانْ پیغمبر را علیه السّلام تا به مسجدِ ضِرارش بَرند]

  • بر رسولِ حق فُسون‌ها خواندند***رَخشِ دَستان سویِ حضرت راندند4
  • آن رسولِ مهربانِ رَحم‌کیش***جز تَبَسُّم، جُز بَلی ناوَرْد پیش
  • شُکرهای آن جماعت یاد کرد***در اجابتْ قاصِدان را شاد کرد
    1.  نسخۀ قونیه: وقتِ فقر.
    2. ای دریغا: ای کاش.
    3. مُخَنَّث: مردی که صفات زنانه بر او غالب باشد.
    4. رَخشِ دستان: اسبِ زال، پدرِ رُستم. (اسب حیله را به تاخت‌و‌تاز آوردند و به‌سمتِ حضرت راندند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

152
  • می‌نمود آن مکرِ ایشان پیشِ او***یک به یک ز‌آن سان که اندر شیرْ مو
  • مویْ را نادیده می‌کرد آن لطیف***شیر را شاباش می‌گفت آن ظریف
  • صد هزاران مویِ مکر و دَمدمه***چشم خوابانید آن دمْ ز‌آن همه‌1
  • راست می‌فرمود آن بَحرِ کَرم:***«من شما را از شما مُشفِق‌ترم
  • من نشسته بر کنارِ آتشی***با فروغ و شعلۀ بس ناخوشی
  • همچو پروانه شما آن‌سو دَوان***هر دو دستِ من شده پروانه ران»
  • چون بر آن شد تا روان گردد رسول***غیرتِ حق بانگ زد: «مشنو ز غول!
  • کاین خَبیثان مکر و حیلت کرده‌اند***جمله مَقلوب است آنچه آورده‌اند2
  • قصدِ ایشان جز سیَه‌رویی نبود***خیرِ دین کی جُست ترسا و یهود؟!
  • مسجدی بر جِسرِ دوزخ ساختند***با خدا نردِ دَغاها باختند
  • قصدشان تفریقِ اصحابِ رسول***فضلِ حق را کی شناسد هر فضول؟!
  • تا جُهودی را ز شامْ اینجا کِشند***که به وعظِ او جُهودان سرخوشند»3
  • گفت پیغمبر که: «آری، لیک ما***بر سرِ راهیم و بر عَزمِ غَزا
  • زین سفرْ چون باز‌گردم، آنگَهان***سوی آن مسجد روان گردم، روان‌»
  • دَفعِشان گفت و ‌به‌سوی غَزْو تاخت***با دَغایان از دَغا نَردی بباخت
  • چون بیامد از غَزا، باز آمدند***طالبِ آن وعدۀ ماضی شدند
  • گفت حقّش: «کِایْ پیمبر، فاش گو!***غَدر را، وَر جنگ باشد، ”باش“ گو»4
  • 🔹 گفت: «کِایْ قومِ دَغَل، خامُش کنید***تا نگویم رازهاتان تن زنید»5
  • چون نشانی چند از اسرارشان***در میان آورْد، بَد شد کارِشان
  • قاصدان زو باز گشتند آن زمان***«حاشَ لِلَّه، حاشَ لِلَّه» دَم زنان
  • هر منافق مُصحَفی زیرِ بغل***سوی پیغمبر بیاورْد از دَغل
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: مکر و موی و دمدمه.
    2. مَقلوب: وارونه.
    3. جُهود: (أبوعامِرِ راهب كه پيامبر أكرم به او لقب فاسِق داده بودند؛ از رؤساء منافقین بود. او قبلا در مدينه از كشيش‌هاى نصارى بود؛ و إسلام آورد و بواسطه توطئه‌ها بر عليه رسول‌اللٰه، از ترس به مكّه گريخت و پس از فتح مكّه به طائف گريخت؛ و پس از فتح طائف به شام گريخت؛ و دائماً از آنجا با مسلمين در ستيز بوده؛ و با منافقين مدينه و مكّه همدست و همداستان؛ و پيوسته آنها را تقويت مى‌كرد كه به روم خواهد رفت؛ و از امپراطور روم لشگرى انبوه با خود به مدينه آورده؛ و تار و پود پيامبر و مسلمين را به باد فنا خواهد داد... رجوع شود به امام‌شناسی ج 10 ص 199)
    4. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: عذر آور جنگ باشد باش گو.ای پیامبر، غَدر و نیرنگِ آنان را آشکارا بازگو کن، هرچند کار به پیکار هم که بکشد، باکی نیست.
    5.  نسخۀ قونیه: گفتْشان: 
      «بس بد درون و دشمنید*** ... .
      تن زنید: ساکت شوید.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

153
  • بهر سوگندان، که أیْمان جُنَّتی‌ست***ز‌آنکه سوگندان کَژان را سنّتی‌ست1
  • چون ندارد مردِ کژ در دینْ وفا***هر زمانی بشکند سوگند را
  • راستان را حاجتِ سوگند نیست***ز‌آنکه ایشان را دو چشمِ روشنی‌ست
  • نقضِ میثاق و عُهود از احمقی‌ست***حفظِ أیمان و وفا کارِ تَقی‌ست2
  • گفت پیغمبر که: «سوگندِ شما***راست گیرم یا که پیغام خدا؟!»
  • باز سوگندی دگر خوردند قوم***مُصحَف اندر دست و بر لبْ مُهرِ صوْم
  • که: «به حقِّ این کلامِ پاکِ راست***که بنای مسجد از بهرِ خداست
  • اندر این‌جا هیچ مکر و حیله نیست***قصدِ ما خودْ صدق و ذکرِ یا رَبی‌ست‌»
  • گفت پیغمبر که: «آوازِ خدا***می‌رسد در گوشِ من همچون صدا
  • مُهر بر گوشِ شما بنْهاد حق***تا به آوازِ خدا نارَد سَبَق
  • نَک صریحْ آوازِ حق می‌آیدم***همچو صاف از دُرد می‌پالایدم‌»
  • همچنان‌که ‌موسی از سویِ درخت***بانگِ حق بشْنید: «کِای مَسعود بخت»
  • از درختْ ﴿إنّی أنَا اللَه﴾ می‌شنید***با کلامْ أنوار می‌آمد پدید3
  • چون ز نورِ وحی وا می‌ماندند***باز نو سوگندها می‌خواندند
  • چون خدا سوگند را خوانده سپر***کی نهد اسپر ز کفْ پیکارگر؟!
  • باز پیغمبر به تکذیبِ صریح***«قَد کَذِبتُم» گفت با ایشان فَصیح
    1. أیمان: ج یَمین، سوگندها. جُنَّة: سپر.
    2. عُهود: ج عَهد، پیمان‌ها. تَقی: پرهیزگار.
    3.  سوره القصص آیه 30.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

154

  • اندیشیدنِ یکی از اصحاب که: «چرا رسول خدا سَتّاری نمی‌کند؟!»

  • تا یکی یاری ز یارانِ رسول***در دلش انکار آمد ز‌آن نُکول:1
  • «کاین‌چنین پیرانِ با شیْب و وَقار***می‌کُندشان این پیمبرْ شرمسار
  • کو کَرم؟! کو سَترْ پوشی؟! کو حَیا؟!***صد هزاران عیب پوشند انبیا!»
  • باز در دلْ زود استغفار کرد***تا نگردد زِ اعتراضْ او روی‌زرد
  • 🔹 لیک آن نقشِ کَجش از دل نرفت***مُهرِ بَد از طبعِ بی‌حاصل نرفت
  • شومیِ یاریّ اصحابِ نِفاق***کرد مؤمن را چو ایشان زشت و عاق
  • باز می‌زارید: «کِای عَلّامِ سِرّ***مر مرا مگْذار بر کُفرانْ مُصِرّ!2
  • دل به دستم نیست همچون دیدِ چشم***ور نه دل را سوزَمی این دَم به خشم»
  • اندر این اندیشه خوابش در ربود***مسجدِ ایشانْش پُر‌سِرگین نمود
  • سنگ‌هاش اندر حَدَث‌جای تَباه***می‌دمید از سنگ‌ها دودِ سیاه3
  • دود در حلقش شد و حلقش بخَست***از نَهیبِ دودِ تلخ از خواب جَست4
  • در زمان در رو فِتاد و می‌گریست:***«کِایْ خدا این‌ها نشانِ مُنکِری‌ست
  • خِلم بهتر از چنین حِلم ای خدا***که کُند از نورِ ایمانم جُدا»5

  • ----------

  • گر بِکاوی کوششِ اهل مَجاز***تو به تو گَنده بوَد همچون پیاز
  • هر یکی از دیگری بی‌مغزتر***صادقان را یک ز دیگر نَغزتر
  • 🔹 صد کمر بسته به مکرْ آن قومِ سست***از نفاق و زرق و دینِ نادرست
  • صد کمرْ آن قومْ بسته بر قَبا***بهرِ هَدمِ مسجدِ اهلِ قُبا6
  • همچو آن اصحابِ فیل اندر حَبَش***کعبه‌ای کردند و حقْ آتش زدش
  • قصدِ خانه‌یْ کعبه کرده ز انتقام***حالشان چون شد؟ فرو خوان از کلام
  • مر سیَه‌رویانِ دین را خودْ جِهیز***نیست إلّا حیلت و مکر و ستیز

  • ----------

    1. نُکول: عقوبت.
    2. مُصِرّ: إصرار‌کننده.
    3. حدث‌جا: بیت‌الخَلا.
    4. بخَست: بیازُرْد.
    5. خِلم: 1) خشم و غضب؛ 2) گِل چسبناک.
    6. هدم: ویران‌ساختن.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

155
  • هر صحابی دید ز‌آن مسجدْ عَیان***واقعه، تا شد یقینْشان سرِّ آن
  • واقِعات ار باز گویم یک به یَک***پس یقین گردد صَفا بر اهلِ شک
  • لیک می‌ترسم ز کشفِ رازشان***نازَنینانَند و زیبَد نازِشان
  • شَرعْ بی‌تقلید می‌پَذرُفته‌اند***بی‌مِحَکّ آن نَقد را بگْرفته‌اند
  • حکمتِ قرآن چو ضاله‌یْ مؤمن است***هر کسی در ضالۀ خود موقِن است1

  • قصّۀ آن مرد که اُشتُرِ ضالّۀ خود را می‌جُست و می‌پرسید

  • اُشتُری گم کردی و جُستی‌ش چُست***چون بیابی، چون ندانی کآنِ تو ست؟!
  • ضاله چه بْود؟ ناقۀ گم‌کرده‌ای***از کَفَت بُگریخته در پرده‌ای
  • کاروان در بار‌کردن آمده***اُشتُرِ تو از میانه گم شده
  • می‌دوی این‌سو و آن‌سو خشک لب***کاروان شد دور و نزدیک است شب
  • رَختْ مانده بر زمین در راهِ خوْف***تو پیِ اُشتُر روان گشته به طوْف:
  • «کِایْ مسلمانان که دیدَه‌ست اُشتُری؟***جَسته بیرون بامداد از آخوری
  • هر که بر‌گوید نشان از اُشتُرم***مژدگانی می‌دهم چندین دِرَم‌»
  • باز می‌جویی نشان از هر کسی***ریش‌خَندت می‌کُند زین هر خَسی:
  • «کُاشْتُری دیدیم می‌رفت این طرف***اُشتُرِ سرخی ‌به‌سوی این علف‌»
  • آن یکی گوید: «بُریده‌گوش بود»***و‌آن‌ دگر گوید: «جُلَش مَنقوش بود»
  • آن یکی گوید: «شتر یک چشم بود»***و‌آن‌ دگر گوید: «ز گَر بی‌پشم بود»
  • از برای مژدگانی صد نشان***از گزافه هر خَسی کرده بیان
  • 🔹 ای دلْ این اسرار را در گوش کن***قِسمِ تو گر هست زین، خوش نوش کن
  • همچنان‌که ‌هر کسی در معرفت***می‌کند موصوفِ غیبی را صفت
    1. ضاله: گمشده. موقن: باورمند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

156

  • متردّد شدن در میانِ مذاهب مختلفه، و بیرون شدن و مَخلَص یافتن

  • فلسفی از نوعِ دیگر کرده شرح***باحِثی مر گفتِ او را کرده جَرح
  • و‌آن‌ دگر در هر دو طعنه می‌زند***و‌آن‌ دگر از زَرقْ جانی می‌کَند
  • هر یکی زین ره نشان‌ها ز‌آن دهند***تا گمان آید که ایشان ز‌آن دِه‌اند
  • این حقیقت دان، نه حقّند این همه***نی به باطل گمرَهانند این رَمه
  • ز‌آنکه بی‌حقْ باطلی ناید پدید***قلب را اَبله به بوی زر خرید
  • گر نبودی در جهانْ نقدی روان***قلب‌ها را خرج‌کردن کی توان؟!
  • تا نباشد راست کی باشد دروغ؟!***آن دروغ از راست می‌گیرد فروغ
  • بر امیدِ راست کژ را می‌خرند***زهر در قندی رود، آنگَه خورند
  • گر نباشد گندمِ محبوب نوش***چه بَرَد گندم‌نمای جو فروش؟!
  • پس مگو: «این جمله دین‌ها باطلند»***باطلان بر بوی حق دامِ دِلَند1
  • پس مگو: «جمله خیال است و ضَلال»***بی‌حقیقت نیست در عالَمْ خیال
  • حق شبِ قدر است در شب‌ها نهان***تا کُند جانْ هر شبی را امتحان
  • نی همه شب‌ها بوَد قَدر ای جوان***نی همه شب‌ها بوَد خالی از آن
  • در میانِ دَلق‌پوشان یک فقیر***امتحان کن و‌آن‌که حقّ است، آن بگیر
  • مؤمنِ کَیِّسْ مُمَیِّز کاو که تا***باز داند پادشا را از گدا‌2
  • گر نه مَعیوبات باشد در جهان***تاجِران باشند جمله‌ اَبلهان
  • پس بوَد کالا شناسی سختْ سَهل***چون‌که ‌عیبی نیست، چه نااهل و اهل‌؟!
  • ور همه عیب است، دانشْ سود نیست***چون همه چوب است، اینجا عود نیست
  • آن‌که گوید: «جمله حقّ است»، احمقی‌ست***و‌آن‌که‌ گوید: «جمله باطل»، او شَقی‌ست
  • تاجرانِ انبیا، کردند سود***تاجرانِ رنگ و بو، کور و کبود
  • می‌نماید مارت اندر چشمْ مال***هر دو چشمِ خویش را نیکو بِمال!
    1.  نسخۀ قونیه: جمله دَم‌ها.
    2.  نهج‌البلاغه خطبه متقین؛ «یا هَمّام، المؤمنُ هو الکَیِّسُ الفَطِن؛ مؤمن همان مرد زیرک و باهوش و داناست!»
      مؤمنِ کَیِّسْ مُمَیِّز: مؤمن رند و زیرک و باقوّۀ تمییز (حق و باطل) است که... .

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

157

  • امتحان‌کردنِ هر چیزی تا ظاهر شود چیزی دیگر که در آن پنهان است

  • منْگر اندر غبطۀ این بیْع و سود***بنْگر اندر خُسرِ فرعون و ثَمود
  • اندر این گردونْ مُکَرَّر کُن نظر***ز‌آنکه حق فرمود: «ثُمَّ ارْجِعْ بَصَر»1
  • یک نظر قانع مشو زین سقفِ نور***بارها بنْگر، ببین ﴿هَلْ مِنْ فُطور؟!﴾2
  • چون‌که ‌گفتت: «کاندر این سقفِ نِکو***بارها بنْگر چو مردِ عیب‌جو»
  • پس زمینِ تیره را دانی که چند***دیدن و تمییز باید در پسند
  • تا بپالاییم صافان را ز دُرد***چند باید عقلِ ما را رنج بُرد؟!
  • امتحان‌های زمستان و خَزان***تابِ تابستان، بهارِ همچو جان
  • بادها و ابرها و برق‌ها***تا پدید آرَد عوارضْ فرق‌ها
  • تا بُرون آرَد زمینِ خاک رنگ***هر‌چه اندر جیْب دارد لَعل و سنگ
  • هر‌چه دزدیدَه‌ست این خاکِ دُژَم***از خزانه‌یْ حقّ و دریای کَرم3
  • 🔹 شَحنۀ تقدیر گوید: «راست گو***آنچه بُردی شرحْ وا دِه مو به مو»
  • دزد یعنی خاک گوید: «هیچ هیچ»***شحنه او را در‌کِشد در پیچ پیچ
  • شَحنه گاهَش لطف گوید چون شِکر***گه بر‌آویزد، کُند هر‌چه بَتَر
  • تا میانِ قهر و لطفْ آن خُفیه‌ها***ظاهر آید ز‌آتشِ خوْف و رَجا
  • آن بهاران، لطفِ شَحنه‌یْ کِبریاست***و‌آن‌ خَزان، تهدید و تَخویفِ خداست
  • و‌آن‌ زمستان، چار‌میخِ معنوی***تا تو -ای دزدِ خَفی- ظاهر شَوی!
  • پس مُجاهِد را زمانی بَسطِ دل***یک زمانی قَبض و درد و غِشّ و غِلّ
    1.  سوره المُلک آیه 3 و 4؛ ﴿هيچگاه در دستگاه آفرينش خداوند رحمن اختلاف و دگرگونى و نقصانى نخواهى يافت! پس با چشم تيزبين و ديده بصيرت بنگر كه آيا ميتوانى در آن سستى و خللى ببينى؟! و سپس ديده تيزبين و چشم بصيرت خود را دوباره بيفكن و بنگر كه در اين حال چشم بصر و ديدۀ بصيرت، زبون و ذليل و ناتوان و حسرت زده به تو باز ميگردد!﴾
    2.  سوره المُلک آیه 3.
    3. دُژَم: افسرده و رنجور.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

158
  • ز‌آنکه این آب و گِلی کَابْدانِ ماست***مُنکِر و دزدِ ضیای جان‌هاست
  • حق تعالیٰ گرم و سرد و رنج و درد***بر تنِ ما می‌نهد ای شیر‌مرد
  • خوْف و جوع و نقصِ اموال و بدن***جمله بهرِ نقدِ جانْ ظاهر‌شدن‌1
  • این وَعید و وعده‌ها انگیختَه‌ست***بهر این نیک و بَدی کآمیختَه‌ست
  • چون‌که حقّ و باطلی آمیختند***نقد و قلبْ اندر چَرَمْدان ریختند2
  • پس مِحَکّ می‌بایدش بُگزیده‌ای***در حقایقْ امتحان‌ها دیده‌ای3
  • تا شود فاروقِ این تَزویرها***تا بوَد دستورِ این تدبیرها
  • «شیر دِه -ای مادرِ موسیٰ- وِرا***و اندر آب اَفکن؛ مَیَندیش از بلا»
  • هر که در روزِ ألَسْت آن شیر خَورد***همچو موسیٰ شیر را تمییز کرد
  • گر تو بر تمییزِ طفلت مولَعی***این زمان یا اُمَّ موسیٰ اِرضِعی4
  • تا ببیند طعمِ شیرِ مادرش***تا فرو ناید به دایه‌یْ بَد سَرَش
  • 🔹 خود برِ تو این حکایتْ روشن است***که غرض نی این حکایت‌گفتن است

  • شرحِ فایدۀ حکایتِ شتر جوینده

  • اُشتُری گم کرده‌ای ای مُعتَمَد***هر کسی زُ اشتُر نشانی می‌دهد
  • تو نمی‌دانی که آن اُشتُر کجاست***لیک دانی کاین نشانی‌ها خطاست
  • و‌آن‌که‌ اُشتُر گم نکرد، او از مِری***همچو آن گم‌کرده جویَد اُشتُری
  • که: «بَلی، من هم شتر گم کرده‌ام***هر که یابد، اُجرتش آورده‌ام»
  • تا در اُشتُر با تو اَنبازی کند***بهر طَمْعِ اُشتُرْ این بازی کند
  • او نشانِ کژ بنَشناسد ز راست***لیک گفتت آن مُقلِّد را عَصاست
  • هر که را گویی: «خطا بود آن نشان»***او به تقلیدِ تو می‌گوید همان
  • چون نشانِ راست گویند و شبیه***پس یقین گردد تو را، لا رَیْبَ فیه
    1.  سوره البقره آیه 155؛ ﴿و هر آينه حتماً و يقيناً ما شما را به مقدارى از ترس و گرسنگى و كمبود مال‌ها و جان‌ها و ثمره‌ها آزمايش می‌كنيم! و اى پيامبر! شكيبايان را بشارت به قبولى و رستگارى از اين امتحان بده!﴾
    2. چَرَمدان: کیسه پوستی و چرمین.
    3. مِحَکّ: (مُرشد).
    4. مولَع: مشتاق. یا أُمَّ موسیٰ اِرضِعی: ای مادر موسیٰ، او را شیر بده.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

159
  • آن، شفای جانِ رنجورت شود***مَظهَرِ حسِّ چو گَنجورت شود1
  • رنگِ روی و قوّتِ بازو شود***2خَلق و خُلقِ یک تو‌اَت صد تو شود
  • چشمِ تو روشن شود، پایت دوان***جسمِ تو جان گردد و جانت روان
  • پس بگویی: «راست گفتی ای امین***آن نشانی‌ها بَلاغ آمد مُبین
  • فیهِ آیاتٌ ثِقاتٌ بَیِّنات***این بَراتی باشد و قَدر و نجات‌»3
  • این نشانْ چون داد، گویی: «پیش رو***وقتِ آهنگ است، پیش‌آهنگ شو
  • پیرویِّ تو کُنم ای راستگو***بوی بُردی زُ اشتُرم، بنْما که کو؟»
  • پیشِ آن کس کاو نَه صاحب‌اُشتُری‌ست***و اندر این جُستِ شتر بهرِ مِری‌ست
  • زین نشانِ راست نفْزودش یقین***جز ز عکسِ ناقه‌جویِ راستین
  • بویْ بُرد از جِدّ و گرمی‌های او***که: «گزافه نیست این هیهای او
  • اندر این اُشتُر نبودش حق ولی***اشتری گم کرده است او هم؛ بَلی»
  • طمْعِ ناقه‌یْ غیرْ روپوشش شده***آنچه زو گم شد، فراموشش شده
  • هر کجا او می‌دود، این می‌دود***از طمع هم‌دردِ صاحب می‌شود
  • کاذِبی با صادقی چون شد روان***آن دروغش راستی شد ناگهان
  • اندر آن صحرا که آن اُشتُر شتافت***اُشتُرِ خود نیز آنْ دیگر بیافت
  • چون بدیدش یاد آورْد آنِ خویش***بی‌طمع شد زُ اشتُرِ آن یارِ خویش
  • آن مُقلِّد شد محقِّق، چون بِدید***اُشتُرِ خود را که آنجا می‌چرید
  • او طلبکارِ شتر آن لحظه گشت***می‌نجُستش تا ندید او را به دشت4
  • بعد از آن، تنهارَوی آغاز کرد***چشم سویِ ناقۀ خود باز کرد
  • گفت آن صادق: «مرا بُگذاشتی***تا به اکنون پاسِ من می‌داشتی»
  • گفت: «تا اکنون فُسوسیّ بوده‌ام***وز طمع در چاپلوسی بوده‌ام5
  • این زمان هم‌دردِ تو گشتم که من***در طلب از تو جدا گشتم به تن
  • از تو می‌دزدیدمی وصفِ شتر***جانِ من دید آنِ خود، شد چشم‌پُر
  • تا نیابیدم، نبودم طالِبش***مِس کُنون مغلوب شد، زر غالِبش
    1. گَنجور: خزانه‌دار، صاحب‌گنج.
    2. این بیت با بیت بالا در نسخۀ قونیه این‌گونه آمده: 
      آن، شفای جانِ رنجورت شود*** رنگِ روی و صحّت و زورت شود. 
    3.  نسخۀ قونیه: قَدرِ نجات.
    4. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: آن طلبکار.
    5. فُسوسیّ: مسخره‌کننده و دلقک.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

160
  • سَیِّئاتم شد همه طاعات، شُکر***هَزْل شد فانیّ و جِدّ اِثبات، شُکر
  • سَیِّئاتم چون وَسیلت شد به حق***پس مزن بر سَیِّئاتم هیچ دَقّ
  • مر تو را صدقِ تو طالب کرده بود***مر مرا جِدّ و طلب صِدقی گشود
  • صدقِ تو آورْد در جُستنْ تو را***جُستنم آورْد در صدقی مرا
  • تخمِ دولت در زمین می‌کاشتم***سُخره و بیگار می‌پنداشتم
  • آن نَبُد بیگار، کسبی بُد درست***هر یکی دانه که کِشتم، صد برُست»

  • ----------

  • دزد سویِ خانه‌ای شد زیردست***چون در‌آمد، دید کآن خانه‌یْ خود است1
  • گرم باش ای سرد، تا گرمی رسد***با درشتی ساز، تا نرمی رسد
  • آن دو اُشتُر نیست، آن یک اُشتُر است***تنگ آمد لفظ، معنی بس پُر است2
  • لفظ در معنی همیشه نارَسان***ز‌آن پیمبر گفت: «قَدْ کَلَّ اللِّسان»
  • نُطقْ اُصطُرلاب باشد در حساب***چه قدَر داند ز چرخ و آفتاب؟!
  • خاصه چرخی کاین فلک ز‌آن پَرّه‌ای‌ست***آفتاب از آفتابش ذرّه‌ای‌ست

  • بیان آنکه در هر نفْسی فتنۀ مسجدِ ضِرار است

  • چون پدید آمد که آن، مسجد نبود***خانۀ حیلَت بُد و دامِ یهود
  • پس نَبی فرمود: «کآن را بر‌کَنید***مَطرحه‌یْ خاشاک و خاکستر کُنید»
  • صاحبِ مسجد چو مسجدْ قلب بود***دانه‌ها بر دام ریزی، نیست جود
  • گوشْت کاندر شَستِ تو ماهی‌رُباست***آن چنین لقمه نه بخشش نه سَخاست
  • مسجدِ اهلِ قُبا کآن بُد جَماد***آنچه کُفْوِ آن نبُد، راهش نداد
  • در جَمادات این‌چنین حیْفی نرفت***زد در آن نا‌کُفْو، امیرِ داد نَفت
  • پس حقایق را که اصلِ اصل‌هاست***دان که آنجا فرق‌ها و فصل‌هاست
  • نی حیاتش چون حیاتِ او بوَد***نی مَماتش چون مَماتِ او بوَد
  • گورِ او هرگز چو گورِ او مَدان***خود چه گویم حالْ فرقِ آن جهان؟!
  • بر مِحَک زن کارِ خود ای مردِ کار***تا نسازی مسجدِ اهلِ ضِرار
  • بس بر آن مسجدکُنان تَسخَر زدی***چون نظر کردی، تو خود ز‌یشان بُدی!
    1. زیردست: پنهانی.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: لفظ و معنی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

161

  • حکایت آن چهار هندو که با هم جنگ می‌کردند و از عیبِ خود بی‌خبر

  • چار هندو در یکی مسجد شدند***بهر طاعت راکِع و ساجد شدند
  • هر یکی بر نیّتی تکبیر کرد***در نماز آمد به مسکینیّ و درد
  • مُؤْذِن آمد، ز‌آن یکی لفظی بجَست:***«کای مؤذِّن، بانگ کردی، وقت هست؟»
  • گفت آن هندوی دیگر از نیاز:***«هی، سخن گفتیّ و باطل شد نماز»
  • آن سوم گفت آن دوم را: «کای عمو***چه زنی طعنه به او؟! خود را بگو!»
  • آن چهارم گفت: «حَمدُ اللَه که من***در‌نیفتادم به چَه چون این سه تن»
  • پس نمازِ هر چهاران شد تباه***عیب‌گویان بیشتر گم کرده راه

  • ----------

  • ای خنُک جانی که عیبِ خویش دید***هر که عیبی گفت، آن بر خود خرید
  • ز‌آنکه نیمِ او ز عِیبِستان شدَه‌ست***و‌آن‌ دگر نیمش ز غِیبِستان بُدَه‌ست
  • چون‌که ‌بر سر مر تو را دَه ریش هست***مرهمت بر خویش باید کارْ بست
  • عیب‌کردنْ خویش را، داروی اوست***چون شکسته گشت، جای اِرْحَموا ست‌1
  • گر همان عیبت نبود، ایمن مباش***بو که آن عیب از تو گردد نیز فاش
  • ﴿لا تَخافوا﴾ از خدا نشْنیده‌ای؟!***پس چه خود را ایمن و خوش دیده‌ای؟!2
  • سال‌ها ابلیسْ نیکونام زیست***گشت رسوا، بین که او را نام چیست
  • در جهانْ معروف بُد عَلیایِ او***گشت معروفی به عکس، ای وایِ او
  • تا نِه‌ای ایمن، تو معروفیّ مجو***رو بشوی از خوْف، پسْ بنْمای رو3
  • تا نرویَد ریشِ تو ای خوش‌ذَقَن***بر دگر ساده زِنَخ طعنه مزن!4
  • این نگر که مبتلا شد جان او***در چَهی افتاد تا شد پندِ تو
  • تو نیفتادی که باشی پندِ او***زهرْ او نوشید، تو خور قندِ او
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: عیب‌کردن ریش را (ریش: عیب).
    2.  سوره فصلت آیه 30؛ ﴿به درستى كه كسانى كه گفتند: پروردگار ما خداست و سپس استقامت ورزيدند، فرشتگان بر آنان فرود مى‌آيند كه نترسيد و محزون نباشيد، و بشارت باد شما را به بهشتى كه در دنيا به آن وعده داده شده ايد.﴾
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: 
      ...***  پاک شو از خوْف، پسْ از امنْ گو.
      پس: سپس.
    4. ذَقَن: زِنَخ، چانه.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

162

  • قصد‌کردنِ غُزان در خونِ مردی تا دیگری بترسد1

  • آن غُزانِ تُرکِ خون‌ریز آمدند***بهر یَغما در یکی دِه در‌شدند
  • دو کس از اَعیانِ دِه دریافتند***در هلاکِ آن یکی بشْتافتند
  • دست بَستندش که قربانش کنند***گفت: «ای شاهان و ارکانِ بلند
  • قصدِ خون من به چه رو می‌کنید؟!***از چه آخر تشنۀ خون مَنید؟!
  • چیست حکمت، چه غرض در کُشتنم؟!***چون چنین درویشم و عریان تَنم‌»
  • گفت: «تا هیبت بر این یارت زند***تا بترسد او و زر پیدا کند»
  • گفت: «آخر او ز من مسکین‌تر است»***گفت: «قاصد کرده است، او را زر است‌»
  • گفت: «چون وهم است، ما هر‌دو یکیم***در مقامِ احتمال و در شَکیم
  • خودْ وِرا بُکْشید اوّل ای شَهان***تا بترسم، من دهم زر را نشان‌!»

  • ----------

  • پس کَرم‌های الٰهی بینْ که ما***آمدیم آخِر‌زمان در انتها
  • آخِرینِ قرن‌ها پیش از قُرون***در حدیث است: «آخِرونَ السّابِقون»‌2
  • تا هلاکِ قومِ نوح و قومِ هود***عارضِ رحمت به جانِ ما نمود
  • کُشت ایشان را که تا ترسیم ازو***ور خودْ این بر‌عکس کردی، وایِ تو

  • بیانِ حالِ خود‌پرستان و ناشُکران از نعمتِ وجود انبیا و اولیا

  • هر که ز‌یشان گفت از عیب و گناه***وز دلِ چون سنگ و از جانِ سیاه
  • وز سبُک‌داریِّ فرمان‌های او***وز فراغت از غمِ فردای او
  • وز هوس، وز عشقِ این دنیای دون***چون زنان هر نقش را بودن زَبون‌3
  • و‌آن‌ نُفور از گفته‌های ناصِحان***و‌آن‌ رمیدن از لِقای صالحان
  • با دل و با اهلِ دل بیگانگی***با شَهانْ تزویر و روبَه‌شانگی
  • سیر‌چشمان را گدا پنداشتن***وز حسدْشان خُفْیه دشمن داشتن
    1. غُزان: ج غُز، گروهی از تُرکانِ غارت‌گر.
    2. پیش از قُرون: در حقیقت آخِرین قرن‌ها مقدّمند.
    3.  نسخۀ قونیه: مَر نفْس را بودن زَبون.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

163
  • گر پذیرد خیرِ تو، گویی: «گداست»***ور نه، گویی: «زَرق و مکر است و دَغاست»
  • گر در‌آمیزد، تو گویی: «طامِع است»***ور نه، گویی: «در تکبّر، مولَع است»
  • 🔹 گر تحمّل کرد، گویی: «عاجز است»***ور غَیور آمد، تو گویی: «گُربُز است»
  • یا منافق‌وار عُذر آری که: «من***مانده‌ام در نفْقۀ فرزند و زن
  • نی مرا پروای سر خاریدن است***نه مرا پروای دینْ ورزیدن است
  • ای فلان ما را به همّتْ یار دار***تا شویم از اولیا پایانِ کار»
  • این سخن هم***نی ز درد و سوز گفتخوابناکی هرزه گفت و باز خُفت
  • «هیچ چاره نیست از قوتِ عیال***از بُنِ دندان کُنم کسبِ حلال»
  • چه حلال؟! ای گشته از اهلِ ضَلال***غیرِ خونِ تو نمی‌بینم حلال!
  • از خدایت چاره هست، از قوت نی!***چاره هست از دین و از طاغوت نی!
  • ای که صبرت نیست از دنیای دون***صبرْ چون داری ز نِعْمَ الْماهِدون؟!1
  • ای که صبرت نیست از پاک و پلید***صبر چون داری از آن کِت آفرید؟!
  • ای که صبرت نیست از ناز و نَعیم***صبر چون داری زِ اَللٰهِ کریم‌؟!
  • 🔹 ای که صبرت نیست از فرزند و زن***صبر چون داری ز حَیِّ ذو الْمِنَن؟!
  • 🔹 ای که صبرت نیست از آبِ سیاه***صبر چون داری تو از خشمِ إلٰه؟!
  • 🔹 ای که می‌گویی: «خدا بخشد تو را»***آن فریبِ غول می‌دان، برتر آ
  • کو خلیلی کاو برون آمد ز غار؟!***گفت: «هذا رَبِّ، هان، کو کردگار؟!
  • من نخواهم در دو عالَم بنْگریست***تا ندانم کاین دو مجلس آنِ کیست
  • بی‌تماشای صفت‌های خدا***گر خورم نان، در گلو گیرد مرا»
  • چون گوارَد لقمه بی‌دیدارِ او؟!***بی‌تماشای گل و گلزارِ او؟!
  • جز به امّیدِ خدا زین آبخَور***کی خورَد یک لحظه غیر از گاو و خر؟!
  • آن‌که ﴿کَالْأنْعام﴾ بُد ﴿بَلْ هُم أضَلّ﴾***‌‌گر‌چه پُر‌مکر است آن گَنده بَغَل
  • مکرِ او سَر زیر و او سرَ زیر شد***روزگاری بُرد و روزش دیر شد
  • فکر‌گاهش کُنْد شد، عقلش خَرِف***عمر شد، چیزی ندارد، چون الف
  • آنچه می‌گوید: «در این اندیشه‌ام»***آن هم از دستانِ این نفْس است هم
  • و‌آنچه‌ می‌گوید: «غفور است و رحیم»***نیست آن جز حیلۀ نفْسِ لَئیم
  • ای ز غم مرده که: «دستِ ما تُهی‌ست»***چون غفور است و رحیم، این ترس چیست‌؟!
    1.  سوره الذاریات آیه 48؛ ﴿و زمين را گسترديم، پس خوب گستراننده‌ای هستیم!﴾

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

164

  • حکایت‌کردن پیری پیشِ طبیب از رنجوریِ خود

  • گفت پیری مر طبیبی را که: «من***در زَحیرم از دِماغِ خویشتن‌»
  • گفت: «از پیری‌ست آن ضعفِ دِماغ»***گفت: «در چشمم ز ظلمت هست داغ‌»
  • گفت: «از پیری‌ست ای شیخِ قدیم»***گفت: «پشتم درد می‌آید عظیم»
  • گفت: «از پیری‌ست ای شیخِ نَزار»***گفت: «هر‌چه می‌خورم، نبوَد گوار»
  • گفت: «ضعفِ معده هم از پیری است»***گفت: «وقتِ دَم مرا دَم‌گیری است»
  • گفت: «آری، اِنقِطاعِ دَم بوَد***چون رسد پیری، دو صد علّت شود»
  • 🔹 گفت: «کم شد شهوَتم یکبارگی»***گفت: «از پیری‌ست این بیچارگی»
  • 🔹 گفت: «پایم سست شد، از ره بمانْد»***گفت: «از پیری‌ست، در کُنجَت نشانْد»
  • 🔹 گفت: «پشتم چون کمانی شد دوتا»***گفت: «از پیری‌ست این رنج و عَنا»
  • 🔹 گفت: «تاریک است چشمم ای حکیم»***گفت: «کز پیری‌ست ای مردِ حَلیم»
  • گفت: «ای احمق، بر این بردوختی؟!***از طبیبی تو همین آموختی؟!
  • ای مُدَمَّغ، عقلت این دانش نداد***که خدا هر درد را درمان نهاد؟!
  • تو خرِ احمق ز اندک مایِگی***بر زمین مانْدی ز کوتَه‌پایگی»
  • پس طبیبش گفت: «کای عمرِ تو شصت***این غضب وین خشم هم از پیری است
  • چون همه***اجزا و اعضا شد نَحیفخویشتن‌داریّ و صبرت شد ضعیف
  • بر نتابد دو سخن، ز‌آن هِی کُنَد***تابِ یک جرعه ندارد، قِی کُند»

  • ----------

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

165
  • جز مگر پیری که از حقّ است مست***در درونِ او حیاتِ طَیِّبَه‌ست
  • از بُرون پیر است و در باطنْ صَبیّ***خود کیانند آن ولیّ و آن نبیّ؟!
  • گر نه پیدایند پیشِ نیک و بد***چیست با ایشان، خَسان را این حسد؟!
  • ور نمی‌دانندشان عِلمُ الْیَقین***چیست این بغض و حِیَل‌سازیّ و کین؟!
  • ور همی ‌دانند بَعث و رستخیز***چون زنندی خویش بر شمشیرِ تیز؟!
  • بر تو می‌خندد، مَبین او را چنان***صد قیامت در درون اَستَش نهان
  • دوزخ و جَنّت همه اجزای اوست***هر‌چه اندیشی تو، او بالای اوست
  • هر‌چه اندیشی، پذیرای فَناست***و‌آن‌که‌ در اندیشه ناید، آن خداست
  • بر درِ این خانه گستاخی ز چیست؟!***گر همی‌دانند کاندر خانه کیست!
  • اَبلَهان تعظیمِ مسجد می‌کُنند***در جَفای اهلِ دلْ جِدّ می‌کُنند
  • آن مَجاز است این حقیقت، ای خَران***نیست مسجد جز درونِ سَروران
  • مسجدی کآن اندرونِ اَولیاست***سجده‌گاهِ جمله است، آنجا خداست
  • تا دلِ مردِ خدا نامَد به درد***هیچ قومی را خدا رسوا نکرد
  • قصدِ جنگِ انبیا می‌داشتند***جسم دیدند، آدمی پنداشتند
  • در تو هست اخلاقِ آن پیشینیان***چون نمی‌ترسی که تو باشی همان؟!
  • 🔹 عادتِ آن ناسپاسان در تو رُست***نایدَت هر بار دَلْو از چَه درست
  • آن نشانی‌ها همه چون در تو هست***چون تو ز ا‌یشانی، کجا خواهی برَست؟!

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

166

  • قصه‌یْ کودکی که در پیش تابوت پدر می‌نالید و سخنِ جوحی1

  • کودکی در پیش تابوت پدر***زار می‌نالید و بر‌می‌کوفت سر:
  • «کای پدر، آخر کجایت می‌بَرند***تا تو را در زیر خاکی بِسپُرند؟
  • می‌بَرندت خانۀ تنگ و زَحیر***نی در او قالیّ و نه در وی حَصیر
  • نی چراغی در شب و نی روزْ نان***نی در آن بویِ طعام و نی نشان
  • نی درش مَعمور و نی سقف و نه بام***نی در آن بهر ضیائی هیچ جام
  • نی در آن از بهر مهمان آبِ چاه***نی یکی هسایه کاو باشد پناه2
  • جسمِ تو که بوسه‌گاهِ خَلق بود***چون شود در خانۀ کور و کبود؟!
  • خانۀ بی‌زینْهار و جای تنگ***کاندر آن نی روی می‌مانَد نه رنگ»
  • زین نَسَق اوصافِ خانه می‌شمُرْد***وز دو دیده اشکِ خونین می‌فشُرْد
  • گفت جوحی با پدر: «کای ارجمند***وَ اللَه این را خانۀ ما می‌بَرند!»
  • گفت جوحی را پدر: «اَبله مشو»***گفت: «ای بابا نشانی‌ها شِنو
  • این نشانی‌ها که گفت او یک به یَک***خانۀ ما را ست بی‌تردید و شک
  • نی حصیر و نی چراغ و نی طعام***نی درش معمور و نه صحن و نه بام‌»

  • ----------

  • زین نَمَط دارند بر خود صد نشان***لیک کی بینند آن را طاغیان؟!
  • خانۀ آن دل که مانَد بی‌ضیا***از شعاعِ آفتابِ کِبریا
  • تنگ و تاریک است چون جانِ جُهود***بی‌نوا از ذوقِ سلطانِ وَدود
  • نی در آن دلْ تابِ نورِ آفتاب***نی گشاده عرصه و نی فَتْحِ باب
  • گورْ خوش‌تر از چنین دل مر تو را***آخر از گورِ دلِ خودْ برتر آ!
  • زنده‌ایّ و زنده زاد، ای شوخِ شَنگ***دل نمی‌گیرد تو را زین گورِ تنگ؟!
  • یوسُفِ وقتیّ و خورشیدِ سَما***زین چَه و زندان بر آ و رو نما!
    1. جوحی: یک شخصیت طنز.
    2. این بیت با بیت بالا در قونیه بدین‌گونه آمده است: 
      نی درش معمور، نی بر بام راه*** نی یکی همسایه کاو باشد پناه.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

167
  • یونُسَت در بَطنِ ماهی پخته شد***مَخلَصش را نیست از تسبیحْ بُدّ1
  • گر نبودی او مُسَبِّحْ بَطنِ نون***حَبس و زندانش بُدی تا ﴿یُبْعَثون﴾‌2
  • او به تسبیح از تَنِ ماهی بجَست***چیست تسبیح؟ آیتِ روزِ ألَسْت
  • گر فراموشت شد آن تسبیحِ جان***بشنو این تسبیح‌های ماهیان
  • هر که دید آن بَحر را، آن ماهی است***هر که دید اَللٰه را، اَللٰهیّ است
  • این جهان دریا و، تَنْ ماهیّ، و روح***یونُسِ مَحجوب از نورِ صَبوح
  • گر مُسَبِّح باشد، از ماهی رهید***ور نه، در وی هضم گشت و ناپدید
  • ماهیانِ جان در این دریا پُرَند***تو نمی‌بینی که کوریّ و نَژند!
  • بر تو خود را می‌زنند آن ماهیان***چشم بُگشا تا ببینی‌شان عَیان
  • 🔹 ماهیانی جمله روحِ بی‌‌جسد***نی در ایشان کِبر و کین و نی حسد
  • ماهیان را گر نمی‌بینی به دید***گوشِ تو تَسبیحشان آخِر شنید
  • صبر‌کردنْ جانِ تَسبیحاتِ تو ست***صبر کن کآن است تسبیحِ درست
  • هیچ تسبیحی ندارد آن دَرَج***صبر کن، «کَالصَّبرُ مِفتاحُ الفَرَج»
  • صبرْ چون پولِ صراط، آن‌سو بهشت***هست با هر خوبْ یک لالای زشت‌3
  • تا ز لالا می‌گریزی، وصل نیست***ز‌آنکه لالا را زِ شاهدْ فصل نیست
  • تو چه دانی ذوقِ صبر ای شیشه دل؟!***خاصه صبر از بهرِ آن شوخِ چِگِل
  • مرد را ذوق از غَزا و کَرّ و فَرّ***مر مُخَنَّث را بوَد ذوق ‌از ذَکَر4
  • جز ذَکَر نی دین او، نی ذِکرِ او***سوی أسفَل بُرد او را فکرِ او
  • گر بر‌آید تا فلک، از وی مَترس***کاو به شُغلِ سُفْل آموزید درس‌5
  • او ‌به‌سوی سُفْل می‌رانَد فرس***‌‌گر‌چه سویِ عِلْو جنبانَد جَرَس
  • از عَلَم‌های گدایانْ ترس چیست؟!***کآن عَلَم‌ها لقمۀ نان را رهی‌ست
  • 🔹 این سخن‌ها را نِکو دریاب تو***ور نمیدانی، شنو از بابْ تو
    1. بُدّ: چاره.
    2. مُسَبِّح: تسبیح‌کننده. تا ﴿یُبعَثون﴾: تا روز رستاخیز.
    3. پول: پل. لالا: غلام.
    4. مُخَنَّث: آن مرد که زنانگی بر او غالب باشد. ذَکَر: آلتِ مردانگی.
    5.  نسخۀ قونیه: به عشقِ سُفل.
      سُفل: پست.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

168

  • ترسیدنِ کودکی از شخصِ صاحب‌جُثّه، و تسکینِ او آن کودک را

  • کِنگِ زَفتی کودکی را یافت فرد***زرد شد کودک ز بیمِ قصدِ مرد
  • گفت: «ایمن باش، ای زیبای من***که تو خواهی بود بر بالای من
  • من اگر هوْلم، مُخَنَّث دان مرا***همچو اُشتُر بَر‌نِشین، می‌ران مرا»

  • ----------

  • صورتِ مردان و معنیْ این‌چنین***از بُرونْ آدم، درونْ دیوِ لَعین
  • آن دُهُل را مانی ای زَفتِ چو عاد***که بر او آن شاخ را می‌کوفْت باد
  • روبَهی اشکارِ خود را باد داد***بهر طَبلی، همچو خیکِ پُر زِ باد
  • چون ندید اندر دُهُل او فَربِهی***گفت: «خوکی بِهْ از این خیکِ تُهی»
  • روبهان ترسند ز آوازِ دُهُل***عاقلش چندان زند که لا تَقُل!

  • قصۀ تیر‌اندازی، و ترسیدنِ او از سواری که در بیشه می‌رفت

  • یک سواری با سلاح و بس مَهیب***می‌شد اندر بیشه بر اسبی نَجیب
  • تیراندازی به حکمْ او را بِدید***پس ز خوْفِ او کمان را در‌کِشید
  • تا زند تیری، سوارش بانگ زد:***«من ضعیفم ‌‌گر‌چه زَفت اَستَم جسد
  • هان و هان منْگر تو در زَفتیّ من***که کَمَم در وقتِ جنگ از پیرزن‌»
  • گفت: «رو که نیک گفتی، ور نه نیش***بر تو می‌انداختم از ترسِ خویش»

  • ----------

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

169
  • بس کسان را آن سِلَح ‌بستن بکُشت***بی ‌رُجولیّت چنان تیغی به مُشت
  • گر بپوشی تو سلاحِ رُستَمان***رفت جانت، چون نباشی مردِ آن
  • جانْ سپر کن، تیغ بُگذار ای پسر***هر که بی‌سر بود، از این شَه بُرد سَر
  • آن سلاحت حیله و مکرِ تو است***هم ز تو زایید و هم جانِ تو خَست
  • چون نکردی هیچ سودی زین حِیَل***ترکِ حیله کن که پیش آید دُوَل
  • چون ‌یکی لحظه نخوردی بَر ز فن***ترکِ فن کن، می‌طلب ربُّ المِنَن
  • چون مبارک نیست بر تو این علوم***خویشتن گولی کُن و بُگذر ز شوم
  • چون ملائک گو که: «لا عِلمَ لَنا***یا الٰهی، غَیرَ ما عَلَّمتَنا»
  • حیله و مکر اندر این رَه سود نیست***هرکه شد مَغرورِ عقل او کودَنی‌ست1
  • 🔹 یک حکایت بشنو ای صاحب‌قبول***در میانِ عقل و جهلِ بوالفُضول

  • قصۀ اعرابی و ریگ در جُوال کردن، و ملامت‌کردنِ آن دانشمندْ او را

  • یک عَرابی بار کرده اُشتُری***یک جُوالِ زَفت، از دانه پُری2
  • 🔹 و‌آن‌ جُوالِ دیگرش از ریگْ پُر***هر دو را او بار کرده بر شتر
  • او نشسته بر سرِ هر دو جُوال***یک حدیث‌انداز کرد او را سؤال
  • از وطن پرسید و آوردش به گفت***و اندر آن پرسش بسی دُرّها بِسُفت
  • بعد از آن گفتش که: «این هر دو جُوال***چیست آکنده؟ بگو مِصداقِ حال!»
  • گفت: «اندر یک جُوالم گندم است***در دگر، ریگی، نه قوتِ مردم است‌»
  • گفت: «تو چون بار کردی این رِمال؟»***گفت: «تا تنها نمانَد این جُوال»
  • گفت: «نیمِ گندم آن تنگ را***در دگر ریز از پیِ فرهنگ را3
  • تا سبُک گردد جُوال و هم شتر»***گفت: «شاباش ای حکیمِ اهل و حُرّ
  • این‌چنین فکر دقیق و رأی خوب***تو چنین عریانْ پیاده در لُغوب؟!»4
  • رحمش آمد بر حکیم و عزم کرد***کِش بر اُشتُر بر‌نشانَد نیک‌مرد
    1. الحاقی از مثنوی شریف.
    2. جَوال: خُرجین.
    3. تنگ: لِنگه.
    4. لُغوب: رنج و سختی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

170
  • باز گفتش: «ای حکیمِ خوش‌سخُن***شِمّه‌ای از حالِ خود هم شرح کُن
  • این‌چنین عقل و کفایت که تو را ست***تو وزیری یا شَهی؟ بر‌گوی راست!‌»
  • گفت: «این هر دو نی‌ام، از عامه‌ام***بنْگر اندر حال و اندر جامه‌ام»
  • گفت: «اُشتُر چند داری؟ چند گاو؟»***گفت: «نی این و نه آن، ما را مَکاو»
  • گفت: «رَختت چیست باری در دکان؟»***گفت: «ما را کو دکان و کو مکان؟!
  • 🔹 نیست قوت و نی رُخوَت و نی قُماش***نی متاع و نیست مَطبَخ، نیست آش»1
  • گفت: «پس از نقد پرسم، نقد چند؟***که تویی تنهارو و محبوب‌پند
  • کیمیای مِسِّ عالَم با تو است***عقل و دانش را گُهَر تو بر‌تو است
  • 🔹 گنج‌ها بنْهاده باشی هر مکان***نیست عاقل‌تر ز تو کس در جهان»
  • گفت: «وَ اللَه نیست یا وَجهَ العَرَب***در همه مُلکَم وُجوهِ قوتِ شب
  • پا برهنه تن برهنه می‌دوَم***هر که نانی می‌دهد، آنجا روَم
  • مر مرا زین حکمت و فضل و هنر***نیست حاصل جز خیال و دردِ سر»
  • پس عرب گفتش که: «شو دور از بَرم***تا نیاید شومیِ تو بر سَرم
  • دور بر آن حکمتِ شومَت ز من***نُطقِ تو شوم است بر اهلِ زَمَن
  • یا تو آن‌سو رو، من این‌سو می‌روَم***ور تو را رهْ پیش، من وا پس شوَم
  • یک جُوالم گندم و دیگر ز ریگ***بِه بوَد زین حیله‌های مُرده‌ریگ
  • 🔹 کاین جُوالِ گندم و ریگم یقین***بِه بوَد زین حکمتِ تو ای مَهین
  • احمقیّ‌ام بس مبارک احمقی‌ست***که دلم با برگ و جانم مُتّقی‌ست»

  • ----------

    1. رُخوَت: ج رَخت.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

171
  • گر تو خواهی کِت شقاوت کم شود***جهد کن تا از تو این حکمت روَد1
  • حکمتی کز طبع زاید وز خیال***حکمتی بی‌فیضِ نورِ ذوالجلال
  • حکمتِ دنیا فَزاید ظَنّ و شکّ***حکمتِ دینی بَرَد فوْقِ فلک
  • زوبَعان زیرکِ آخِرْ زمان***بر‌فُزوده خویش بر پیشینیان2
  • حیله‌آموزانِ جگرها سوخته***فعل‌ها و مکرها آموخته
  • صبر و ایثار و سَخایِ نفْس و جود***باد داده: «کآن بوَد اکسیرِ سود»3
  • فکرْ آن باشد که بُگشاید رهی***راهْ آن باشد که پیش آید شَهی
  • شاهْ آن باشد که از خودْ شَه بوَد***نی به مخزن‌ها و لشکرْ شَه شود
  • تا بمانَد شاهیِ او سَرمَدیّ***همچو عِزِّ مُلکِ دینِ احمدی
  • 🔹 تا قیامت نیست شَرعش را زوال***گشته دور از مُلکِ او عینُ الْکَمال

  • کرامات ابراهیمِ أدهَم بر لب دریا

  • هم زِ ابراهیمِ أدهَم آمدَه‌ست***کاو ز راهی بر لب دریا نشست
  • دَلقِ خود می‌دوخت آن سلطانِ جان***یک امیری آمد آنجا ناگهان
  • آن امیر از بندگانِ شیخ بود***شیخ را بشْناخت، سجده کرد زود
  • خیره شد در شیخ و اندر دَلقِ او***شکلِ دیگر گشته خُلق و خَلقِ او:
  • «کاو رها کرد آن‌چنان مُلکِ شِگرف***بر‌گزید آن فقرِ بس باریکْ حَرف!
  • ترک کرده مُلکِ هفت اقلیم را***می‌زند بر دَلقْ سوزن چون گدا
  • 🔹 مُلکِ هفت اقلیم ضایع می‌کند***چون گدا بر دَلقْ سوزن می‌زند»
  • شیخ واقف گشت از اندیشه‌اش***شیخ چون شیر است و دل‌ها بیشه‌اش
  • چون رَجا و خوْف در دل‌ها روان***نیست بر وی مخفی اسرارِ جهان

  • ----------

    1.  نسخۀ قونیه: تا از تو حکمت کم شود.
    2. زوبَعان: ج زوبَع، شیطانان.
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: باز داده.
      باد داده: بر باد داده.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

172
  • دل نگه دارید -ای بی‌حاصلان-***در حضورِ حضرتِ صاحب‌دِلان
  • پیشِ اهلِ تن، ادب بر ظاهر است***که خدا ز‌یشان نهان و ساتِر است‌1
  • پیشِ اهلِ دل، ادب بر باطن است***ز‌آنکه دِلْشان بر سَرائِرْ فاطِن است
  • تو به‌عکسی؛ پیشِ کوران بهرِ جاه***با حضور آیی، نشینی پایگاه
  • پیشِ بینایان کُنی تَرکِ ادب***نارِ شهوت را از آن گشتی حَطَب
  • چون نداری فِطنَت و نورِ هُدیٰ***بهرِ کوران روی را می‌زن جَلا
  • پیشِ بینایانْ حَدَث بر رویْ مال***ناز می‌کُن با چنین گندیده حال!2

  • ----------

  • شیخْ سوزن زود در دریا فِکَند***خواست سوزن را به آواز بلند
  • صد هزاران ماهیِ اَللٰهی‌ای***سوزنِ زر بر لبِ هر ماهی‌ای
  • سر بر‌آوردند از دریای حق***که: «بگیر -ای شیخ- سوزن‌های حق‌»
  • 🔹 سوزنِ زرّین در آن دندانِ او***که: «بگیر -ای شیخ- سوزن‌های هو»
  • 🔹 گفت: «الٰهی سوزنِ خود خواستم***وا دِه از فَضلَت نشانِ راستم»
  • 🔹 ماهی‌ای دیگر در‌آمد در زمان***سوزنِ او را گرفته در دهان
  • رو بِدو کرد و بگفتش: «کِای امیر***مُلکِ دل بِه یا چنان مُلکِ حَقیر؟!
  • این نشانِ ظاهر است، این هیچ نیست***باطنی جوی و به ظاهر بر مَایست»

  • ----------

  • سوی شهر از باغْ شاخی آورند***باغ و بُستان را کجا آنجا بَرند؟!
  • خاصه باغی کاین فَلَک یک برگِ اوست***بلکه آن مغز است و این عالَم چو پوست
  • بر‌نمی‌داری سویِ آن باغْ گام***بویْ افزون جوی و کُن رفعِ زُکام
  • تا که آن بو جاذِبِ جانت شود***تا که آن بو نورِ چشمانت شود
  • 🔹 تا که آن بو سویِ بُستانت کِشد***وا نماید مر تو را راهِ رَشَد
  • 🔹 چشمِ نابینات را بینا کند***سینه‌ات را سینۀ سینا کند
  • گفت یوسفِ بنِ یعقوبِ نَبی***بهرِ بو: «ألقوا عَلیٰ وَجهِ أبی!»
    1.  نسخۀ قونیه: نهان را ساتِر است.
    2.  مثنوی شریف: ناز کم کن.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

173
  • بهر این بو گفتْ احمد در عِظات***دائماً: «قُرَّةُ عَینی فی الصَّلاة»
  • پنج حسّ با یکدگر پیوسته‌اند***ز‌آنکه این هر پنج، زَ اصلی رُسته‌اند
  • قوّتِ یک، قوّتِ باقی شود***ما بَقی را هر یکی ساقی شود
  • دیدنِ دیده فَزاید عشق را***عشق اندر دل فَزاید صدق را1
  • صدقْ بیداریِّ هر حِسّ می‌شود***حِسّ‌ها را ذوقْ مونِس می‌شود

  • آغاز مُنوَّر‌شدنِ حواسّ عارف به نورِ غیب

  • چون یکی حسّ در روش بُگشاد بند***ما بَقی حِسّ‌ها همه مُبدَل شوند
  • چون یکی حس، غیرِ مَحسوساتِ دید***گشت غیبی بر همه حسّ‌ها پدید
  • چون ز جو جَست از گَلِه یک گوسفند***پس پیا‌پی جمله ز‌آن‌سو بر‌جَهند
  • گوسفندانِ حَواست را بِران!***در چَرا از ﴿أخرَجَ الْمَرْعیٰ﴾ چَران!‌2
  • تا در آنجا سُنبل و ریحان چرند***تا به گلزارِ حقایق ره بَرند
  • هر حِسَت پیغمبرِ حسّ‌ها شود***جملۀ حس‌‌ها در آن جَنَّت کِشد
  • حسّ‌ها با حسِّ تو گویند راز***بی‌زبان و بی‌حقیقت، بی‌مَجاز
  • کاین حقیقتْ قابلِ تأویل‌هاست***وین توهّم مایۀ تَخییل‌هاست
  • آن حقیقت کآن بوَد عین و عَیان***هیچ تأویلی نگنجد در میان
  • چون‌که ‌هر حسْ بندۀ حسِّ تو شد***مر فَلَک‌ها را نباشد از تو بُد
  • چون‌که ‌دَعوی می‌رود در مُلکِ پوست***مغز آنِ که بوَد؟ قِشْرْ آنِ اوست
  • چون تَنازُع افتد اندر تَنگِ کاه***دانه آنِ کیست؟ آن را کن نگاه‌!
  • پس فَلکْ قِشر است و نورِ روحْ مغز***این پدید است، آن خَفی، زین دو مَلَغْز
  • جسمْ ظاهر، روحْ مخفی آمدَه‌ست***جسم همچون آستین، جان همچو دست
  • باز عقل از روحْ مخفی‌تر بوَد***حسْ ‌به‌سوی روحْ زوتر رَه بَرد
    1.  نسخۀ قونیه: عشق در دیده فَزاید صِدق را.
    2.  سوره الأعلیٰ آیه 4؛ ﴿و آن (خدایی) که گیاه را از زمین رویانید.﴾

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

174
  • جنبشی بینی، بدانی زنده است***این ندانی کاو ز عقلْ آکنده است
  • تا که جنبش‌های موزونْ سر‌کُند***جنبشِ مِس را به دانشْ زر کُند
  • ز‌آن مناسب آمدنْ اَفعالِ دست***فهم آید مر تو را که عقل هست
  • روحِ وحی از عقلْ پنهان‌تر بوَد***ز‌آنکه او غیب است و او ز‌آن سر بوَد
  • عقلِ احمد از کسی پنهان نشد***روحِ وَحیَش مُدرَکِ هر جان نشد
  • روحِ وحیی را مناسب‌هاست نیز***در‌نیابد عقل؛ کآن آمد عزیز
  • گَه جنون بیند، گَهی حیران شود***ز‌آنکه موقوف است تا او آن شود
  • چون مناسب‌های اَفعالِ خَضِر***عقلِ موسیٰ بود در دیدش کَدِر
  • نامناسب می‌نمود افعالِ او***پیشِ موسیٰ؛ چون نبودش حالِ او
  • عقلِ موسیٰ چون شود در غیبْ بند***عقلِ موشی چون بوَد ای ارجمند؟!
  • علمِ تقلیدی بوَد بهر فروخت***چون بیابد مشتری، خوش بر‌فروخت
  • مشتریِّ علمِ تحقیقی حق است***دائماً بازار او با رونق است
  • لب ببسته، مست در بیْع و شِریٰ***مشتری بی‌حدّ که ﴿اَللٰهُ اشْتَریٰ﴾
  • درسِ آدم را فرشته مشتری***مَحرَمِ درسش نه دیو است و پری
  • آدم! ﴿أنبِئهُم بِأسما﴾ درس گو***شرح کن اسرارِ حق را مو به مو
  • آن‌چنان کس را که کوتَه‌بین بوَد***در تَلَوُّن غرق و بی‌تَمکین بوَد
  • موش گفتم ز‌آنکه در خاک است جاش***خاک باشد موش را جای مَعاش
  • راه‌ها داند ولی در زیرِ خاک***هر طرف او خاک را کردَه‌ست چاک
  • نفْسِ موشی نیست إلّا لقمه رَند***قدرِ حاجت موش را حسّی دهند1
  • ز‌آنکه بی‌حاجتْ خداوندِ عزیز***می‌نبخشد هیچ‌کس را هیچ چیز
  • گر نبودی حاجتِ عالَمْ زمین***نافریدی هیچ ربُّ العالَمین
  • وین زمینِ مضطربْ محتاجِ کوه***گر نبودی، نافَریدی پر‌شکوه
  • گر نبودی حاجتِ اَفلاک هم***هفت گردون ناوَریدی از عدم
  • آفتاب و ماه و این اِستارگان***جز به حاجت کی پدید آمد عَیان‌؟!
  • پس کَمَندِ هست‌ها حاجت بوَد***قدرِ حاجت مرد را آلت بود
  • پس بیفزا حاجت -ای محتاج- زود***تا بجوشد از کرمْ دریای جود
  • این گدایان بر ره و هر مبتلا***حاجتِ خود می‌نماید خَلق را
    1.  نسخۀ قونیه: قدر حاجت موش را عقلی دهند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

175
  • کوری و شَلّیّ و بیماریّ و درد***تا از این حاجت بجنبد رحمِ مرد
  • هیچ گوید: «نان دهید ای مردمان***که مرا مال است و انبار است و خوان»؟!
  • چشم ننْهادَه‌ست حق در کورْ موش***ز‌آنکه حاجت نیست چشمش بهر نوش
  • می‌تواند زیست بی‌چشم و بَصَر***فارغ است از چشمْ او در خاکِ تَر
  • جز به دزدی او برون نایَد ز خاک***تا کُند خالق از آن دزدیش پاک
  • بعد از آن پَر یابد و مرغی شود***چون ملائکْ جانبِ گردون رَود
  • هر زمان در گلشنِ شُکرِ خدا***او بر‌آرَد همچو بلبل صد نوا:
  • «کِای رهاننده مرا از وصفِ زشت***ای کُننده دوزخی را تو بهشت
  • در یکی پیهی نَهی تو روشنی***استخوانی را دهی سَمْع ای غَنیّ
  • چه تعلّقْ آن معانی را به جسم؟!***چه تعلّقْ فهمْ اشیا را به اسم‌؟!»
  • لفظْ چون وَکْر است و معنی طایِر است***جسمْ جوی و روحْ آبِ سایِر است
  • 🔹 در روانی رویِ آبِ جویِ فکر***نیست بی‌خاشاکِ خوب و زشتْ ذِکر
  • او روان است و تو گویی: «واقِف است»***او دوان است و تو گویی: «عاکِف است»
  • گر نبودی سیْرِ آب از خاک‌ها***چیست بر وی نو به نو خاشاک‌ها1
  • هست خاشاکِ تو صورت‌های فکر***نو به نو در‌‌می‌رسد اَشکالِ بِکر
  • رویِ آبِ جویِ فکر اندر روش***نیست بی‌خاشاکِ محبوب و وَحِش
  • قِشرها بر روی این آبِ روان***از ثِمارِ باغِ غیبی شد دوان
  • قِشرها را مغز اندر باغْ جو***ز‌آنکه آب از باغ می‌آید به جو
  • گر نبینی رفتنِ آبِ حیات***بنْگر اندر سیْرِ این جوی و نبات
  • آب چون اَنبُه‌تر آید در گذر***زو کُنَد قِشرِ صوَرْ زوتر گذر
  • چون به غایت تیز شد این جو روان***غم نپاید در ضمیرِ عارفان
  • چون به غایت مُمتَلی بود و شتاب***پس نگنجد اندر او إلّا که آب
    1.  نسخۀ قونیه: سیرِ آب از چاک‌ها.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

176

  • طعنه زدنِ بیگانه‌ای در شیخ، و جواب گفتنِ مُریدِ شیخْ او را

  • آن یکی یک شیخ را تهمت نهاد:***«کاو بَد است و نیست بر راهِ رَشاد1
  • شارِبِ خَمر است و سالوس و خبیث***مر مُریدان را کجا باشد مُغیث؟!‌»
  • آن یکی گفتش: «ادب را هوش دار!***خُرد نبوَد این‌چنین ظنّ بر کِبار
  • دور از او و دور از اوصافِ او***که ز سِیلی تیره گردد صافِ او
  • این‌چنین بُهتان مَنِه بر اهلِ حق***کاین خیالِ توست، برگَردان ورق!
  • این نباشد، ور بوَد ای مرغِ خاک***بَحرِ قُلزُم را ز مُرداری چه باک‌؟!
  • نیست دونَ القُلَّتَین و حوضِ خُرد***کِش تواند قطره‌ای از کار بُرد
  • آتشْ ابراهیم را نبوَد زیان***هر که نمرودی‌ست، گو: ”می‌تَرس از آن!“»

  • ----------

  • نفْسْ نمرود است و عقل و جانْ خلیل***روح در عین است و نفْس اندر دلیل
  • این دلیلِ راه، رهرو را بوَد***کاو به هر دم در بیابان گم شود
  • واصِلان را نیست جز چشم و چراغ***از دلیل و راهشان باشد فراغ
  • گر دلیلی گفت آن مردِ وصال***گفت بهر فهمِ اصحابِ جِدال
  • بهر طفلی نو پدر تی‌تی کُند***‌‌گر‌چه عقلش هندسه‌یْ گیتی کُند
  • کم نگردد فضلِ استاد از عُلوّ***گر «الف‌چیزی ندارد» گوید او
  • از پی تعلیمِ آن بسته دهن***از زبانِ خود بُرون باید شدن
  • در زبانِ او بباید آمدن***تا بیاموزد ز تو او علم و فنّ
  • پس همه‌یْ خَلقان چو طفلانِ وی‌اند***لازم است آن، پیر را در وقتِ پند

  • ----------

  • آن مُریدِ شیخْ بَدگوینده را***آن به کفر و گُمرَهی آکَنده را
  • گفت: «تو خود را مزن بر تیغِ تیز***هین مکُن با شاه و با سلطانْ ستیز»

  • ----------

    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: ابلهی یک شیخ را.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

177
  • حوض با دریا اگر پهلو زند***خویش را از بیخْ هستی بر‌کَنَد
  • نیست بَحری کاو کران دارد که تا***تیره گردد او ز مردارِ شما
  • بَحر را حدّ است و اندازه، بِدان!***شیخ و نورِ شیخ را نبوَد کَران
  • پیشِ بی‌حد، هر‌چه محدود است، لا ست***کُلُّ شَی‌ءٍ غَیرُ وَجْهِ اللَه فَناست
  • کفر و ایمان نیست آنجایی که اوست***ز‌آنکه او مغز است و این دو، رنگ و پوست
  • این فَناها پردۀ آن وجه گشت***چون چراغی خُفیه اندر زیرِ تشت
  • پس سَرِ این تن، حجابِ آن سر است***پیش آن سَر، این سرِ تنْ کافر است
  • کیست کافر؟ غافل از ایمانِ شیخ***کیست مرده؟ بی‌خبر از جانِ شیخ
  • جان نباشد جز خبر در آزمون***هر که را افزون خبر، جانش فُزون
  • جانِ ما از جانِ حیوان بیشتر***از چه؟ ز‌آن رو که فُزون دارد خبر
  • پس فُزون از جانِ ما جانِ مَلَک***کاو منزّه شد ز حسِّ مشترک
  • وز مَلَک جانِ خداوندانِ دل***باشد افزون، تو تَحَیُّر را بِهِل
  • ز‌آن سبب آدم بوَد مَسجودِشان***جانِ او افزون‌تر است از بودِشان
  • ور نه بهتر را سجودِ دون‌تری***امر‌کردنْ هیچ نبوَد در‌خوری
  • کی پسندد عدل و لطفِ کردگار***که گُلی سجده کند در پیشِ خار؟!
  • جان چو افزون شد، گذشت از انتها***شد مُطیعش جانِ جمله چیزها
  • مرغ و ماهیّ و پریّ و آدمی***ز‌آنکه او بیش است و ایشان در کمیّ
  • ماهیانْ سوزَنگرِ دَلقش شوند***سوزَنان را رشته‌ها تابع بوَند

  • بقیۀ قصـۀ ابراهیم أدهَم بر لبِ آن دریا

  • چون نَفاذِ امرِ شیخْ آن میر دید***ز‌آمدِ ماهی شُدش وَجْدی پدید
  • گفت: «آه، ماهی ز پیران آگَه است***شُه تَنی را کاو لَعینِ درگَه است!
  • ماهیان از پیرْ آگَه، ما بَعید***ما شَقی زین دولت و ایشان سعید!»
  • سجده کرد و رفت گریان و خراب***گشت دیوانه ز عشقِ فَتحِ باب

  • ----------

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

178
  • پس تو -ای ناشُسته‌رو- در چیستی؟***در نِزاع و در حسد با کیستی‌؟
  • با دُمِ شیری تو بازی می‌کنی***بر ملائکْ تُرک‌تازی می‌کُنی
  • بد چه می‌گویی تو خیرِ مَحض را؟!***هین، تو رَفعی، کم شِمَر این خَفْض را!
  • بد چه باشد؟ مِسِّ محتاجِ مُهان***شیخ که بْوَد؟ کیمیای بی‌کران
  • مِس اگر از کیمیا قابل نبُد***کیمیا از مَسّ هرگز مِس نشد
  • بَد چه باشد؟ سرکشِ آتش عمل***شیخ که بْوَد؟ عینِ دریای اَزل
  • 🔹 بد که باشد؟ ظالمِ ظلمت‌فَزا***شیخ که بْوَد؟ عکسِ انوارِ خدا
  • 🔹 بد چه باشد؟ آتشی پُر‌دود و سوز***شیخْ آبِ کوثر است اندر تَموز
  • دائم آتش را بترسانند ز‌آب***آبْ کی ترسید هرگز زِ التِهاب؟!
  • در رخِ مَه، عیب‌بینی می‌کُنی؟!***در بهشتی، خارچینی می‌کُنی؟!
  • گر بهشت اندر رَوی تو خارْ‌جو***هیچ خار آنجا نیابی غیر تو!
  • می‌بپوشی آفتابی در گِلی***رخنه می‌جویی ز بَدرِ کاملی!
  • آفتابی کاو بتابد در جهان***بهر خفّاشی کجا گردد نهان؟!
  • عیب‌ها از ردّ پیرانْ عیب شد***غیب‌ها از رشکِ پیرانْ غیب شد
  • باری ار دوری، ز خدمتْ یار باش***در ندامت چابک و بر کار باش
  • تا از آن راهت نسیمی می‌رسد***آب رحمت را چه بندی از حسد؟!
  • ‌‌گر‌چه دوری، دور می‌جُنبان تو دُم***«حَیثُ ما کُنتُم فَوَلّوا وَجهَکُم»
  • چون خری در گِل فِتد از گامِ تیز***دَم‌به‌دَم جُنبد برای عزمِ خیز
  • جای را هموار نکْند بهرِ باش***داند او که نیست آن جای مَعاش
  • حسّ تو از حسّ خر کمتر بُدَه‌ست***که دلِ تو زین وَحَل‌ها بَر‌نجَست1
  • در وَحَلْ تأویلِ رُخصت می‌کُنی***چون نمی‌خواهی کز‌آن دل بر‌کَنی‌:
  • «کاین روا باشد مرا، من مُضطَرم***حق نگیرد عاجزی را از کَرم‌»
  • خود گرفتَه‌ستت، تو چون کفتارِ کور***این گرفتن را نبینی از غرور
  • می‌بگویند: «اندرون کفتار نیست***از بُرون جویید؛ کاندر غار نیست
  • 🔹 نیست در سوراخْ کفتار ای پسر***رفت تازانْ او ‌به‌سوی آبخَور»
  • این همی‌گویند و بَندش می‌نهند***او همی‌گوید: «ز من کی ‌آگَهند؟!
  • گر ز من آگاه بودی این عَدو***کی ندا کردی که: این کفتار کو؟!»
  • تا که بربندند و بیرونش کِشند***غافلْ آن کفتار از این ریشخند
    1. وَحَل: گِل و لای که چهارپا در آن بماند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

179

  • دَعوی‌کردنِ آن شخص که: «خدای تعالیٰ مرا نمی‌گیرد به گناه!»، و جواب‌گفتنِ شعیب علیه‌السّلام مر او را

  • آن یکی می‌گفت در عهدِ شعیب***که: «خدا از من بسی دیدَه‌ست عیب
  • چند دید از من گناه و جُرم‌ها***وز کَرَمْ یزدان نمی‌گیرد مرا»
  • حق تعالیٰ گفت در گوش شعیب***در جوابِ او فَصیح از راهِ غیب‌:
  • «که بگفتی: ”چند کردم من گناه***وز کَرم نگرفت در جُرمم اِلٰه“؟!
  • عکس می‌گوییّ و مَقلوب ای سَفیه***ای رها‌کرده رَه و بگْرفته تیه
  • چند چندت گیرم و تو بی‌خبر***در سَلاسِل مانده‌ای پا تا به سر؟!
  • زنگِ تو بر توت ای دیگِ سیاه***کرد سیمای درونت را تباه
  • بر دلت زنگار بر زنگارها***جمع شد، تا کور شد زَ اسرارها»

  • ----------

  • گر زنَد آن دود بر دیگِ نُوی***آن اثر بنْماید ار باشد جُوی
  • ز‌آنکه هر چیزی به ضدّ پیدا شود***بر سپیدی آن سیَه رسوا شود
  • چون سیَه شد دیگ، پس تأثیرِ دود***بعد از آن بر وی که بیند ای عَنود؟!

  • ----------

  • مردِ آهنگر که او زنگی بوَد***دود را با رُوش هم‌رنگی بوَد1
  • مردِ رومی گر کُنَد آهنگری***رویش اَبلَق گردد از دودآوری
  • پس بداند زود تأثیر گناه***پس بنالد زار و گوید: «ای اِلٰه»
  • چون کند اصرار و بد پیشه کُند***خاک اندر چشمِ اندیشه کُند
  • توبه نندیشد دگر، شیرین شود***بر دلش آن جُرم، تا بی‌دین شود
  • آن پشیمانیّ و «یا رَبّ» رفت ازو***شَست بر آیینه زنگِ پنجْ تو2
  • آهنش را زنگ‌ها خوردن گرفت***گوهرش را زنگْ کم‌کردن گرفت

  • ----------

    1. رُوش: رویَش.
    2. شَست: نشست.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

180
  • چون نویسی کاغذِ اسپید بَر***آن نوشته خوانده آید در نظر
  • چون نویسی بر سرِ بنوِشته خط***فهم ناید؛ خواندنش گردد غلط
  • کآن سیاهی بر سیاهی اوفتاد***هر دو خط شد کور و معنیّ‌ای نداد
  • ور سوُم باره نویسی بر سَرش***بس سیَه کردی چو جانِ کافرش
  • پس چه چاره جز پناهِ چاره‌گر؟!***ناامیدی مِسّ و اِکسیرش نظر
  • ناامیدی‌ها به پیش او نهید***تا ز دردِ بی‌دوا بیرون جهید

  • ----------

  • چون شعیب این نکته‌ها با او بگفت***ز‌آن دَمِ جان در دلِ او گُلْ شکفت
  • جانِ او بشْنید وحیِ آسمان***گفت: «اگر بگْرفت ما را، کو نشان؟!‌»
  • گفت: «یا رَبّ، دفعِ من می‌گوید او***آن گرفتن را نشان می‌جویَد او»
  • گفت: «سَتّارم، نگویم رازهاش***جز یکی رمز از برای اِبتِلاش
  • یک نشانی آنکه می‌گیرم وِرا***آنکه طاعت دارد از صوْم و دعا
  • از نماز و از زکات و غیرِ آن***لیک یک ذرّه ندارد ذوقِ جان
  • می‌کند طاعات و افعالِ سَنیّ***لیک یک ذرّه ندارد چاشنی
  • طاعتش نَغز است و مَعنی نَغز نی***جوْزها بسیار و در وی مغز نی
  • ذوق باید تا دهد طاعاتْ بَر***مغز باید تا دهد دانه شَجَر
  • دانۀ بی‌مغز کی گردد نهال؟!***صورتِ بی‌جان نباشد جز خیال»
  • 🔹 چون شعیب این نکته‌ها بر وی بخوانْد***از تفکّر همچو خر در گِل بمانْد

  • بقیۀ قصۀ طعنه‌زدنِ آن مردِ بیگانه در شیخ

  • آن خبیث از شیخ می‌لایید ژاژ***کژ‌نِگر باشد همیشه عقل‌کاژ1
  • 🔹 که: «منم بر حالِ زشتِ او گواه***خَمرخوار است و بَد و کارش تباه
  • دیدمش اندر میانِ مجلسی***او ز تقوا عاری اَست و  مُفلِسی
  • ور که باور نیستت، خیز امشَبان***تا ببینی فِسقِ شیخت را عیان»
  • شب ببُردش بر سر یک روزنی***گفت: «بنْگر فِسق و عِشرت‌کردنی
    1. می‌لایید: بیهوده می‌گفت. کاژ: لوچ و اَحوَل.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

181
  • بنْگر آن سالوسِ روز و فِسقِ شب***روزْ همچون مصطفیٰ، شبْ بو‌لَهَب
  • روزْ عبدُاللٰه او را گشته نام***شبْ نَعوذُ بِاللَه و در دستْ جام‌»
  • دید شیشه در کفِ آن شیخ پُر***گفت: «شیخا، مر تو را هم هست غُر؟!
  • تو نمی‌گفتی که: ”در جامِ شراب***دیو می‌میزد شتاب اندر شتاب“؟!»1
  • گفت: «جامم را چنان پُر کرده‌اند***کاندرونش می‌نگُنجد یک سِپَند
  • بنْگر اینجا، هیچ گنجد ذرّه‌ای؟!»***این سخن را کژ شنیده، غَرّه‌ای

  • ----------

  • جامِ ظاهر، خَمرِ ظاهر نیست این***دور دار این را ز شیخِ دوربین‌2
  • جامِ مِیْ هستیِّ شیخ است ای فَلیوْ***کاندر او اندر‌نگنجد بوْلِ دیو3
  • پُرّ و مالامال از نورِ حق است***جامِ تن بشکسته، نورِ مطلق است
  • نورِ خورشید ار بیفتد بر حَدَث***او همان نور است، نپْذیرد خَبَث‌

  • ----------

  • شیخ گفت: «این خود نه جام است و نه مِی***هین به زیر آ، مُنکِرا، بنْگر به وی‌»
  • آمد و دید انگبینِ خاص بود***کور شد آن دشمنِ کور و کبود
  • گفت پیرْ آن دمْ مُریدِ خویش را:***«رو برای من بجو مِی ای کیا!
  • که مرا رنجی‌ست، مُضطَر گشته‌ام***من ز رنج از مَخمَصه بُگذشته‌ام
  • در ضرورت هست هر مردارْ پاک***بر سرِ مُنکِر ز لعنت بادْ خاک‌»
  • گِردِ خُمخانه بر آمد آن مُرید***بهر شیخ از هر خُمی او می‌چشید
  • در همه‌یْ خُمخانه‌ها او مِی ندید***گشته بُد پر از عسل، خُمِّ نَبید4
  • گفت: «ای رِندان، چه حال است این، چه‌کار؟***هیچ خُمّی در‌نمی‌بینم عُقار»5
  • جمله رِندان نزد آن شیخ آمدند***چشم‌گریان دست بر سر می‌زدند:
  • «در خرابات آمدی شیخِ اَجَلّ***جمله مِی‌ها از قُدومت شد عسل
  • کرده‌ای مُبدَل تو مِی را از حَدَث***جانِ ما را هم بَدَل کن از خَبَث‌»
  • گر شود عالَم پر از خونْ مال‌مال***کی خورَد بنده‌یْ خدا إلّا حلال؟!
    1.  نسخۀ قونیه: می‌میزد شتابانسخۀ ناسخهشتاب.
      می‌میزد: ادرار می‌کند.
    2.  نسخۀ قونیه: شیخِ غیب‌بین.
    3. فَلیو: بی‌کار.
    4. نَبید: شراب.
    5. عُقار: شراب.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

182

  • گفتنِ عایشه مصطفیٰ را علیه السّلام که: «تو بی‌مُصَلّیٰ به هر جا نماز می‌کنی، چون است؟»

  • عایشه روزی به پیغمبر بگفت:***«یا رسولَ‌اللَه، تو پیدا و نهفت
  • هر کجا باشد، نمازی می‌کُنی***می‌رود در خانه ناپاک و دَنیّ
  • ‌‌گر‌چه می‌دانی که هر طفلِ پلید***کرد مُستَعمَل به هر جا که رسید
  • 🔹 بی‌مُصَلّیٰ می‌گزاری تو نماز***هر‌کجا روی زمین، بُگشای راز!»
  • گفت پیغمبر که: «از بهرِ مِهان***حق نجس را پاک گردانَد، بِدان!
  • رو که سجده‌گاهِ ما را لطفِ حق***پاک گردانید تا هفتم طَبَق‌»

  • ----------

  • هان و هان ترکِ حسد کن با مِهان***ور نه ابلیسی شَوی اندر جهان
  • کاو اگر زهری خورَد، شَهدی شود***تو اگر شَهدی خوری، زهری بوَد
  • کاو بَدَل گشت و بَدَل شد کار او***لطف گشت و نور شد مر نارِ او
  • قوّتِ حق بود مر بابیل را***ور نه مرغی چون کُشد مر پیل را؟!
  • لشکری را مُرغکی چندی شکست***تا بدانی کآن صَلابت از حق است
  • ور تو را وسواس آید زین قبیل***رو بخوان تو سورۀ اصحابِ فیل
  • ور کُنی با او مِریّ و هم‌سری***کافرم گر تو از ایشان بو بَری

  • کشیدنِ موشْ مهارِ شتر را، و مُعجَب شدنِ موش در خود

  • موشکی در کفْ مهارِ اُشتُری***در ربود و شد روانْ او از مِری
  • اُشتُر از چُستی که با او شد روان***موش غِرّه شد که: «هستم پهلوان!»
  • بر شتر زد پرتوِ اندیشه‌اش***گفت: «بنْمایم تو را، تو باش خَوش‌!»
  • تا بیامد بر لبِ جویی بزرگ***کاندر او گشتی زَبون پیلِ سِتُرگ

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

183
  • موش آنجا ایستاد و خشک گشت***گفت اُشتُر: «ای رفیقِ کوه و دشت
  • این توقّف چیست؟ حیرانی چرا؟***پا بِنه، مردانه اندر جو در آ!
  • تو قَلاوزیّ و پیش‌آهنگِ من***در میانِ ره مباش و تن مَزن!»
  • گفت: «این آبی شگرف است و عمیق***من همی ‌ترسم ز غرقاب ای رفیق‌»
  • گفت اُشتُر: «تا ببینم حدّ آب»***پا در آن بنْهاد آن اُشتُرْ شتاب
  • گفت: «تا زانو ست آب ای کور‌موش***از چه حیران گشتی و رفتی ز هوش؟!»
  • گفت: «مورِ توست و ما را اژدهاست***که ز زانو تا به زانو فرق‌هاست
  • گر تو را تا زانو است ای پُر‌هنر***مر مرا صد گز گذشت از فرقِ سر»
  • گفت: «گستاخی مکن بار دگر***تا نسوزد جسم و جانت زین شرر
  • تو مِری با مثلِ خودْ موشان بکُن***با شتر مر موش را نبوَد سخُن»
  • گفت: «توبه کردم از بهر خدا***بُگذران زین آبِ مُهلِک مر مرا»
  • رحم آمد مر شتر را، گفت: «هین***بَر‌جَه و بر گَردَبانِ من نِشین‌1
  • این گذشتن شد مسلّم مر مرا***بُگذرانم صد هزاران چون تو را»

  • ----------

  • چون پیمبر نیستی، پس رو به راه***تا رسی از چاهْ روزی تو به جاه
  • تو رعیّت باش، چون سلطان نه‌ای***تک مَران، چون مردِ کشتیبان نه‌ای
  • چون نه‌ای کامل، دکانْ تنها مگیر***دست‌خوش می‌باش تا گردی خمیر2
  • 🔹 چون‌که ‌آزادیت نامد، بنده باش***هین مپوش اطلس، برو در ژنده باش
  • ﴿أنْصِتوا﴾ را گوش کن، خاموش باش***چون زبانِ حق نگشتی، گوش باش
  • ور بگویی، شکلِ استِفسار گو***با شَهنشاهان تو مِسکین‌وار گو
  • ابتدای کِبر و کین از شهوت است***راسِخیِّ شهوتت از عادت است
  • چون ز عادت گشت محکمْ خویِ بد***خشم آید بر کسی کِت وا کِشد3
  • چون‌که ‌تو گِل‌خوار گشتی، هر که او***وا کِشد از گِل تو را، باشد عَدو
  • بت‌پرستان چون‌که ‌خو با بت کُنند***مانِعانِ راهِ بت را دشمنند
  • چون‌که ‌کرد ابلیسْ خو با سَروری***دید آدم را به تحقیر از خری
    1. گَردَبان: کوهان.
    2. دست‌خوش: زیردست؛ مغلوب و زَبون.
    3.  نسخۀ قاهره (الف): خشمت آید.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

184
  • که: «بِه از من سَروری دیگر بوَد***تا که او مَسجودِ چون من کس شود؟!»
  • سَروری زهر است، جز آن روح را***که بوَد تِریاق‌لانی زِ ابتدا1
  • کوه اگر پُر مار شد، باکی مَدار***که بود اندر درونْ تریاق‌‌زار2
  • سَروری چون شد دِماغت را نَدیم***هر که بشکستت، شود خَصمِ قدیم
  • چون خلافِ خویِ تو گوید کسی***کینه‌ها خیزد تو را با او بَسی:
  • «کاو مرا از خویِ من بر می‌کَند***خویش را بر من چو سَرور می‌کُند!»
  • چون نباشد خوی بَدْ سرکش در او***کی فروزد از خلافْ آتش در او؟!
  • 🔹 چون نباشد خوی بَد محکم شده***کی فروزد از خلافْ آتشکده؟!
  • با مخالفْ او مدارا می‌کند***در دلِ او خویش را جا می‌کند
  • ز‌آنکه خویِ بد بگشتَه‌ست استوار***مورِ شهوت شد ز عادت همچو مار
  • مارِ شهوت را بکُش در ابتدا***ور نه اینک گشت مارت اژدها3
  • لیک هر کس مور بیند مارِ خویش***تو ز صاحب‌دل کُن اِستِفسارِ خویش
  • تا نشد زر، مِس نداند «من مِسَم»***تا نشد شَه، دل نداند « مُفلِسم»
  • خدمتِ اِکسیر کن مِس‌وارْ تو***جوْر می‌کِش -ای دل- از دلدارْ تو
  • کیست دلدار؟ اهلِ دل، نیکو بِدان!***که چو روز و شب جَهانند از جَهان
  • عیب کم گو بندۀ اَللٰه را***متّهَم کم کن به دزدی شاه را
  • 🔹 ور نباشی هیچ هیچ از هیچیان***پس‌روِ هر دیو باشی مُستَهان

  • کراماتِ آن درویش که در کشتی مُتّهَمش کردند

  • بود درویشی درون کشتی‌ای***ساخته از رَختِ مردی پشتی‌ای
  • یاوه شد همیانِ زر، او خفته بود***جمله را جُستند و او را هم نمود:4
  • «کاین فقیرِ خُفته را جوییم هم»***کرد بیدارش ز غمْ صاحب‌دِرَم
  • که: «در این کشتی چَرَمْدان گم شدَه‌ست***جمله را جُستیم، نتْوانی تو رَست
  • دَلقْ بیرون کن، برهنه شو ز دَلق***تا ز تو فارغ شود اوهامِ خَلق‌»
    1. تریاق‌لان: محل تریاق و پادزهر.
    2. تریاق‌زار: محل تریاق و پادزهر.
    3.  نسخۀ قونیه: بکُش در ابتلا.
    4. نمود: نشان داد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

185
  • گفت: «یا رَبّ، بر غلامت این خَسان***تهمتی کردند، فرمان در رَسان
  • 🔹 یا غیاثی عِندَ کُلِّ کُربَةٍ***یا مَعاذی عِندَ کُلِّ شَدَّةٍ
  • 🔹 یا مُجیبی عِندَ کُلِّ دَعوَةٍ***یا مَلاذی عِندَ کُلِّ مِحنَةٍ»
  • چون به درد آمد دلِ درویش از آن***سر بُرون کردند هر سو در زمان
  • صد هزاران ماهی از دریای ژَرف***در دهانِ هر یکی دُرّی شِگَرف
  • صدهزاران ماهی از دریای پر***در دهانِ هر یکی دُرّ و چه دُرّ!1
  • هر یکی دُرّی خَراجِ مُلکَتی***کز اِلٰه است این، ندارد شرکتی
  • دُرّ چند انداخت در کشتیّ و جَست***مر هوا را ساخت کُرسیّ و نشست
  • خوش مربّع چون شَهان بر تخت خویش***او فَرازِ اوج و کشتیّ‌اش به پیش
  • گفت: «کین کشتی شما را، حق مرا***تا نباشد با شما دزدِ گدا
  • تا که را باشد خسارت زین فراق؟!***من خوشم جفتِ حق و با خَلقْ طاق
  • نی مرا او تهمتِ دزدی نهد***نی مَهارَم را به غَمّازی دهد»2
  • بانگ کردند اهل کشتی: «کای هُمام***از چه دادندت چنین عالی مقام؟!‌»
  • گفت: «از تهمت نهادن بر فقیر***وز حق آزاری پیِ چیزی حقیر3
  • حاشَ لِلَّه، بل ز تعظیمِ شَهان***که نبودم بر فقیران بد‌گمان
  • آن فقیرانِ لطیفِ خوش‌نفَس***کز پی تعظیمشان آمد ﴿عَبَس﴾
  • آن فقیریّ بهر پیچا پیچ نیست***بَل پیِ آنکه به‌جز حقْ هیچ نیست
  • متّهَم چون دارم آن‌ها را که حق***کرد امینِ مخزنِ هفتم طَبَق؟!‌»

  • ----------

    1. الحاقی از نسخۀ قونیه.
    2. غَمّاز: سخن‌چین و طعنه‌زننده.
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: حق‌آزاریّ بی‌چیزی حقیر.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

186
  • متّهَمْ نفْس است، نی عقلِ شریف***متّهَم حسّ است، نی نورِ لطیف
  • نفْس سوفِسطایی آمد، می‌زَنش***کِش زدن باید، نه حُجّت‌گفتنش!
  • معجزه بیند، فُروزد آن زمان***بعد از آن گوید: «خیالی بود آن!
  • ور حقیقت بودی آن دیدِ عجب***پس مُقیمِ چشم بودی روز و شب!»
  • آن، مُقیمِ چشم پاکان می‌بوَد***نی قَرینِ چشمِ حیوان می‌شود
  • کآن عجب زین حسّ دارد عار و ننگ***کی بوَد طاوس اندر چاهِ تنگ؟!
  • تا نگویی مر مرا بسیار‌گو***من ز صد، یک گویم و آن همچو مو

  • تَشنیع زدنِ صوفیان بر آن صوفی که پیش شیخ بسیار می‌گوید

  • صوفیان بر صوفی‌ای شَنعَت زدند***پیش شیخِ خانقاهی آمدند
  • شیخ را گفتند: «دادِ جانِ ما***تو از این صوفی بخواه ای پیشوا!»
  • گفت: «آخر چه گِلَه‌ست ای صوفیان؟!»***گفت: «این صوفی سه خو دارد گِران
  • در سخنْ بسیار‌گو همچون جَرَس***در خورِش افزون خورَد از بیست کس
  • ور بخُسبد، هست چون اصحاب کهف»***صوفیان کردند پیش شیخْ زَحْف1
  • شیخ رو آورْد پیش آن فقیر***که: «به هر حالی که هست، أوساط گیر!»

  • ----------

  • در خبرْ «خَیرُ الْاُمورْ أوساطُها»***نافع آمد زِ اعتدالْ أخلاطها2
  • گر یکی خِلطی فُزون شد از عَرَض***در تنِ مردم پدید آید مرض
  • بر قَرینِ خویش مَفْزا در صفت***کآن فِراق آرَد یقین در عاقبت
  • نُطقِ موسیٰ بود با اندازه، لیک***هم فُزون آمد ز گفتِ یارِ نیک
  • آن فُزونی با خَضِر، آمد شِقاق***گفت: «رو، تو مُکثِری، ﴿هذا فِراق﴾
  • 🔹 موسیا، بسیار‌گویی در گذر***چند گویی؟! ر‌و، وصال آمد به سر!
  • موسیا، بسیار‌گویی، دور شو***ور نه با من گُنگ باش و کور شو!
  • ور نرفتی وز ستیزه شَسته‌ای***تو به‌معنی رفته‌ای؛ بُگسسته‌ای!
  • رو بر آن‌ها که هم‌جفتِ تو اَند***عاشقان و تشنۀ گفتِ تو اَند
    1. زَحْف: جمع شدند.
    2. اصلاح‌شده براساس نسخه قونیه. میرخانی: مانع آمد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

187
  • چون حَدَث کردی تو ناگَه در نماز***گویدت: ”سویِ طهارت رو به تاز“
  • ور نرفتی، خُشک‌جُنبان می‌شوی***چون نمازت رفت، بنْشین ای غَویّ»‌1
  • پاسِبان بر خوابناکان بر‌فُزود***ماهیان را پاسبانْ حاجت نبود
  • جامه‌پوشان را نظر بر گازُر است***جانِ عریان را تَجَلّی زیور است
  • یا ز عُریانان به یک‌سو باز رو***یا چو ایشان فارغ و بی‌جامه شو2
  • ور نمی‌تانی که کُلْ عریان شوی***جامه کم کن تا رهِ أوسَط رَوی!

  • عذر‌گفتنِ فقیر به شیخ

  • پس فقیرْ آن شیخ را احوال گفت***عذر را با آن غَرامت کرد جفت
  • هر سؤالِ شیخ را داد او جواب***چون جواباتِ خَضِر، خوب و صَواب
  • آن جواباتِ سؤالاتِ کَلیم***کِش خَضِر بنْمود از رَبِّ عَلیم
  • گشت مشکل‌هاش حَلْ افزون زِ یاد***از پی هر مشکلش مِفتاح داد
  • از خَضِرْ درویش هم میراث داشت***در جوابِ شیخْ همّت برگماشت
  • گفت: «راهِ أوسَط ار چه حکمت است***لیک أوسَط نیز هم با نسبت است
  • آبِ جو نسبت به اُشتُر هست کم***لیک باشد موش را آن همچو یَم
  • هر که را باشد وظیفه چار نان***دو خورَد یا سه خورَد، هست أوسطْ آن
  • ور خورَد هر چار و گوید: ”أوسَط است“***او اسیرِ حرص مانندِ بَط است
  • هر که او را اشتها دَه نان بوَد***شش خورَد، می‌دان که أوسَطْ آن بوَد
  • چون مرا پنجاه نان هست اِشتِهی***مر تو را شش گِرده، هم‌دستیم؟! نی
  • تو به ده رکعت نماز آیی مَلول***من به پانصد در‌نیایم در نُحول
  • آن یکی تا کعبه حافی می‌رود***و‌آن‌ یکی تا مسجد از خود می‌شود
  • آن یکی در پاک‌بازی جان بداد***و‌آن‌ یکی جان کَنْد تا یک نان بداد
  • این وسط در بانهایت می‌رود***که مر آن را اوّل و آخِر بوَد
  • اوّل و آخِر بباید تا در آن***در تصوّر گنجد أوسَط یا میان
  • بی‌نهایت چون ندارد دو طرف***کی بوَد آن را میانه مُنصَرَف؟!
    1. خُشک‌جنبان: کسی که کار و حرکاتش بیهوده است.
    2.  نسخۀ قونیه: فارغ از تن جامه شو.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

188
  • اوّل و آخِر نشانش کس نداد***گفت: ”لَو کانَ لَهُ الْبَحرُ مِداد“
  • هفت دریا گر شود کلّی مَدید***نیست مر پایان شدن را هیچ امید
  • باغ و بیشه گر شود یکسر قلم***زین سخن هرگز نگردد هیچ کم
  • آن همه حِبر و قلم فانی شود***وین حدیثِ بی‌عدد باقی بوَد
  • حالتِ منْ خواب را مانَد گَهی***خواب پندارد مر آن را گُمرَهی
  • چشمِ منْ خفته، دلم بیدار دان***شکلِ بیکارِ مرا بر کار دان
  • گفت پیغمبر که: ”عَینایَ تَنام***لا یَنامُ الْقَلبُ عَن رَبِّ الْأنام‌“
  • چشمِ تو بیدار و دلْ خفته به خواب***چشمِ من خفته، دلم در فَتحِ باب
  • مر دلم را پنج حسّ دیگر است***حسّ دل را هر دو عالَم مَنظَر است
  • تو ز ضَعفِ خود مکُن در من نگاه***بر تو شب، بر من همان شبْ چاشتگاه
  • بر تو زندان، بر من آن زندانْ چو باغ***عینِ مشغولی مرا گشته فَراغ
  • پای تو در گِل، مرا گِل گشته گُل***مر تو را ماتم، مرا سور و دُهُل
  • در زمینم با تو ساکن در محلّ***می‌دوم بر چرخِ هفتم چون زُحل
  • هم‌نشینت من نی‌ام، سایه‌یْ من است***برتر از اندیشه‌ها پایه‌یْ من است
  • ز‌آنکه من ز اندیشه‌ها بُگذشته‌ام***خارج از اندیشه پویان گشته‌ام
  • حاکمِ اندیشه‌ام، محکوم نی***چون‌که ‌بنّا حاکم آمد بر بِنی
  • جمله خَلقان سخرۀ اندیشه‌اند***ز‌آن سبب خسته دل و غم پیشه‌اند
  • قاصداً خود را به اندیشه دهم***چون بخواهم از میانه بَر‌جَهم
  • من چو مرغِ اوْجمِ، اندیشه مگس***کی بوَد بر منْ مگس را دسترس‌؟!
  • قاصداً زیر آیم از اوجِ بلند***تا شکسته پایِگان بر من تَنند
  • چون مَلالم گیرد از سُفلی صفات***بر پَرَم همچون طُیورِ الصّافّات
  • پَرّ من رُستَه‌ست هم از ذات خویش***بر‌نچسبانم دو پرْ من با سِریش
  • جعفرِ طَیّار را پَرْ جاریَه‌ست***جعفرِ طَرّار را پَرْ عاریَه‌ست

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

189
  • نزد آن که ”لَم یَذُق“، دَعوی‌ست این***نزد سُکّانِ افق، معنی‌ست این1
  • لاف و دَعوی باشد این پیشِ غُراب***دیگِ تیّ و پُر، یکی نزد ذُباب‌2
  • چون‌که ‌در تو می‌شود لقمه گُهَر***تن مَزن؛ چندان که بتْوانی بخَور3
  • شیخْ روزی بهرِ دفعِ سوءِ ظَن***در لگن قِی کرد و پُر‌دُرّ شد لگن
  • گوهرِ معقول را محسوس کرد***پیرِ بینا، بهر کم عقلیّ مَرد
  • چون‌که ‌در معده شود پاکَت پلید***قفلْ نِهْ بر حلق و پنهان کن کلید
  • هر که در وی لقمه شد نورِ جلال***هر‌چه خواهد، گو: ”بخور“، او را حلال»

  • بیانِ دَعوی‌ای که عین آن دَعوی، گواهِ صدقِ خویش است

  • «گر تو هستی آشِنای جان من***نیست دَعوی گفتِ معنی‌لانِ من4
  • گر بگویم: ”نیم شب پیش تو اَم***هین مترس از شب که من خویش تو اَم“
  • این دو دَعوی پیشِ تو معنی بوَد***چون شناسی بانگِ خویشاوندِ خَود
  • پیشی و خویشی دو دَعوی بود، لیک***هر دو معنی بود پیشِ فهمِ نیک
  • قُربِ آوازش گواهی می‌دهد***کاین دمِ نزدیک از یاری جَهَد
  • لذّتِ آوازِ خویشاوند نیز***شد گوا بر صدقِ آن یارِ عزیز
  • باز بی‌الهامِ احمق کاو ز جهل***می‌نداند بانگِ بیگانه زِ اهل
  • پیش او دَعوی بوَد گفتار او***جهلِ او شد مایۀ انکارِ او
  • پیش زیرک کَاندرونش نورهاست***عین این آوازْ معنی بود راست
  • یا به تازی گفتِ یک تازی زبان***که: ”همی ‌دانم زبانِ تازیان“
  • عین تازی گفتنش، معنی بوَد***‌‌گر‌چه تازی گفتنش دَعوی بوَد
  • یا نویسد کاتِبی بر کاغذی:***”کاتب و خط خوانم و من أبجَدی“
  • این نوشته ‌‌گر‌چه خود دَعوی بوَد***هم نوشته شاهدِ معنی بوَد
  • یا بگوید صوفی‌ای: ”دیدی تو دوش***در میانِ خوابْ سَجّاده به دوش
  • من بُدَم آن، و‌آنچه‌ گفتم خواب در***با تو اندر خواب در شرحِ نظر
    1. اشاره به ضرب‌المثلِ «من لَم یَذُق لم یَدرِ؛ آن کس که نچشیده، نمی‌داند!»
    2. تی: تهی.
    3. تن مَزن: خودداری نکن.
    4. معنی‌لان: پرمعنی.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

190
  • گوش کن، چون حلقه اندر گوش کن***این سخن را پیشوای هوش کن‌“
  • چون تو را یاد آید آن خواب، این سخَن***معجزه‌یْ نو باشد و رازِ کُهَن1
  • ‌‌گر‌چه دَعوی می‌نماید این ولی***جانِ صاحب واقعه گوید: ”بَلی!“
  • پس چو حکمت ضالّه‌یْ مؤمن بوَد***آن ز هر که بشنوَد موقِن شود
  • چون‌که ‌خود را پیش او یابد فقط***چون بوَد شکّ؟! چون کُند خود را غلط؟!
  • تشنه‌ای را چون بگویی تو: ”شتاب***در قَدَح آب است، بِستان زود آب“
  • هیچ گوید تشنه: ”این دَعوی‌ست، رو***از بَرَم -ای مُدَّعی- مَهجور شو“؟!
  • یا: ”گواه و حجّتی بنْما که این***جنسِ آب است و از آن ماءِ مَعین“؟!
  • یا به طفلِ شیرْ مادرْ بانگ زد***که: ”بیا، من مادرم، هان ای وَلَد“؟!
  • طفل گوید: ”مادَرا، حجّت بیار***تا که با شیرت بگیرم من قرار“؟!
  • در دلِ هر امّتی کز حقْ مَزَه‌ست***روی و آوازِ پیمبر معجزه‌ست
  • چون پیمبر از بُرون بانگی زند***جانِ امّت در درونْ سجده کُند
  • ز‌آنکه جنسِ بانگِ او اندر جهان***از کسی نشنیده باشد گوشِ جان
  • آن غَریب از ذوقِ آوازِ غریب***از زبانِ حق شنود: ﴿إنّی قَریب﴾‌»

  • سجده کردنِ یحییٰ علیه السّلام در شکم، مادرِ مسیح را علیه السّلام

  • 🔹 مادرِ یَحییٰ چو حامِل بود از او***بود با مریمْ نشسته روبه‌رو
  • مادرِ یَحییٰ به مریم در نهفت***پیش‌تر از وضعِ حَملِ خود بگفت
  • که: «یقین دیدم درونِ تو شَهی‌ست***کاو اُولو العَزم و رسولِ آگهی‌ست
  • چون برابر اوفتادم با تو من***کرد سجده حَملِ من اندر زَمَن‌2
  • این جنین مر آن جنین را سجده کرد***کز سجودش در تنم افتاد درد»
  • گفت مریم: «من درون خویش هم***سجده‌ای دیدم ز طفلم در شکم»
    1.  نسخۀ قونیه: زرّ کُهَن.
    2.  نسخۀ قونیه: حملِ من ای ذوالْفِطَن.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

191

  • اشکال آوردن بر این قصّه

  • اَبلهان گویند: «کاین افسانه را***خط بکِش؛ زیرا دروغ است و خطا
  • ز‌آنکه مریم وقتِ وَضعِ حَملِ خویش***بود از بیگانه دور و هم ز خویش
  • 🔹 مریم اندر حَملْ جُفتِ کس نشد***از برون شهر او وا پس نشد
  • از بُرونِ شهرْ آن شیرین فُسون***تا نشد فارغ، نیامد هم درون
  • چون بزایید آنگَهانش بر‌کنار***بر‌گرفت و بُرد تا پیش تَبار
  • مادرِ یَحییٰ کجا دیدش که تا***گوید او را این سخن در ماجرا؟!»

  • [جواب اشکال]1

  • این بداند آن که اهلِ خاطر است***غایبِ آفاقْ او را حاضر است‌2
  • پیشِ مریم حاضر آید در نظر***مادرِ یحییٰ که دور است از بَصَر
  • دیده‌ها بَسته ببیند دوست را***چون مُشَبَّک کرده باشد پوست را
  • ور ندیدش نَز برون و نَز درون***از حکایت گیر معنی، ای زَبون
  • نی چنان افسانه‌ها بشْنیده‌ای؟!***همچو شین بر نقشِ آن چَفسیده‌ای
  • تا همی‌گفت: «آن کلیله بی‌زبان***چون سخن نوشد ز دِمنه بی‌بیان؟!
  • ور بدانستند لَحنِ همدگر***فهمِ آن چون کرد بی‌نُطقی بَشَر؟!3
  • در میانِ شیر و گاو، آن دِمنه چون***شد رسول و خوانْد بر هر دو فُسون؟!
  • چون وزیرِ شیر شد گاوِ نَبیل؟!***چون ز عکسِ ماه ترسان گشت پیل‌؟!
  • این کلیله و دمنه جمله اِفتِری‌ست***ور نه کی با زاغْ لک‌لک را مِری‌ست؟!»

  • ----------

  • ای برادر، قصّه چون پیمانه است***معنی اندر وی به‌سانِ دانه‌ است
  • دانۀ معنی بگیرد مردِ عقل***ننْگرد پیمانه را گر گشت نَقل
  • ماجرای بلبل و گُل گوش دار***‌‌گر‌چه گفتی نیست اینجا آشکار
  • ماجرای شمع با پروانه تو***بشنو و معنی گُزین زَ افسانه تو
  • ‌‌گر‌چه گفتی نیست، سِرِّ گفت هست***هین به بالا پَر، مَپَر چون جغدْ پست
    1. الحاقی از نسخۀ قونیه.
    2.  نسخۀ قونیه: این نداند، آن که.
    3. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: ور ندانستند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

192

  • سخن‌گفتن به زبانِ حال و فهم‌کردنِ آن

  • گفت در شطرنج: «کاین خانه‌یْ رُخ است»***گفت: «خانَه‌ش از کجا آمد به دست؟!»
  • خانه را بِخْرید یا میراث یافت؟!»***فرّخ آن کس کاو سویِ معنی شتافت
  • گفت نَحویّ: «زَیدْ عَمْرواً قَد ضَرَب»***گفت: «چونَش کرد بی‌جُرمی ادب‌؟
  • عَمْرْو را جُرمش چه بُد کآن زیْدِ خام***بی‌گناه او را بزد همچون غلام؟»
  • گفت: «این پیمانۀ معنی بوَد***گندمش بِستان که پیمانَه‌ست رَدّ
  • عَمْرو و زیْد از بهر إعراب است ساز***گر دروغ است آن، تو با إعراب ساز»
  • گفت: «نی، من آن ندانم، عَمْرْو را***زید چون زد بی‌گناه و بی‌خطا؟»
  • گفت: «او ناچار و، لاغی برگشود***عَمْرْو یک واوِ فُزون دزدیده بود
  • زید واقف گشت و دزدش را بزد***چون‌که ‌از حدّ بُرْد، حدّش می‌سِزد»
  • ‌ گفت: «اینک راست پَذرفتم به جان»***کژ نماید راست در پیشِ کژان

  • پذیرا آمدنِ سخنِ باطل در دلِ باطلان

  • گر بگویی احولی را: «مَه یکی‌ست»***گویدت: «این دو است و در وحدت شَکی‌ست»
  • ور بِدو خندد کسی گوید: «دو است»***راست دارد، این سزای بدخو است
  • بر دروغان جمع می‌آید دروغ***«لِلخَبیثاتْ اَلخَبیثون» زد فروغ
  • 🔹 هر که او جنسِ دروغ است ای پسر***راست پیشِ او نباشد معتبر
  • دل‌فَراخان را بوَد دشتِ فَراخ***چشم‌کوران را عِثارِ سنگلاخ
  • هر که را دندانِ صِدقی رُسته شد***از دروغ و از خیانت رَسته شد

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

193

  • جُستنِ آن درخت که هر که میوه‌یْ آن درخت خورَد، نمیرد!

  • گفت دانایی به رمز: «ای دوستان***که درختی هست در هندوستان
  • هر کسی کز میوۀ او خورْد و بُرد***نی شود او پیر و نی هرگز بمُرد»
  • پادشاهی این شنید از صادقی***بر درخت و میوه‌اش شد عاشقی
  • قاصدی دانا ز دیوانِ ادب***سوی هندستان روان کرد از طلب
  • سال‌ها می‌گشت آن قاصد ازو***گِردِ هندستان برای جست و جو
  • شهر شهر از بهر این مطلوب گشت***نی جزیره مانْد نه کوه و نه دشت
  • هر که را پرسید، کَردش ریشخند:***«کاین نجویَد جز مگر مجنونِ بند»
  • بس کسان صَفعش زدند اندر مِزاح***بس کسان گفتند: «کای صاحب فَلاح
  • جست و جویی چون تو زیرکْ سینه صاف***کی تهی باشد؟! کجا باشد گزاف؟!»
  • وین مُراعاتش یکی صَفعی دگر***وین ز صَفعِ آشکارا سخت‌تر
  • می‌سُتودندش به تَسخَر: «کای بزرگ***در فلان جا بُد درختی بس سِتُرگ
  • در فلان بیشه درختی هست سبز***بس بلند و هوْل و هر شاخیش گَبْز»1
  • قاصدِ شَه بسته در جُستنْ کمر***می‌شنید از هر کسی نوعی خبر
  • بس سیاحت کرد آنجا سال‌ها***می‌فرستادش شَهَنشه مال‌ها
  • چون بسی دید اندر آن غُربَتْ تَعَب***عاجِز آمد آخِرَ‌الْأمْر از طلب
  • هیچ از مقصودْ اثر پیدا نشد***ز‌آن غرضْ غیرِ خبر پیدا نشد
  • رشتۀ امّیدِ او بُگسسته شد***جُستۀ او عاقبت ناجُسته شد
  • کرد عزمِ باز‌گشتن پیش شاه***اشک می‌بارید و می‌بُرّید راه
    1. گَبز: بزرگ و تنومند.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

194

  • شرح کردنِ شیخْ سِرِّ آن درخت را با آن طالبِ مُقَلِّد

  • بود شیخی عالِمی قُطبی کَریم***اندر آن منزل که آیِس شد نَدیم
  • گفت: «من نومید پیشِ او رَوم***ز‌آستانه‌یْ او به راه اندر شَوم
  • تا دعای او بوَد همراهِ من***چون‌که ‌نومیدم من از دل‌خواهِ من»
  • رفت پیشِ شیخ با چشمِ پُرآب***اشک می‌بارید مانند سَحاب
  • گفت: «شیخا، وقت رحم و رأفت است***ناامیدم؛ وقتِ لطفْ این ساعت است»
  • گفت: «وا گو کز چه نومیدی‌سْتَت؟***چیست مطلوب تو؟ ر‌و با کیستت؟»
  • گفت: «شاهنشاه کردم اختیار***از برای جُستنِ یک شاخسار
  • که درختی هست نادر در جهات***میوۀ او مایۀ آب حیات
  • سال‌ها جُستم، ندیدم زو نشان***جز که طنز و تَسخَرِ این سرخوشان»
  • شیخ خندید و بگفتش: «ای سَلیم***این درختِ علم باشد در عَلیم
  • بس بلند و بس شگرف و بس بَسیط***آبِ حیوانی ز دریای محیط
  • تو به صورت رفته‌ای ای بی‌خبر***ز‌آن ز شاخِ معنی‌ای بی‌بار و بَر
  • 🔹 تو به صورت رفته‌ای، گم گشته‌ای***ز‌آن نمی‌یابی که معنی هِشته‌ای
  • گَه درختش نام شد، گاه آفتاب***گاه بَحرش نام شد، گاهی سَحاب
  • آن یکی کِش صد هزار آثار خاست***کمترین آثارِ او عمرِ بَقاست
  • ‌‌گر‌چه فرد است او، اثر دارد هزار***آن یکی را نام باشد بی‌شمار
  • آن یکی شخصِ تو را باشد پدر***در حقِ شخصی دگر باشد پسر
  • در حقِ دیگر بوَد قَهر و عَدو***در حقِ آن دیگری لطف و نِکو
  • 🔹 در حقِ دیگر بوَد او عَمّ و خال***در حقِ دیگر‌کسی وهم و خیال
  • صد هزاران نام و آن یک آدمی***صاحبِ هر وصفش از وصفی عَمی
  • هر که جویَد نام گر صاحب‌ثِقَه‌ست***همچو تو نومید و اندر تفرقَه‌ست
  • تو چه بر چسبی بر این نامِ درخت***تا بمانی تلخ‌کام و شور‌بَخت‌؟!
  • 🔹 صورتِ ظاهر چه جویی ای جوان؟!***رو معانی را طلب ای پهلوان!
  • 🔹 صورت و هیئت بوَد چون قِشر و پوست***معنی اندر وی چو مغز ای یار و دوست»
  • در‌گذر از نام و بنْگر در صفات***تا صفاتت ره نماید سویِ ذات
  • 🔹 گم شوی در ذات و آسایی ز خَود***چشمِ تو یکرنگ بیند نیک و بد
  • اختلافِ خَلق از نام اوفتاد***چون به معنا رفت، آرام اوفتاد
  • 🔹 اندر این معنا مثالی خوش شنو***تا نمانی تو اسامی را گرو

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

195

  • بیانِ مُنازِعتِ چهار کسْ جهتِ انگور با همدگر به‌علّت آنکه زبان یکدیگر را نمی‌دانستند

  • چار کس را داد مردی یک دِرَم***هر یکی از شهری افتاده به هم
  • فارسیّ و ترک و رومیّ و عرب***جمله با هم در نِزاع و در غضب
  • فارسی گفتا: «از این چون وا رهیم***هم بیا کاین را به انگوری دهیم»1
  • آن عرب گفتا: «مَعاذَ اللٰه، لا***من عِنَب خواهم، نه انگور، ای دَغا»
  • آن یکی کز تُرک بُد، گفت: «ای گُزُم***من نمی‌خواهم عِنَب، خواهم اوزُم‌»2
  • آن که رومی بود گفت: «این قیل را***تَرک کن، خواهم من استافیل را»
  • در تنازع مشت بر هم می‌زدند***که ز سرّ نام‌ها غافل بُدند
  • مشت بر هم می‌زدند از اَبلهی***پُر بُدند از جهل و از دانش تُهی
  • صاحبِ سرّی، عزیزی، صد زبان***گر بُدی آنجا، بدادی صلحشان
  • پس بگفتی او که: «من زین یک دِرَم***آرزوی جمله‌تان را می‌خرم
  • چون‌که ‌بسپارید دل را بی‌دَغَل***این دِرَمتان می‌کند چندین عمل
  • یک دِرَمتان می‌شود چار، المراد***چار دشمن می‌شود یک، زِ اتّحاد
  • گفتِ هر یِکْتان دهد جنگ و فراق***گفتِ من آرَد شما را اتّفاق
  • پس شما خاموش باشید، أنصِتوا***تا زبانْتان من شوم در گفت‌وگو
  • گر سخنْتان می‌نماید یک نَمَط***در اثر مایه‌یْ نِزاع است و سَخَط
  • 🔹 ور سخنْتان در توافق موثِقَه‌ست***در اثر مایه‌یْ نِزاع و تفرقَه‌ست»

  • ----------

    1. این سه بیت باهم در قونیه به این شکل آمده: 
      چار کس را داد مردی یک دِرَم*** آن یکی گفت: «این به انگوری دهم».
    2. گُزُم: چشم من. اوزُم: انگور.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

196
  • گرمیِ عاریّتی ندْهد اثر***گرمیِ خاصیّتی دارد هنر
  • سرکه را گر گَرم داری ز‌آتش، آن***چون خوری، سردی فَزاید بی‌گمان
  • ز‌آنکه آن گرمیّ آن دهلیزی است***طبع اصلش سردی است و تیزی است
  • ور بود یخ بسته دوشاب ای پسر***چون خوری، گرمی فَزاید در جگر
  • پس ریای شیخ بهْ زِ اخلاصِ ما***کز بصیرت باشد آن، وین از عَمیٰ
  • از حدیثِ شیخْ جمعیّت رسد***تفرقه آرَد دمِ اهلِ جسد1
  • چون سلیمان کز سویِ حضرت بتاخت***او زبانِ جمله مرغان را شناخت
  • در زمانِ عدلش آهو با پلنگ***اُنس بگْرفت و بُرون آمد ز جنگ
  • شد کبوترْ ایمن از چنگالِ باز***گوسفند از گرگ ناوَرْد احتراز
  • او میانجی شد میان دشمنان***اتّحادی شد میان پَر‌زنان
  • تو چو موری بهر دانه می‌دوی***هان، سلیمان جو، چه می‌باشی غَوی؟!
  • دانه‌جو را دانه‌اش دامی شود***و‌آن‌ سلیمان‌جوی را هر دو بوَد
  • مرغِ جان‌ها را در این آخِر زمان***نیستْشان از همدگر یک‌دمْ امان
  • هم سلیمان هست اندر دوْرِ ما***که دهد صلح و نماند جورِ ما
  • قولِ ﴿إنْ مِنْ اُمَّةٍ﴾ را یاد گیر***تا به ﴿إلّا﴾ و ﴿خَلا فیها نَذیر﴾2
  • گفت: «خودْ خالی نبودَه‌ست امّتی***از خلیفه‌یْ حقّ و صاحب همّتی»
  • مرغِ جان‌ها را چنان یکدل کند***که صَفاشان بی‌غِش و بی‌غِلّ کُند
  • مُشفِقان گردند، همچون والِده***مُسلِمون را گفت: «نفْسِ واحِده»
  • نفْسِ واحد از رسولِ حق شدند***ور نه هر یک دشمنِ مطلق بُدند
  • 🔹 اتّحادی خالی از شرک و دویی***باشد از توحید، نی ما و تویی
    1. اصلاح‌شده براساس نسخۀ قونیه. میرخانی: اهل حسد.
    2.  سوره فاطر آیه 24.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

197

  • برخاستنِ مخالفت و عِداوت از میانِ انصار به برکاتِ رسول صَلّی اللٰهُ عَلیه و آلِه

  • دو قبیله‌یْ کُاوْس و خَزرَج نام داشت***یک ز دیگر جانِ خون‌آشام داشت
  • کینه‌های کهنه‌شان، از مصطفیٰ***محو شد در نورِ اسلام و صَفا
  • اوّلاً إخوان شدند آن دشمنان***همچو اعدادِ عِنَب در بوستان‌1
  • وز دمِ «اَلمُؤمِنونْ إخوَه» به پند***در‌شکستند و تنِ واحد شدند
  • صورتِ انگورها اخوان بوَند***چون فشردی، شیرۀ واحد شوند
  • غوره و انگور ضِدّانند، لیک***چون‌که ‌غوره پخته شد، شد یارِ نیک
  • غوره‌ای کاو سنگ بست و خام مانْد***در ازَل حقْ کافرِ اصلیش خوانْد
  • نی أخی، نی نفْسِ واحد باشد او***در شقاوتْ نَحس و مُلحِد باشد او
  • گر بگویم آنچه او دارد نهان***فتنۀ اَفهام خیزد در جهان
  • چشمْ کاو آن رو نبیند، کور بهْ***دودِ دوزخ از اِرَمْ مهجورْ بهْ2
  • غوره‌های نیک کایشان قابلند***از دمِ اهلِ دل، آخِر یکدلَند
  • سوی انگوری همی ‌رانند تیز***تا دویی برخیزد و کین و ستیز
  • پس در انگوری همی ‌دَرّند پوست***تا یکی گردند و، وحدت وصفِ اوست
  • دوست دشمن گردد؛ ایرا هم دو است***هیچ یک با خویش جنگی در نبست
  • آفرین بر عشقِ کلِّ اوستاد***صد هزاران ذرّه را داد اتّحاد
  • همچو خاکِ مُفتَرِق در رهگذر***یک سَبوشان کرد دستِ کوزه‌گر
  • کِاتّحادِ جسم‌های ماء و طین***هست ناقص، جان نمی‌ماند بِدین
  • گر نَظائر گویم اینجا و مثال***فهم را ترسم که آرَد اختلال
  • هم سلیمان هست اکنون، لیک ما***از نشاط دور‌بینی در عَمیٰ
  • دور‌بینی کور دارد مرد را***همچو خفته‌یْ در سرا، کور از سرا
    1. اعدادِ عنب: دانه‌های انگور.
    2.  نسخۀ قونیه: 
      سرّ گبرِ کور، نامذکورْ بِه*** ... .

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

198
  • 🔹 می‌کند از مشرق و مغرب گذر***وز رفیق و هم‌نشینش بی‌خبر
  • مولَعیم اندر سخن‌های دقیق***بر گِره‌ها باز‌کردنْ ما عَشیق
  • تا گره بندیم و بُگشاییم ما***در شِکال و در جوابْ آیین فَزا
  • همچو مرغی کاو گشاید بندِ دام***گاه بندد تا شود در فنْ تمام
  • او بوَد محروم از صحرا و مَرج***عمرِ او اندر گره‌کاری‌ست خَرج
  • خودْ زَبونِ او نگردد هیچ دام***لیک پَرّش در‌شکست افتد مُدام
  • با گِره کم کوش تا بال و پَرت***نگْسَلد یک یک از این کَرّ و فَرَت
  • صد هزاران مرغْ پَرهاشان شکست***و‌آن‌ کمینگاهِ عوارِض را نبست
  • حالِ ایشان از نُبی خوان ای حریص***«نَقَّبوا فیها» ببین، ﴿هَلْ مِنْ مَحیص؟!﴾1
  • از نزاعِ ترک و رومیّ و عرب***حل نشد اِشکالِ انگور و عِنَب
  • تا سلیمانِ امینِ معنوی***در‌نیاید، بر‌نخیزد این دُوی2
  • جمله مرغانِ مُنازِع، بازوار***بشْنوید این طبلِ بازِ شهریار
  • زِ‌اختلافِ خویش سویِ اتّحاد***هین ز هر جانبْ روان گردید شاد
  • «حَیثُ ما کُنتُم فَوَلّوا وَجهَکم***نَحوَهُ»، هٰذا الَّذی لَم یَنهَکُم
  • کور‌مرغانیم و بس ناساختیم***کآن سلیمان را دمی نشْناختیم
  • همچو جغدانْ دشمنِ بازان شدیم***لاجَرم وا ماندۀ ویران شدیم
  • می‌کُنیم از غایتِ جهل و عَمیٰ***قصدِ آزارِ عزیزانِ خدا
  • جمعِ مرغان کز سلیمانْ روشنند***پرّ و بالِ بی‌گُنَه کی بر‌کَنند؟!
  • بلکه سویِ عاجزان چینه کِشند***بی‌خلاف و کینه آن مرغانْ خوشند3
  • هدهدِ ایشان پیِ تَقدیس را***می‌گشاید راه صد بلقیس را
  • زاغِ ایشان گر به صورتْ زاغ بود***بازِ همّت آمد و ﴿ما زاغ﴾ بود
  • لک‌لکِ ایشان که «لَک لَک» می‌زند***آتشِ توحید در شک می‌زند
  • و‌آن‌ کبوترْشان ز بازانْ نَشْکُهد***بازْ سر پیش کبوترْشان نهد4
  • بلبلِ ایشان که حالت آرَد او***در درونِ خویش گلشن دارد او
  • طوطیِ ایشان ز قندْ آزاد بود***کز درونْ قندِ ابدْشان رو نمود
  • پای طاووسانِ ایشان در نظر***بهتر از طاووسِ پَرّانِ دگر
    1.  سوره ق آیه 36.
    2.  ن ق: سلیمانِ لَسین. (لَسین: فَصیح و بَلیغ).
    3.  *** چینه: دانه؛ حصار.
    4. نشکُهد: نترسد.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

199
  • 🔹 کبکِ ایشان خنده بر شاهین زند***در تعلّق راهِ عِلّیّین زند
  • منطقُ الطّیرْ آنِ خاقانی صَداست***منطقُ الطّیرِ سلیمانی کجاست؟‌1
  • تو چه دانی بانگ مرغان را همی***چون ندیدی مر سلیمان را دمی؟!
  • پرِّ آن مرغی که بانگش مُطرِب است***از برونِ مَشرق است و مَغرب است
  • هر یک آهنگش ز کُرسی تا ثَری‌ست***وز ثَریٰ تا عرش در کَرّ و فَری‌ست
  • مرغ کاو بی ‌این سلیمان می‌رود***عاشقِ ظلمت چو خفّاشی بوَد
  • با سلیمان خو کن ای خفّاشِ رَدّ***تا که در ظلمت نمانی تا ابد
  • یک گَزی ره گر بدان‌سو می‌روی***همچو گزْ قطبِ مساحت می‌شوی
  • و‌آنکه‌ لَنگ و لوک آن‌سو می‌جهی***از همه لَنگیّ و لوکی می‌رهی

  • قصّۀ بَط‌بچگان که مرغِ خانگی پرورْدِشان

  • تخمِ بَطّی، ‌‌گر‌چه مرغِ خانه‌ات***کرد زیرِ پَرْ چو دایه تربیت
  • مادرِ تو بَطِّ آن دریا بُدَه‌ست***دایه‌ات خاکی بُد و خشکی‌پَرست
  • میلِ دریا که تو را دل اندر است***آن طبیعتْ جانْت را از مادر است
  • میلِ خشکی مر تو را زین دایه است***دایه را بُگذار کاو بَد رایه است!
  • دایه را بُگذار بر خشک و بِران***اندر آ در بَحرِ معنا چون بَطان
  • گر تو را دایه بترساند ز آب***تو مترس و سویِ دریا رانْ شتاب
  • تو بَطی، بر خشک و بر تر زنده‌ای***نی چو مرغِ خانه، خانه‌گَنده‌ای
  • تو ز ﴿کَرَّمْنا بَنی‌آدَم﴾ شَهی***هم به دریا هم به خشکی پا نهی2
  • که «حَمَلناهُم عَلَی الْبَحر»ی به جان***از «حَمَلناهُم عَلَی الْبَرّ» پیش ران3
  • مر مَلائک را سویِ بَرّ راه نیست***جنسِ حیوان هم ز بَحرْ آگاه نیست
  • تو به تنْ حیوان، به جانی از مَلَک***تا رَوی هم بر زمین هم بر فَلَک
  • تا به ظاهر ﴿مِثلُکُم﴾ باشد ﴿بَشَر﴾***با دلِ ﴿یوحیٰ إلَیَّ﴾ دیده‌وَر
  • قالبِ خاکی فتاده بر زمین***روحِ او گردان بر آن چرخِ بَرین
  • ما همه مرغابیانیم ای غلام***بَحر می‌داند زبانِ ما تمام
    1.  نسخۀ مِلکی نیکلسون: خاقانی جداست.
    2.  سوره الإسراء آیه 70؛ «به‌تحقیق که ما بنی‌آدم را گرامی ‌داشتیم و آن‌ها را در خشکی و دریا [بر مَرکَب] حمل نمودیم.»
    3. حَمَلناهُم عَلَی الْبَحر: در بحر حمل نمودیم. حَمَلناهُم عَلَی الْبَرّ: در خشکی حمل نمودیم.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

200
  • پس سلیمانْ بَحر آمد، ما چو طیْر***در سلیمان تا ابد داریم سیْر
  • با سلیمان پای در دریا بِنِه***تا چو داوودْ آب سازد صد زره
  • آن سلیمان پیش جمله حاضر است***لیک غفلتْ چشم‌بند و ساحر است1
  • تا ز جهل و خوابناکیّ و فضول***او به پیشِ ما و ما از وی مَلول
  • تشنه را دردِ سر آرَد بانگِ رعد***چون نداند کاو گشاید ابرِ سَعد
  • چشمِ او ماندَه‌ست در جویِ روان***بی‌خبر از ذوقِ آبِ آسمان
  • مَرکبِ همّت سویِ اسباب رانْد***از مُسَبِّب لاجَرم مَحجوب مانْد
  • آن که بیند او مُسَبِّب را عیان***کی نهد دل بر سبب‌های جهان؟!
  • 🔹 از مُسَبِّب یابد او در یک صَباح***از نجات و از فَلاح و از نَجاح
  • 🔹 آنچه در صد سال مُشتِ حیله‌مند***دَه یکی ز‌آن گنجْ حاصل ناورند

  • حیران شدنِ حاجیان در کراماتِ آن زاهد که در بادیه تنهاش یافتند

  • زاهدی بُد در میان بادیه***در عبادت غرقْ چون عُبّادیه2
  • حاجیانْ آنجا رسیدند از بِلاد***دیده‌شان بر زاهدِ خشک اوفتاد
  • جای زاهد خشک بود، او تَر‌مِزاج***از سَمومِ بادیه بودش عِلاج
  • حاجیانْ حیران شدند از وَحدتش***و‌آن‌ سلامت در میانِ آفَتش
  • در نماز اِستاده بُد بر رویِ ریگ***ریگ کز تَفَّش بجوشد آبِ دیگ
  • گفتیی سرمست بر سبزه و گل است***یا سواره بر بُراق و دُلدُل است
  • یا که پایش بر حَریر و حُلّه‌هاست***یا سَمومْ او را بِه از باد صَباست
  • 🔹 ایستاده تا ز رویْ اندر نماز***باخُشوع و باخضوع و بانیاز
  • 🔹 با حَبیبِ خویشتن می‌گفت راز***مانده بُد اِستاده در فکر دراز
  • پس بماندند آن جماعت در نیاز***تا شود درویشْ فارغ از نماز
  • چون ز اِستغراقْ باز آمد فقیر***ز‌آن جماعتْ زنده‌ای روشن ضمیر
  • دید کآبَش می‌چکید از دست و رو***جامه‌اش تَر بود ز‌آثارِ وضو
    1.  نسخۀ قونیه: لیک غیرت. (غیرت: غیرت خداوند)
    2. عُبّادیه: عبادت‌کنندگان؛ عَبّادیه: فرقه ای از خوارج منسوب به عبداللٰه بن أباض.

مثنوی معنوی - دفتر دوم - براساس تصحیح سید حسن میرخانی

201
  • پس بپرسیدش که: «آبت از کجاست؟»***دست را برداشت: «کز سویِ سَماست‌»
  • گفت: «هر‌گاهی که خواهی، می‌رسد***یا گَهی باشد اجابت، گاه رَدّ؟!1
  • مشکلِ ما حل کن ای سلطانِ دین***تا ببخشد حالِ تو ما را یقین
  • وا نما سِرّی به ما زَ اسرارها***تا ببُرّیم از میانْ زُنّارها»
  • چشم را بُگشود سویِ آسمان***که: «اجابت کن دعای حاجیان
  • رزق جویی را ز بالا خو‌گَرَم***تو ز بالا بر‌گُشودستی دَرم
  • ای نموده تو مکان از لامَکان***﴿فی السَّماءِ رِزقُکُم﴾ کرده عیان»
  • در میانِ این مناجاتْ ابرِ خَوش***زود پیدا شد چو پیلِ آب‌کَش
  • همچو آب از مَشک باریدن گرفت***در گوّ و در غارها مسکن گرفت
  • ابر می‌بارید چون مَشکْ اشک‌ها***حاجیان جمله گرفته مَشک‌ها
  • 🔹 یک عجایب در بیابان رو نمود***ابرْ چون مَشکی دهان را بر‌گشود
  • یک جماعت ز‌آن عجائب‌کارها***می‌بُریدند از میانْ زُنّارها
  • قومِ دیگر را یقین در ازدیاد***زین عجب؛ وَ اللٰهُ أعلَمْ بِالرَّشاد
  • قوم دیگر ناپذیرا تُرش و خام***ناقِصانِ سَرمَدی؛ تَمَّ الْکَلام!
    1.  نسخۀ قونیه: 
      ...***بی‌زچاه و بی‌ز حَبلٍ مِن مَسَد؟!
اسناد مرتبط
موضوعات مرتبط

اسناد مرتبط

کتاب مثنوی معنوی - دفتر اول : براساس تصحیح سید حسن میرخانی

کتاب مثنوی معنوی - دفتر سوم : براساس تصحیح سید حسن میرخانی

کتاب اللَه شناسی ج1

بحثی دربارۀ «مالِکِ یَومِ الدّین» و «مَلِکِ یَومِ الدّین»

آیین رستگاری (جلسه 1) : منظور و مقصود پروردگار از خلقت انسان

اسفار - مقدمة المؤلف : جلسه ۱: مقدمه مؤلف

موضوعات مرتبط

تمامی حقوق برای سایت مكتب وحی محفوظ است