مثنوی معنوی - دفتر سوم

کتاب حاضر هنوز به زیور طبع آراسته نشده است؛ در شرف چاپ و نشر قرار دارد؛ لذا حق چاپ و نشر برای مکتب وحی محفوظ است.

دیباچه

بسم اللٰهِ الرّحمٰن الرّحیم

الحِکَمُ جُنودُ اللٰهِ فی الأرضِ، یُقَوّی بِها أرواحَ المُریدینَ، یُنَزِّهُ عِلمَهُم عَن شائِبَةِ الجَهلِ و عَدلَهُم عَن شائِبَةِ الظُّلمِ و جودَهُم عَن شائِبَةِ الرّیاء و حِلمَهُم عَن شائِبَةِ السَّفَهِ؛ و یُقَرِّبُ الَیهم ما بَعُدَ عَنهُم مِن فَهمِ الآخِرَة و یُیَسِّرُ لَهُم ما عَسُرَ عَلَیهِم مِنَ الطّاعَةِ و الاجتِهاد.

و هیَ مِن بَیِّناتِ الأنبیاءِ عَلَیهِمُ السّلام و دَلائلِهم، تُخبِرُ عَن أسرارِ اللٰهِ و سُلطانِهِ المَخصوصِ بِالعارِفینَ و إدارَتِه الفَلَکَ النّورانیَّ الرَّحمانیَّ الدُّرّیَّ الحاکمَ عَلَی الفَلَکِ الدُّخانی الکُرَوی، کما أنَّ العَقلَ حاکمٌ عَلَی الصّورةِ التُّرابیّةِ و حَواسِّها الظّاهِرَةِ و الباطِنَة. فَدَوَرانُ ذلِک الفَلَکِ الرّوحانی حاکمٌ عَلَی الفَلَک الدُّخانیّ و الشُّهُبِ الزّاهِرَةِ و السُّرُجِ المُنیرَة و الرّیاحِ المُنشَئةِ و الأراضی المَدحیّة و المیاهِ المُطَّرِدة.

نَفَعَ اللٰهُ بِها عِبادَهُ و زادَهم فیها فَهماً. و إنَّما یَفهَمُ کلُّ قارِئٍ عَلیٰ قَدرِ نُهیَته،¹ و یَنسِکُ النّاسک عَلیٰ قَدرِ قُوّةِ اجتِهادِه، و یُفتی المُفتی مَبلَغَ رَأیهِ، و یَتَصَدَّقُ المُتَصَدِّقُ بِقَدرِ قُدرَتِهِ، و یَجودُ الباذِلُ بِقَدرِ مَوجودِه، و یَقتَنی المَجودُ عَلَیهِ ما عَرَفَ مِن فَضلِه.

و لکن مُفتَقِدُ الماءِ فی المَفازَة لا یَقصُرُ بِهِ عَن طَلَبِهِ مَعرِفَةُ ما فی البِحارِ، و یَجِدُّ فی طَلَبِ ماءِ هذهِ الحَیاةِ قَبلَ أن یَقطَعَهُ المَعاشُ بِالاشتِغالِ عَنهُ² و یَعوقُهُ القِلَّةُ³ و الحاجَةُ، و تَحولُ الأغراضُ بَینهُ و بَینَ ما یَتَسَرَّعُ الَیه.

و لَن یُدرِکَ العِلمَ مُؤثِرُ هَویً و لا راکنٌ إلیٰ دَعَةٍ⁴ و لا مُنصَرِفٌ عَن طَلَبِهِ و لا خائِفٌ عَلیٰ نَفسِه و لا مُهتَمٌّ لِمَعیشَةٍ؛⁵ إلّا أن یَعوذَ بِاللٰهِ، و یُؤثِرَ دینَهُ عَلی‌ دُنیاهُ، و یَأخُذَ مِن کَنزِ الحِکمَة الأموالَ العَظیمَة الَّتی لا تَکسِدُ و لا تورَثُ میراثَ الأموالِ، و الأنوارَ الجَلیَّةَ⁶ و الجَواهِرَ الکریمَةَ و الضّیاعَ الثَّمینَةَ، شاکراً لِفَضلِه مُعَظِّماً لِقَدرِه مُجَلِّلاً لِخَطَرهِ، و یَستَعیذَ بِاللٰهِ مِن خَساسةِ الحُظوظِ و مِن جَهلٍ یَستَکثِرُ القلیلَ مِمّا یَریٰ‌ فی‌ نَفسِه و یَستَقِلُّ الکثیرَ العَظیمَ مِن غَیرهِ و یُعجِبُ بِنَفسِه بِما لَم یَأذَن لَهُ الحَقُّ.

و عَلَی العالِم الطّالِبِ أن یَتَعَلّمَ ما لَم یَعلَم، و أن یُعَلِّمَ ما قَد عَلِمَ، و یَرفُقَ بِذَوی الضَّعفِ فی الذّهن و لا یَعجَبَ مِن بَلادة أهل البَلادة و لا یُعَنِّفَ عَلیٰ‌ کَلیلِ الفَهم؛ ﴿كَذَٰلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ﴾.⁷

سُبحانَهُ و تَعالیٰ‌ عَن أقاویلِ المُلحِدین و شِرکِ المُشرِکینَ و تَنقیصِ النّاقِصین و تَشبیهِ المُشَبِّهینَ و سوءِ أوهامِ المُتَفکِّرینَ و کَیفیّاتِ المُتَوَهِّمینَ، و لَهُ الحَمدُ و المَجدُ عَلیٰ‌ تَلقینِ¹ الکتابِ المَثنَوی الإلٰهی الرَّبّانی، و هوَ الموَفِّقُ و المُفَضِّلُ و لَهُ الطَّولُ و المَنُّ، لا سیَّما عَلیٰ عِبادِه العارِفینَ عَلیٰ رَغمِ حِزبٍ² ﴿يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾³، ﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا ٱلذِّكۡرَ وَإِنَّا لَهُۥ لَحَٰفِظُونَ﴾⁴، ﴿فَمَنۢ بَدَّلَهُۥ بَعۡدَ مَا سَمِعَهُۥ فَإِنَّمَآ إِثۡمُهُۥ عَلَى ٱلَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُۥٓۚ إِنَّ ٱللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيم﴾؛⁵ و الحمدُ لِلِّهِ رَبِّ العالَمینَ و الصَّلاةُ عَلیٰ سیدنا محمَّدِ و آلِه و صَحبِه أجمَعین، بِرحمتکَ یا أرحمَ الرّاحِمین.

ترجمه دیباچه دفتر سوّم

به‌نام الله که دارای رحمانیت عامّه و رَحیمیّت خاصّه است.

به‌درستی که حکمت‌ها سپاهیان خداوندند بر روی زمین که بوسیلۀ آن‌ها ارواح طالبان را قوّت می‌بخشد و دانششان را از شوائب جهل می‌پالاید و عدالتشان را از آمیختگی ظلم، و سخاوتشان را از ریا، و حلم و عقلشان را از کم‌خِردی صاف می‌گرداند، و بدان‌ها [اسرار] آخرت را که از دریافت آن دور مانده‌اند به فهم ایشان نزدیک می‌سازد و طاعت و بندگی را که بر ایشان دشوار جلوه می‌کند آسان می‌سازد.

حکمت‌ها بَراهین واضح انبیا علیهم‌السلام و دلایل آشکار آنان هستند که خبر می‌دهند از اسرار الهی و سلطنت (و ولایت) او که مخصوص عارفان است و آگاهی می‌دهند از گردانیدنِ خداوندْ فلک نورانی رحمانی و درخشنده را که حاکم است بر فلک کُرَوی که از دخان و دود می‌باشد، همانگونه که عقل بر صورت خاکی و حواس ظاهری و باطنی حاکم است. پس دَوَران آن فَلک روحانیِ نوری بر فلک دودی و نیز شهاب‌های درخشان آسمان و چراغ‌های تابنده‌اش و بادهای برانگیخته و زمین‌های گسترده و آب‌های جاری‌اش استیلا دارد.

خداوند بندگانش را از حکمت بهره‌مند گردانَد و فهمشان را در آن بیفزاید. و جز این نیست که خواننده به‌قَدر خِرد خویش می‌فهمد، و عبادت‌کننده به‌اندازۀ قوّت درک خود عبادت می‌کند، و فتوادهنده به‌اندازۀ نهایت ادراکش فتوا می‌دهد، همان‌گونه که صدقه‌دهنده به‌اندازۀ توانش صدقه می‌دهد، و بذل‌کننده به‌اندازۀ دارایی‌اش می‌بخشد، و آن‌که به او عطا می‌کنند به‌اندازۀ معرفتش از آن بهره می‌برد.

ولیکن [صِرف] اطلاع بر آب دریاها انسان را سیراب نمی‌کند و اين آگاهى، جویای آب در بیابان خشک را [از تشنگی نمی‌رهاند و] از طلب آب بازنمى‌‌دارد؛ بلکه با سعی و تلاش در جستن آب حیات برمی‌آید پيش از آنكه اشتغال به مَعاشْ او را از اين طلب راه زند، و [اشتغال به] فقر و حاجت [مادی] مانع حرکت او شود، و اغراض [دنیوی] ميان او و آنچه در طلبش مى‌‌شتابد حائل گردد.

و هر آن‌كس كه میل و هوای خویش را برگزیند یا راحت طلب باشد یا [تمام همّت خویش در مطلوب نگذارد و] از طلب خویش منصرف گردد یا بر وجود خويش بیمناک باشد، یا اهتمامش به زندگانی دنیا باشد، به [نور] علم دست نمى‌‌يابد؛ مگر آنکه به عنایت خدا پناه برد و دين خود را بر دنيای خویش برگزیند، و از خزانۀ حكمت‌ الهى توشۀ فراوان برگیرد، توشه‌ای كه کساد و بی‌رونق نگردد و چون اموال دنیوی به میراث میراث‌خواران نرود. و همو [به همّت خویش] از انوار درخشان و گوهرهای گرانبها و زمین‌های حاصلخیز و پُربَهای حکمت بهره‌مند گردد، و قدردان آن باشد و منزلتش را گرامی بدارد و از پستی و کمیِ بهره‌ها به خدا پناه بَرد و از جهالتی که اندکِ خویش را بسیار بیند و بسیارِ دیگران را اندک شمرد و از خودپسندی که حضرت حق بدان رخصت نداده به او پناهنده گردد. و بر عالِمِ طالبِ حقّ واجب است كه فراگيرد آنچه را نمی‌داند، و تعلیم دهد آنچه را می‌داند، و با كسانى كه ذهن ضعیف و کم‌استعداد دارند مدارا كند، و از كودنى كُند‌ذهنان تعجّب نکند، و بر افراد كم‌‌ادراک درشتى ننماید، «شما نيز پیشتر چنین بوديد، ولى خدا بر شما منّت نهاد!».

منزّه است خداوند متعال از گفتار باطل مُلحِدان و شرک مشرکان و نقصی که ناقصان به او نسبت دهند و از تشبیه تشبیه‌کنندگان و پندار باطل اندیشه‌گران و کیفیتی که متوهّمین بدو منسوب گردانند. و ستایش و بزرگی او راست که این کتاب مثنوی إلٰهی ربّانی را الهام فرمود و هموست توفیق دهنده و دارای فضل و جود و منّت خصوصا بر بندگان عارفش، به کوری چشم گروهی که «می‌خواهند نور خدا را با دهان خویش خاموش کنند درحالی‌که خدا نور خویش را کامل خواهد کرد هرچند کافران نپسندند» «به‌درستی‌که ما ذکر را نازل کردیم و به‌درستی که ما حافظ آن هستیم» «پس هرکه پس از شنیدنْ آن را تبدیل (و تحریف) نمود پس گناهش بر عهدۀ همان کسانی است که آن را تبدیل نمودند، به‌درستی‌که خداوند شنوا و داناست»؛ و ستایش خدای راست که پروردگار عالمیان است و درود خداوندی بر آقا و سیّد ما حضرت محمّد و آل او و بر جمیع یارانش، به رحمتت ای مهربانترین مهربانان.

[سرآغاز]

قصّۀ دانایی که در بیابان به بعضی مردمان رسید و وصیّت کرد پیل‌بچِگان مَخورید

----------

بقیّۀ قصّۀ مُتَعرِّضانِ پیل‌بچگان

----------

رجوع به حکایت مسافران و پیل‌بچگان

----------

بیانِ آنکه خطای مُحِبّان، بهتر از صَوابِ بیگانگان است نزد محبوب

امر حق تعالیٰ به موسیٰ علیه السّلام که:

«مرا به دهانی خوان که بدان دهانْ گناه نکرده‌ای!»

----------

بیانِ آنکه اَل‍لٰه‌گفتنِ نیازمند، عینِ لَبّیک گفتنِ حق است

----------

فریفتنِ روستایی، شهری را، و دعوت‌کردنْ او را به لابه و إلحاح

----------

قصّۀ اهل سَبا و طاغی‌کردنِ نعمتْ ایشان را، و فضیلتِ شُکر و وفا

----------

----------

جمع آمدنِ اهلِ آفت هر صَباحی بر درِ صومعۀ عیسیٰ علیه السّلام جهتِ طلبِ شفا به دعای او

----------

باقی قصۀ اهلِ سَبا

----------

----------

----------

بقیۀ قصّۀ رفتنِ خواجه به دعوت روستایی به دِه

----------

دعوت‌کردن بازْ بَطّان را از آب به صحرا

رجوع به حکایت خواجه و روستایی

----------

قصّۀ اصحاب ضَروان و حیلت‌کردنِ ایشان تا بی‌زحمتِ فقیران، باغ‌ها را قِطاف کُنند

----------