11

مطلع انوار ج11

رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

مطلع انوار ج11 3408
مشاهده متن

پدیدآور علامه آیت‌اللَه سید محمدحسین حسینی طهرانی

گروه مطلع انوار


توضیحات

جلد یازدهم از موسوعۀ گرانسنگ «مطلع انوار» اثر حضرت علامه آیة‌الله حاج سید محمدحسین حسینی طهرانی قدّس سرّه، یادداشتها و برداشت‌‌های مؤلف از آثار مختلف، در موضوع «رجال، تراجم، کتاب‌شناسی و برخی مطالب متنوع » می‌باشد. تتبعات و تحقیقات مندرجه در این مجلد می‌تواند در نوع خود برای آشنایان به این موضوعات بسیار مفید و مثمر باشد. 
اهم مباحث این مجلّد: 
• بخش اول: رجال و تراجم شخصیت‌ها؛ که شاملِ مقدماتی رجالی، بیان برخی اصطلاحات و معرّفی برخی آثار اصلی رجالی، ذکر اسامی اعلام و کنیه‌ها و القاب، و بیان مطالبِ متنوّع رجالی می‌گردد. 
• بخش دوم: فهارس و کتاب‌شناسی: که به ذکر مطالب متنوّعی در معرّفی آثارِ مهم، همچون حدیقة الشیعه، مصباح‌الشریعه، تذکرۀ علامه حلی و نثر طوبای مرحوم شعرانی و امثالها پرداخته شده است.   
• بخش سوم: مطالب پزشکی؛ که مشتمل بر نقل قولهایی در امور طبابت؛ اعم از مسائل پیشگیری و درمان، خواص و فواید برخی خوراکی‌ها، و ذکر روایاتی در این موضوع، می‌باشد. 
• در بخش چهارم و پنجم به ذکر طرائف و لطائف، و ذکر اشارات و نکته‌‌هایی در موضوعات سیاسی و تاریخی و اجتماعی و بیان لغزشهای برخی آثار علماء، و دیگر مطالب متنوع پرداخته‌اند.
/509
پی دی اف پی دی اف موبایل ورد

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

1

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

2
  •  ‌

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

3
  • هو العلیم

  •  ‌

  • دوره مُهذّب و محقّق

  • مکتوبات خطّی، مُراسلات و مواعظ

  •  ‌

  • مَطلع أنوار

  •  ‌

  • جلد یازدهم

  •  ‌

  • رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

  •  ‌

  • مؤلّف:

  • حضرت علاّمه آیة الله حاج سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی

  • قدّس الله نفسه الزکیة

  •  ‌

  •  ‌

  • با مقدّمه و تعلیقات:

  • سیّد محمّد محسن حسینی طهرانی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

4

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

5
  •  ‌

  • عن النبّی صلّی الله علیه و آله و سلّم: 

  • «الخَشیَةُ میراثُ العلمِ، و العلمُ شعاعُ المعرفة.»

  • خدا ترسی و خشوع، ثمرۀ دانش است و دانش، فروغ معرفت و شناخت.

  • مصباح الشّریعة، ص 20

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

6

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

7

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

8

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

9

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

10

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

11

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

12

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

13

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

14

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

34

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

35
  • بخش اول: رجالی و تراجم، شخصیّت‌ها

  • مقدّمات رجالی

  • فصل اول: أسماء أعلام

  • فصل دوم: کُنی و ألقاب

  • فصل سوم: مطالب متنوّع رجالی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

37

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

38
  • مقدمات رجالی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

39
  • التّابعیُّ من صحِب صحابیًّا

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 483:

  •  «من یعدُّ تابعیًّا:

  •  قال الخطیب البغدادی: ”التّابعیُّ من صحِب صحابیًّا.“1 و لا یکفی مجرَّد الإلتقاء ـ بخلاف الصّحابی، فقد اکتفی فیه بذلک؛ لشرف لقاء النبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم، و الاجتماع به ـ أو رؤیته، فإنّ لذلک أثرًا کبیرًا فی إصلاح القلوب و تزکیة النُّفوس، ممّا لا یتهیَّأ لمن یلقیٰ الصحابیّ من غیر متابعةٍ له و طول أخذٍ عنه.

  •  و قال أکثر المحدّثین: ”إنّ التّابعیّ من لقِی واحدًا من الصّحابة فأکثر.“ و إن لم یصحَبه؛ و لهذا ذکر مسلم و ابن‌حَبّان، سلیمانَ بن مهران الأعمش فی طبقة التّابعین ـ و قال ابن‌حَبّان: ”أخرجناه فی هذه الطبقة لأنّ له لقیًا و حفظًا، رأی أنس بن مالک و إن لم یصحّ له سماع المسند عنه“ ـ کما عدَّ الحافظ عبدالغنی بن سعید، یحیَی بن أبی‌کثیر من التّابعین لأنَّه لقی أنسًا، و عدَّ فیهم موسی بن أبی‌عائشة لکونه لقی عمرَو بن حریث، و عدّ فیهم جَریرَ بن أبی‌حازم لکونه رأی أنسًا؛ و هذا إقرار منهم بأنَّ التّابعیَّ من رأیٰ الصحابیَّ.»

    1. تدریب الراوی، ص 416.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

40
  • حاکم، تابعین را به پانزده صنف تقسیم نموده است

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 484:

  •  «و عدد التّابعین یفوق الحصر؛ لأنّ کلّ من رأیٰ صحابیًّا کان من التّابعین، و قد تُوفّی رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم عن نیِّفٍ و مائةِ ألف من الصّحابة، رحلوا إلی مختلف البُلدان، و انتشروا فی جمیع الآفاق، و رآهم ألوف الأتباع.

  •  و لرجال الحدیث اهتمامٌ کبیر بمعرفة الصّحابة و التّابعین؛ لأنّ بهما یعرَف المرسلُ و المتّصل من الأخبار.

  •  ثمّ إنّ التّابعین طبقات جعلها الحاکم خمسَ عشرة طبقةً، آخرهم من لقِی أنس بن مالک من أهل البصرة، و من لقِی عبدالله بن أبی‌أوفی من أهل الکوفة، و من لقِی السّائب بن یزید من أهل المدینة، و من لقِی عبدالله بن الحارث بن جزء من أهل مصر، و من لقِی أبا‌أُمامة الباهلی من أهل الشّام؛1 و ذکر الحاکم غیر هؤلاء فی بعض البلدان الأخری.2»3

  • معانی مختلف برای صحابی رسول اکرم صلّی الله علیه و آله بودن

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 388:

  •  «قال ابن‌الصَّلاح: ”بلغنا عن أبی‌المظفّر السَّمعانیّ المروزیّ أنّه قال:

  •  أصحاب الحدیث یطلقون اسمَ الصَّحابة علی کلِّ من رویٰ عنه حدیثًا أو کلمةً، و یتوسّعون حتّی یعدّون من رآه رؤیةً من الصّحابة؛ و هذا لشرف منزلة النبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم أعطوا کلَّ من رآه حکمَ الصّحابة.“4

    1. اُنظر معرفة علوم الحدیث، ص 42؛ فتح المغیث، ج 4، ص 53؛ تدریب الرّاوی، ص 417.
    2. اُنظر معرفة علوم الحدیث، ص 43.
    3. جنگ 23، ص 278.
    4. مقدّمة ابن‌الصّلاح، ص 118؛ فتح المغیث، ج 4، ص 30 و 31.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

41
  •  و قال آخرون: ”لابدّ فی إطلاق الصّحبة مع الرُّؤیة أن یروِی حدیثًا أو حدیثین.“1

  •  قال الواقدیّ: ”و رأیت أهل العلم یقولون:

  •  کلّ من رأیٰ رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم، و قد أدرک الحُلُم فأسلم و عقَل أمر الدِّین و رضِیَه؛ فهو عندنا ممّن صحِب النبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم، و لو ساعةً من نهارٍ.“2

  •  إلّا أنّ تعریف الواقدیّ هذا، یُخرِج بعضَ الصّحابة الّذین رأوا رسول الله و هم دون الحلم و روَوْا عنه، کعبدالله بن عبّاس و الحسن و الحسین و ابن‌الزُّبیر و غیرهم ـ رضی الله عنهم ـ و لذلک قال العراقیّ: ”و التّقیید بالبلوغ شاذّ.“3

  •  قال إمام التّابعین سعید بن المُسیِّب: ”الصّحابة لا نعدّهم إلّا من أقام مع رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم سَنةً أو سَنتَین، و غزا معه غزوةً أو غزوتَین.“4 قال ابن‌الصّلاح: ”و کأنّ المراد بهذا ـ إن صحَّ عنه ـ راجع إلی المحکیّ عن الأُصولیّین، و لکن فی عبارته ضیقٌ یوجب أن لا یعدّ من الصّحابة جَریرُ بن عبدالله البَجَلِّی و من شارکَه... .“5

  •  قال العراقیّ:

  •  و لایصحُّ هذا عن ابن‌المُسیِّب؛ ففی الإسناد إلیه محمّد بن عُمَر الواقدیّ ضعیفٌ فی الحدیث6

    1. اُنظر الباعث الحثیث، ص 203؛ فتح المغیث، ج 4، ص 32.
    2. تلقیح فهوم أهل الأثر، ص 27، تعلیقه؛ نحوه فی: فتح المغیث، ج 4، ص 32؛ الکفایة، ص 51.
    3. فتح المغیث، ج 4، ص 32.
    4. . الکفایة، ص 50 و 51؛ الباعث الحثیث، ص 203؛ تلقیح فهوم أهل الأثر، ص 27، تعلیقه؛ تدریب الرّاوی، ص 398.
    5. فتح المغیث، ج 4، ص 32.
    6. همان.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

42
  •  قال ابن‌الجوزیّ:

  •  و عموم العلماء علی خلاف قول ابن‌المُسیِّب؛ فإنَّهم عدّوا جَریر بن عبدالله (البَجلّی) من الصّحابة، و إنّما أسلم فی سَنة عشر، و عدُّوا من الصَّحابة من لم یغزُ معه، و (من) توفّی رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم و هو صغیر السِّن، و لم یجالسه و لم یماشه، فألحَقوه بالصّحابة إلحاقًا و إن کانت حقیقة الصُّحبة لم توجد فی حقِّه.1

  •  قال ابن‌حَجَر:

  •  أصحُّ ما وقفتُ علیه من ذلک أنّ الصّحابیّ: من لقِی النّبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم مؤمنًا به، و مات علی الإسلام؛ فیدخل فی من لقِیَه من طالت مجالستُه أو قصرت، و من روی عنه أو لم یروِ، و من غزا معه أو لم یغز، ومن رآه رؤیةً و لم یجالسه، و من لم یرَه لعارضٍ کالعَمیٰ.2

  •  و هو رأی الجمهور.

  •  و الرّؤیة عند أنس بن مالک ـ رضی الله عنه ـ لا تکفی لجعل الرَّائی صحابیًّا. روی شُعبة عن موسی السّبَلانی و أثنی علیه خیرًا، قال:

  •  قلت لأنس بن مالک: ”هل بقی من أصحاب رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم أحد غیرک؟“ قال: ”ناسٌ من الأعراب رأَوه؛ فأمّا من صحبَه فلا.“ رواه مسلمٌ بحضرة أبی‌زرعة.3

    1. تلقیح فهوم أهل الأثر، ص 27، تعلیقه.
    2. الإصابة، ج 1، ص 4. و هکذا لیس من عاصر الرّسول صلّی الله علیه (و آله) و سلّم و لم یره، صحابیًّا کما قاله بعضهم؛ انظر جمیع المراجع السابقة.
    3. الباعث الحثیث، ص 203: «قال ابن الصّلاح: ”و اسناده جیّدٌ حدث به مسلم بحضرة أبی‌زرعة“»؛ و انظر فتح المغیث، ج 4 ص 31: «و قال: فی کلام أبی‌زرعة الرّازی و أبی‌داود ما یقتضی أنَّ الصّحبة أخصّ من الرُّؤیة، فإنّهما قالا فی طارق بن شهاب: ”له رؤیة و لیس له صحبة.“» 
      و قال عاصم الأحول: «قد رأی عبدالله بن سرجس رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، غیر أنّه لم یکن له صحبة... .»
      و قال ابن کثیر: «و هذا إنّما نفی فیه الصّحبة الخاصّة، و لا ینفی ما اصطلح علیه الجمهور من أنّ مجرّد الرّؤیة کافٍ فی إطلاق الصّحبة.»؛ الباعث الحثیث، ص 203؛ و انظر الکفایة، ص 50.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

43
  •  قال أبوبکر الباقلانیّ (338 ـ 403 ﻫ . ق) بعد أن عرَّف الصّحابی لغةً:

  •  وکذلک یقال: ”صحبتُ فلانًا حولًا أو دهرًا و سَنَة و شَهْرًا و یومًا و ساعةً“ و ذلک یوجب فی حکم اللّغة إجراءَ هذا علی من صحِب النّبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم، و لو ساعةً من نهارٍ؛ هذا هو الأصل فی اشتقاق الإسم.

  •  و مع‌هذا فقد تقرّر للأُمّة1 عُرفٌ فی أنّهم لا یستعملون هذه التّسمیة إلّا فی من کثُرت صحبتُه و اتّصل لقاؤُه، و لا یُجرون ذلک علی من لقِی المرء ساعةً و مشی معه خُطًا، سمع منه حدیثًا؛ فوجب لذلک ألّا یجری هذا الاسم فی عرف الاستعمال إلّا علی من هذه حالُه.2

  •  و مع‌هذا، فإنّ خبر الثِّقة الأمین عنه مقبولٌ و معمولٌ به و إن لم تطل صحبتُه و لا سمع منه إلّا حدیثًا واحدًا. فقول أنس ـ رضی الله عنه ـ لا یخالف عرف الأُمّة، و ممّا لا شکَّ فیه أنّ الصّحابة علی درجات بحسب تقدُّمهم و بلائهم فی الإسلام.»

  • اختلف المؤلّفون فی تصنیف الصّحابة إلی طبقاتٍ

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 391:

  •  «و اختلف المؤلِّفون فی تصنیف الصَّحابة إلی طبقات؛ فجعلهم ابنُ‌سعد خمسَ طبقات، و جعلهم الحاکم اثنتی عشرة طبقة، و زاد بعضهم أکثر من ذلک.3

    1. فی الکفایة، ص 51: «للأئمّة»؛ فی فتح المغیث: «للأُمّة».
    2. . الکفایة‌، ص 51؛ فتح المغیث، ج 4، ص 31.
    3. انظر الباعث الحثیث، ص 207؛ فتح المغیث، ج 4، ص 40 و 41؛ تدریب الرّاوی، ص 407.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

44
  •  و المشهور ما ذهب إلیه الحاکم، و هذه الطّبقات هی:

  •  1. قوم تقدَّم إسلامهم بمکّة، کالخلفاء الأربعة.

  •  2. الصَّحابة الّذین أسلموا قبل تشاوُر أهل مکّةَ فی دار النَّدوة.

  •  3. مهاجرة الحبشة.

  •  4. أصحاب العقبة الأُولی.

  •  5. أصحاب العقبة الثّانیة؛ و أکثرهم من الأنصار.

  •  6. أوّل المهاجرین الّذین وَصلوا إلی النّبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم بقُباء قبل أن یدخل المدینة.

  •  7. أهلُ بدر.

  •  8. الّذین هاجروا بین بدر و الحُدیبیّة.

  •  9. أهل بیعة الرِّضوان فی الحدیبیّة.

  •  10. من هاجر بین الحدیبیّة و فتح مکّة، کخالد بن الولید و عمرو بن العاص و أبی‌هریرة1.

  •  11. مُسلِمةُ الفتح الّذین أسلموا فی فتح مکّة.

  •  12. صبیان و أطفال رأوا النّبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم یوم الفتح و فی حِجَّة الوداع و غیرهما.»2

  • [توضیحی پیرامون بعضی کتب رجالی]

  •  کتاب منهج المقال فی أحوال الرّجال، همان کتاب رجال کبیر است که تألیف

    1. . لا یصحّ التمثیل بأبی‌هریرة، فإنّه هاجر قبل الحدیبیّة عقب خیبر بل فی أواخرها؛ اُنظر فتح المغیث، ج 4، ص 40؛ و انظر ترجمته فی هذا الکتاب.
    2. جنگ 23، ص 250 ـ 255.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

45
  • مولانا آقا میرزا محمّد استرآبادی است، و مرحوم علاّمه وحید بهبهانی (ره) بر آن حاشیه‌ای نوشته‌اند.

  •  کتاب منتهی المقال فی أحوال الرّجال، همان کتاب رجال بوعلی است که بوعلی محمّد بن اسماعیل، آن را تألیف نموده؛ بدین کیفیّت که در اوّل، نظریّۀ کتاب منهج المقال را ذکر می‌کند و سپس حاشیۀ وحید را بیان می‌کند و بعد از آن اگر فوائدی در نظر دارد، ذکر می‌کند؛ و البته این رجال نسبت به رجال کبیر میرزا محمّد خیلی مختصرتر است، ولی در این کتاب، مجاهیل را ذکر نکرده است.

  •  کتاب توضیح المقال فی علم الرّجال، تألیف ملاّ علی رازی است که در مشترکات و بسیاری از فوائد دیگر تحریر شده است.

  •  و کتاب تنقیح المقال کتاب جامعی است که مرحوم حاج شیخ عبدالله مامقانی تألیف نموده است.

  •  مرحوم بوعلی محمّد بن اسماعیل، صاحب منتهی المقال ـ علی ما ذکره فی الذّریعة ـ در سنۀ 1159 متولّد شده و در سنۀ 1215 و یا 1216 وفات کرده است.

  •  و کتاب روضات الجنّات فی أحوال العلماء و السّادات، تألیف آقا سیّد محمّدباقر خوانساری است که در 1226 متولّد و در 1313 وفات کرده است؛ علی ما ذکره فی الذّریعة.

  •  مرحوم شیخ حرّ عاملی در أمل الآمل (صفحه 370 از جلد 2) در فائدۀ دهمی که ذکر کرده، فرموده است:

  • «إعلم أنّ هذا الکتاب یلیق أن یکون متمّمًا للکتاب الکبیر فی الرّجال لمیرزا محمّد بن علیّ الأسترآبادیّ المشتمل علی ما فی الخلاصة للعلّامة و الفهرست و الرّجال للشّیخ و الفهرست للنجاشی و کتاب الکشّیّ و ابن‌داود و غیرهم، و قد اشتمل علی أکثر من سبعة آلاف إسمٍ و أکثر من ستّة آلاف و ستّ‌مائة کتابٍ و رسالة.»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

46
  •  کتاب بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، للحاجّ ملّا علیّ العلیاریّ التبریزیّ المتوفّی سنة 1327.1

  • أصول کتب رجال: فهرست، رجال شیخ طوسی، رجال کَشّی، رجال ابن‌الغضائری و رجال نجاشی

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 268:

  •  «ثمّ اعلم أنّ أصول کتب علمِ الرِّجال، خمسة: کتابَیْ الشّیخ الطّوسیّ: الفهرست، و کتاب الرِّجال، و کتاب الکشّی، و کتاب ابن‌الغضائریّ ـ الآتی ذکره ـ ، و کتاب النجاشیّ و هو أحسنها و أجلّها و أوثقها و أتقنها.»2

     

  • گناه محدّثین کوفه تشیّع آنهاست، با اعتراف عامّه به صدق خدمتشان

  •  [المراجعات] صفحة 58:

  •  «و نقل عن أبی‌إسحاق الجوزجانیّ عبارة فیها من الفضاضة، ما جرت به عادة الجوزجانیّ و سائر النّواصب، قال: ”کان من أهل الکوفة قوم‌‌ٌ لا یَحمد الناسُ مذاهبهم؛ هم رءوس محدّثی الکوفة، مثل: أبی‌إسحاق و منصور و زُبَید الیامیّ و الأعمش و غیرِهم من أقرانهم، احتملهم النّاس لصدق ألسنتهم فی الحدیث و توقّفوا عندما أرسلوا.“ ـ إلی آخر کلامه الّذی أنطقه الحقّ به؛ والحقُّ یُنطِق منصِفًا و عنیدًا. ...

  • إذا رَضِیَت عنّی کرامُ عشیرتی***فلا زال غَضبانًا علیَّ لئامُها»3
  •  صفحة 60: «و قال محمّد بن بشیر العَبدیّ: رأیت سالم بن أبی‌حفصة، أحمقَ

    1. جنگ 7، ص 549.
    2. جنگ 24، ص 328.
    3. المراجعات، ص 161.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

47
  • ذا لحیةٍ طویلةٍ یا لَها من لحیةٍ، و هو یقول: ”وَدِدت أنّی کنت شریک علیٍّ علیه السّلام فی کلّ ما کان فیه.“»1و2

  • عِظَم أبی‌إسحاق و الأَعمَش و منصور و زُبَید الیامیّ و غیرِهم من الکوفیّین

  •  [المراجعات] صفحة 64:

  •  «و قال الجوزجانیّ ـ کما فی ترجمة زُبَید من میزان الذهبیّ ـ: ”کان من أهل الکوفة قومٌ لا یحمَد النّاسُ مذاهبَهم، هم رءوس محدّثی الکوفة، مثلُ أبی‌إسحاق و منصور و زُبَید الیامیّ و الأعمش و غیرهم من أقرانهم، احتملهم النّاس لصدق ألسنتهم فی الحدیث.“ ـ إلی آخر کلامه الدالّ علی حُمقه، و ما علیٰ هؤلاء من غضاضة؛ إذا لم یحمد النّواصبُ مذهبهم فی أداء أجر الرّسالة بمودّة القربیٰ و التمسّک بثَقَلَیْ رسولِ ‌الله صلّی الله علیه و آله و سلّم! و ما احتمل النّواصب هؤلاء الشّیعة لمجرّد صدق ألسنتهم، و إنّما احتملوهم لعدم استغنائهم عنهم، إذ لو رَدّوا حدیثهم لذهبت علیهم جملة الآثار النبویّة؛ کما اعترف به الذهبیّ فی ترجمة أبان بن تغلب من میزانه.

  •  و أظنّ أنّ المغیرة ما قال: ”أهلَک أهلَ الکوفة أبوإسحاق و أعمَشُکم“ إلّا لکونهما شیعیَّین؛ و إلّا فإنّ أبا‌اسحاق و الأعمش کانا من بحار العلم و سُدنة الآثار النبویّة. و للأعمش نوادرُ تدلّ علیٰ جلالته، فمنها ما ذکره ابن‌خلّکان فی ترجمته من وفیات الأعیان، قال:

  •  بعث إلیه هشام بن عبدالملک أن أُکتبْ لی مناقبَ عثمان و مَساوی علیّ! فأخذ الأعمش القرطاس و أدخلها فی فم شاةٍ فَلاکَتها،3 و قال لرسوله: ”قل له:

    1. المراجعات، ص 165.
    2. جنگ 20، ص 45.
    3. أی مضَغتْها. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

48
  •  هذا جوابه!“ فقال له الرّسول: ”إنّه قد آلیٰ1 أن یقتلنی إن لم آتِه بجوابک.“ و توسّل إلیه بإخوانه.

  •  فلمّا ألَحّوا علیه، کتب له: ”بسم الله الرّحمن الرّحیم. أمّا بعد، فلو کان لعثمان مناقب أهل الأرض، ما نفعتک؛ و لو کان لعلیٍّ مساوی أهل الأرض، ما ضرّتک؛ فعلیک بخُوَیْصَّةِ نفسک! و السّلام.“»2

  • مخبتین أربعه: بُرَید بن معاویه عِجلیّ، ابوبصیر لَیث بن البُختَریّ، محمّد بن مسلم، زُراره

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 409:

  •  «قال أبوعبدالله الصّادق علیه السّلام: ”بشّر المخبتین بالجنّة: بُریدَ بن معاویة العجلیّ، و أبوبصیر لیث بن البختریّ المرادیّ، و محمّد بن مسلم، و زرارة؛ أربعةُ نجباءٍ، أُمناءُ الله علی حلاله و حرامه، لولا هؤلاء انقطعت آثار النبوّة و اندرس الحدیث، رضی الله عنهم.“»3

  • «قطب‌الدّین» بر پنج نفر اطلاق می‌شود: سه نفر از خاصّه، و دو نفر از عامّه‌اند

  •  صفحة 401: «و قال المولا المیرزا عبدالله أفندیّ فی کتابه ریاض العلماء، فی باب الألقاب: ”الشّیخ قطب‌الدّین یطلق علی جماعة کثیرة، و من هذه الحیثیّة قد یشتبه فی کثیر من الأوقات بعضهم ببعض:

    1. أی: حَلَف. (محقّق)
    2. جنگ 20، ص 46.
    3. جنگ 24، ص 352.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

49
  •  الأوّل: علی الشّیخ المتقدّم قطب‌الدّین، أبی‌الحسن سعید بن هبةِ الله بن الحسن الراوندیّ، صاحب الخرائج و غیره.

  •  الثّانی: علی الشّیخ أبی‌الحسن قطب‌الدّین، محمّد بن الحسن بن الحسین الکَیدَریّ السبزواریّ، صاحب مناهج النَّهج بالفارسیّة و غیره.

  •  الثّالث: علی المولا قطب‌الدّین، محمّد بن محمّد الرازیّ البُوَیهیّ، صاحب شرح المطالع، و المحاکمات، و شرح الشمسیّة و غیرها؛ الفاضل المعروف الّذی هو من أولاد ابن‌بابویه القمیّ.

  •  الرّابع: علی قطب‌الدّین، محمود بن مسعود الکازرونیّ، المعروف بالعلّامة الشیرازیّ، تلمیذ الخواجه نصیرالدّین الطوسیّ، و شارح القسم الثّالث من المفتاح، و شارح المختصر الحاجبیّ، و غیرهما.

  •  و الخامس: علی قطب‌الدّین، المشهور بقطب المحیی، أُستاذ مولانا جلال‌الدّین الدَّوانیّ؛ و هو أحد مشایخ الصوفیّة و صاحب المکاتبات المعروفة بمکاتبات القُطب المحیی بالفارسیّة المشهورة، و هو قطب‌الدّین محمّد الکوشکناریّ.

  •  و الثّلاثة الأُوَل من علماء الخاصّة، و الإثنان الأخیران من علماء أهل السنّة و الجماعة.“ ـ انتهیٰ.

  •  و قد وَهَم التّاج السُّبکیّ فی عدّ القطب الرازیّ ـ صاحب التّرجمة ـ فی علماء الشافعیّة فی الطّبقات الکبری، کما وَهَم فی عدّ شیخ الشّیعة، أبی‌جعفر الطوسیّ ـ قدّس سرّه ـ فیها من الشافعیّة أیضًا، و هما من شیوخ الإمامیّة؛ و لعلّهما کانا یتستّران فی بعض الأوقات بالشافعیّة.»1

    1. جنگ 24، ص 348.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

50
  • سه نفر حواریّ حضرت سجّاد: سعید بن مُسیِّب، قاسم بن محمّد بن أبی‌بکر، أبوخالد کابُلی

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 299:

  •  «و فی باب مولد الإمام أبی‌عبدالله الصّادق، من کتاب الکافی للکلینیّ:

  •  عن یحیَی بن جریر قال: قال أبوعبدالله الصّادق: ”کان سعید بن المسیِّب و القاسم بن محمّد بن أبی‌بکر و أبوخالد الکابولیّ من ثقاة علیّ بن الحسین.“ و فی حدیث الحواریّین: ”إنّهما1 من حواری علیّ بن الحسین علیهما السّلام.“»

  •  صفحة 299: «الصّحیفة الثّالثة، فی مشاهیر الفقهاء فی الصّدر الأوّل: و قد سمّاهم أبو‌عمرو الکَشّی فی کتاب الرّجال بما نصّه:

  •  ”تسمیة الفقهاء من أصحاب أبی‌جعفر و أبی‌عبدالله علیهما السّلام: أجمعت العصابة علی تصدیق هؤلاء الأوّلین من أصحاب أبی‌جعفر و أبی‌عبدالله علیهما السّلام، و انقادوا لهم بالفِقه، فقالوا: أفقه الأوّلین ستّة: زُرارة، و معروف بن خَرَّبوذ، و بُرَید، و أبوبصیر الأسَدیّ، والفُضَیل بن یَسار، و محمّد بن مسلم الطائیّ. قالوا: و أفقه الستّة زُرارة.

  •  و قال بعضهم مکانَ أبی‌بصیر الأسدیّ: أبوبصیر المرادیّ، و هو لیث بن البختریّ.“

  •  ثمّ قال: ”تسمیة الفقهاء من أصحاب أبی‌عبدالله علیه السّلام: أجمعت العصابة علی تصحیح ما یصحّ عن هؤلاء و تصدیقهم لما یقولون، و أقَرّوا لهم بالفقه من دون أولئک الستّة الّذین عدّدْناهم و سمّیناهم، و هم ستّة نفر: جمیل بن درّاج، و عبدالله بن مُسْکان، و عبدالله بن بُکَیر، و حمّاد بن عیسی، و حمّاد بن عثمان، و أبان بن عثمان. قالوا:

    1. . أی: سعید بن المسیّب و القاسم بن محمّد بن أبی‌بکر. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

51
  • و زعَم أبوإسحاق الفقیه، و هو ثعلبة بن میمون: أنّ أفقه هؤلاء جمیل بن درّاج، و هم أحداث أصحاب أبی‌عبدالله علیه السّلام.“

  •  ثمّ قال: ”تسمیة الفقهاء من أصحاب أبی‌إبراهیم و أبی‌الحسن علیهما السّلام: أجمع أصحابنا علی تصحیح ما یصّح عن هؤلاء و تصدیقهم و الإقرار لهم بالفقه و العلم، و هم ستّة نفر آخرون دون الستّة النّفر الّذین ذکَرناهم فی أصحاب أبی‌عبدالله علیه السّلام، منهم: یونس بن عبدالرّحمن، و صفوان بن یحییٰ بیّاع السابریّ، و محمّد بن أبی‌عمیر، و عبدالله بن المغیرة، و الحسن بن محبوب، و أحمد بن محمّد بن أبی‌نصر. و قال بعضهم مکانَ الحسن بن محبوب: الحسن بن علیّ بن فضّال، و فَضّالة بن أیّوب. و قال بعضهم مکانَ فَضّالة: عثمان بن عیسی.

  •  و أفقه هؤلاء یونس بن عبدالرّحمن، و صفوان بن یحیی.“ ـ انتهیٰ ما فی رجال الکشیّ1

    1. جنگ 24، ص 335.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

52

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

53
  • فصل اوّل: اسماء أعلام

  • الف: رجال

  • ب: نساء

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

54

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

55
  •  ‌

  • الف: رجال

  •  ‌

  • إبراهیم بن سَعد بن الطّیّب، أبوإسحاق الرّفاعیّ1

  • در تشییع جنازۀ أبو‌إسحاق رفاعیّ شیعۀ خالص، فقط دو نفر شرکت کردند

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 102:

  •  «و منهم: أبوإسحاق الرّفاعیّ النّحویّ، و هو إبراهیم بن سعد بن الطّیّب. قال یاقوت:

  •  کان ضَریرًا، قدِم واسط فتلقّی القرآن من عبدالغفّار الحصنیّ، ثمّ أتی بغداد فصحب السَّیرافیّ و قرأ علیه شرحه علی الکتاب، و سمع منه کتب اللّغة و الدّواوین، و عاد إلی واسط فجلَس بالجامع صدرًا یقرأ النّاس، ثمّ نزَل الزّیدیّة و هناک تکون الرّافضة و العلویّون، فنُسِب إلی مذهبهم، و مُقِت و جفاه النّاس، و مات سنة إحدیٰعشر و أربع‌مائة و لم یخرُج مع جنازته إلّا رجلان مع غروب الشّمس، و هما أبوالفتح بن مختار النَّحویّ و أبو‌غالب بن بشران. قال أبوالفتح:

    1. رفاعَة (با فتح و کسر و ضمّ اوّل): به معنای برداشتن بانگ و یا به شدّت بانگ برداشتن؛ از اعلام است، و نام جمعی بسیار از صحابه و محدّثان می‌باشد. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

56
  • ”و ما صدّقنا أن نسلّم خوفَ أن نُقتل، و العجب أنّ هذا الرّجل مع ما هو علیه من الفضل کانت هذه حاله. و مات بعد وفاته بیومٍ رجلٌ من حشو العامّة، فأُغلق البلد لأجله و لم یوصل إلی جنازته من کثرة الزّحام.“ ـ انتهی.

  •  قلت: لا مورد للتّعجّب من ذلک، نعوذ بالله من الجهل.

  •  ثمّ قال یاقوت:

  •  قال أبوغالب محمّد بن محمّد بن سهل بن بشران النّحویّ: ”أنشدنی أبوإسحاق الرّفاعیّ لنفسه، و ما رأیت قطّ أعلم منه:

  • و أُحبّه ما کنت أحسَب أنّنی ** أبلیٰ ببینهم فبِنتُ و بانوا

  • نأتِ المسافةُ فالتّذکّرُ حَظُّهم ** منّی و حظّی منهم النِّسیانُ“»1

  • إبراهیم بن علیّ بن سَلِمة بن هَرِمة الحجازیّ المدنیّ، المعروف بابن‌هرمة قُرَشیّ وی از أعاظم شعرای اهل بیت در عهد دوانیقی بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 202:

  •  «و منهم: ابن‌هَرِمة القرشیّ، الشّاعر المشهور، و إسمه إبراهیم بن علیّ بن سَلِمة بن هَرِمة الحجازیّ المدنیّ، و هو أوّل من فَتَقَ البدیعَ فی شِعره. قال [ابن‌المعتزّ]:

  •  و فی أیّام المنصور و أیّام فتنة إبراهیم، قال له رجل من باب التّعریض به: ألستَ القائلَ:

  • و مَهما أُلامُ علی حبّه ** فإنّی أُحبّ بنی‌فاطمة

  • بَنی بنت من جاء بالمحکمات ** و بالدّین و السّنة القائمة

    1. جنگ 24، ص 284.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

57
  •  فقال: قائلها مَسَّ بطن أُمّه. فقال له ابنه: أو لستَ القائلَ لها فی یوم کذا؟

  •  فقال له: یا بُنیَّ مسُّ بطن الأُمّ أحسن أم القتلُ علی ید حُمَید بن قَحْطَبة؟!

  •  فکان یتّقی من بنی‌العبّاس، و هو من الشّیعة لآل محمّد. و ذکره القاضی الشّریف المرعشیّ فی طبقات الشِّیعة، و ذکَر له یاقوت فی معجم البلدان فی رثاء أبی‌عبدالله الحسین هذه الأبیات:

  • أجالَت علی عینی سحائبُ عَبرَةٍ***فلم تَصْحُ بعد الدّمع حتّی ارْمَعَلَّتِ1
  • تبکی علی آل النّبیّ محمّدٍ***و ما أکثرت فی الدّمع لا بل أقلَّت
  • أولئک أقوامٌ یَشیموا سیوفَهم***و قد نکأتْ أعدائَهم حیث سُلَّت2
  • و إنَّ قَتیلَ الطَّفِّ من آل هاشم***أذلَّ رِقابًا من قریش فذلّت
  • و کانوا غیاثًا ثمّ أضْحَی رَزیَّةٍ***ألا عَظُمَت تلک الرّزایا و جَلَّتِ»3
  • إبراهیم بن محمّد بن أبی‌یحیی، أبو‌إسحاق، مولیٰ أسلم مدنیّ وی از أعلام شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 237:

  •  «و منهم: إبراهیم بن محمّد بن أبی‌یحیی، أبو‌إسحاق، مولی أسلم المدنیّ. قال النّجاشیّ:

  •  حکی بعض أصحابنا عن بعض المخالفین: أنّ کتب الواقدیّ، سائرها إنّما هی کتب إبراهیم بن محمّد بن یحیی، نقلها الواقدیّ و ادّعاها. (قال:) روی عن أبی‌جعفر و أبی‌عبدالله علیهما السّلام، و کان خِصّیصًا، و العامّة لهذه العلّة تضعّفه.

    1. لسان العرب: «ارمعلَّ الدمعُ و ارمعنَّ: سال.» (محقّق)
    2. شام سیفَه: أغمده. نکأت أعدائَهم: قتلَتْهم و أثخنَتْهم. (محقّق)
    3. جنگ 24، ص 310.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

58
  • ـ انتهی کلام أبی‌الحسین النّجاشیّ فی فهرست أسماء مصنّفی الشّیعة.1

  •  قال ابن‌حَجَر فی التّقریب بعد ذکره: ”متروکٌ من السّابعة، مات سنة 184 (مائة و أربع و ثمانین) و قیل:91 (واحد و تسعین).“2»3

  • إبراهیم نَخَعی

  •  حضرت آیة الله حاج سیّد موسی شبیری زنجانی ـ دامت برکاته ـ فرمودند:

  •  ابن‌سعد در طبقات در ترجمۀ ابراهیم نخعی آورده است که او گفته است: ”ما أنا بِسَبَئیٍّ و لا مُرْجئٍ.“ و چون وفات ابراهیم در 96 هجری بوده است و ابن‌سعد نیز از طبری مقدّم بوده است، معلوم می‌شود که: قول به عبدالله بن سبأ قبل از طبری بوده است، و ابراهیم که در 96 رحلت نموده است، خود را از آن دسته نفی نموده است.

  •  فرمودند:

  •  چون این اشکال به علاّمه حاج سیّد مرتضی عسکری وارد شد که قائل‌اند بر آنکه قبل از طبری کسی نامی از عبدالله بن سبأ نمی‌دانسته است، در برخی از نوشتجات بعدی پاسخ داده بر اینکه: ”مرادِ ابراهیم نخعی این بوده است که من از اهل سَبَأ نیستم ـ چون مردمان یمن را سَبَئی می‌گفته‌اند ـ؛ نه آنکه مراد انتساب به ابن‌سبأ بوده باشد.“

  •  و در این پاسخ اشکال است که: اوّلاً چرا خود را از یمنی‌ها نفی نموده است، و ثانیاً به چه قرینه‌ای سَبَئی را منتسب به عبدالله بن سبأ ندانیم؟

  •  اقول: در طبقات، طبع دار صادر بیروت، جلد 6، صفحه 275، روایت را بدین‌گونه آورده است:

  •  ... عن أبی‌المنجاب البصریّ، أنَّ رجلًا کان یأتی إبراهیم النّخعیّ فیتعلّم منه،

    1. رجال نجاشی، ص 10.
    2. تقریب التّهذیب، ج 1، ص 65.
    3. جنگ 24، ص 322.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

59
  • فیسمع قومًا یذکرون أمر علیّ و عثمان. فقال: أنا أتعلّم من هذا الرّجل و أری الناس مختلفین فی أمر علیّ و عثمان؟ فسأل إبراهیمَ النّخعیّ عن ذلک؛ فقال: ما أنا بسَبَلیٍّ و لا مُرجئی.

  •  در این طبع از طبقات همان‌طور که ملاحظه شد، سَبَلیّ آورده است با لام، نه با همزه؛ باید به طبع‌های دیگر مراجعه نمود که آیا این غلط در طبع است و یا واقعاً با لام است و با لام یعنی چه؟1

  •  ابن‌سعد در صفحه 284 آورده است که: «قال محمّد بن سعد و قال غیره: و أجمعوا علی أنّه توفّی فی سنة ستّ و تسعین، فی خلافة الولید بن عبدالملک بالکوفة، و هو ابن تسع و أربعین سنة، لم یستکمل الخمسین. و بلغنی أنّ یحیی بن سعید القطّان کان یقول: ”مات إبراهیم و هو ابن نیّف و خمسین سنة.“»2

  • أُبَیّ بن کَعب

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 341:

  •  «منهم: أُبیّ بن کَعب، و هو أقرأُ الصّحابة، و سیّد القرّاء بنصّ الثّقات و العلماء السّادات؛ کما فی الطّبقات لأبی‌الخیر، و الإتقان للسّیوطی. و قد عرَفت تشیّع أبَیّ بنصّ صاحب الدّرجات الرّفیعة و غیره من الثّقات فی أوّل هذه الطّبقات.»3

  • أحمد بن حسین، علیّ الشافعیّ الخسروجردی، المعروف بالبیهقی

  •  در هدیّة الأحباب، صفحه 111 گوید:

    1. . قابل ذکر است که طبع اوّل از دار الکتب العلمیّة و طبع پنجم از مکتبة الصدّیق نیز سَبَلی با «لام» آورده‌اند؛ و لیکن محقّق معاصر اهل سنّت، دکتر محمّد بن عبدالله بن عبدالقادر غبان الصّبحی، در کتاب فتنة مقتل عثمان، نسخۀ «لام» را تصحیف دانسته است. (محقّق)
    2. جنگ 18، ص 233.
    3. جنگ 24، ص 339.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

60
  •  «البَیهقی: أبوبکر أحمد بن الحسین بن علیّ الشافعیّ الخسروجردی، الحافظ الفقیه المشهور، صاحب السّنن الکبیر و السّنن الصغیر و دلائل النبوّة و غیرها.

  •  قال إمام الحرمین فی حقّه: ”ما من شافعیّ إلّا و للشّافعی فی عنقه منّة إلّا البیهقی، فإنّ له المنّة علی الشّافعی نفسِه و علی کلّ شافعیٍّ؛ لِما صنّف فی نصرة مذهبه.“

  •  و من کلماته بنقل صاحب الکامل البهائی، مقابل قول من قال: ”إنّ معاویة خرج من الإیمان بمحاربة علیٍّ علیه السّلام“؛ قال: ”إنّ معاویة لم یدخل فی الإیمان حتّی خرج منه؛ بل خرج من الکفر إلی النّفاق فی زمن الرّسول صلّی الله علیه و آله، ثمّ رجع إلی کفره الأصلیّ بعده!“ ـ انتهی.»1

  • أحمد بن عبدالله بن سلیمان التّنوخی، المعروف بأبو‌العلاء المَعَری

  • ابوالعلاء مُعَری شیعه بوده است و دارای ایمان و مستجاب الدّعوة

  • [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 104:

  •  «و منهم: أبوالعلاء المَعَری ـ من معرّة النّعمان من الشّام ـ و هو أحمد بن عبدالله بن سلیمان بن داود بن المطهّر بن زیاد بن ربیعة بن الحارث التّنوخی المصنّف، المکثر المحسود علی فضله و إمامته فی الأدب و أنواع العلوم العقلیّة و النّقلیة. قال أبوحامد الغزالیّ فی سرّ العالَمَین فی أواخر الجزء الأوّل:

  •  حدّثنی یوسف بن علیّ، شیخ‌الإسلام، قال: دخلت المعرّة علی زمان المُعری و قد وشیٰ2 به الوزیر إلی الملک محمود بن صالح و قال: ”إنّ المُعری رجل برهمیّ لا یری إفسادَ الصُّوَر و أکل الحیوان، و إنّه یزعُم أنّ الرّسالة تحصل بصفاء العقل.“ و لم یزل الوزیر الجاهل حتّی حمَل الملک علی إحضار المُعری، فنفَذ وراءه خمسین فارسًا.

    1. جنگ 15، ص 71.
    2. أی نمَّ علیه. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

61
  • فدخل إلی الشّیخ رجلان من أصحابه و أعلماه بالقصّة، فدخَل المُعری المسجد و أنزل الفرسان فی دار الضّیافة. فدخل مسلمٌ ـ عمُّ المُعری ـ علیه و قال: ”یا ابن أخی! قد نزلت بنا حادثةٌ بطلبک، فإن مانَعْنا عنک عجزنا، و إن سَلّمناک کنّا عارًا عند ذوی الذّمام، و تکون الذلّة علی آل تنوخ!“ فقال المُعری: ”خفِّف علیک عمّی! و أکرم أضیافک! فلی سلطان یذبّ عنّی و یحامی عن من هو فی حماه.“ ثمّ قال لغلامه قنبر: ”قدّم الماء!“ فاغتسل به و لم یزل یصلّی حتّی انتصف اللّیل. إلی أن قال: فسمعناه یقول: ”یا علّة العلل، یا قدیم الأزل، یا صانع المصنوعات! أنا فی حماک الّذی لا یُضام!“

  •  ثمّ جعل یقول: ”الوزیر! الوزیر! الوزیر!“ حتّی برِق بارقٌٰ، فسمِعنا هدّةً عظیمةً، فسألنا عنها، فقیل: ”هی دار الضّیافة، وقعت علی ثمانی و أربعین رجلًا.“ و عند طلوع الشّمس جاءنا کتاب الطّائر، یقول فیه: ”لا تُزعجوا الشّیخ، فقد وقع الحمام علی الوزیر!“ ثمّ التفت الشّیخ إلیّ و قال: ”من أیّ أرض أنت؟“ فقلت: ”من أرض الله تعالی.“ فقال: ”أنت من أرض الهرکار، أنت یوسف بن علیّ، حملوک علی قتلی، و زعموا أنّی زندیقٌ، و کان حَجُّنا بالشّام.“

  •  ثمّ قال لی: اُکتب علی صفة الحالة الأبیات:

  • أبیاتی از مُعَری که دلالت بر کمال توحید، حُسن توکّل، مقامات عالیه، و زهد او دارد

  • باتوا و حتفی أمانیّ لنیّتهم ** و بتُّ یخطروا منیّ علی بال

  • و فوَّقوا لی إشاراتَ سهامِهم ** فأصبحتْ وقَعًا منّی بأمیال

  • فما ظنونک إنّ جندی ملائکة ** و جندهم بین طوّاف و حمّال

  • لقیتهم بعصا موسی الّتی منعت ** فرعون ملکًا و نجّت آل إسرال

  • أُقیم جسمی و صوم الدّهر آلفه ** و أُدْمن الذِّکر أبکارًا بآصال

  • عیدین أفطر فی عامی إذا حـضرا ** عید الأضاحی و یقفو عید شوّال

  • إذا تنافست الجُلّاسُ فی حُلَل ** رأیتَنی من حشیش القطن سِربالی

  • لا آکل الحیوان الدّهر مأثرة ** أخاف من سوء أعمالی و آمالی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

62
  • و کیف أقرب طعم الشّهد و هو کذا ** غصب لمکسب نحل ذاتِ أطفال

  • نهیتم عن حرام الـشّرع کلّهم ** و یأمرونی بترک المنزل العالی

  • و أعبد الله لا أرجو مثوبتَه ** لکن تعبّد إکرام و إجلال

  • أصون دینی عن جُعل أُؤمِّله ** إذا تعبد أقوام بأجعال

  •  و أنت خبیرٌ بأنّ هذه الحکایة تدلّ علی کمال توحیده و حسن توکلّه و مقامات عالیة من زهده.

  • أشعار بلند پایۀ ابوالعلاء مُعری در تشیّع او

  •  و ترجمه السیّد الإمام أبوالفضل العبّاس بن علیّ بن نور‌الدّین المکّی، فی رحلته نزهة الجلیس، و نصّ علی تشیّعه فی الجزء الأوّل، صفحة 278، من طبعة مصر؛ فمن أراد الوقوف علی ذلک فلیراجعه. و قیل إنّه من بیت کبیر فی الشّیعة علماء فی حلب قدیمًا و حدیثًا، و یظهر ذلک من شعره خصوصًا من قصیدته الّتی أجاب بها الشّریف الحرّانیّ، الآتی ذکره إن شاء الله.

  •  و قال ابن العَدّیم فی کتابه رفع [الظلم و] التجرّی علی أبی‌العلاء المُعری: ”کان یرمیه أهل الحسد بالتّعطیل، و یعملون علی لسانه الأشعار، و یضمّنوها أقاویل الملحدة قصدًا لِهلاکه؛ و قد نقل عنه أشعار تتضمّن صحّة عقیدته، و أنّ ما نسب إلیه کذب، کقوله:

  • لا أطلُب الأرزاق المو***لیٰ یفیض علیّ رزقی
  • إن أُعْطَ بعضَ القوت أعلم***أنّ ذلک فوق حقّی“
  •  و قال فی نزهة الجلیس: ”قال ابن‌خلّکان: و من لزومیّات أبی‌العلاء المُعری قوله:

  • لقد عجبوا لأهل البیتِ لمّا***أتاهم علمهم فی مسک جفرِ
  • و مرآة المنجّم وهْیَ صُغری***أرَتْه کلَّ عامرةٍ و قفرِ“

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

63
  •  قال: ”قلت: هذان البیتان علی تشیّع أبی‌العلاء یدلّان، و ممّا یدلّ علی تشیّعه أیضًا قوله من قطعة:

  • أمر الواحدُ فافعل ما أمَر!***و اشکُر الله إنّ الفعل أمرّ!
  • أظهر الخفیة و اضمر قلّما***أدرک الطّرف المدیٰ حتّی ظهر
  • أیّها الملحد لا تعصـی النُّهیٰ!***فلقد صحّ قیاس و اشتهر
  • إن تعد فی الجسم یومًا روحه***فهو کالرّبع خلا ثمّ عُمر
  • و هی الدّنیا أذاها أبدًا***زُمَرٌ واردة إثرَ زُمر
  • یا أبا السّبطَین لا تحفل بها!***أ عَتیقٌ ساد فیها أم عُمر؟“
  •  إلی أن قال صاحب نزهة الجلیس: ”و ممّا یدلّ علی حسن مذهبه و إلزامه لأهل الکسب و الجهمیّة قوله:

  • زعم الجهول و من یقول بقوله***إنّ المعاصی من قضاء الخالق
  • إن کان حقًّا ما زعمتَ فلِمَ قُضـی***حدُّ الزّناء و قطعُ کفّ السارق؟“
  •  و أرّخ وفاته سنة تسع و ثلاثین و أربع‌مائة، بمعرّة النُّعمان بن بشیر الأنصاری، لأنّه هو أوّل من مَصَّرها، فنسب إلیه.»1

  • أحمد بن عقدة، أبوالعبّاس

  • أحمد بن عقده شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 256:

  •  «و منهم: أبوالعبّاس، أحمد بن عقدة الزَّیدیّ الجارودی، له ترجمة طویلة فی کتب التّراجم؛ و إنّما ذکرناه هنا لأنّه صنّف لنا کتبًا. منها: کتاب التّاریخ المعروف بتاریخ

    1. جنگ 24، ص 285 ـ 289.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

64
  • ابن‌عقدة، و هو کتاب تسمیة مَن شهد مع أمیرالمؤمنین [علیه السّلام] حروبَه؛ و کتاب الشّیعة من أصحاب الحدیث، و [هو] کتاب من روی عن أبی‌عبدالله الصّادق [علیه السّلام]، جمع فیه أربعة آلاف راوٍ عنه علیه السّلام؛ و له کتاب العبّاسی، و هو کتابٌ معظم فی التّاریخ، قال النّجاشی: ”هو نحو عشرة آلاف ورقة فی أخبار الخلفاء و الدَّولة العبّاسیّة؛ و له کتاب الأمثال، حسن مستوفی.“ ـ انتهی.

  •  و مات بالکوفة سنة ثلاث و ثلاثین و ثلاث‌مائة، و یُعدّ فی طبقة الکلینی فی المحدّثین.»1

  • احمد بن محمّد البرقی

  • المراجعات، صفحة 98:

  •  «نام برقی، احمد بن محمّد بن خالد است، و او از اهالی اطراف قم است؛ محّل او را بیرقون گویند و به همین مناسبت به برقی مشهور شده است.»2و3

  • أحمد بن محمّد، المعروف بابن‌مسکویه

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 255:

  •  «و منهم: ابن‌مسکویه، و هو أبوعلیّ، أحمد بن محمّد بن مسکویه الإمامی، المتوفّی سنة‌ إحدیٰ و ثلاثین و أربع‌مائة. له کتب، منها: تجارِب الأُمَم و تعاقب الهِمَم، و هو کتاب جلیل فی بابه، بلغنی أنّه طبع فی هذه الأوقات. و سیأتی تفصیل حال ابن‌مسکویه فی أئمّة علم الأخلاق ـ إن شاء الله تعالی ـ و صرّح فی الفوز الأصغر

    1. جنگ 24، ص 327.
    2. المراجعات، ص 224.
    3. جنگ 5، ص 206.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

65
  • باعتقاد وجود إمام معصوم، و هو نصّ فی إمامیّته.»1

  • ابن‌مسکویه در جمیع فنون و علوم، مقام اوّل را حائز بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 385:]

  •  «و منهم: الشّیخ أبوعلیّ بن مسکویه، و اسمه أحمد بن محمّد بن یعقوب بن مسکویه، الرازیّ الأصل، الإصفهانیّ المسکن و المدفن، أحد أفراد الدّهر، کان حکیمًا إلٰ‍هیًّا ریاضیًّا هندسیًّا أخلاقیًّا متکلّمًا لغویًّا شاعرًا مؤرّخًا، عالمًا بالأخبار، متبحّرًا فی الآثار، إمامًا فی الکلّ عند الکلّ، مصنِّفًا فی الکلّ تصانیفًا علیها المعوَّل و إلیها المرجع.

  •  صنّف فی الحکمة کتاب الفوز الأکبر و الأصغر ـ و هما کتابان فی أصول الدّیانات و حقائق النّفوس، و صرّح فی الفوز الأصغر بلزوم عصمة الإمام ـ، و کتاب نور‌ السّعادة، و کتاب أقسام الحکمة و الرّیاضی، و له تعلیق فی المنطق، و کتاب أدب الدّنیا و الدّین، و کتاب نزهت نامۀ علائی ـ کتبه لعلاء‌الدّین الدّیلمی ـ ، و کتاب جاویدان خرد، و کتاب آداب العرب و العجم، و کتاب السّیاسة السلطانیّة، و له فی التّاریخ تجاریب الأُمَم ـ یشتمل علی تاریخ خلفاء العبّاسیّة علی نهج صحیح، انتهی فیه إلی سنة 332 و هی منتصف أیّام الطّائع منهم ـ، و کتاب أحوال الحکماء السّلَف، و له فی علم الأخلاق ما ستعرفه إن شاء الله، و له فی الأدب کتاب ندیم الفرید و کتاب مختار الأشعار و کتاب أنس الخواطر، و له شعرٌ جیّدٌ جمعه، و له فی الطبّ ما حکاه فی طبقات الأطبّاء، قال: ”کان أبوعلیّ ابن‌مسکویه فاضلًا فی علوم الحکمیّة، ممیّزًا فیها، خبیرًا بصناعة الطبّ، جیّدًا فی أصولها و فروعها، و له من الکتب: کتاب الأشربة، کتاب البطّیخ، کتاب تهذیب الأخلاق.“ ـ انتهی.

    1. جنگ 24، ص 326.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

66
  •  أوّل من صحب من الملوک: الوزیر المهلبیّ الشّیعی، ثمّ عضدالدّولة بن بویه ـ رضی الله عنه ـ، ثمّ اتّصل بابن العَمید، ثمّ بابنه، و الکلّ من الشّیعة الأعلام. و نصّ علی تشیّع ابن‌مسکویه المذکور و إمامیّته سیّدُ العلماء المحقّقین، المولی المیر الدّاماد،‌ محمّدباقر، المعلّم الثالث فی عصره؛ و کذلک السیّد الخونساری فی الرّوضات و القاضی نورالله المرعشیّ فی الطّبقات.

  • ابن‌مسکویه در محلّۀ خواجوی اصفهان مدفون است

  •  و توفّی بإصفهان سنة إحدیٰ و ثلاثین و أربع‌مائة، و قبره معروف فیها فی محلّة خاجو. و کان معاصرًا للشّیخ الرّئیس ابن‌سینا الّذی لم أتحقّق تشیّعه و لا تسنّنه؛ و الشّیعة تدعیه و أهل السنّة تدعیه، و قد أطال القاضیّ المرعشی فی الإستدلال علی تشیّعه فی کتابه مجالس المؤمنین، و أظنّه زیدیًّا و أبوه کان إسماعیلیًّا، و قیل: إنّ ابن‌سینا ولد علی فطرة التشیّع کما فی المجالس، و الله العالم بالسّرائر.»1

  • ابن‌مسکویه، مصنّف طهارة الأعراق، شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 415:

  •  «و منهم: ابن‌مسکویه، أبوعلیّ أحمد بن محمّد بن مسکویه، المتوفّی سنة إحدی و عشرین و أربع‌مائة، المتقدّم ذکره؛ صنّف فی علم الأخلاق کتاب طهارة النّفس و ربما قیل تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، یشتمل علی ستّ مقالات، کتاب لم یصنّف مثلَه فی بابه؛ ذکره المحقّق نصیرالدّین فی أوّل کتابه و أثنیٰ علیه ثناءً بلیغًا و ذکر فی مدحه أبیاتًا نظّمها ـ قدّس سرّه ـ و هی هذه:

    1. جنگ 24، ص 345.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

67
  • ”بنـفسی کتابًا حاز کلَّ فضیلة***و صار لتکمیل البریّة ضامِنا
  • مؤلِّفه قد أبرز الحقَّ خالصًا***بتألیفه من بعد ما کان کامنا
  • و وَسَّمه بِاسم الطّهارة قاضیا***به حقّ معناه و لم یک مائنًا
  • لقد بذل المجهود للّه درّه***فما کان فی نصح الخلائق خائنا“
  •  قال فی بحث الشّجاعة من کتاب طهارة النفس:

  •  و استمع کلام الإمام الأجلّ سلام الله علیه الّذی صدر عن حقیقة الشّجاعة، فإنّه قال لأصحابه: ”إنّکم إن لم تُقتَلوا تموتوا! و الّذی نفسُ ابن أبی‌طالبٍ بیده، لألف ضربةٍ بالسَّیف علی الرّأس أهون من میتة علی الفِراش.“

  •  أقول: هذا النّقل مما یدلّ علی تشیّعه. و حکی الملّا عبدالله أفندی فی ریاض العلماء عن المیر محمّد باقر الدّاماد النصَّ علی تشیّعه ـ رحمه الله ـ‌؛ و قد تقدّم ما یدلّ علی ذلک فی ترجمته فی أئمّة المؤرّخین، و قد تقدّم أنّه نصّ علی عصمة الإمام فی کتابه الفوز الأصغر، و کان صاحب الخزینة و کاتب السرّ عند عضدالدّولة ابن البویة الإمامی.

  •  و لابن‌مسکویه کتاب آخر فی علم الأخلاق سمّاه آداب العَرب و الفُرْس، أورد فیه مقدّمة ذکر فیهما تمام کتاب الحسن بن [أبی] سهل ـ وزیر المأمون ـ و هو ترجمة کتاب جاودان خروشک، ل‍هو‌شاه الفارسی، سمّاه المخلص.»1

  • أحمد بن موسی من آل محمّد الطّاووسی

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 270:

  •  «منهم: السیّد جمال‌الدّین، أبوالفضائل، أحمد بن موسی، من آل محمّد الطاووسیّ الداودیّ الحسنی، و أُمّه بنت الشّیخ ورّام ـ الآتی ذکره فی فصل علم الأخلاق ـ و أُمّها

    1. جنگ 24، ص 358.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

68
  • بنت الشّیخ أبی‌جعفر الطوسی. و للسیّد أبی‌الفضائل اثنین و ثمانین کتابًا فی فنون العلم؛ و هو أوّل من اخترع تنویع الأخبار إلی أقسامها الأربعة المشهورة فی الطّبقة الوسطی. أخذ عن الشّیخ نجیب‌الدّین بن نما و السیّد الجلیل فخّار بن مَعْد الموسوی و غیرهما من الأجلّة. و هو صاحب حَلّ الإشکال فی أحوال الرّجال، و حرّره الشّیخ أبومنصور الحسن بن زین‌الدّین ـ صاحب المعالم ـ و سمّاه التّحریر الطّاووسی. و له کتاب عین العبرة فی غبن العترة، و له ترجمةٌ طویلةٌ فی کتاب تلمیذه ابن‌داود الرِّجالی. و کانت وفاته فی حدود سنة ثلاث و سبعین و ستّ‌مائة فی بلدهم الحلّة المزیدیّة؛ و له مزار معمور علیه قبّة معظّمة و مشهد مشیّد، یقصده النّاس بالهدایا و النّذور.»1

  • إسماعیل بن أبی‌الحسن عَبّاد بن عبّاس، المعروف بصاحب بن عَبّاد

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 160:

  •  «و قال الشّیخ محمّد بن الحسن الحُرّ فی الأمَل فی ترجمة الصّاحب:

  •  ”عالمٌ، فاضل، ماهر، شاعر، أدیب، محقّق، متکلِّم، عظیم الشّأن، جلیل القدر فی العلم و الأدب و الدّین و الدّنیا، لأجله ألّف ابن‌بابویه عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، و ألّف الثّعالبیّ یتیمة الدّهر فی ذکر أحواله و أحوال شعرائه، و کان شیعیًّا، إمامیًّا، أعجمیًّا؛ إلّا أنّه یفضِّل العربَ علی العجم.“»2و3

  •  [المراجعات] صفحة 44:

  •  «إسماعیل بن عبّاد، بن العبّاس الطّالقانی، أبوالقاسم، المعروف بالصّاحب بن

    1. جنگ 24، ص 328.
    2. أمل الآمل، ج2، ص 35.
    3. جنگ 24، ص 298.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

69
  • عَبّاد؛ ذکره الذّهبیّ فی میزانه،1 فوضع علی اسمه دت رمزًا إلی احتجاج أبی‌داود و التّرمذی به فی صحیحَیهما، ثمّ وصفه بأنّه أدیبٌ بارعٌ شیعیٌّ.

  •  قلت: تشیّعه مما لا یرتاب فیه أحدٌ، و بذلک نال هو و أبوه ما نالا من الجلالة و العظمة فی الدّولة البویهیّة. و هو أوّل من لقّب بالصّاحب من الوزراء، لأنّه صحب مؤیّد‌الدّولة بن بویه منذ الصّبا، فسمّاه الصّاحب و استمرّ علیه هذا اللّقب حتّی اشتهر به، ثمّ أُطلق علی کلّ من ولی الوزارة بعده؛ و کان أوّلًا وزیر مؤیّد‌الدّولة أبی‌منصور ابن رکن‌الدّولة ابن بابویه، فلمّا توفّی مؤیّد‌الدّولة ـ و ذلک فی شعبان، سنة 373 بجرجان ـ استولی علی مملکته أخوه أبوالحسن علیّ المعروف بفخرالدّولة، فأقرّ الصّاحب علی وزارته و کان معظّمًا عنده، نافذ الأمر لدیه؛ کما کان أبوه عبّاد بن عبّاس وزیرًا معظّمًا عند أبیه رکن‌الدّولة، نافذ الأمر لدیه. و لمّا توفّی الصّاحب ـ و ذلک لیلة الجمعة الرّابع و العشرین من صفر، سنه خمس و ثمانین و ثلاث‌مائة ـ بالرّی عن تسع و خمسین سنة، أغلقت له مدینة الرّی، و اجتمع النّاس علی باب قصره ینتظرون خروج جنازته، و حضر فخر‌الدّولة و معه الوزراء و القوّاد، و غیرّوا لباسَهم، فلمّا خرج نعشه، صاح النّاس بأجمعهم صیحةً واحدةً، و قَبّلوا الأرض تعظیمًا للنّعش، و مشیٰ فخرالدّولة فی تشییع الجنازة کسائر النّاس، و قعد للعزاء أیّامًا، و رثته الشّعراء و أبّنته العلماء، و أثنی علیه کلّ من تأخّر عنه.

  •  قال أبوبکر الخوارزمیّ: ”نشأ الصّاحب بن عبّاد من الوزارة فی حجرها و دبّ و درج فی وکرها، و رضع أفاویق درّها و ورثها عن آبائه.“ کما قال أبو‌سعید الرّستمی فی حقّه:

    1. خالف الذهبی طریقته فی المیزان عند ذکره لإسماعیل بن عبّاد حیث ذکره بین إسماعیل بن أبان الغنوی و إسماعیل بن أبان الأزدی، و قد اهتضمه فلم یوفّه شیئًا من حقوقه. (المراجعات)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

70
  • ”ورِث الوزارة کابرًا عن کابر***موصولة الإسناد بالأسناد
  • یروِی عن العبّاس عبّاد و زا***رته و إسماعیل عن عبّاد“
  •  و قال الثّعالبی فی ترجمة الصّاحب من یتیمته: ”لیست تحضرنی عبارةٌ أرضاها للإفصاح عن علوّ محلّه فی العلم و الأدب، و جلالة شأنه فی الجود و الکرم، و تفرّده بالغایات فی المحاسن، و جمعه أشتات المفاخر؛ لأنّ همّةَ قولی تنخفض عن بلوغ أدنیٰ فضائله و معالیه، و جهدَ وصفی یقصر عن أیسر فواضله و مساعیه.“ ثمّ استرسل فی بیان محاسنه و خصائصه.

  •  و للصّاحب مؤلَّفات جلیلة، منها کتاب المحیط فی اللّغة فی سبع مجلّدات رتّبه علی حروف المعجم، و کان ذا مکتبةٍ لا نظیر لها؛ کتب إلیه نوح بن منصور ـ أحد ملوک بنی سامان ـ یستدعیه لیفوّض إلیه وزارته و تدبیر أمر مملکته، فاعتذر إلیه: بأنّه یحتاج لنقل کتبه خاصّةً إلی أربع‌مائة جَمَلٍ، فما الظّن بغیرها. و فی هذا القدر من أخباره کفایةٌ.»1و2

  • إسماعیل بن عبدالرّحمن الکوفی، المعروف بالسُدِّی الکبیر او مفسّری معروف و از شیعیان بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 326:

  •  «و منهم: السُدِّی الکبیر، المفسّر التابعیّ، إسماعیل بن عبدالرّحمن الکوفیّ، أبومحمّد القرشیّ. قال السّیوطیّ فی الإتقان: ”أمثل التفاسیر، تفسیر إسماعیل السُدِّی“؛ قال: ”و روی عنه الأئمّة مثل الثّوریّ و شُعبة.“

    1. المراجعات، ص 141.
    2. جنگ 20، ص 41.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

71
  • سُدِّی کبیر: شیعه؛ سُدّی صغیر: سُنّی؛ سُدّی فزاری: شیعه ولی مفسّر نبوده است

  •  قلت: کان من أصحاب الإمام زین‌العابدین علیّ بن الحسین علیهما السّلام و شیعته، و قد نصّ علی تشیّعه إبن‌قتیبة فی کتاب المعارف فی صفحة 306 المشار إلیها آنفًا، و الحافظ العسقلانی فی التّقریب و التّهذیب، و ذکره أبوالعبّاس النّجاشی و أبوجعفر الطّوسی فی فهرستیهما فی مصنِّفی الشّیعة؛ و ذکروا أنّ إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الفزاری أبوإسحاق، هو الرّاوی لتفسیر السُدّی عنه؛ و أنّ السُدّی المذکور أدرک علیّ بن الحسین و الباقر و الصادق علیهم السّلام، و مات سنة سبع و عشرین و مائة.

  •  و هو غیر إسماعیل بن موسی السُدّی الفزاری المتوفیّ سنة خمس و أربعین و مائة، فإنّه و إن کان من الشّیعة أیضًا لکنّه لیس من المفسّرین؛ و السُدّی الصغیر لیس من الشّیعة، و هو محمّد بن مروان بن عبدالله بن إسماعیل. و إنّما ذکرنا هما للتمیّز و حتّی لا یقع التوّهم فیهما باشتراک اللّقب.

  •  قال ابن حجر فی التّقریب: ”إسماعیل بن عبدالرّحمن بن أبی‌کریمة السُدّی (بضم المهلمة و تشدید الدّال) أبومحمّد الکوفی، صدوق یَهِمُ، و رمی بالتشیّع من الرّابعة. مات سنة سبع و عشرین و مائة.“ و قال أیضًا: ”إسماعیل بن موسی الفزاری، أبومحمّد أو أبوإسحاق الکوفی، نسیب السُدّی أو ابن بنته أو ابن أُخته، صدوق یَخْطیٰ، رمی بالرّفض من العاشرة. مات سنة خمس و أربعین و مائة.“ ـ انتهی. نقلناه لتصدیق ما حکیناه.»1

    1. جنگ 24، ص 337.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

72
  • أعمش

  • أعمش و شریک بن عبدالله نخعی کوفی شیعۀ بزرگوار

  •  [المراجعات] صفحة 65:

  •  «[قال ابن عبد‌البرّ]: سمعت الفضل بن موسی یقول:

  •  دخلت مع أبی‌حنیفة علی الأعمش نعوده، فقال أبوحنیفة: ”یا أبامحمّد! لولا التّثقیل علیک لعدتُک أکثر ممّا أعودک.“ فقال له الأعمش: ”والله إنّک عَلَیَّ لثقیلٌ و أنت فی بیتک، فکیف إذا دخلتَ عَلَیَّ.“

  •  قال [ابن عبد‌البرّ] قال الفضل:

  •  فَلمّا خرجنا من عنده، قال أبوحنیفة: ”إنّ الأعمش لم یَصُمْ رمضان قطّ!“

  •  قال ابن‌خشرم للفضل: ”ما یعنی أبوحنیفة بذلک؟“ قال الفضل: ”کان الأعمش یتسحّر علی حدیث حذیفة.“ ـ اه‍ .

  •  قلت: بل کان یعمل بقوله تعالیٰ: ﴿وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلۡخَيۡطُ ٱلۡأَبۡيَضُ مِنَ ٱلۡخَيۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ مِنَ ٱلۡفَجۡرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّيۡلِ﴾.1

  •  و روی صاحبا الوجیزة و البحار، عن حسن بن سعید النّخعی، عن شریک بن عبدالله القاضی، قال:

  •  أتیت الأعمش فی علّته الّتی مات فیها، فبینا أنا عنده إذ دخل علیه ابن‌شبرمة و ابن أبی‌لیلی و أبوحنیفة فسألوه عن حاله، فذکر ضعفًا شدیدًا و ذکر ما یتخوّف من خطیئاته، و أدرکتْه رقّةٌ؛ فأقبل علیه أبوحنیفة فقال له: ”یا أبامحمّد، اتّق الله و انظر لنفسک، فقد کنت تحدّث فی علیٍّ بأحادیث لو رجعتَ

    1. . سوره بقره (2) آیه 187.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

73
  •  عنها کان خیرًا لک.“ قال الأعمش: ”أ لمثلی تقول هذا؟!“1

  •  و ردّ علیه فشتمه بما لا حاجة بنا إلی ذکره؛ و کان ـ رحمه الله‌ ـ (کما وصفه الذّهبی فی میزانه) أحد الأئمّة الثّقات، و کما قال ابن‌خلّکان إذ ترجمه فی وفیاته، فقال: ”کان ثقةً عالمًا فاضلًا.“»2

  • امرؤ‌القیس بن عَدیّ الکلبیّ

  •  در أغانی، از طبع دارالکتب، جلد 16، صفحۀ 139 در اخبار حضرت حسین بن علی و نسب او آورده است که:

  •  «... عن مالک بن أعین، قال: سمعت سُکینة بنت الحسین تقول: ”عاتب عمّی الحسن أبی فی أُمّی فقال:

  • لعمرُک إنّنی لأُحِبُّ دارًا***تکون بها سُکینةُ و الرَّبابُ
  • أُحبُّها و أبذُل جُلَّ مالی***و لیس لعاتبٍ عندی عتابُ“»
  • و در صفحۀ 140 و 141 گوید: «... قال عوفُ بن خارجةَ المُرّیّ: ”والله إنّی لَعندَ عمر بن الخطّاب ـ رضی الله عنه ـ فی خلافته، إذ أقبل رجلٌ أفحجُ أجلیٰ أمعَر3 یتخطّیٰ رقابَ الناس، حتّی قام بین یدی عمر، فحیّاه بتحیّة الخلافة؛ فقال له عمر: فمن أنت؟ قال: أنا امرؤ نصرانیّ، أنا امرؤ‌القیس بن عَدیّ الکلبیّ.“

  •  قال: ”فلم یعرفه عمر؛ فقال له رجلٌ من القوم: هذا صاحب بکر بن وائل الّذی أغار علیهم فی الجاهلیّة یوم فَلج.

    1. بحار الأنوار، ج 39، ص 196، به نقل از الأمالی، شیخ طوسی، با قدری اختلاف.
    2. . جنگ 20، ص 47.
    3. الأفحج: الّذی تتدانیٰ صدور قدمیه و یتباعد عقباه إذا مشیٰ؛ و الأجلیٰ: الّذی انحسر مقدّم شعره؛ و الأمعر: الّذی سقَط شعره. (الأغانی)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

74
  •  فقال: ما ترید؟! قال: أرید الإسلام!

  •  فعرضه علیه عمر ـ رضی الله عنه ـ فقَبِله، ثمّ دعا له برمحٍ، فعقَد له علیٰ من أسلم بالشّام من قضاعة؛ فأدبر الشّیخ و اللّواء یهتزّ علیٰ رأسه.“

  •  قال عوف: ”فوالله ما رأیت رجلًا لم یصلِّ للّه رکعةً قطُّ أُمِّر علیٰ جماعة من المسلمین قبله.

  •  و نهَض علیّ بن أبی‌طالب رضوان الله علیه من المجلس و معه ابناه الحسن و الحسین علیهم السّلام، حتّی أدرکه فأخذ بثیابه، فقال له: ”یا عمّ! أنا علیّ بن أبی‌طالب، ابن عمّ رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم و صهره، و هذان ابنای الحسن و الحسین من ابنته؛ و قد رغبنا فی صهرک، فأنکِحنا!

  • فقال: قد أنکحتُک یا علیّ المُحیاة بنت امرئ‌القیس! و أنکحتک یا حسن سَلْمیٰ بنت امرئ‌القیس! و انکحتک یا حسین الرَّباب بنت امرئ‌القیس!“»1

  • اُویس قرنی

  • جامع السّعادات، صفحة 466:

  •  «قال الرّبیع بن خُثَیم:

  •  أتَیتُ أُوَیسًا فوَجدتُه جالسًا قد صَلّی الفجر، فجَلستُ مَوضعًا و قلتُ لا أشغلُه عن التّسبیح؛ فمکَث مکانه حتّی صلّی الظّهر، و لم یقُم حتّی صلّی العصر، ثُمّ جلس موضعه حتّی صلّی المغرب، ثمّ ثبَت حتّی صلّی العشاء، ثمّ ثبَت مکانه حتّی صلّی الصبح، ثمّ جلَس فغَطَتْ عَیناه؛ فقال: ”اللَهمّ إنّی أعوذُ بک من عَینٍ نَوّامةٍ و من بَطنٍ لا یَشبع!“»2و3

    1. جنگ 15، ص 247.
    2. جامع السّعادات، ج 3، المقام الرّابع (مقامات مرابطة العقل للنّفس)، ص 104، با قدری اختلاف.
    3. جنگ 3، ص 26.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

75
  • جابر بن یزید جُعفی

  •  [المراجعات] صفحة 47:

  •  «13. جابر بن یزید بن الحارث الجُعفیّ الکوفی، ترجَمه الذّهبی فی میزانه، فذکر أنّه أحد علماء الشّیعة، و نقل عن سفیان القولَ بأنّه سمع جابرًا یقول: ”انتقل العلم الّذی کان فی النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم إلی علیٍّ، ثمّ انتقل من علیٍّ إلی الحسن، ثمّ لم یزل حتّی بلغ جعفرًا (الصّادق)، و کان فی عصره علیه السّلام.“

  •  و أخرج مسلمٌ فی أوائل صحیحه عن الجرّاح، قال: سمعت جابرًا یقول: ”عندی سبعون ألف حدیث عن أبی‌جعفر (الباقر) عن النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم کلّها.“

  •  و أخرج عن زهیر، قال سمعت جابرًا یقول: ”إنّ عندی لخمسین ألف حدیث، ما حدّثتُ منها بشیء.“ قال [زهیر]: ثم حدّث یومًا بحدیثٍ فقال: ”هذا من الخمسین ألفًا.“

  •  و کان جابر إذا حدّث عن الباقر یقول ـ کما فی ترجمة جابر من میزان الذّهبی ـ: ”حدّثنی وصیُّ الأوصیاء.“

  •  و قال ابن‌عدیّ ـ کما فی ترجمة جابر من المیزان ـ: ”عامة ما قذفوه به أنّه کان یؤمن بالرّجعة.“

  •  و أخرج الذّهبی ـ فی ترجمته من المیزان ـ بالإسناد إلی زائدة، قال: ”جابر الجعفیّ رافضیٌ یَشْتُم ـ.“»1و2

    1. المراجعات، ص 146.
    2. جنگ 20، ص 43.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

76
  • جعفر بن أبی‌طالب

  •  [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 35، پاورقی1:

  •  «کان جعفر بن أبی‌طالب یحبّ المساکین و یحسن إلیهم؛ و کان رسول الله یکنّیه أبا المساکین.

  •  فی کتاب أنباء نجباء الأبناء، لأبی‌ظفر الصّقلی: ”دخل مرّة أبوسفیان بن حرب علی ابنته، أمّ‌حبیبة، زوج النّبی، فوجد عندها عبدالله بن جعفر و هو صبیٌّ، فقال لها: أی بنیّة! مَن هذا الغلام الذی یتضوّع کرمًا و یتألّق شرفًا و یتمیّع حیاءً؟ فقالت: مَن تظنّه؟

  •  فقال: أمّا الشمائل فهاشمیّة! قالت: نعم، و هو هاشمیّ؛ فمن تظنّه من بنی‌هاشم؟

  •  فتأمّله، ثمّ قال: إذا لم یلده جعفر، فلست بسداد البطحاء. فقالت أمّ‌حبیبة: نعم، هو ابن جعفر!

  •  فقال: أما أنّه لم یمت مَن خَلَّف مثل هذا.“»1و2

  • جعفر بن أحمد القمّی، أبومحمّد - هو کان من عظماء أعیان الطّائفة

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 414:

  •  «منهم: أبو‌محمّد جعفر بن أحمد القمّی؛ قال السیّد بن طاووس: ”کان عظیم الشأن من الأعیان.“ ذکر الکراجکی فی کتاب الفهرست: ”أنّه صنّف مِائتین و عشرین کتابًا بقم و الرّیّ.“ و هو فی طبقة الشّیخ المفید و ابن‌الغضائری؛ بل فی طبقة الشّیخ

    1. شیخ المضیرة أبو‌هریرة، ص 53.
    2. جنگ 20، ص 468.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

77
  • الصّدوق أبی‌جعفر بن بابویه، لأنّه یروی عنه تفسیر الإمام، و یروی ابن‌بابویه عنه أیضًا فی کتاب معانی الأخبار، و یروی عن الصّاحب بن عبّاد.

  •  قال الشّیخ ابن‌داود فی کتاب رجاله بعد ذکره بعنوان جعفر بن علیّ بن أحمد القمّی، المعروف بابن الرّازیّ، أبومحمّد: ”ثقةٌ، مصنِّفٌ“ و من مصنَّفاته: کتاب المانعات من دخول الجنّة و کتاب الغایات و کتاب العروس1

  • جلال الدّین سیوطی

  • [عدول سیوطی از مذهب شافعی به امامی]

  •  مرحوم آقای حاج شیخ عبّاس قمی در هدیة الأحباب در ترجمۀ احوال سیوطی گفته است:

  •  «میر بهاءالدین مختاری از میر سیّد علیخان شیرازی نقل کرده است که او گفته است: ”من در کتابی که از مؤلّفات سیوطی است دیده‌ام که او در آخر عمر، از مذهب شافعی به مذهب امامی عدول کرده و مذهب حق را اختیار نموده است.“»2و3

  • حارث بن عبدالله هَمْدانی، رحمة الله علیه

  •  [المراجعات] صفحة 52:

  •  «19. الحارث بن عبدالله الهَمدانیّ، صاحب أمیرالمؤمنین و خاصّته، کان من أفضل التّابعین، و أمره فی التشیّع غنیٌّ عن البیان و هو أوّل من عدّهم ابن‌قتیبة فی معارفه من رجال الشّیعة، و قد ذکره الذّهبی فی میزانه فاعترف بأنّه من کبار علماء التّابعین، ثمّ

    1. جنگ 24، ص 357.
    2. هدیة الأحباب، ص 178.
    3. جنگ 14، ص 83.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

78
  • نقل عن ابن‌حبّان القول بکونه غالیًا فی التشیّع، ثمّ أورد من تحامل القوم علیه ـ بسبب ذلک ـ شیئًا کثیرًا، و مع‌هذا فقد نقل إقرارَهم بأنّه کان من أفقه النّاس و أفرض النّاس و أحسب النّاس لعلم الفرائض، و اعترف بأنّ حدیث الحارث موجود فی السُّنن الأربعة، و صرّح بأنّ النّسائی مع تعنّته فی الرّجال قد احتجّ بالحارث و قوّیٰ أمره، و أنّ الجمهور مع توهینهم أمره یروون حدیثه فی الأبواب کلّها، و أنّ الشَّعبی کان یکذبه ثمّ یروی عنه؛ قال فی المیزان: ”و الظّاهر أنّه یکذبه فی لهجته و حکایاته و أمّا فی الحدیث النّبوی فلا.“

  •  قال فی المیزان: ”و کان الحارث من أوعیة العلم.“ ثمّ روی فی المیزان عن محمّد بن سیرین، أنّه قال: ”کان من أصحاب ابن‌مسعود خمسةٌ یؤخذ عنهم، أدرکت منهم أربعة و فاتنی الحارث فلم أره، و کان یفضَّل علیهم و کان أحسنهم.“ قال [الذهبی]: ”و یختلف فی هؤلاء الثّلاثة، أیّهم أفضل: علقمة و مسروق و عبیدة؟“ اه‍ .

  •  قلت: و قد سلّط الله علی الشَّعبی من الثّقات الأثبات مَن کذّبه و استخفّ به جَزاءً وفاقًا، کما نبّه علی ذلک ابن عبدالبرّ فی کتابه، جامع بیان العلم، حیث أورد کلمة إبراهیم النّخعی، الصّریحة فی تکذیب الشّعبی، ثمّ قال ما هذا لفظه: ”و أظنّ الشّعبی عوقب لقوله فی الحارث الهمدانی حدّثنی الحارث، و کان أحد الکذّابین.“ قال ابن عبدالبرّ: ”و لم یَبِنْ من الحارث کذب، و أنّما نقم علیه إفراطه فی حبّ علیٍّ و تفضیله له علی غیره.“ قال: ”و من هاهنا کذّبه الشّعبی، لأنّ الشّعبی یذهب إلی تفضیل أبی‌بکر و إلی أنّه أوّل من أسلم و تفضیل عمر.“ ا ه‍ .

  •  قلت: و إنّ ممّن تحامل علی الحارث، محمّد بن سَعد، حیث ترجمه فی الجزء 6 من طبقاته، فقال: ”إنّ له قول سوء.“ و بخسه حقَّه کما جرت عادته مع رجال الشّیعة إذا لم ینصفهم فی علم و لا فی عمل و القول السیّئ الّذی نقله ابن‌سعد عن الحارث، إنّما هو الولاء لآل محمّد و الاستبصار بشأنهم، کما أشار إلیه ابن عبدالبرّ فیما نقلناه من

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

79
  • کلامه. کانت وفاة الحارث سنة خمس و ستّین، رحمه الله تعالی.»1و2

  • حبّان بن قیس المُضَریّ، النابغة الجُعدی - وی در ولایت قوی بود

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 184:

  •  «فمنهم: النّابغة الجُعدی، حبّان بن قیس المُضَریّ الشّاعر المعمّر، عاش بقول أبی‌حاتم مائتی سنة؛ و بقول عمر بن شبه مائة و ثمانین سنة؛ و بقول ابن‌قتیبة مائتین و عشرین سنة. قال أبوعبیدة:

  •  کان النّابغة الجعدیّ ممّن فکر فی الجاهلیّة و أنکر الخمر و السّکر و هَجَر الأزلام و اجتنب الأوثان، و قال فی الجاهلیّة کلمته الّتی أوّلها: ”الله لا شریک له، من لم یقلها فنفسَه ظَلَم.“ و کان یذکر دین إبراهیم و الحنیفیّة و یصوم و یستغفر، و لمّا بُعث النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم دخل علیه و أنشده قصیدته الّتی:

  • ”خَلیلَیّ غُضّا ساعةً و تَهَجَّرا ** و لُوما علی ما حدَّث3 الدَّهر أو ذَرا“

  •  فلمّا فرغ منها، قال له النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”لا یَفضُض الله فاک!“ مرّتین.

  •  و أنشد سیّدَنا أباعبدالله الحسین علیه السّلام قصیدته الطّویلة، أوّلها الّتی یذکر فیها ضروب التّوحید، و الإقرار بالبعث و الجزاء و الجنّة و النّار.

  •  قال أبوالفرج الإصفهانی و غیره: ”و شهد النّابغة مع علیّ علیه السّلام صِفّین؛ و فی طبقات الشیعة، للسیّد الشریف علیّ بن صدرالدّین المدنیّ فی طیّ ترجمته للنّابغة:

    1. المراجعات، ص 153.
    2. جنگ 20، ص 43.
    3. . خ ل: أحدثَ.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

80
  • ”روی أحمد بن عبدالعزیز الجوهریّ بإسناده إلی ابن‌دأب قال: لمّا خرج أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام إلی صفّین خرج معه نابغة بنی‌جعد، فساق به یومًا فقال:

  • قد علم المِصـران و العِراقُ***إنّ علیًّا فحلُها العتاق
  • أبیض جَحْجَاح له رواقُ***و أُمّه غال بها الصِّداق
  • أکرم من شدّ به نِطاقُ***إنّ الأُوْلیٰ جاروک لا أفاقو
  • لهم سباق و لکم سباق***قد علمت ذالکم الرّفاق
  • سُقْتم إلی نهج الهدی و ساقوا***إلی الّتی لیس لها عراق
  • فی أهله عادتها النّفاق

  •  أخرجه معاویة إلی إصفهان کما فی تاریخ أبی‌نُعَیم، و مات بها فی أیّام مروان کما فی تاریخ الإسلام للذّهبی.“

  •  قال ابن‌النَّدیم فی الفهرست: ”جمع شعره الأصمَعیّ و ابن‌السّکّیت.“ و عقد له السیّد فی الدّرجات الرفیعة فی طبقات الشّیعة ترجمة مستقلّة.»1

  • حَسّان بن ثابت - وی مردی جَبان و ترسو بود

  •  در الغدیر، جلد 2، صفحه 64 آورده است که:

  •  «و کان حسّان من المعروفین بالجبن، ذکره ابن‌الأثیر فی أُسد الغابة، مجلّد 2، صفحة 6 و قال: ”و کان من أجبن النّاس!“ و عدّه الوطواط فی غرر الخصائص، صفحة 355، من الجبناء و قال:

  •  ذکر ابن‌قتیبه فی کتاب المعارف: ”أنّه لم یشهد مع رسول الله صلّی الله علیه و

    1. جنگ 24، ص 302.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

81
  • آله و سلّم مشهدًا قطّ.“

  •  قالت صفیّة، بنت عبدالمطّلب، عمّة رسول الله: ”کان معنا حسّان فی حصن فارغ یوم الخندق مع النساء و الصّبیان؛ فمرّ بنا فی الحصن رجلٌ یهودیٌّ، فجعل یطوف بالحصن. و قد حاربت بنوقریظة و قطعت ما بینها و بین رسول الله؛ و لیس بیننا و بینهم أحدٌ یدفع عنّا؛ و رسول الله و المسلمون فی نحور عدوّهم، لا یستطیعون أن ینصرفوا إلینا إن أتانا آتٍ.“

  •  قالت: فقلت: یا حسّان! أنا والله لا آمن أن یدلّ علینا هذا الیهودیُّ أصحابه! و رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم قد شغل عنّا؛ فانزِل إلیه و اقْتُله!

  •  قال: یغفر الله لکِ، یا ابنةَ عبد المطّلب! ما أنا بصاحب شجاعة.

  •  قالت: فلمّا قال لی ذلک و لم أر عنده شیئًا، اعتجرتُ ثمّ أخذت عمودًا و نزلت إلیه، فضربته بالعمود حتّی قتلتُه؛ ثمّ رجعت إلی الحصن و قلت: یاحسّان! اِنزِل إلیه و اسلُبه! فإنّه لم یمنعنی مِن سَلبه إلّا أنّه رجلٌ!

  •  فقال: ما لی بسلبه من حاجة، یا ابنة عبدالمطّلب!

  •  و کان حسّان اقتدی فی فعله بهذا الشّاعر فی قوله:

  • باتتْ تُشجّعنی هندٌ و ما عَلِمَتْ***أنّ الشَّجاعة مقرونٌ بها العَطبُ
  • لا و‌الّذی مَنعَ الأبصارَ رؤیتَه***ما یشتهی الموت عندی من له إربُ
  • للحرب قومٌ أضلَّ الله سعیَهم***إذا دَعتْهم إلی نیرانها وثَبوا
  • و لستُ منهم و لا أبغی فِعالَهم***لا القتلُ یُعجبنی منهم و لا السّلبُ»1و2
    1. این قضیه را واقدی در مغازی، ج 1، ص 288 ذکر نموده است؛ و نیز ابن أبی‌الحدید در شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 15 و 16 آورده است.
    2. جنگ 15، ص 125.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

82
  •  ‌

  • حسن بن حسن

  • روایت مجعوله از عامّه از لسان حسن بن حسن بن علیّ بن أبی‌طالب درباره «من کنت مولاه فعلیّ مولاه»

  • الطبقات الکبری، مجلّد 5، صفحة 319:

  •  «حسن بن حسن بن علیّ بن أبی‌طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم... .

  •  أخبرنا شَبابة بن سوّار الفَزاری قال: أخبرنی الفُضیل بن مرزوق قال: ”سمعتُ الحسن بن الحسن یقول لرجل ممّن یغلو فیهم: ویْحکم! أحِبّونا لِلّه؛ فإن أطعنا الله فأحبّونا، و إن عَصَینا اللهَ فأبغِضونا!“

  •  قال: ”فقال له رجل: إنّکم قرابة رسول الله [صلّی الله علیه و آله و سلّم] و أهل بیته!

  •  فقال: ویحک! لو کان الله مانعًا بقرابةٍ من رسول الله أحدًا بغیر طاعة الله، لنفع بذلک من هو أقرب إلیه منّا أبًا و اُمًّا؛ والله إنّی لأخاف أن یُضاعَفَ للعاصی منّا العذابُ ضعفین، و إنّی لأرجو أن یؤتَی المحسنُ منّا أجرَه مرّتین. ویلکم! اتّقوا الله و قولوا فینا الحقّ، فإنّه أبلغ فیما تریدون و نحن نرضی به منکم!

  •  ثمّ قال: لقد أساء بنا آباؤُنا إن کان هذا الّذی تقولون من دین الله، ثمّ لم یُطْلعونا علیه و لم یُرغبونا فیه.“

  •  قال: ”فقال له الرافضیّ: أ لم یقل رسول الله علیه السّلام لعلیّ: مَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه؟

  •  فقال: أما والله أن لو یعنی بذلک الإمرةَ و السّلطان، لأفصح لهم بذلک ـ کما أفصح لهم بالصّلاة و الزّکاة و صیام رمضان و حجّ البیت ـ و لقال لهم: أیّها النّاس

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

83
  • هذا ولیّکم من بعدی! فإنّ أنصحَ النّاس کان للنّاس رسولُ الله صلّی الله علیه [و آله] و سلَّم. و لو کان الأمر کما تقولون: (إنّ الله و رسولَه اختارا علیًّا لهذا الأمر و القیامِ بعد النبیّ علیه السّلام) إنْ کان، لَأعظَمَ النّاسِ فی ذلک خطأَةً و جُرمًا، إذ ترَک ما أمَرَه به رسولُ الله صلّی الله علیه [وَ آله] و سلّم أن یقوم فیه کما أمره، أو یَعْذُر فیه إلی النّاس.“»1

  •  در الغدیر، جلد 3، صفحه 275 گوید:

  •  «و الحسن بن الحسن المثنّی: کتب الولید بن عبدالملک إلی عامله عثمان بن حیّان المُرِّیّ: ”انظر إلی الحسن بن الحسن، فاجلِدْه مائة مرَّة،2 وَقِّفْه للنّاس یومًا؛ و لا أرانی إلّا قاتلَه!“ فلمّا وصله الکتاب بعَث إلیه فجیءَ به و الخُصوم بین یدیه؛ فعلّمه علیُّ بن الحسین علیه السّلام بکلمات الفرج، ففرّج الله عنه و خلَّوا سبیلَه.

  •  فخاف الحسن سطوة بنی‌أُمیّة فأخفی نفسه؛ و بقی مختفیًا إلی أن دسّ إلیه السمّ سلیمانُ بنُ عبدالملک، و قتله سنة 97.»3

  • الحسن بن ‌الفضل بن الحسن، أبومنصور الطّبرسی

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 419:]

  •  «و منهم: الشّیخ أبومنصور الحسن بن الشّیخ أمین‌الدّین أبی‌علیّ‌ الفضل بن الحسن الطّبرسی؛ عالم فاضل، محدّث جامع، متبحّر فی العلوم الإسلامیّة. أشهر کتبه کتاب مکارم الأخلاق، حسن جدًّا، کثیر الدَّوران بین الشّیعة، لا أشهر منه؛ و قد طبع

    1. جنگ 24، ص 381.
    2. . خ ل: ضربة.
    3. جنگ 15، ص 139.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

84
  • مرّات بإیران و طبع بمصر محرَّفًا مَدسوسًا فیه. و أمّا کتاب مِشکاة الأنوار ـ و هو تتمیم لمکارم الأخلاق ـ فهو لابنه، کتبه تتمیمًا لکتاب أبیه. و هو من أعلام علماء المائة السّادسة، و لا یحضرنی تاریخ وفاته.»1

  • تحقیقی راجع به کلمۀ طَبَرْس‍یّ و طَبْرِس‍یّ

  •  در تعلیقۀ صفحۀ 139 [از کتاب الفردوس الأعلیٰ]، مرحوم سیّد محمّدعلی قاضی دربارۀ صاحب کتاب احتجاج، أحمد بن علیّ بن أبی‌طالب طَبْرسیّ گوید:

  •  «و طَبْرِسیّ نسبة إلی طَبْرِس، و هی رستاق بین إصفهان و قاشان و قم؛ و طَبْرِس (بالطّاء ‌المهملة المفتوحة و الباء الموحّدة السّاکنة و الرّاء المکسورة و السّین المهملة) معرّب تَفْرش الحالیّة بإیران، کما عن العلّامة المجلسیّ (ره)‌.

  •  و القول بأنّ الطبرسیّ منسوبٌ إلی طبرستان ـ کما هو المشهور ـ اشتباه من بعض السّلف، و منه تسرّب الوهم إلی أکثر الخلف؛ کما حقّقنا ذلک تفصیلًا فی المقالة الّتی نشرناها فی مجلّة العرفان، صفحة 371 ـ 375، جلد 3، مج 39، طبع صیدا؛ و انظر أیضًا إلی تاریخ بیهقی، صفحة 242، طبع طهران؛ و إلیٰ ذیل ذلک التّاریخ، صفحة 347 ـ 353؛ و إلیٰ ما ذکره خطیبنا العلّامة الواعظ الجرندابیّ فی تعلیقاته علی شرح عقائد الصّدوق، صفحة 59، طبع 2 تبریز، ایران.» ـ انتهیٰ.

  •  در تعلیقۀ کتاب جنّة المأویٰ، تألیف شیخ محمّدحسین کاشف‌الغطاء، مرحوم آقا سیّد محمّد‌علی قاضی در صفحه 267 گوید: 

  •  «الطَّبْرسی منسوب إلی طَبْرس؛ طبرس معرّب تَفرش الحالیّة بإیران. و الشّیخ صاحب الاحتجاج، و الطبرسیّ صاحب مجمع البیان، و ابنه صاحب مکارم الأخلاق،

    1. جنگ 24، ص 360.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

85
  • و حفیده صاحب مشکاة الأنوار، منسوبون إلیها لا إلیٰ طبرستان (مازندران)؛ کما هو المشهور شهرةً لا أصل لها. و قد حقّقنا ذلک فی بعض مقالاتنا المنتشرة فی مجلّة العرفان الصّادرة فی صیدا لبنان.»

  •  اقول: یک‌وقت بحث در لفظ طبرسی است و صحّت انتساب به طبرستان که مازندران است؛ و یک‌وقت بحث در محلّ سکونت و اقامت صاحب کتاب احتجاج است که آیا مازندران بوده و یا تفرش بوده است؟ و ما در هر دو موضوع بحث می‌کنیم:

  •  امّا در صحّت صیغۀ نسبت از طبرستان به لفظ طبرسی، این مطابق هیچ‌یک از قواعد عربی درست نیست؛ زیرا در ساختن صیغۀ نسبت از کلمات مرکّبه همچون سیبویه و بعلبک، قاعده آن است که جزءِ دوّم را حذف می‌کنند و یاءِ نسبت را در آخر کلمۀ اوّل درمی‌آورند و می‌گویند: ”سیبی و بَعْلی“. و گاه می‌شود درصورتی‌که کلمه سنگین نشود، بالأخص در مرکّبات فارسی که عرب به ترکیب آنها توجّه ندارد، یاءِ نسبت را در آخر کلمه درمی‌آورند و می‌گویند: ”اردستانی و خجستانی“ در نسبت به اردستان و خجستان. و گاه می‌شود که از دو جزءِ کلمه لفظی چهارحرفی بر وزن جَعفَر بنا می‌کنند و آن را منسوب قرار می‌دهند، مثل حَضرمی در نسبت به حضرموت؛ لیکن این قسم سماعی است و بر آن قیاس نمی‌توان نمود.

  •  و مطابق این قاعده در نسبت به طبرستان یا باید گفت طَبَریّ یا طَبَرستانیّ یا طَبْرَسیّ بر وزن جَعفَریّ؛ و ائمّۀ لغت از این سه وجه، وجه اوّل را اختیار کرده و در تواریخ و تراجم، طَبریّ گویند. و علیٰ‌کلّ‌تقدیر، در نسبت به طبرستان، طَبَرسی صحیح نخواهد بود.

  •  و روی همین نظر برای آنکه در نسبت به طَبَریّه که قصبه‌ای است در اُردُن و قاعدة‌ً باید طبریّ استعمال کنند، برای آنکه با طبریّ منسوب به طبرستان اشتباه نشود، طَبَرانی استعمال کرده‌اند؛ خلافًا للقیاس فرقًا بینهما.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

86
  •  در أعیان الشّیعة، طبع دوّم، جلد 9، صفحۀ 65 گوید:

  •  «الطبرسیّ، نسبة إلی طبرستان (بفتح أولّه و کسر ثانیه). و آستان: النّاحیة، أی: بلاد الطّبر. و الطّبر (بالفارسیة): ما یقطع به الحطب و نحوه، لکثرة ذلک عندهم. و الأکثر أن یقال فی النّسبة إلی طبرستان: طبریٌّ، و فی النّسبة إلی طبریّة فلسطین: طبرانی، علیٰ غیر القیاس للفرق بینهما؛ کما قالوا: صنعانی و بهرانی و بحرانی، فی النّسبة إلی صنعاء و بهراء و البحرین. و ما یقال: ”أنّه لم یسمع فی النّسبة إلیٰ طبرستان، طبریّ“ غیر صحیح؛ بل هو الأکثر. و لو قیل: ”انّه لم یسمع فی النّسبة إلیها طبرسیّ؛ لکان وجهًا؛ لما فی الرّیاض عن صاحب تاریخ قم، المعاصر لابن‌العمید: من أنّ طَبرِس ناحیة معروفة حوالی قم، مشتملة علیٰ قرًی و مزارعَ کثیرة،‌ و أنّ هذا الطبرسیّ و سائر العلماء المعروفین بالطبرسیّ منسوبون إلیها ـ الخ.»1

  •  و علّت زیادی طبر در مازندران این است که به‌واسطۀ انبوه درختان، عبور جیش و سپاه ممکن نبود، و مجبور بودند درختان را با طبر بیندازند.

  • [محلّ اقامت و موطن افرادی که به طَبَرْسیّ معروف شده‌اند]

  •  و امّا بحث در محلّ اقامت و موطن افرادی که به طَبَرْسیّ معروف شده‌اند، پس می‌گوییم:

  •  1. طَبَرْسیّ، أبومنصور أحمد بن علیّ بن أبی‌طالب طَبَرْسیّ، صاحب کتاب احتجاج: از اهل ساری2 که یکی از شهرهای مازندران است، بوده است؛ چنان‌که

    1. أعیان الشیعة، ج 3، ص 29.
    2. . در لغت‌نامۀ دهخدا، مجلّد ط، ص 139، در آخر ستون اوّل گوید:
      «مؤلّف روضات الجنّات آرد (ص 18): ”أبومنصور أحمد بن علی بن أبی‌طالب الطبرسی، از مردم طبرستان، به فتح طا و با و راء و اسکان سین، چنانچه حازمی بر آن رفته و عامّه نیز همین عقیده را دارند؛ یا به فتح دو حرف نخستین با سکون سین. صاحب ترجمۀ اهل ساری که یکی از شهرستان‌های مازندران است بوده، چنان‌که شاگرد مشهور او محمّد بن علیّ بن شهر آشوب السّروی المازندرانی ـ رحمة الله ـ نیز منسوب به ساری می‌باشد ـ الخ.“ 
      امّا در أعیان الشیعة، طبع دوّم، ج 9، ص 65 و 66 در ترجمۀ حال او گوید: ”و لو قیل: إنّه لم یسمع فی النسبة إلیها طبرسی لکان وجهًا، لما فی الریاض عن صاحب تاریخ قم، المعاصر لابن‌العمید، من أنّ طبرس ناحیة معروفة حوالی قم، مشتملة علی قرًی و مزارعَ کثیرة؛ و أنّ هذا الطبرسی و سائرَ العلماء المعروفون بالطبرسی منسوبون إلیها.“»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

87
  • شاگرد او محمّد بن علیّ بن شهر آشوب، متوفّی 588، سَرَوی مازندرانی منسوب به ساری است. او در اواسط قرن ششم از هجرت بوده و با ابوالفتوح رازی و با فضل بن حسن طَبْرِسیّ صاحب کتاب مجمع البیان متوفّای 548، معاصر بوده است. خودش با دو واسطه از شیخ طوسی، و با چند واسطه از شیخ صدوق روایت می‌کند. شهید اوّل در غایة المراد فتاویٰ و اقوال او را بسیار نقل می‌کند. کتاب الاحتجاج علی أهل اللَّجاج بسیار کتاب معروف و معتمدٌ علیه و جلیلی است؛ و وی را باید طبری گفت.

  •  2. طَبَریّ، یا طَبْرَسیّ، الحسن بن علیّ بن محمّد بن الحسن عمادالدّین یا عماد طبری، صاحب کتاب أسرار الإمامة و کامِلِ بَهائیّ: او نیز از مازندران بوده و تا سنۀ‌ 698 حیات داشته است، و وی را باید طبری گفت.

  •  3. طَبْرِسِیّ، أبو‌علی فضل بن حسن بن فضل، صاحب تفسیر مجمع البیان: و طَبْرِس معرّب تَفْرِش است که شهری است بین قم و کاشان و اصفهان، او از اهل تفرش بوده است، سپس در مشهد سناباد طوس متوطّن بوده، و سپس در سنۀ 520 به سبزوار رفته؛ و در شب عید أضحی در ماه ذوالحجّة الحرام از سنۀ 548 رحلت نموده و تابوت او را به مشهد مقدّس نقل و در قرب مسجد قتلگاه دفن کردند. این مرد از أعاظم رجال علم و أدب بوده و در علم نحو و عربیّت بی‌نظیر بوده است، کتب دیگری غیر از مجمع البیان دارد.

  •  و او را و فرزند و نوادۀ او را که خواهد آمد باید طَبْرِسیّ گفت، که خطئًا و اشتباهًا به طَبَرْسیّ مشهور شده‌اند؛ او را طَبْرِسیّ بزرگ گویند.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

88
  •  4. طَبْرِسیّ، أبونصر رضیّ‌الدّین الحَسَن بن الفَضل بن الحَسَن، صاحب کتاب جلیل و شریف مکارم الأخلاق است: او فرزند صاحب تفسیر مجمع البیان است، و مصادر رجال و تراجم تصریح کرده‌اند که: ”کان فاضلًا فقیهًا محدِّثًا جلیلًا.“ او غیر از مکارم الأخلاق کتب دیگری دارد.

  •  5. طَبْرِسیّ، أبوالفَضل علیّ بن الحَسَن بن الفَضْل بن الحَسَن، صاحب کتاب مشکاة الأنوار است: او این کتاب را در تتمیم و تکملۀ کتاب پدرش، مکارم الأخلاق، نوشته است.

  •  و از آنچه ذکر شد، صاحب مجمع البیان أبوعلی فضل بن حسن و فرزندش أبونصر حسن بن فضل و نواده‌‌اش أبوالفضل علیّ بن حسن، تفرشی بوده‌اند و همۀ آنان را در لقب باید طَبْرِسِیّ گفت.

  •  تراجم این بزرگان در روضات الجنّات و الکُنیٰ و الألقاب و ریحانة الأدب آمده است، و در لغت‌نامۀ دهخدا راجع به کلمۀ طبرسیّ و استناد و انتساب آنان بحث مشبعی کرده است.

  •  6. طَبَرْسِیّ، حاج میرزا حسین نوریّ بن العلاّمة شیخ محمّدتقی نوریّ، صاحب کتاب مستدرک الوسائل و نجم الثاقب و دارالسّلام و لؤلؤ و مرجان و کتب دیگر: از اهل مازندران بوده است.

  •  و به همین مناسبت، خواهرزادۀ او شهید مظلوم آیة الله حاج شیخ فضل ‌الله نوری که او نیز به طَبَرسیّ معروف است، از اهل نور مازندران بوده‌اند.

  •  و این دو نفر را باید طبری گفت، و طَبَرْسی غلط است.

  •  افراد دیگری از رجال علم و ادب نیز به طَبَرْسی معروف‌اند که شرح آنان در کتب تراجم آمده است، و ما به جهت اختصار و ایجاز به همین‌قدر اکتفا کردیم.1و2

    1. . جهت اطّلاع بیشتر رجوع شود به ولایت فقیه، ج 3، ص 120.
    2. جنگ 16، ص 93.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

89
  •  ‌

  • الحسن بن علیّ بن الحسین بن شُعبة الحرّانی، المعروف بابن شعبة حرّانی - هو صاحب تحف العقول، ممّا لم یسمح الزّمان بمثله

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 413:

  •  «و منهم: الشّیخ أبومحمّد الحسن بن علیّ بن الحسین بن شُعبة الحرّانی، رضی الله عنه؛ شیخنا الأقدم، و إمامنا الأعظم. له کتاب تحف العقول فیما جاء فی الحِکَم و المواعظ عن آل الرّسول، کتاب جلیلٌ لم یصنَّف مثله؛ و ختمه بما وعظ الله به موسی و عیسی علیهما السّلام، و باب فی مواعظ المسیح علیه السّلام. و کان هذا الشّیخ جلیل القدر، عظیم المنزلة.

  •  قال الشّیخ العالم الرّبانی، الحسین بن علیّ بن صادق البحرانی فی رسالته فی الأخلاق، ما لفظه: ”و یعجبنی أن أنقل فی هذا الباب حدیثًا عجیبًا وافیًا شافیًا، عثرتُ علیه فی کتاب تحف العقول، للفاضل النّبیل الحسن بن علیّ بن شعبة من قدماء أصحابنا، حتّی أنّ شیخنا المفید ـ رضی الله عنه ـ ینقل عنه، و هو کتاب لم یسمح الدَّهر بمثله. ـ إلی آخر کلامه.“

  •  و الغرض بیان جلالة ابن‌شعبة و جلالة کتابه و معرفة طبقته بروایة الشیخ المفید عنه.

  •  و له کتاب التمحیص، نسبه إلیه الشّیخ العلّامة المتبحّر، الشیخ إبراهیم القطیفی فی کتابه المترجم بالفرقة النّاجیّة، و المولی عبدالله فی ریاض العلماء، و الشیخ محمّد بن الحسن الحرّ العاملیّ فی الأمَل. و قد قال فی أوّل الکتاب بعد الدّیباجة: ”باب سرعة البلاء إلی المؤمن؛ حدّثنا أبوعلیّ محمّد بن همام، ـ الخ.“ و غیر خفیّ علی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

90
  • الخبیر أنّ ابن‌همام مات سنة اثنین و ثلاثین و ثلاث‌مائة عن عمر طویل، فالحسن بن شعبة من أهل طبقته. و قد قیل إنّ کتاب التّمحیص یحتمل أن یکون لنفس ابن‌همام بقرینة ذکره فی أوّل سند أوّل حدیث فی الکتاب، و هی عادات القدماء؛ و فیه تأمّلٌ بل منعٌ. و کیف کان، فلا ریب فی تقدّم الشّیخ الحسن بن شعبة علی الشّیخ المفید، فهو علی کلّ‌ حال فی طبقة ابن‌همام، رضی الله عنهما. و لم یتیسّر للأصحاب ما یسّره الله لنا فی ترجمته فی معرفة الطّبقة.»1

  • حسن بن محمّد بن الحسن القمّی - وی صاحب تاریخ قم و معاصر شیخ صدوق بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 254:]

  •  «و منهم: الشّیخ الجلیل، الحسن بن محمّد بن الحسن القمّی، صاحب تاریخ قم. قال فی ریاض العلماء: ”کان من أکابر قدماء علماء أصحابنا؛ و من المعاصرین للشّیخ محمّد بن علیّ بن بابویه القمی، شیخ الشّیعة.“

  •  و یروی عن الشّیخ حسین بن علیّ بن بابویه، أخی الصّدوق، بل عنه أیضًا. له کتاب تاریخ قم، صنّفه للصّاحب بن عُبّاد، و قد ذکر فی أوّله کثیرًا من أحواله و خصاله و فضائله؛ و ترجمه بالفارسیّة الحسن بن علیّ بن عبدالملک القمّی بأمر الخواجه فخرالدّین إبراهیم بن الوزیر الکبیر، الخواجه عماد‌الدّین محمود بن الصّاحب، الخواجه شمس‌الدّین محمّد بن علیّ الصّفی، فی سنة ثمان‌مائة و خمس و ستّین. قال صاحب ریاض العلماء: ”ثمّ إنّ لهذا المؤرّخ الفاضل ـ أعنی مؤلّف الأصل ـ أخًا

    1. جنگ 24، ص 356.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

91
  • فاضلًا و هو أبوالقاسم علیّ بن محمّد بن الحسن الکاتب القمی، کما یظهر من هذا الکتاب أیضًا. و أکثر فوائد هذا و ما یتعلّق بأحوال خراج قم و بعض أحواله مأخوذٌ منه.“ ـ انتهی.

  •  قلت: فهو من علماء المائة الثّالثة، کما هو ظاهر.»1

  • حسن بن محمّد بن شرف‌شاه حسینی، سیّد رکن‌الدِّین - وی مصنّف منهج الشّیعة است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 133:

  •  «منهم: السیّد رکن‌الدّین، صاحب المتوسّط، و هو أبوالفضائل أبومحمّد الحسن بن محمّد بن شرف‌شاه العلوی، علّامةٌ فی العلوم العقلیّة و النّقلیّه، أخصّ أصحاب المحقّق الخواجه نصیرالدّین الطّوسی، و نظیره فی التّحقیق فی المذهب و فی فنون العلوم.

  •  قال صاحب ریاض العلماء: ”السیّد بن شَرَف‌شاه: و هو السیّد رکن‌الدّین الأسترابادی، أعنی أبامحمّد الحسن بن محمّد بن شرف‌شاه الحسینی، له کتاب منهج الشّیعة فی فضائل وصیّ خاتم الشّریعة، ألّفه بِاسم السّلطان أُوَیس بهادرخان، و عندنا من مؤلّفاته شرحه علی قواعد العقائد لخواجه نصیر أُستاذه.“ قلت: و اعتمد کتابَ منهج الشّیعة العلّامةُ المجلسیّ، و أخرجه فی کتابه بحار الأنوار.

  •  قال ابن‌رافع فی ذیل تاریخ بغداد: ”قدم مراغه و اشتغل علی مولانا نصیرالدّین، و کان یتوقّد ذکاءً و فطنةً، فقدّمه النّصیر و صار رئیس الأصحاب بمراغه، و کان یُجیِّد درس الحکمة، و کتب الحواشی علی التّجرید و غیره، و کتب لولد النّصیر شرحًا علی

    1. جنگ 24، ص 325.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

92
  • قواعد العقائد. و لمّا توجّه النّصیر إلی بغداد سنة 672، لازمه؛ فلمّا مات النّصیر فی هذه السّنة صعد إلی الموصل و استوطنها و درس بالمدرسة النّوریّة، و فوّض إلیه النّظر فی أوقافها، و شرّح مقدّمة ابن‌الحاجب بثلاث شروح، أشهرها المتوسّط، و تکلّم فی أُصول الفقه و أخذ علی السّیف الآمدی، ثمّ فوّض إلیه تدریس الشافعیّة بالسلطانیّة.“ قلت: و السّلطان یومئذٍ الشّاه خدا‌بنده محمّد سعدالدّین المتشیّع هو و أهل بیته و أرباب سلطنته، و جمهور أهل إیران علی ید العلّامة جمال‌الدّین بن المطهّر الحلّی. و مات فی رابع عشر صفر، سنة خمس عشرة و سبع‌مائة.»1

  • حسن بن هانی، أبو‌نُواس - تشیّع و شعر راقی او

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 199: 

  •  «و أسند الشّیخ الصّدوق محمّد بن علیّ بن بابویه فی أمالیه عن أبی‌العبّاس المبرّد، قال: ”خرج أبونواس ذات یوم من داره، فبصر براکبٍ قد حاذاه، فسأل عنه و لم یر وجهه، فقیل: إنّه علیّ بن موسَی الرّضا. فأنشأ یقول:

  • إذا بَصـرتْک العینُ من بُعد غایةٍ***و عارض فیک الشکّ أثبتک القلبُ
  • و لو أنّ قومًا أمّموک لقادهم***نسیمُک حتّی یُستدلّ بک الرَّکبُ“
  •  و أسند أیضًا فی العیون عن محمّد بن یحیَی الفارسی، قال:

  •  نظر أبونواس إلی أبی‌الحسن الرّضا ذات یومٍ، و قد خرج من عند المأمون علی بَغلةٍ له؛ فدنی منه أبونواس فی الدّهلیز، فسلّم علیه و قال: ”یابن رسول الله! قد قلت فیک أبیاتًا فأُحبّ أن تسمعها منّی.“ قال: ”هات!“ فأنشأ یقول:

    1. جنگ 24، ص 292.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

93
  • ”مُطهَّرون نَقیّاتٌ ثیابُهم ** تُتلی الصّلاة علیهم أین ما ذُکِروا

  • من لم یکن عَلَویًّا حین تنسبه ** فما له من قدیم الدّهر مفتخر

  • والله لمّا بری خلقًا فأتقنه ** صفاکم و اصطفاکم أیّها البَشـر

  • فأنتم الملأ الأعلی و عندکم ** علم الکتاب و ما جاءت به السُّور“

  •  فقال له الرّضا علیه السّلام: ”یا حسن بن هانیّ، قد جئتَنا بأبیاتٍ لم یسبقک أحد إلیها، فأحسن الله جزاک!“ ثمّ قال: ”یا غلام! هل معک من نفقتنا شئٌ؟“ فقال له: ”ثلاث‌مائة دینار.“ فقال: ”أعطها إیّاه.“ ثمّ قال: ”لعلّه یستقلّها یا غلام! سق إلیه البَغْلة.“

  •  و رواه محمّد بن أبی‌القاسم الطّبری فی کتابه بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، و أسندا معًا فی الکتابین عن علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن یاسر الخادم، قال:

  •  لمّا جعل المأمون علیّ بن موسی الرضا وَلِیَّ عهده و ضرب الدّراهم بِاسمه و خطب علی المنابر، قصده الشّعَراء من جمیع الآفاق، فکان فی جملتهم أبو‌نواس الحسن بن هانی، فمدحه کلّ شاعر بما عنده إلّا أبونواس، فإنّه لم یقل فیه شیئًا؛ فعاتبه المأمون و قال: ”یا أبانواس! أنت مع تشیّعک و میلک إلی أهل البیت، ترکتَ مدح علیّ بن موسی، مع اجتماع خصال الخیر فیه؟“ فأنشأ یقول:

  • ”قیل لی: أنت أشعر النّاس طُرًّا ** إذ تَفَوَّهْتَ بالکلام البدیهِ

  • لکَ من جوهر القریض مدیح ** یُثمِر الدّرّ فی یَدَی مجتنیه

  • فعلی ما ترَکت مدح ابن موسی ** و الخصال الّتی تَجَمَّعن فیه

  • قلت: لا أستطیع مدحَ إمامٍ ** کان جبریل خادمًا لأبیه

  • قصـرت ألسُنُ الفصاحة عنه ** و لهذا القریض لا یحتویه“

  •  (قال:) فدعا بحقّة لؤلؤًا، فحشا فاه لؤلؤًا.

  •  و توفّی أبو‌نواس ببغداد سنة خمس و تسعین و مائة، و قیل: سنة ستّ، و قیل: ثمان.»1

    1. جنگ 24، ص 307.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

94
  • حسن بن یوسف بن مطهّر، علاّمه حلّی - وی از مشایخ در جمیع علوم بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 270:]

  •  «و منهم: آیة الله العلّامة جمال‌الدّین الحسن بن یوسف ابن المطهّر الحلّی، شیخ الشّیعة و مُحیی الشّریعة؛ صَنّف فی کلّ فنون العلم ـ المعقول والمنقول ـ ما یزید علی خمس‌مائة مجلّد، لم یتّفق فی الدّنیا مثله لا فی المتقدّمین و لا فی المتأخّرین. و علی یده تشیّع السّلطان شاه خدا‌بنده محمّد و جُلّ أهل إیران. و خرج من عالی مجلس تدریسه خمس‌مائة مجتهد. و أقرّ له نصیرالدّین الطوسیّ بالمهارة فی العلوم العقلیّة و هو شابّ، و هو أوّل من شرح تجرید النّصیر المذکور، و له فی علم الحکمة سبعة عشر مُجلّد، منها: شرح شِفاء ابن‌سینا و شرح إشاراته و شرح حکمة الإشراق، و هذا فی جنب ما صنّفه فی سائر العلوم قطرة من بحره. و بالجملة لا یسع المقام تفصیل ترجمته فإنّها مجلّد ضخم، و لا أجد عبارة تلیق ببیان مقامه غیر أنّه أحد أرکان الدّنیا و إمام کلّ العلماء.

  •  له فی علم الرّجال ـ المناسب ذکره فی المقام ـ کشف المقال فی معرفة الرّجال، قال: ”فإنّا ذکرنا فیه کلَّما نقل عن الرّوات و المصنّفین ممّا وصل إلینا عن المتقدّمین، و ذکرنا أحوال المتأخرّین و المعاصرین.“ و له: خلاصة الأقوال فی معرفة الرّجال فی جزئین، الأوّل فی الموّثقین و الممدوحین، و الثّانی فی غیرهم من سائر الرُّوات و المحدِّثین. و له: إیضاح أسماء الرّجال.

  •  و کانت وفاته سنة ستّ و عشرین و سبع‌مائة، و کان تولّده فی ستّ و أربعین و ستّ‌مائة فی 29 من شهر رمضان، و وفاته فی 21 محرّم الحرام.»1

    1. جنگ 24، ص 329.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

95
  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 398:

  •  «[العلّامة جمال‌الدّین بن المطهّر الحلّی... له کتب: ...] کتاب أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت، فی الکلام.»1

  • الحسین بن روح النَّوبختی، أبوالقاسم - وی از آل نوبخت، أفضل و أعلم و أزهد اهل زمان و صاحب الأسرار و العلوم و الکرامات بود

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 412:]

  •  «و منهم: المولیٰ أبوالقاسم الحسین بن روح بن أبی‌بحر النَّوبختی، المتقدّم ذکره فی المتکلّمین من آل نوبخت، صاحب کتاب التّأدیب، کان أعلم أهل زمانه فی کلّ علوم الإسلام، و لا تعرف الشّیعة فی الدّین و المذهب أفضل منه؛ کان عالمًا ربّانیًّا، زاهدًا متقشّفًا، صاحب الأسرار و الکرامات و العلوم و المکاشفات، أوثقُ أهل زمانه و أعقلُ کلِّ أقرانه، مقبولٌ عند الموافق و المخالف، لا مغمز لأحد فیه من کلّ فرق الإسلام، مقبول القول عند الکّل. داره بالنَّوبختیّه فی الدَّرب الّذی کانت فیه دار علیّ بن أحمد النَّوبختی، المتقدّم ذکره فی النّوبختیّین النّافذ إلی التلّ و إلی درب الآخر و إلی قنطرة الشّوک.

  •  قال أبونصر: ”مات أبوالقاسم الحسین بن روح فی شعبان سنة ستّ و عشرین و ثلاث‌مائة؛ و قد رویتُ عنه أخبارًا کثیرة.“»2

    1. جنگ 24، ص 347.
    2. جنگ 24، ص 355.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

96
  • الحسین، السیّد أبوالرّضا ضیاء‌الدّین الرّاوندی

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 181:

  •  «و منهم: السیّد أبو‌الرّضا، فضل‌الله، ضیاء‌الدّین الرّاوندیّ الحسین؛ صاحب الکافیّ فی علم العروضِ و القوافی. کان علّامة زمانه و عمید أقرانه، جمع بین علوّ النَّسب و بین کمال الفضل و الحَسَب، و کان أُستاذ أئمّة عصره و رئیس علماء‌ دهره؛ له تصانیف تشهد بفضله، منها: الکافیّ المتقدّم ذکره، و کتاب نظم العروض، و کتاب الکافی فی التّفسیر، و کتاب ضوء الشّهاب و هو شرح کتاب الشّهاب، و کتاب الأربعین فی الأحادیث، و کتاب الطبّ الرّضَوی، و کتاب مقاربة الطیبّة إلی مقارنة النیّة، و دیوان شعره.

  •  و ذکره السَّمعانی فی الأنساب، قال: ”لمّا وصلت إلی قاسان، قصدت زیارة أبی‌الرّضا المذکور، فلمّا انتهیت إلی داره وقفت علی الباب هُنَیْئةً أنتظر خروجه، فرأیت مکتوبًا علی طرز الباب هذه الآیة المشعرة بطهارته و تقواه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا﴾،1 فلمّا اجتمعت به رأیت منه فوق ما کنت أسمعه عنه، و سمعت منه جملة من الأحادیث، و کتبت عنه مقاطیعَ من شعره.“ ـ إلی آخر ما ذکر.

  •  ذکره السیّد علیّ بن صدرالدّین فی الدّرجات الرّفیعة فی طبقات الشّیعة، قال: ”و کان موجودًا إلی سنة ثمان و أربعین و خمس‌مائة.“»2

  • خلیل بن احمد فراهیدی - وی از اصحاب حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 61:

    1. . سوره أحزاب (33) آیه 33.
    2. جنگ 24، ص 300.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

97
  •  «و قال أبوبکر محمّد بن حسن الزّبیدیّ فی اوّل کتابه المترجم باستدراک الغلط: ”و الخلیل بن أحمد أوحد العصر، و قریع الدّهر، و جهبذ الأُمّة، و أستاذ أهل الفطنة الّذی لم یُرَ نظیرُه، و لا عُرِف فی الدّنیا عدیلُه؛ و هو الّذی بسط النّحوَ، و مَدّ أطنابَه، و سبَّب علله، و فتق معانیه، و أوضح الحجاج فیه، حتّی بلغ أقصیٰ حدوده و انتهیٰ إلیٰ أبعد غایاته، ثمّ لم یرض أن یؤلّف فیه حرفًا أو یرسم منه رسمًا، نزاهةً بنفسه و ترفُّعًا بقدره، إذ کان قد تقدّم إلیٰ القول علیه و التّألیف فیه، فکَرِه أن یکون لمن تقدّمه تالیًا، و علیٰ نظر من سبقه محتذیًا، و اکتفیٰ فی ذلک بما أوحیٰ إلیٰ سیبویه من علمه، و لقّنه من دقائق نظره و نتائج فکره و لطائف حکمته، فحمل سیبویه ذلک عنه، و تقلّد و ألّف فیه الکتاب الّذی أعجز من تقدّم قبله، کما امتنع علی من تأخّر بعده.“ ـ انتهیٰ.»

  •  صفحة 62: «و قد نصّ علی تشیّع الخلیل الشّیخُ جمال‌الدّین الحسن بن یوسف بن المطهّر، العلّامة الحلیّ فی خلاصة الأقوال؛ بل عدّه فی القسم الأوّل و هم الإمامیّة الثّقات أو الممدوحین الّذین یُعتمَد علی قولهم.

  •  و قال المولیٰ عبدالله أفَنْدیّ الإصفهانی فی ریاض العلماء: ”فکان الخلیل ـ علی ما قاله الأصحاب ـ من أصحاب الصّادق علیه السّلام و یروی عنه علیه السّلام.“ قال: ”و الخلیل جلیل القدر، عظیم الشّأن، أفضل النّاس فی علم الأدب، کان إمامیَّ المذهب، و إلیه ینسَب علم العَروض، و کان فی عصر مولانا الصّادق، بل الباقر علیهما السّلام أیضًا، و قد کان إمامًا فی علم النّحو و اللّغة.“ ـ إلی آخر ما قال.

  • خلیل کتابی در إمامت نوشته است، و محمّد بن جعفر مراغیّ إمامی بر آن استدراک نوشته است

  •  قلت: و له کتاب فی الإمامة، و ذکر فیه جملة من الأدلّة علیٰ إمامة علیّ

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

98
  • علیه السّلام، و تمّمه محمّد بن جعفر المراغی من علماء الإمامیّة، شیخ النّجاشی، و سمّاه کتاب الإمامة، و استدرک ما أغفله الخلیل و یعرف بکتاب الخلیلی؛ کما فی فهرست النّجاشی، ذکره فی ترجمة أستاذه محمّد بن جعفر المراغی.»

  • خلیل می‌گوید: «علّت تفرّدِ امیرالمؤمنین علیه السّلام، افضلیّت و اعلمیّت و ازهدیّت اوست؛ و النّاس إلی أشباههم أمیَل»

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 62:

  •  «و من المنقول عنه فی الاستدلال علیٰ تقدُّم علیّ علیه السّلام فی الإمامة قولُه: ”استغنائه عن الکلّ و احتیاج الکلّ إلیه، دلیلٌ أنّه إمام الکلّ.“

  •  و سأله أبوزید الأنصاری: ”لِمَ هجر النّاس علیًّا و قربُه من رسول الله قربُه، و موضعُه من الإسلام موضعُه، و عِناؤه فی الإسلام عناؤه؟“

  •  فقال الخلیل: ”بَهَرَ والله نورُه أنوارَهم، و غلبهم علیٰ صفوِ کلِّ منهل! و النّاس إلی أشکالهم أمیل. أما سمعتَ الأوّل حیث یقول:

  • کلُّ شَکلٍ لِشَکله ألِفٌ***أما تَرَی الفیلَ یَألفُ الفیلا“
  •  أخرجه الشّیخ الصّدوق، محمّد بن علیّ بابویه القمیّ فی أمالیه مسندًا، و أسند عن یونس بن حبیب الضَّبیّ النّحویّ، قال:

  •  قلت للخلیل بن أحمد: أُرید أن أسألک عن مسألة، فتکتمها علَیَّ.

  •  فقال: قولک هذا یدلّ علی أنّ الجواب أغلظ من السّؤال، فتکتمه أیضاً.

  •  قلت: نعم، أیّام حیاتک! قال: سل!

  •  قلت: ما بال أصحاب رسول الله صلّی الله علیه و سلّم؛ کأنّهم کلّهم بنو أُمٍّ واحدةٍ، و علیّ بن أبی‌طالب کأنّه ابن علّة؟

  •  قال: إنّ علیًّا علیه السّلام تقدَّمهم إسلامًا، و فاقهم علمًا، و بذّهم شرفًا، و

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

99
  • أرجحهم1 زهدًا، و طالهم جهادًا، [فحسدوه]؛ و النّاس إلی أشکالهم و أشباههم أمیلُ منهم إلیٰ من بان منهم. فافهَم!

  •  یقال بَذّه بَذًّا، إذا غلبه؛ و بنو‌العُلاة، أولاد الرّجل من نسوة شتّی.

  •  أخرجه أیضًا علیّ بن عیسی الإربِلیّ الکاتب فی کتابه کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة.

  •  و اختلفوا فی وفاة الخلیل، قیل: إنّه مات سنة خمس و سبعین و مائة؛ و قیل: سنة سبعین و مائة؛ و قیل: سنة ستّین و مائة. و سیأتی ذکره مفصّلاً فی فصل العروض و اللّغة.»2

  • تشیّع الخلیل بن أحمد

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 149:

  •  «و الخلیل من الشّیعة الإمامیّة بلا خلاف من أحد من علماء الرّجال. قال المولیٰ عبدالله أفندی فی ریاض العلماء:

  •  فکان الخلیل ـ علی ما قاله الأصحاب ـ من أصحاب الصّادق علیه السّلام و یروی عنه؛ و الخلیل جلیل القدر، عظیم الشّأن، أفضل النّاس فی علم الأدب، کان إمامیَّ المذهب، و إلیه ینسَب علم العَروض، و کان فی عصر مولانا الصّادق، بل الباقر علیهما السّلام أیضًا؛ و قد کان إمامًا فی علم النّحو و اللّغة.ـ إلی آخر ما قال.

  •  و للخلیل کتابٌ فی الإمامة، أورده بتمامه محمّد بن جعفر المراغی فی کتابه، و استدرک ما أغفله الخلیل من الأدلّة و سمّاه کتاب الخلیلیّ فی الإمامة، ذکره أبوالعبّاس النّجاشی فی ترجمة محمّد بن جعفر المراغیّ الهمدانی فی فهرس أسماء مُصَنِّفی الشِّیعة

    1. . خ ل: رجّحهم.
    2. جنگ 24، ص 273 ـ 276.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

100
  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 149: «و قال العلّامة جمال‌الدّین، الحسن بن یوسف بن المطهّر، شیخ الشّیعة فی کتاب خُلاصة الرّجال ما لفظه:

  •  الخلیل بن أحمد کان أفضلَ النّاس فی الأدب، و قوله حجّة فیه، اخترع العروضَ، و فضله أشهر من أن یذکر، و کان إمامیّ المذهب.ـ انتهی بحروفه.

  •  و من کلام الخلیل فی الإمام قولُه فی علیّ علیه السّلام: ”استغنائُه عن الکلّ و احتیاج الکلّ إلیه دلیل أنّه إمام الکلّ.“»1

  • دِعبِل خُزاعی - ولایت و أشعار بلند پایۀ او

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 194:

  •  «رواه الإمام البیهقی، إبراهیم بن محمّد فی کتاب المَحاسن و المَساوی: ”و من ذلک قوله فی المأمون:

  • إنّی من القوم الّذین سُیوفُهم***قَتلَتْ أخاک و شَرَّفَتک بمقعد
  • رفعوا محلّک بعد طول خموده***و استنقذوک من الحضیض الأوحد“
  •  قال أحمد بن المدبر:

  •  لقیت دِعبِلًا، فقلت له: أنت أجسر النّاس حیث تقول فی المأمون: ”إنّی من القوم الّذین سیوفهم ـ الأبیات“ فقال: ”یا أباإسحاق! إنّی أحمِل خَشَبتی منذ أربعین سنة، و لا أجد من یصلبنی علیها.“

  •  و کان مُخْتفٍ من المأمون عند أبی‌دُلَف العجلیّ الکریم الإمامیّ؛ حتّی حکی للمأمون بعض من یحضر مجلسه قولَ دعبل فی إبراهیم بن المهدیّ، عمِّ المأمون:

    1. جنگ 24، ص 297.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

101
  • ”أنّیٰ یکون و لا یکون و لم یکن ** یرث الخلافةَ فاسقٌ عن فاسق

  • إن کان إبراهیم مضطلعًا بها ** فلتصلُحَنْ من بعده لِمُخارق1

  •  فضحک و قال: ”قد صفحتُ عن کلّ ما هجانا به، إذ قرن إبراهیم بالمخارق و ولاة عهده.“ فکتب له الأمان.

  •  و لمّا حضر عند المأمون، سأله أن ینشده قصیدته الرّائیّة الّتی قالها بقمّ لمّا بلغه نعیُ الإمام الرّضا؛ فأنکرها دعبل؛ فآمنه و أکّد له الأمان؛ فأنشده إلی أن قال:

  • یا أُمّة السّوءِ ما جازیتِ أحمد من ** حُسنِ البلاء علی الآیات والسُّورِ

  • خلَّفتُموه علی الأبناء حین مضـی ** خلافَةَ الذِّئب فی إنقاذ ذی بقرِ

  •  و ساق حتّی انتهی إلی قوله:

  • قبران فی طوسٍ خیرُ النّاس کلِّهم ** و شرُّهم کلِّهم هذا من العبر

  • ما ینفع الرجسَ من قُرب الزکیِّ و لا ** علی الزکیِّ بقرب الرّجسِ من ضرر

  • هیهاتَ کلُّ امرئٍ رهنٌ بما کسبت ** یداه فخُذ ما شِئتَ أو فذر

  •  و لمّا تمّم القصیدة، ألقیٰ المأمون عِمامتَه علی الأرض و قال: ”والله صدقتَ یا دعبل!!“

  •  روی هذه القصّة أبوجعفر الطّوسیّ فی الأمالی بإسناده عن یحییٰ بن أکثم.»2

  • دِعبل وصیّت نمود أشعارِ مدارس آیات را در لَحْد او گذارند

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 195: ”و کان قد أوصی عند موته أن توضع فی لَحْده قصیدته المعروفة بمدارس آیات. و رآه بعض أهله فی المنام و علیه ثیاب بیض و قلنسَوة بیضاء، فسأله عن حاله؛ فأخبر أنّ رسول الله صلّی الله علیه و آله استنشده قولَه:

    1. مُخارق: رجلٌ یُضرَب به المثلُ فی البخل و اللّؤم. (محقّق)
    2. . أمالی، شیخ طوسی، ص 100.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

102
  • ”لا أضحک الله سنَّ الدّهر إن ضحکت***و آلُ أحمدَ مظلومون قد قُهروا
  • مُشَـرَّدون نُفوا عن عُقر دارهم***کأنّهم قد جَنَوا ما لیس یُغتفر“
  •  فقال له: ”أحسنت!“ فشفّع له و أعطاه ثیابه الّتی علیه.»1

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 257:

  •  «و منهم: دِعبل الشّاعر بن رزین بن عثمان بن عبدالرّحمن بن عبیدالله بن بذیل بن وَرقاء الخزاعی، أبو‌علیّ‌، الشّاعر المشهور المتقدّم ذکره فی مشاهیر شعراء الشّیعة، صنّف طبقات الشّعراء و کتاب الواحد فی مثالب العرب و مناقبها؛ و هو مشهورٌ فی أصحابنا؛ قاله النّجاشی، و قد تقدّمت ترجمته.»2

  • ربیع بن خُثَیم

  •  در تنقیح المقال، جلد 1، صفحه 424 تا صفحه 426، ترجمۀ‌ حال ربیع بن خُثَیم را ذکر کرده است، و ما در اینجا مختصری از آن را می‌آوریم:

  •  «ربیع بن خثیم بن عائذ بن عبدالله، أبوزید الأسدیّ الثَّوریّ التّمیمیّ الکوفی، المتنسّک الأدیب اللّغویّ المفسّر المحدّث المتعبّد.»

  •  إلی أن قال: «و عن مختصر الذّهبی: ”إنّ الرّبیع بن خُثیم، أبو‌زید الأسدی (عن ابن‌مسعود و أبی‌أیّوب؛ و عنه الشَّعْبی و إبراهیم) وَرِعٌ مُخبِتٌ رَبّانیٌ حُجّةٌ؛ مات قبل السّبعین.“»

  •  إلی أن قال: «و قال الشّیخ البهائی (ره) فی کشکوله:

  •  إنّه قیل للرّبیع بن خثیم: ”ما نراک تغتاب أحدًا؟“ فقال: ”لستُ عن نفسی راضیًا، فأتفرّغ لذمّ الناس!“ ثمّ أنشد:

    1. جنگ 24، ص 306.
    2. جنگ 24، ص 327.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

103
  • ”لنفسـی أبکـی لسـتُ أبکـی لغیرها ** لنفسـی عن نفسی عن النّاس شاغلُ“

  •  و فیه أیضًا:

  •  إنّ من جملة کلمات الرّبیع: ”لو کانت الذُّنوب تَفوح، ما جلس أحدٌ فی جنب أحدٍ.“

  •  و منها: ”إنّ‌ العَجب من قومٍ یعملون لدارٍ یَبعدون منها کلَّ یوم مرحلةً، و یترکون العملَ لدارٍ یرحَلون إلیها کل یوم مرحلةً!“ و کان یقول: ”إن عوفینا من شرِّ ما أُعطینا، لم یَضرُّنا ما زُوِی عَنّا.“»

  •  إلی أن قال: «و عن روضة الصّفا:

  •  إنّ شِرذمة من القُرّاء من أصحاب عبدالله بن مسعود، قالوا لأمیرالمؤمنین علیه السّلام: ”إنّا لسنا علی بصیرةٍ‌ من قتال أهل القبلة (و ذلک عند مسیره إلی صفّین) فلو بعثتَ بنا إلی ثغرٍ من الثّغور لنجاهد الکفّار!“

  •  فبعث بهم إلی قزوین و جعل الأمیر علیهم الرّبیعَ بن خُثیم. ـ انتهی.»

  •  إلی أن قال: «روِی نَصر‌ بن مُزاحم من کتاب صفّین، تخلُّفَه عن أمیرالمؤمنین علیه السّلام و عدم خروجه معه لحرب معاویة.

  •  قال نَصر: ”لمّا نَدبَ علیٌّ علیه السّلام النّاسَ بالکوفة إلی حرب معاویة، أجاب علیًّا علیه السّلام جُلُّ الناس؛ إلّا أنّ أصحاب عبدالله بن مسعود أتَوه ـ و فیهم عُبَیدة السّلمانی و أصحابُه ـ فقالوا:

  •  إنّا نخرج معکم و لا ننزل عَسکرکم، و نُعَسکِر علی حدةٍ حتّی ننظر فی أمرکم و أمر أهل الشّام؛ فمن رأینا أراد ما لا یَحلّ أو بدا لنا منه بَغْیٌ، کُنّا علیه.“

  •  إلی أن قال نصر بن مزاحم: ”و أتاه آخرون من أصحاب عبدالله بن مسعود ـ منهم الرّبیع بن خثیم، و هم یومئذٍ أربع‌مائة رجل ـ فقالوا:

  •  یا أمیرالمؤمنین! إنّا قد شَکَکنا فی هذا القتال علیٰ معرفتنا بفضلک!‌ و لا غنیٰ

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

104
  • بک و لا بنا و لا بالمسلمین عمّن یقاتل العدوّ من الکفار؛ فولِّنا بعضَ الثَّغور نَسکُنُه، ثمّ نقاتل عن أهله!

  •  فوجَّه علیّ علیه السّلام الرّبیع بن خثیم علیٰ ثَغر الرّی.“»

  •  إلی أن قال: «و رَوَیٰ هو عن الصّادق علیه السّلام، و ذلک أنّه روِی فی باب الطّواف من التّهذیب عن الکلینی (ره): ”... عن الربیع بن خثیم قال: شهدتُ أباعبدالله علیه السّلام فی الطّواف1... .“»2

  •  أقول: این کلام از مامقانی اشتباه است؛ زیرا خودش در صفحۀ بعد ربیع بن خثیمِ دیگری را نام برده و این روایت را به او منتسب کرده است، و از جهاتی استدلال کرده است که نمی‌تواند این ربیع بن خثیم باشد، زیرا ربیع قبل از سنۀ هفتاد هجری در 61 و یا در 63 فوت کرده است و حضرت صادق علیه السّلام هنوز متولّد نشده بودند. فراجع؛ فإنّ الجواد قد یکبو.3

  •  مامقانی استدلال بر صحّت ایمان ربیع بن خثیم می‌کند، تا اینکه می‌گوید:

  •  «فتحصّل من ذلک کلّه أنّ ما صدر عن المحدّث النوری (ره) من رمی الرّجل بضعف الإیمان و نقص العقل، جرأةٌ عظیمة کجرأته علی الإصرار علی تحریف کتاب الله المجید، و تفضیلِه سلمانَ علی أبی‌الفضل علیه السّلام.»

  •  تا آنکه گوید: «قال الشّیخ البهائی (قده):

  •  ”إنّه کان کثیر تقرُّبٍ عند أمیرالمؤمنین علیه السّلام، و له مدخل فی قتل عثمان؛ و عند4 توجّه عسکر الإسلام إلی خراسان للجهاد مع الکفّار کان

    1. . خ ل: و هو یُطاف.
    2. تهذیب الأحکام، ج 5، ص 122.
    3. .مثلٌ یُستعمل فی مَن انکبّ علی وجهه. (محقّق).
    4. . خ ل: لمّا.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

105
  • فیهم، فتوفّی هناک. و نقِل عن الرّضا علیه السّلام أنّه قال: ”ما استَفدنا من المجیء إلی خراسان إلّا زیارة الخواجة ربیع.“

  •  و منها: ما عن مجالس المؤمنین نقلا عن ثقات تلک الدّیار، من أنّ مولانا الرّضا علیه السّلام کان یزور ذلک القبر المطهّر کثیرًا منذ قدم إلی طوس المبارک.

  •  و منها: ما عن بعض مصنّفات حمد بن أبی‌بکر بن حمد بن نصر المستوفی، صاحب کتاب نزهة القلوب و غیره، من أنّ ربیع بن خثیم کان والیًا بقزوین من قِبَل أمیرالمؤمنین علیه السّلام.

  •  و منها: ما عن تاریخ ابن‌أعثم الکوفی، أنّه قال: ”کان آخر من اتّصل بعلیٍّ علیه السّلام من جملة وُلاة أمره حین توجّهه إلی حَربِ صِفِّین، و کان ینتظر ورودَه فورد فی أربعة آلاف من عساکر أرض الرّیّ مکمِّلین مُسَلَّحین؛ و بمحض وروده تحرّک المرکب المبارک المرتضویّ إلی حرب معاویة الملعون، و ناهیک بذلک درجةً و فضلًا.“1

  • زُرارَة

  •  راجع به تعییب زراره مصلحة‌ً

  •  و نیز [شیخ انصاری] در همین‌جا راجع به جواز غیبت عند دفع الضرر عن المغتاب فرموده است که: 

  •  «و علیه یُحمَل ما ورَد فی ذمّ زرارةَ من عدّة أحادیث،2 و قد بیَّن ذلک الإمام علیه السّلام بقوله فی بعض ما أمر علیه السّلام عبدَالله بن زرارة بتبلیغ أبیه:

  • أقرِء منّی علی والدک السلام فقل له: إنّما أعیبک دفاعًا منّی عنک؛ فإنّ الناس

    1. جنگ 16، ص 197.
    2. . راجع رجال کشّی، ص 147 ـ 149.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

106
  • یسارعون إلی کلّ من قرّبناه و مجّدناه لإدخال الأذی فی من نحبّه و نقرّبه، و یذمّونه لمحبّتنا له و قربه و دنوّه منّا، و یَرَون إدخال الأذیٰ علیه و قتلَه، و یحمدون کلَّ من عیّبناه نحن. و إنّما أعیبک لأنّک رجل اشتهرتَ منّا بمیلک إلینا و أنت فی ذلک مذموم غیر محمود، و الأمر بمودّتک لنا و میلک إلینا؛ فأحببت أن أعیبک لیحمدوا أمرک فی الدّین بعیبک و نقصک، و یکون ذلک منّا دافع شرّهم عنک بقول الله عزّوجلّ: ﴿أَمَّا ٱلسَّفِينَةُ فَكَانَتۡ لِمَسَٰكِينَ يَعۡمَلُونَ فِي ٱلۡبَحۡرِ فَأَرَدتُّ أَنۡ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَآءَهُم مَّلِكٞ يَأۡخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصۡبٗا﴾.1 هذا التنزیل من عندالله، ألا والله ما عابَها إلّا لکی تسلم من المَلِک و لا تُغصَب علی یدیه، و لقد کانت صالحةً لیس للعیب فیها مساغ. و الحمد للّه.

  •  فافهم المَثَل، رحمک الله؛ فإنّک أحبّ الناس إلیّ و أحبّ أصحاب أبی إلیّ حیًّا و میّتًا، و إنّک أفضل سفن ذلک البحر القمقام الزّاخر، و إنّ وراءک لملکًا ظلومًا غصوبًا یرقب عبور کلِّ سفینةٍ صالحةٍ ترد من بحر الهدی لیأخذها غصبًا، فیغصب أهلها.

  •  فرحمة الله علیکَ حیًّا و رحمة الله علیکَ میّتًا. ـ الخبر2و3

  • زید بن حسن - مرگ او و تشییع عبدالله بن حسن

  • الطّبقات الکُبری، ابن‌سعد، مجلّد 5، صفحة 318:

  •  «زید بن حسن بن علیّ بن أبی‌طالب بن عبدالمطلّب بن هاشم؛ و أُمّه أُمّ‌بشیر بنت

    1. . سوره کهف (18) آیه 79.
    2. المکاسب، ج 1، ص 354.
    3. جنگ 6، ص 202.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

107
  • أبی‌مسعود و هو عُقبة بن عمرو بن ثعلبة بن أُسیرة [بن عسیرة بن عطیّة بن جدارة بن عوف بن الحارث بن الخزرج]. فوَلَد زیدُ بن حسن محمّدًا ـ هلک لا بقیّة له ـ و أُمّه أُمّ‌ولد، و حسنَ بن زید ـ ولِیَ المدینة لأبی‌جعفر المنصور ـ و أُمّه أُمّ‌ولد، و نفیسةَ بنت زید ـ تزوّجها الولید بن عبدالملک بن مروان فتُوُفّیت عنده ـ و أُمّها لُبابة بنت عبدالله بن العبّاس بن عبدالمطّلب بن هاشم.

  •  أخبرنا محمّد بن عمر قال: أخبرنا عبدالرّحمن بن أبی‌الموال قال: ”رأیتُ زید بن حسن یرکب فیأتی سوق الظَّهْر فیقف به؛ و رأیت النّاس ینظرون إلیه و یَعجَبون من عُظْم خلقه، و یقولون: جدّه رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلَّم.“

  •  قال محمّد بن عمر: ”و قد رویٰ زید عن جابر بن عبدالله.“

  •  أخبرنا محمّد بن عمر قال: أخبرنی عبدالله بن أبی‌عبیدة قال: ”ردفتُ أبی یومَ مات زید بن حسن، و مات ببَطْحاء ابن‌أزهر علی أمیال من المدینة، فحُمل إلی المدینة. فلمّا أوفینا علی رأس الثنیّة بین المنارتین، طُلع بزید بن حسن فی قبّة علی بعیر میّتًا، و عبدالله بن الحسن بن الحسن یمشی أمامَه قد حزم وسطَه بردائه لیس علی ظهره شیءٌ؛ فقال لی أبی: یا بُنیّ، انزِل و أمسک بالرکاب! فوالله لئن رکبتُ و عبدالله یمشی لا تَبُلّنی عنده بالّةٌ أبدًا!

  •  فرکبت الحمار و نزل أبی فمشی، فما زال یمشی حتّی أدخل زیدًا داره ببنی‌حُدیلة، فَغُسل ثمّ أُخرج به علی السّریر إلی البقیع.“»1

  • زید بن صوحان

  •  [رجوع شود به صعصعة بن صوحان.]

    1. جنگ 24، ص 379.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

108
  • زید بن علی بن حسین علیهما السّلام، شهید آل محمّد

  • أشعار حِمّانی فرزند زید شهید در قرن سوّم

  •  [الغدیر، جلد 3] از صفحه 57 تا 69، دربارۀ حِمّانی أفوه (ابوالحسین علیّ بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن محمّد بن زید الشهید بن علیّ بن الحسین علیهم السّلام) سخن رانده و او را از شعرای غدیر در قرن سوّم شمرده، و وفات او را در 301 گفته است.

  •  حِمّان (بکسر مهمله و تشدید میم) محلّه‌ای است در کوفه.

  •  و در صفحه 64 گفته است که: 

  •  «بیهقی در محاسن و مساوی، جلد 1، صفحه 75 از او این ابیات را آورده است:

  • ”عَصَیتُ الهوی و هَجَرت النساء***و کنت دواءً فاصبحت داءْ
  •  (تا می‌رسد به این ابیات):

  • بلغنا السَّماءَ بأنسابنا***و لولا السماء لَجُزنا السّماءْ
  • فحسبک من سؤدد أنَّنا***بحُسن البلاء کَشَفنا البلاءْ
  • یطیب الثَّناءُ لآبائنا***و ذکر علیٍّ یزین الثَّناء
  • إذا ذُکر النّاسُ کنّا ملوکًا***و کانوا عبیدًا و کانوا إماء
  • هجانیَ قومٌ و لم أهجُهم***أبی اللهُ لی أن أقول الهَجاءْ“
  •  و ذکر له ابن‌شهرآشوب فی المناقب، مجلّد 4، صفحة 39، طبع هند، قولَه:

  • ”یا بن من بَینُه من الدِّین و الإس‍***لام بَینُ المقام و المنبرینِ
  • لک خیر البنیّتین من مسجدَیْ جدِّ***کَ و المَنشأین و المسکنینِ
  • و المساعی من لَدُن جدِّک إسماعیل***حتّی أُدرجتَ فی الرَّبطَتینِ
  • [یوم نیطت بک التمائم ذات الر***یش من جبرئیل فی المنکبین]“

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

109
  •  و منها قوله:

  • أنتما سَیِّدا شباب الجِنا***نِ یَوم الفَوْزینِ و الرّوعتینِ
  • یا عدیلَ القرآن من بین ذا الخلق***و یا واحدًا من الثَّقلینِ
  • أنتما و القرآن فی الأرض مُذْ أ***زَلٍ مثلُ السّماءِ و الفرقدینِ
  • فهما من خلافة الله فی الأرْ***ض بحقِّ مقامٍ مستخلفینِ
  • قاله الصّادقُ الحدیثِ و لَن***یفترقا دون حوضه واردَینِ
  •  و ذکر له فی نشوة السکران، صفحة 79 قوله:

  • ”عَرِیتُ عن الشَّباب و کنتُ غضًّا***کما یَعری عن الورق القضیبُ
  • و نُحتُ علی الشَّباب بدمع عینی***فما نفع البکاء و لا النَّحیبُ
  • ألا لیت الشَّبابَ یعود یومًا***فأُخبرَه بما فعل المَشیبُ“»1
  •  و قال الأمینی فی التّعلیقة: «توجد هذه الأبیات بتغییر یسیر فی دیوان أبی‌العتاهیة، صفحة 23.»

  •  و قال الأمینی فی صفحة 68: «و لسیّدنا المترجم ذریّة‌ٌ کریمة و أحفادٌ علماء أئمّةٌ أعلام، فیهم من هو فی الطّلیعة ‌من الشعراء و الأُدباء و الخطباء؛ و إلیه ینتهی نسب الأُسرة الشهیرة ”القزوینیّة“ العریقة فی العلم و الفضل و الأدب، النّازلین فی مدن العراق، کما أنّ له آباء أعلام نالوا سنام المجد و ذروة الشّرف؛ فمن أُولئک جدّه الأعلی زیدٌ الشَّهید.»2

  •  در الغدیر، جلد 3، از صفحه 69 تا صفحه 77 دربارۀ زید بن علیّ بن الحسین، شهید آل محمّد، بحث کرده است و أخباری را در فضیلت شأن او بیان

    1. الغدیر، ج 3، ص 97.
    2. همان، ص 103.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

110
  • نموده است، و اشعاری را از بزرگان در رثاءِ او ذکر کرده است؛ و در صفحه 71 و صفحه 72 این ابیات را از سدیف بن میمون، در قصیده‌ای که سروده است آورده است:

  • «لا تُقیلنَّ عبدَ شمس عثارًا***و اقطعوا کلَّ نخلة و غراس
  • و اذکـروا مصـرع الحسین و زید***و قتیلًا بجانب المهراسِ1
  • و صاحب بن عبّاد در باره

  •  و صاحب بن عبّاد دربارۀ زید گفته است:

  • بَدا من الشَّیب فی رأسی تفاریقٌ***و حان لِلّهو تمحیقٌ و تطلیقٌ
  • و صاحب بن عبّاد در باره

  • هذا فلا لهوٌ من همٍّ یَعُوقُنی***بیوم زید و بعضُ الهمِّ تعویقٌ
  • و شیخ میرزا محمّد علی او

  •  و شیخ میرزا محمّدعلی أوردُبادی در قصیدۀ 25 بیتی، در مدح و رثاءِ زید گفته است مطالبی را که اوّلش این بیت است:

  • أبت عَلیاؤه إلّا الکرامة***فلم تُقبر له نفسٌ مُضامة
  •  و سیّد علی‌نقی نقوی لکهنوی در قصیدۀ 22 بیتی مطالبی سروده است، و اوّلش این است:

  • أبی الله للأشراف من آل هاشم***سوی أن یموتوا فی ظلال الصَّوارم»2
  •  و چون ابن‌تیمیّه در منهاج السّنة، جلد 2، صفحه 126، و سیّد محمود آلوسی در رسالۀ مطبوعۀ خود در کتاب السنّة و الشّیعة، صفحه 52، و قصیمی در کتاب الصِّراع بین الإسلام و الوثنیة، شیعه را متّهم کرده‌اند که زید بن علی را رفض کرده و شهادت بر کفر و فسق او داده‌اند؛ و دامان شیعه از این لوث پاک است، بلکه شیعه به‌طور مطلق زید را شهید و عالی‌مقام و مجاهد فی‌سبیل‌الله می‌داند؛ لذا مرحوم امینی در الغدیر، جلد 3، صفحه 75، به‌عنوان مؤاخذه با آنها چنین خطاب می‌کند:

  •  «ألا مِن مُسائِلٍ هؤلاءِ عن أنّ زیدًا إنْ کان عندهم و عند قومهم فی جانب

    1. المِهراس: ماءٌ بجبل أُحد؛ و القتیل بجنبه: حمزة بن عبدالمطّلب سلام الله علیهما.
    2. الغدیر، ج 3، ص 108.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

111
  • عظیم من العلم و الزُّهد، فبأیّ کتاب أم بأیّة سنّة حارَبَه أسلافُهم و قاتلوه و قتلوه و صلبوه و أحرَقوه و داروا برأسه فی البلاد؟!

  •  أ لیس منهم و من قومهم أمیر مناوئیه1 و قاتله: یوسف بن عمر؟!

  •  أ و لیس منهم صاحب شرطته: العبّاس بن سعد؟!

  •  أ و لیس منهم قاطع رأسه الشریف: ابن‌الحکم بن الصَّلت؟!

  •  أ و لیس منهم مبشِّر یوسف بن عمر بقتله: الحجّاج بن القاسم؟!

  •  أ و لیس منهم خراش بن حوشب الّذی أخرج جسده من قبره؟!

  •  أ و لیس من خلفائهم الآمِر بإحراقه: ولید أو هشام بن عبدالملک؟!

  •  أ و لیس منهم حاملُ رأسه إلی هشام: زهرة بن سلیم؟!

  •  أ و لیس من خلفائهم هشام بن عبدالملک، و قد بعث رأسَ زید إلی مدینة الرَّسول، فنُصب عند قبر النبیّ یومًا و لیلةً؟!

  •  أ و لیس هشام بن عبد الملک کتب إلی خالد القسری یقسم علیه أن یقطع لسان الکمیت ـ شاعرَ أهل البیت ـ و یده بقصیدة رثی بها زیدَ بن علیٍّ و ابنَه و مدح بنی‌هاشم؟!

  •  أ و لیس عاملُ خلیفتهم بالمدینة محمّد بن إبراهیم المخزومیّ، کان یعقد حفلات بها سبعة أیّام، و یَخرج إلیها و یُحضر الخطباء فیها، و یلعنون هناک علیًّا و زیدًا و أشیاعَهم؟!

  •  أ و لیس من شعراء قومهم الحکیمُ الأعور؟! و هو القائل:

  • صلبنا لکم زیدًا علی جِذع نخلةٍ***و لم نر مهدیًّا علی الجِذع یُصلَبُ
  • و قِستُم بعثمان علیًّا سَفاهةً***و عثمانُ خیرٌ من علیٍّ و أطیَبُ
  •  أ و لیس سَلَمةُ بن الحرّ بن الحکم شاعرُهم؟! هو القائلَ فی قتل زید:

    1. مصباح المنیر: «ناوأتُهُ مناوأةً و نِواءً (من باب قاتَلَ): إذا عادیتَه أو فعلتَ مثلَ فعله مماثلةً

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

112
  • و أهلکنا جحاجح من قریش***فأمسـی ذکرهم کحدیث أمسِ
  • و کنّا أُسَّ مُلکهمُ قدیمًا***و ما مُلکٌ یقوم بغیر أُسِّ
  • ضمِنّا منهم نکلًا و حزنًا***و لکن لا محالة من تأسِّ
  •  أ و لیس منهم من یقول بحیال رأس زید، و هو مصلوبٌ بالمدینة:

  • ألا یا ناقض المیثا***ق أبشِـر بالّذی ساکا
  • نقَضت العهد و المیثا***ق قِدمًا کان قُدماکا
  • لقد أخلف إبلیس ال‍‍‍‍‍‍‍َّ‍***ذی قد کان مَنّا کا؟!»1
  • قتل زید بن علی بن الحسین [علیهما السّلام] به دست ابن‌هُبَیرَة، در زمان هِشام بن عبدالملک

  •  [الإمامة و السیاسة، مجلّد 2] صفحة 125:

  •  «و ذکروا أنّ هِشامًا صارت إلیه الخلافة فی سنة ستٍّ و مائة؛ فکان محمودَ السّیرة، میمونَ النّقیبة. و کان النّاس معه فی دعة و سکون و راحة، لم یخرج علیه خارج و لم یقم علیه قائم، إلّا ما کان من قیام زید بن علیّ بن الحسین، فی بعض نواحی الکوفة؛ فبعث إلیه ابن‌هبیرة ـ و کان عامل الکوفة ـ فأُخذ زید، فأُتی به ابنَ‌هبیرة فأمر بقتله دون رأی هِشام. فلمّا بلغ ذلک هِشامًا، عَظُم علیه قتلُه، و أعظم فعلَ ابن‌هبیرة و اجترائه علی قتل قرشیّ دون مشورةٍ، حتّی جعل یقول:

  •  ”مثل زید بن علیّ [علیه السّلام] فی شرفه و فضله، یقتله ابن‌هبیرة، و ما کان علیه من قیامه؛ إنّ هذا لهو البلاء المبین! و ما یزال ابن‌هبیرة مبغِضًا لأهل هذا البیت من آل هاشم و آل عبدالمطّلب؛ و والله لا زلت لهم محبًّا حتّی أموت!“

    1. جنگ 15، ص 110 ـ 115.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

113
  •  ثم عزَل ابنَ‌هبیرة عن الکوفة و أغرمه ألف ألف، و لم یَلِ له شیئًا حتّی مات.

  •  و کانت أیّامُ هشام عشرین سنة، وُلِّیَ سنة ستّ و مائة و توفّی سنة ستّ و عشرین و مائة، بعد أن حجّ إحدی‌عشرةَ حَجّةً و هو خلیفة.»1

  • سالم، مولیٰ أبی‌حُذَیفة 

  •  در أُسد الغابة، جلد 2، صفحه 247 و 248 آورده است که:

  •  «سالم، مولیٰ أبی‌حُذیفة: سالم بن عبید بن ربیعه است که از اهل اصطخر فارس بوده، و غلام ثَبیتۀ انصاریّه ـ زوجۀ ابو‌حذیفه ـ بوده است، و ثبیته او را آزاد کرد؛ فلهذا حذیفه که شوهر ثبیته بود او را به عنوان پسری گرفت و تَبَنّی به عمل آمد ـ و بنابراین مولیٰ ابو‌حذیفه یعنی پسرخواندۀ ابوحذیفه ـ تا اینکه اسلام حکمِ پسرخواندگی را باطل اعلام کرد.

  •  ابو‌حذیفه پسر عتبة بن ربیعة بن عبدِ‌شمس است... و کان عمَر بن الخطّاب یکثر الثّناء‌ علیه، حتّی قال لمّا أوصیٰ عند موته: ”لوکان سالم حیًّا، ما جلعتُها شوریٰ!“ قال أبو‌عمر: ”معناه أنّه کان یصدر عن رأیه فیمن یولّیه الخلافة.“ شهد سالم بدرًا و أُحدًا و الخندق و المشاهد کلّها مع رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، و قُتل یوم الیمامة.»2

  • محمّد بن عبدالرّحمن البغدادی، معروف به ابن‌القُرَیعة القاضی

  •  در سفینة البحار، جلد 2، صفحه 425 در مادّۀ قَرَعَ گوید:

  •  «ابن‌القُرَیعة القاضی، أبوبکر، محمّد بن عبدالرّحمن البغدادی کان قاضیًا بسِنْدیّة ـ قریة بین بغداد و أنبار ـ و کان فصیحًا مَزّاحًا لطیفَ الطّبع.»

    1. جنگ 20، ص 452.
    2. جنگ 16، ص 135.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

114
  • إلی أن قال: «و له الأشعار المعروفة فی مظلومیّة فاطمة علیها السّلام المذکورة فی (ی ز 54)1: ”یا من یسائل دائبًا عن کلّ مسألة سخیفة!“»2

  •  ثمّ قال فی السّفینة: «توفّی سنة 367؛ و القُرَیعة مصغّرًا لقب جدّه.» ـ انتهی.3

  • و أنا أقول: و بنابراین او را قریعی گویند، و ظاهراً این اشعار متعلّق به ابوبکر باقلانی نیست؛ چون قاضی باقلانی بنا به نقل سفینة البحار، جلد 1، صفحه 91 در سنۀ 403 فوت کرده است.4 و قُرَیعی اسمش محمّد بن عبدالرّحمن بوده، و باقلانی اسمش محمّد بن الطّیِّب بوده است؛ و از تشابه دو اسمِ قاضی محمّد ابوبکر، در پندِ تاریخ اشتباه کرده و اشعار قریعی را به باقلانی نسبت داده است.

  •  در صفحه 8 از جلد 6 پند تاریخ گوید:«اشعاری از ابوبکر باقلانی ـ که بنا به تعریف خطیب بغدادی از بزرگان اهل سنّت و مورد وثوق بوده است (تاریخ بغداد، جلد 5، صفحه 379) و به سال 403 فوت کرده است ـ نقل شده است، و این اشعار را بهاء‌الدّین إربلی نقل کرده، و حاج

    1. . أی: بحار الأنوار، ج 10، باب 7، ص 54.
    2. . و أنا أقول: تمام الأشعار هکذا:
      یا من یُسائل دائبًا عن کلِّ مُعضَلةٍ سَخیفةٍ! ** لا تَکشِفَنَّ مُغَطَّئًا! فلَربّما کَشَّفتَ جیفَة
      و لَرُبّ مستورٍ بَدا کالطّبل من تحت القَطیفة ** إنّ الجوابَ لحاضرٌ لکنّنی أُخفیه خیفة
      لولا اعتداءُ رعیَّةٍ ألقیٰ سیاستَها الخَلیفة ** و سیوفُ أعداءٍ بها هاماتنا أبدًا نَقیفة*
      لَنشَـرتُ من أسرار آل محمّدٍ جُمَلًا طَریفة ** تُغْنیکم عمّا رَواه مالکٌ و أبو‌حنیفة
      و أرَیتُکم أنَّ الحسینَ أُصیبَ فی یوم السقیفة ** و لأیّ حالٍ لُحِّدَت باللّیل فاطمةُ الشّـریفة
      و لِما حَمَتْ شَیخیکم عَنْ وَطیِ حُجرتِها المُنیفة ** أوَّة لبِنتِ محمّدٍ ماتَتْ بِغُصَّتها أسیفَة **
      تاج العروس«النّقف: کسر الهامة عن الدِّماغ و نحو ذلک.» (محقّق)
    3. **این اشعار را علی بن عیسی اربلی در کشف الغمّة، ص 151 از ابن‌القریعه روایت کرده است.
      مستدرک سفینة البحار، ج 8، ص 508.
    4. همان، ص 548.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

115
  • شیخ عبّاس قمی در آخر کتاب بیت الأحزانِ خود آورده است، و آن اشعار این است: ”یا من یسائل دائبًا عن کلّ مُعَضلةٍ سخیفةٍ!“»

  •  و أنا أقول: معلوم شد اشتباهِ روشنِ صاحب پند تاریخ.1

  • سعید بن جُبَیر

  • ارسال عبدالملک، خالد بن عبدالله قَسْری را به مکّه برای دست‌گیری سعید بن جُبَیر

  • الإمامة و السّیاسة، مجلّد 2، صفحة 51:

  •  «قال: و ذکروا أنّ مسلمة بن عبدالملک کان والیًا علی أهل مکّة، فبینما هو یخطب علی المنبر إذ أقبل خالد بن عبدالله القَسْریّ من الشّام ـ والیًا علیها ـ فدخَل المسجد، فلمّا قضیٰ مسلمة خطبتَه صعِد خالدُ المنبرَ، فلمّا ارتقیٰ فی الدّرجة الثّالثة تحت مسلمة، أخرج طومارًا مختومًا ففضّه، ثمّ قرأه علیٰ النّاس؛ فیه:

  •  ”بسم ‌الله الرّحمن الرّحیم. من عبدالملک بن مروان أمیرالمؤمنین، إلی أهل مکّة. أمّا بعد، فإنّی ولّیت علیکم خالد بن عبدالله القَسْری؛ فاسمعوا له و أطیعوا، و لا یَجعلَنَّ امرؤٌ علی نفسه سبیلًا، فإنّما هو القتل لا غیر، و قد برئت الذمّة من رجل آوَیٰ سعیدَ بن جُبَیر. و السّلام.“

  •  ثمّ التفت إلیهم خالد و قال: ”و الّذی نحلف به و نحجّ إلیه، لا أجده فی دار أحدٍ إلّا قتلته و هدمت داره و دار کلّ من جاوره، و استبَحتُ حرمته، و قد أجَّلتُ لکم فیه ثلاثة أیّام.“ ثمّ‌ نزل و دعا مسلمة برواحله، و لحِق بالشّام.

    1. جنگ 6، ص 199.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

116
  • دستگیری سعید و ارسال او مغلولاً، نزد حجّاج بن یوسف به عراق

  •  فأتیٰ رجلٌ إلی خالد فقال له: ”إنّ سعید بن جبیر بوادٍ من أودیة مکّة، مختفیًا بمکان کذا.“ فأرسل خالد فی طلبه؛ فأتاه الرّسول، فلمّا نظر إلیه الرّسول قال: ”إنّما أُمِرت بأخذک، و أتیتُ لأذهب بک إلیه، و أعوذ بالله من ذلک! فأَلحِق بأیّ بلد شئت، و أنا معک!“ قال له سعید بن جبیر: ”أ لک هٰهنا أهل و ولد؟“ قال: ”نعم.“ قال: ”إنّهم یؤخَذون و ینالهم من المکروه مثلُ الّذی کان ینالنی.“ قال الرّسول: ”فإنّی أکِلُهم إلی الله.“ فقال سعید: ”لا یکون هذا.“ فأتیٰ به إلی خالد، فشدّه وثاقًا و بعث به إلی الحجّاج.

  •  فقال له رجل من أهل الشّام: ”إنّ الحجّاج قد أنذر بک و أشعر قبلک، فما عرض له، فلو جعلته فیما بینک و بین الله لکان أزکیٰ من کل عمل یتقرّب به إلی الله.“ فقال خالد، و قد کان ظهره إلی الکعبة، قد استند إلیها: ”والله لو علمت أنّ عبدالملک لا یرضی عنّی إلّا بنقض هذا البیت حجرًا حجرًا لنقضته فی مرضاته!“

  • آوردن سعید بن جبیر را به نزد حجّاج و سؤالات عدیده از او

  •  فلمّا قدِم سعیدٌ علی الحجّاج، قال له: ما اسمک؟ قال: سعید. قال: ابن من؟ قال: ابن جبیر. قال: بل أنت شقیّ بن کسیر! قال سعید: أُمّی أعلم بِاسمی و اسم أبی. قال الحجّاج: شقیتَ و شقیتْ أُمّک. قال سعید: الغیب یعلمه غیرک. قال الحجّاج: لأُوردنّک حیاض الموت! قال سعید: أصابت إذًا أُمّی اسمی. فقال الحجّاج: لأبدلنک بالدّنیا نارًا تَلَظّی. قال سعید: و لو أنّی أعلم أنّ ذلک بیدک، لاتّخذتک إلهًا!

  •  قال الحجّاج: فما قولک فی محمّد؟ قال سعید: نبیُّ الرّحمة و رسول ربّ العالمین إلی النّاس کافّة بالموعظة الحسنة. فقال الحجّاج: فما قولک فی الخلفاء؟ قال سعیدٌ: لست علیهم بوکیل، کلّ امرئ بما کسب رهین. قال الحجّاج: أشتِمُهم أم أمدَحُهم؟‌ قال سعید: لا أقول ما لا أعلم؛ إنّما استحفظتُ أمرَ نفسی. و قال الحجّاج: أیّهم أعجب إلیک؟ قال: حالاتهم یفضل بعضهم علیٰ بعض. قال الحجّاج: صِف لی قولَک فی علیٍّ، أ فی الجنّة هو أم فی النّار؟ قال سعید: لو دخلتُ الجنّة فرأیت أهلَها علمت، و لو رأیتُ

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

117
  • مَن فی النّار علمت؛ فما سؤالک عن غیب قد حفظ بالحجاب؟

  •  قال الحجّاج: فأیّ رجلٍ أنا یوم القیامة؟ فقال سعید: أنا أهون علی الله مِن أن یَطَّلعَنی علی الغیب. قال الحجّاج: أبَیتَ أن تصدقنی؟ قال سعید: بل لم أردْ أن أکذبک. فقال الحجّاج: فدعْ عنک هذا کلّه! أخبرنی ما لک لم تَضحَکْ قطّ؟ قال: لم أر شیئًا یُضحکنی، و کیف یضحک مخلوقٌ من طینٍ،‌ و الطّین تأکله النّار، و منقلبه إلی الجزاء، و الیوم یصبح و یمسی فی الإبتلاء! قال الحجّاج: فأنا أضحَک. فقال سعید: کذلک خلقنا الله أطوارًا. قال الحجّاج: هل رأیت شیئًا من اللهو؟ قال: لا أعلمه.

  •  فدعا الحجّاج بالعود و النّای (قال:) فلمّا ضرب بالعود و نفخ فی النّای، بکیٰ سعیدٌ. قال الحجّاج: ما یبکیک؟ قال: یا حجّاج، ذکرتنی أمرًا عظیمًا؛ والله لا شبعت و لا رویت و لا اکتسیت و لا زلت حَزینًا لمّا رأیت. قال الحجّاج: و ما کنتَ رأیت هذا اللهو؟ فقال سعید: بل هذا والله الحزن یا حجّاج! أمّا هذه النّفخة، فذکرتْنی یومَ النّفخ فی الصّور؛ و أمّا هذا المُصران،1 فمِن نَفْسٍ ستحشر معک إلی الحساب؛ و أمّا هذا العود، فنبت بحقّ و قطع لغیر حقّ.

  • از عهده بر‌‌نیامدن حجّاج از جواب‌های سعید بن جبیر؛ و دستور قتل او

  •  فقال الحجّاج: أنا قاتلک. قال سعیدٌ: قد فرغ من تسبّب فی موتی. قال الحجّاج: أنا أحبّ إلی الله منک؟ قال سعید: لا یقدم أحدٌ علی ربّه حتّی یعرف منزلته منه، و الله بالغیب أعلم. قال الحجّاج: کیف لا أقدم علی ربّی فی مقامی هذا، و أنا مع إمام الجماعة و أنت مع إمام الفرقة و الفتنة؟ قال سعیدٌ: ما أنا بخارج عن الجماعة، و لا أنا براض عن الفتنة؛ و لکن قضاء الربّ نافذٌ لا مَردَّ له. قال الحجّاج: کیف تریٰ ما نجمع لأمیرالمؤمنین؟ قال سعیدٌ: لم أَرَ.

    1. المصران: أوتاد العود، و هی تُتَّخذُ من مصارین (أمعاء) الحیوان. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

118
  •  فدعا الحجّاج بالذّهب و الفضّة و الکسوة و الجوهر، فوضع بین یدیه، قال سعیدٌ: هذا حسن إن قمتَ بشرطه. قال الحجّاج: و ما شرطه؟ قال: أن تشتری له بما تجمع الأمن من الفزع الأکبر یوم القیامة، و إلّا فإنّ کلّ مرضعة تذهل عمّا أرضعت، و یضع کلّ ذی حمل حمله، و لا ینفعه إلّا ما طاب منه. قال الحجّاج: فتریٰ جمعنا طَیِّبًا؟ قال: برأیک جمعتَه، و أنت أعلم بطیبه. قال الحجّاج: أ تحبّ أنّ لک شیئًا منه؟‌ قال: لا أحبّ ما لا یحبّ الله. قال الحجّاج: وَیلک! قال سعیدٌ: الوَیل لمن زُحزِح عن الجنّة، فأُدخل النّار! قال الحجّاج: اذهبوا به فاقتلوه! قال: إنّی أشهدک ـ یا حجّاج ـ أن لا إله إلّا الله وحده لا شریک له، و أنّ محمّدًا عبده و رسوله؛ أستَحفِظُکَهُنَّ یا حجّاج، حتّی ألْقَاک.

  • قتل سعید بن جبیر بعد از نماز و قرائت آیاتی از قرآن مجید

  •  فلمّا أدبر، ضَحِک؛ قال الحجّاج: ما یُضحِکک یا سعیدُ؟! قال: عجبتُ من جُرأتک علی الله، و حلم الله علیک! قال الحجّاج: إنّما أقتل من شَقّ عصا الجماعة، و مالَ إلی الفرقة الّتی نهیٰ الله عنها. اِضربوا عنقه! قال سعیدٌ: حتّی أُصلّی رکعتین.

  •  فاستقبل القبلة و هو یقول: ﴿وَجَّهۡتُ وَجۡهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ حَنِيفٗا وَمَآ أَنَا۠مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ﴾.1 قال الحجّاج: اصرفوه عن القبلة إلی قبلة النّصاری الّذین تفرّقوا و اختلفوا بغیًا بینهم؛‌ فإنّه من حِزبهم! فصرف عن القبلة، فقال سعید: ﴿فَثَمَّ وَجۡهُ ٱللَهِ﴾ الکافی بالسَّرائر. قال الحجّاج: لم نوکّل بالسَّرائر؛ و إنّما وکّلنا بالظّواهر. قال سعید: اللَهمّ لا تترک له ظلمی، و اطلبه بدمی، و اجعلنی آخر قتیلٍ یُقتَل من أُمّة محمّدٍ!

  •  فضربت عنقه؛ ثمّ قال الحجّاج: هاتوا مَن بقی من الخوارج!

    1. سوره انعام (6) آیه 79.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

119
  •  فقرّب إلیه جماعة، فأمَر بضرب أعناقهم و قال: ما أخاف إلّا دعاءَ مَن هو فی ذِمّة الجماعة من المظلومین؛ فأمّا أمثال هولاء فإنَّهم ظالمون حین خَرَجُوا عن جمهور المسلمین و قائِد سبیل المتوسّمین.

  •  و قال قائل: إنّ الحجّاج لم یفرغ من قتله حتّی خولط فی عقله، و جعل یَصیح: ”قیودنا قیودنا!“ یعنی القیود الّتی کانت فی رِجْل سعید بن جُبَیر.

  •  ‌و یقول: متی کان الحجّاج یسأل عن القیود أو یعبأ بها؟ و هذا یمکن القول فیه لأهل الأهواء فی الفتح و الإغلاق.»1

  • سُفیان بن مُصعَب عبدی - وی از اعاظم شعرای اهل البیت [بوده] و حضرت صادق به او تأکید داشتند

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 192:

  •  «و منهم: العبدی: سُفیان2 بن مُصعَب العبدی، الشّاعر المشهور الکوفی، کان من خُلَّص شعراء أهل البیت؛ رویٰ أبوعمرو الکَشّی فی کتاب الرّجال بإسناده عن سماعة، قال:

  •  قال أبوعبدالله الصّادق علیه السّلام: ”عَلِّموا أولادکم شِعر العبدیّ؛ فإنّه علیٰ دین الله.“

  •  و أسند الشّیخ ابن‌قولویه فی کتابه کامل الزّیارات، عن ابن‌عمارة المنشد، قال: ”قال لی أبوعبدالله: ”یا أباعمارة، أنشدنی للعبدیّ فی الحسین بن علیّ!“ قال: ”فأنشدتُه

    1. جنگ 20، ص 434.
    2. سفیان با ضمّ و کسر و فتحِ اوّل، هر سه درست است و نام جمعی بسیار از صحابه و محدّثان می‌باشد. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

120
  • فبکیٰ، ثمّ أنشدته فبکیٰ!“ قال: ”فوالله ما زِلتُ أُنشدُه و یبکی، حتّی سمعت البکاء من الدّار!“ ـ الحدیث.

  •  و رویٰ ثقة الإسلام، أبوجعفر محمّد بن یعقوب الکلینی فی الکافی، بإسناده عن العبدی، سُفیان بن مُصعب الشّاعر، قال:

  •  دخلت علی أبی‌عبدالله علیه السّلام، فقال: ”قولوا لأمّ‌فروةَ تجئْ، فتسمعْ ما صُنِع بجدّها!“

  •  قال: فجاءت، فقعَدت خلف السّتر؛ ثمّ قال علیه السّلام: ”فأنشِدْنا!“

  •  قال: فقلتُ: ”فروةُ جودی بدمعک المسکوب“

  •  قال: فصاحت و صِحْن النساء، فقال أبوعبدالله علیه السّلام: ”الباب!“ فاجتمع أهل المدینة علی الباب.

  •  قال: فبَعث إلیهم أبوعبدالله: ”صبیٌّ لنا غُشِیَ علیه!“ فصِحْن النّساء. ـ الحدیث.»1

  • سلمان فارسی

  • آمدن امیرالمؤمنین با طیّ الأرض به مدائن

  •  [الغدیر، مجلّد 5، صفحة 14]:

  •  «رُوِی أنّ الخلیفة المستنصر العبّاسی خرَج یومًا إلی زیارة قبر سلمان الفارسی سلام الله علیه، و معه السیّد المذکور ابن‌الأقساسی؛ فقال له الخلیفة فی الطّریق: ”إنّ من الأکاذیب ما یرویه غلاة الشّیعة من مجیءِ علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام من المدینة إلی المدائن لمّا تُوفِّی سلمانُ، و تغسیلِه إیّاه، و مراجعتِه فی لیلته إلی المدینة!“

    1. جنگ 24، ص 304.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

121
  • فأجابه ابنُ‌الأقساسی بالبدیهة، بقوله:

  • أنکرتَ لیلة إذ صار الوصیّ إلی***أرض المدائن لمّا أن لها طلبا
  • و غسَّل الطّهر سلمانًا و عاد إلی***عراص یثربَ و الإصباحُ ما وجبا
  • و قلتَ: ”ذلک من قول الغلاة“ و ما***ذنب الغلاة إذا لم یوردوا کذبا؟
  • فآصفُ قبل ردّ الطّرف من سبإٍ***بعرش بلقیس وافیٰ یخرَق الحُجُبا
  • فأنت فی آصفَ لم تغلُ‌ فیه، بلی***فی حیدرٍ أنا غالٍ، إنّ ذا عجبا
  • إن کان أحمد خیرَ المرسلینَ، فذا***خیرُ الوصیّین أو کلُّ الحدیث هَبا
  •  این ابیات را علاّمه سماوی در طلیعه به اقساسی نسبت داده است، و چنین پنداشته است که او همراه با مستنصر بوده است؛ ذاهلًا عن أنّ میلاد المستنصر کان بعد وفاة السیّد بأربعة عشر سنة.

  • و علاّمه سیّد محسن امین در اعیان الشّیعة، جلد 21، صفحه 233 این اشعار را به حسن بن حمزۀ اقساسی نسبت داده است؛ با آنکه زمان حسن بن حمزه که عموی سیّد محمّد است، از سیّد محمّد مقدّم بوده است.

  •  و ابن‌شهر‌آشوب در مناقب، جلد 1، صفحه 449 این ابیات را با مختصر اختلافی به ابوالفضل تمیمی نسبت داده است؛ فروایة ابن‌شهر‌آشوب هذه الأبیات تثبت عدمَ کونها من نظم السیّد محمّد [قطب‌الدّین] الأقساسی، إذ ابن‌شهر‌آشوب تُوُفِّی سنة 588 قبل ولادة المستنصر بسَنةٍ، و قبل وفاة السیّد [القطب] بسبع و خمسین سنة.

  •  و لعلّها لأبی‌الفضل التّمیمی أو لغیره من أسلاف آل الأقساسی الأوّلین؛ و أنشدها السیّد محمّد [قطب‌الدّین] للمستنصر.»1و2

    1. . لازم به ذکر است که عبارات فارسی ترجمۀ متن الغدیر است. (محقّق)
    2. جنگ 16، ص 2.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

122
  • أحوال سلمانَ الفارسیّ و جَزَعه عند الموت من أساور حَولَه، و حَولُه إجّانةٌ وجَفْنةٌ و مِطهَرةٌ

  • مستدرک الوسائل، مجلّد 2، صفحة 334:

  •  «محمّد بن أحمد بن علیّ الفتال فی روضة الواعظین: روی أنّ سعد بن أبی‌وقّاص دخل علی سلمان الفارسی یعوده، فبکیٰ سلمان، فقال له سعد: ”ما یُبکیک یا أباعبدالله؟! توفّی رسول الله صلّی الله علیه و آله و هو عنک راضٍ؛ ترِد علیه الحوضَ!“ فقال سلمان: ”أمّا أنا لا أبکی جزعًا من الموت، و لا حرصًا علی الدّنیا؛ و لکن رسول الله صلّی الله علیه و آله عَهد إلینا فقال: لِیکُنْ بُلغةُ أحدکم کزاد الرّاکب! و حولی هذه الأساور.“ و إنّما حَولُه إجّانةٌ و جَفنةٌ و مِطهَرةٌ.1

  •  و رواه ورّام فی تنبیه الخاطر، و فیه: ”و لکن رسول الله صلّی الله علیه و آله عهد إلینا عهدًا، فقال: لِیکُن بلاغ أحدکم من الدّنیا کزاد راکب! فأخشی أن نکون قد جاوزنا أمره، و هذه الأساور حَوْلی.“ ـ الخ»2و3

  • مقامات سلمان فارسی

  •  [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 115:

  •  «[سلمان الفارسی الّذی قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم فیه]: ”لو کان الدّین عند الثُّریا، لناله سلمان!“ و قالت عائشة: ”کان لسلمان مجلسٌ من رسول الله

    1. مصباح المنیر: «الإجّانة: إناءٌ یغسل فیه الثّیاب.» لسان العرب: «المِطهرة: الإناءُ الّذی یتوضّأُ به.» (محقّق)
    2. مستدرک الوسائل، ج 12، ص 53.
    3. جنگ 24، ص 182.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

123
  • ینفرد به فی اللّیل، حتّی کاد یغلبنا علی رسول الله.“ و قال علیّ: ”أُوتی العلم الأوّل و الآخر، لا یدرَک ما عنده، و کان بحرًا لا ینزَف.“ له فی مسند بقی 60 حدیثًا، و أخرج له البخاری 4 أحادیث، و مسلم 3. توفّی سنة 35، و قیل سنة 36 هجری.»1و2

  • مقام سلمان فارسی و روایات در حقّ او

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 405:

  •  «منهم: أبوعبدالله سلمان الفارسیّ الّذی نصَّ علی تشیّعه أبوحاتم الرّازی فی کتاب الزّینة، فما تقدّم نقله عنه؛ و قال أبوعبدالله الصّادق: ”إنّ سلمان الفارسی أفضل من لقمان الحکیم الّذی ذکره الله سبحانه فی القرآن.“

  •  و قال ابن‌عبد‌البرّ فی الإستیعاب: ”و کان خیرًا فاضلًا خبیرًا عالمًا زاهدًا متقشّفًا.“ و أسند من طریق أبی‌عمرو زادان: ”عن علیّ رضی الله عنه، قال: سلمان الفارسی مثل لقمان الحکیم، عَلِم العلمَ الأوّل و الآخر، بحرٌ لا یُنزَف، و هو منّا أهل البیت.

  • و رواه من طریق أبی‌البختری أیضًا عن علیّ علیه السّلام.“

  •  قال: ”و قال کعب‌الأحبار: سلمان حُشِیَ علمًا و حکمةً.“

  •  قال: ”و روِیَ عن النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم من وجوهٍ، أنّه قال: لو کان الدّین عند الثریّا، لناله سلمان.“

  •  إلی أن قال: ”و له أخبار حسان و فضائلُ جمّةٌ؛ رضی الله عنه. توفّی سلمان فی آخر خلافة عثمان ـ رضی الله عنه ـ سنة خمس و ثلاثین، و قیل: تُوُفّی سنة ستّ و ثلاثین فی أوّلها، و قیل: توفّی فی آخر خلافة ـ عمر رضی الله عنه ـ؛ و الأوّل أکثر، و الله

    1. شیخ المضیرة، ص 131 و 213.
    2. جنگ 20، ص 474.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

124
  • أعلم.“ انتهی ما عن الاستیعاب.1

  •  و قد أفرد منّا العلّامة النوریّ کتابًا کبیرًا فی أحوال سلمان علیه السّلام، سمّاه نفس الرّحمن فی أحوال سلمان؛ و قد أدّی فیه حقَّ سلمان، و عقد فیه بابًا فی حِکَمه و مواعظه و کلماته النّاصعة، و قد طبع بإیران.»2

  • [طول عمر سلمان فارسی]

  •  در شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 93 در پاورقی گوید:

  •  «ابن‌اثیر در اسد الغابة، جلد 2، صفحه 332 در احوالات سلمان گوید:

  • قال العبّاس بن یزید: ”قال أهل العلم: عاش سَلمان ثلاث‌مائة و خمسین سنة. فأمّا مأتان و خمسون فلا یشکّون فیه.“

  •  قال أبونعیم: ”کان سلمان من المُعَمَّرین، یقال: أنّه أدرک عیسی بن مریم و قرأ الکتابین.“

  • حلبی در سیرة الحلبیه، جلد 1، صفحه 215 گوید:

  •  ”و نقل بعضهم الاجماع علی أنَّ سلمان عاش مأتین و خمسین سنة.“»3و4

  • سلیمان بن جعفر و روایت وارده دربارۀ او

  •  مطالب زیر نوشتۀ جناب محترم حجة الاسلام آقای سیّد مهدی رجائی ـ دامت برکاته ـ است:

    1. الإستیعاب، ص 191 و 192.
    2. جنگ 24، ص 350.
    3. شیعه در اسلام، سبط‌الشیخ, ص 150، پاورقی.
    4. جنگ 9، ص 27.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

125
  • «بسمه تعالیٰ

  •  قال النّجاشی: ”سلیمان بن جعفر بن إبراهیم بن محمّد بن علیّ بن عبدالله بن جعفر الطیّار، أبو‌محمّد الطالبیّ الجعفری، رویٰ عن الرّضا، و رویٰ أبوه عن أبی‌عبدالله و أبی‌الحسن علیهما ‌السّلام، و کانا ثقتین... .“

  •  و قال الشّیخ فی الفهرست: ”سلیمان بن جعفر الجعفری ثقةٌ... .“

  •  و عدّه الشیخ فی رجاله، فی أصحاب الکاظم و الرّضا علیهما ‌السّلام، قائلًا فی کلا الموضعین: ”سلیمان بن جعفر الجعفری ثقةٌ.“

  •  و قال الکشّی فی ترجمة سلیمان بن جعفر الجعفری: ”الحسن بن علی، عن سلیمان بن جعفر الجعفری، قال:

  •  قال العبد الصّالح علیه السّلام لسلیمان بن جعفر: یا سلیمان! ولّدک رسول الله صلّی الله علیه و آله؟! قال: نعم!

  •  قال: ولّدک علیٌّ علیه السّلام مرّتین؟! قال: نعم!

  •  قال: و أنت ابن جعفر، رحمه الله تعالی؟! قال: نعم!

  •  قال: ”و لولا الّذی أنت علیه،‌ ما انتفعت بهذا!“

  •  أقول: جدّهم علیّ بن عبدالله، ابن زینب الکبری بنت علیّ علیه السّلام؛ و یقال له فی کتب الرّجال بعلیّ الزینبیّ، نسبةٌ إلی أُمّه زینبَ، سلام الله علیها.

  •  و رأیت فی بعض کتب الأنساب: أنّ أحد أجداد سلیمان هذا، کان صهرًا لأحد الأئمّة المعصومین علیهم السّلام أو ذراریهم. فحینئذٍ تصحّ نسبته إلی علیٍّ علیه السّلام مرّتین، و إلی رسول الله صلّی الله علیه و آله. 

  •  مهدیّ الرجائی»1

    1. جنگ 18، ص 232.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

126
  • سلیمان بن صُرَد خُزاعی

  •  [المراجعات] صفحة 62:

  •  «36. سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ الکوفی: کبیر شیعة العراق فی أیّامه و صاحبُ رأیهم و مشورتهم، و قد اجتمعوا فی منزله حین کاتبوا الحسین علیه السّلام، و هو أمیر التوّابین من الشّیعة الثّائرین فی الطّلب بدم الحسین علیه السّلام؛ و کانوا أربعة آلاف عسکروا بالنّخیلة، مستهلّ ربیع‌الثّانی سنة خمس و ستّین، ثمّ ساروا إلی عبیدالله بن زیاد فالتقوا بجنوده فی أرض الجزیرة، فاقتتلوا اقتتالًا شدیدًا حتّی تفانوا. و استشهد یومئذٍ سلیمانُ فی موضع یقال له عین الوردة، رماه یزید بن الحصین بن نمیر بسهم فقتَله و هو ابن ثلاث و تسعین سنة، و حمل رأسه و رأس المُسَیّب بن نجبة إلی مروان بن الحکم‌... .

  •  و کلّ من کتب فی أحوال السّلف و أخبار الماضین، ترجموه و أثنوا علیه بالفضل و الدّین و العبادة. و کان له سنٌّ عالیة و شرفٌ و قدرٌ و کلمةٌ فی قومه، و هو الّذی قتل حوشبًا مبارزةً بصفّین ذلک الطّاغیة من أعداءِ أمیرالمؤمنین، و کان سلیمان من المستبصرین بضلال أعداء أهل البیت.»1

  • سیحان بن صوحان

  •  [رجوع شود به صعصعة بن صوحان.]

  • شریک بن عبدالله نخعیّ کوفی، شیعۀ بزرگوار

  •  [المراجعات] صفحة 65:

  •  «40. شریک بن عبدالله بن سنان بن أنس النّخعیّ الکوفیّ القاضی: عدّه الإمام

    1. جنگ 20، ص 45.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

127
  • ابن‌قتیبة فی رجال الشّیعة، و أرسل ذلک فی کتابه المعارف، إرسال المسلمات. و أقسم عبدالله بن إدریس ـ کما فی أواخر ترجمة شریک من المیزان ـ بالله إنّ شریکًا لَشیعیٌّ. و روی أبوداود الرّهاوی ـ کما فی المیزان أیضًا ـ أنّه سمع شریکًا یقول: ”علیٌّ خیر البشر؛ فمن أبیٰ فقد کفر.“ قلت: إنّما أراد أنّه خیر البشر بعد رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، کما هو مذهب الشّیعة؛ و لذا وصَفه الجوزجانی ـ کما فی المیزان أیضًا ـ بأنّه مائلٌ. و لا ریب بکونه مائلًا عن الجوزجانی إلی مذهب أهل البیت.

  •  و شریک ممّن رویٰ النصّ علی أمیرالمؤمنین، حیث حدّث ـ کما فی المیزان أیضًا ـ عن أبی‌ربیعة الأیادی، عن ابن‌بریدة، عن أبیه مرفوعًا: ”لکلّ نبیٍّ وصیٌّ و وارثٌ؛ و إنّ علیًّا وصیّی و وارثی!“ و کان مندفعًا إلی نشر فضائل أمیرالمؤمنین و إرغام بنی‌أمیّة بذکر مناقبه علیه السّلام.

  •  حکَی الحریری فی کتابه درّة الغوّاص ـ کما فی ترجمة شریک من وفیات ابن‌خلّکان ـ أنّه: ”کان لشریک جلیسٌ من بنی‌أمیّة، فذکر شریک فی بعض الأیّام فضائل علیّ بن أبی‌طالب؛ فقال ذلک الأُموی: نِعم الرّجُل علیٌّ!

  •  فأغضبه ذلک و قال: أ لعلیٍّ یقال نِعم الرّجل، و لا یُزاد علی ذلک؟!“

  •  و أخرج ابن أبی‌شیبة ـ کما فی أواخر ترجمة شریک من المیزان ـ عن علیّ بن حکیم، عن علیّ بن قادم، قال: ”جاء عتاب و رجل آخر إلی شریک، فقال له: إنّ النّاس یقولون: إنّک شاکٌّ!

  •  فقال: یا أحمق! کیف أکون شاکًّا؟ لوَدِدتُ أنّی کنت مع علیٍّ، فخضَبتُ یَدَیَّ بسیفی من دمائهم.“

  •  و من تتبّع سیرة‌ شریک، علم أنّه کان یوالی أهل البیت، و قد روی عن أولیائهم علمًا جمًّا.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

128
  •  قال ابنه عبدالرّحمن ـ کما فی أحواله من المیزان ـ: ”کان عند أبی عشرةُ آلاف مسألةً عن جابر الجُعفی، و عشرة آلاف غرائب.“

  •  و قال عبدالله بن المبارک ـ کما فی المیزان أیضًا ـ: ”شریک أعلم بحدیث الکوفیّین من سفیان.“

  •  و کان عدوًّا لأعداء علیٍّ، سَیِّءَ القول فیهم؛ قال له عبدالسّلام بن حرب: ”هل لک فی أخٍ تعوده؟“، قال: ”من هو؟“، قال: ”هو مالک بن مغول.“، قال: ”لیس لی بأخٍ من أزری علیٰ علیٍّ و عَمّار.“1

  •  و ذُکر عنده معاویةُ فوُصف بالحلم؛ فقال شریک: ”لیس بحلیم مَن سفِه الحقَّ و قاتل علیَّ بن أبی‌طالب.“

  •  و هو الّذی رویٰ عن عاصم، عن ذرٍّ، عن عبدالله بن مسعود، مرفوعًا: ”إذا رأیتم معاویة علی منبری، فاقتُلوه!“

  •  و جریٰ بینه و بین مصعب بن عبدالله الزّبیری کلامٌ بحضرة المهدیّ العباسیّ، فقال له مصعب ـ کما فی ترجمة شریک من وفیات ابن‌خلّکان ـ: ”أنت تنتقص أبابکر و عُمرَ.“ ـ الخ.

  •  قلت: و مع‌ذلک فقد وصَفه الذّهبی: ”بالحافظ الصّادق، أحدِ الأئمّة.“ و نُقِل عن ابن‌معین القول بأنّه صدوقٌ ثقةٌ؛ و قال فی آخر ترجمته: ”قد کان شریک من أوعیة العلم، حمل عنه إسحاق الأزرق تسعةَ آلاف حدیث.“

  •  و نُقِل عن أبی‌توبة الحلبی قال: ”کنّا بالرّملة، فقالوا: مَن رجل الأُمّة؟ فقال قوم: ابن‌لهیعة؛ و قال قوم: مالک. فسألنا عیسی بن یونس فقال: رجل الأُمّة شریک!

    1. أی: عابهما و عاتبهما. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

129
  •  و کان یومئذٍ حیًّا.“

  •  قلت: احتجّ بشریک مسلمٌ و أربابُ السُّنن الأربعة‌، و دونک حدیثه عندهم عن زیاد بن علاقة، و عمّار الدّهنی، و هشام بن عروة، و یعلی بن عطاء، و عبدالملک بن عمیر، و عمارة بن القعقاع، و عبدالله بن شبرمة؛ رویٰ عنه عندهم ابن أبی‌شیبة، و علیّ بن حکیم، و یونس بن محمّد، و الفضل بن موسی، و محمّد بن الصّباح، و علیّ بن حجر. وُلد بخراسان أو ببخاریٰ، سنة خمس و تسعین، و مات بالکوفة یوم السّبت مستَهَلِّ ذی‌القعدة، سنةَ سبعٍ ـ أو ثمانٍ ـ و سبعین و مائة.»1

  • صاحب بن عبّاد

  •  [رجوع شود به اسماعیل بن عبّاد.]

  • صَعصعة بن صوحان

  •  [المراجعات] صفحة 68:

  •  «42. صعصعة بن صوحان بن حجر بن الحارث العبدی: ذکره الإمام ابن‌قُتیبة فی صفحة 206 من المعارف، فی سِلک المشاهیر من رجال الشّیعة؛ و أورده ابن‌سعد فی صفحة 154 من الجزء 6 من طبقاته، فقال: ”کان من أصحاب الخِطَط بالکوفة و کان خطیبًا، و کان من أصحاب علیّ و شهد معه الجمل هو و أخواه زید و سیحان ـ ابنا صوحان ـ، و کان سیحانُ الخطیب قبلَ صعصعة، و کانت الرّایة یوم الجمل فی یده؛2 فقُتِل فأخذها زید، فقُتِل فأخذها صعصعة.“ قال: ”و قد رویٰ صعصعة عن علیٍّ

    1. جنگ 20، ص 48.
    2. کما کان أحدَ الأُمراء فی قتال أهل الرّدة، فیما ذکَره ابنُ‌‌حجر؛ حیث أورد سیحان بن صوحان فی القسم الأول من إصابته. (المراجعات)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

130
  • و روی عن عبدالله بن عبّاس، و کان ثقةً، قلیل الحدیث.“ ا ه‍.

  •  و ذکره ابن‌عبدالبرّ فی الإستیعاب، فقال: ”کان مسلمًا علی عهد رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، لم یلقَه و لم یرَه، صغُر عن ذلک؛ و کان سیّدًا من سادات قومه عبدالقیس، و کان فصیحًا خطیبًا عاقلًا لَسِنًا دیّنًا فاضلًا بلیغًا، یعدّ فی أصحاب علیٍّ رضی الله عنه.“ ثمّ نقل عن یحییٰ بن معین القول بأنّ صعصعة و زیدًا و سیحان ـ بنی‌صوحان ـ کانوا خطباء، و أنّ زیدًا و سیحان قُتِلا یوم الجمل. و أورَد قضیّةً أشکلت علیٰ عمَر أیّام خلافته: ”فقام خطیبًا فی النّاس، فسألهم عمّا یقولون فیها، فقام ـ صعصعة و هو غلامٌ شابٌّ ـ فأماط1 الحجاب و أوضح منهاج الصوّاب، فأذعنوا لقوله و عملوا برأیه. و لا غرْوَ؛ فإنّ بنی‌صوحان من هامات العرب و أقطاب الفضل و الحسب.“

  •  ذکرهم ابن‌قتیبة فی باب المشهورین من الأشراف و أصحاب السّلطان من المعارف،2 فقال:

  •  بنوصوحان ـ هم زید بن صوحان و صعصعة بن صوحان و سیحان بن صوحان ـ من بنی‌عبدالقیس.“ قال: ”فأمّا زید، فکان من خیار النّاس. روِی فی الحدیث أنّ النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم قال: زید الخیر الأجذم،3 و جندب ما جندب! فقیل: یا رسول الله، أ تذکر رجلین؟ فقال: أمّا أحدهما فتسبقه یده إلی الجنّة بثلاثین عامًا، و أمّا الآخر فیضرب ضربةً یفصل بها بین الحقّ والباطل.“ قال: ”فکان أحد الرّجلین زید بن صوحان، شهد یوم جَلولاء، فقطعت یده و شهد مع علیٍّ یوم

    1. لسان العرب«أماطه: أذهبه.» (محقّق)
    2. راجع منه، ص 138. (المراجعات)
    3. مصباح المنیر: «جَذِمَ الرّجلُ جَذَمًا: قُطِعتْ یدُه، فالرّجلُ أجذمُ و المرأةُ جذماءُ.» (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

131
  • الجمل، فقال: یا أمیرالمؤمنین، ما أرانی إلّا مقتولًا! قال: و ما علمک بذلک یا أبا‌سلمان؟ قال: رأیت یَدِی نُزِلَت من السّماء، و هی تستشیلنی.1

  •  فقتَله عمرو بن یثربی، و قتَل أخاه سیحان یوم الجمل.“

  •  قلت: لا یخفیٰ أن إخبار النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم بتقدّم ید زید علی سائر جسده، و سبقِها إیّاه إلی الجنّة، معدود عند المسلمین کافّةً من أعلام النبوّة‌ و آیات الإسلام و أدلّة أهل الحقّ، و کلُّ من ترجم زیدًا ذکر هذا؛ فراجع ترجمته من الاستیعاب و الإصابة و غیرهما، و المحدّثون أخرجوه بطُرقهم المختلفة. فزیدٌ ـ علی تشیّعه ـ مبشَّرٌ بالجنّة، و الحمد لله ربّ العالمین. 

  •  و صعصعة بن صوحان، ذکره العسقلانی فی القسم الثالث من إصابته، فقال:

  •  له روایة عن عثمان و علیٍّ، و شهد صفّین مع علیٍّ، و کان خطیبًا فصیحًا، و له مع معاویة مواقفُ.“ قال: ”و قال الشّعبی: ”کنت أتعلّم منه الخطب.2

  •  و رویٰ عنه أیضًا أبوإسحاق السّبیعی، و المنهال بن عمرو، و عبدالله بن بریدة، و غیرهم.“ قال: ”و ذکر العلائیّ فی أخبار زیاد: أنّ المغیرة نفیٰ صعصعةَ بأمر معاویةَ من الکوفة إلی الجزیرة أو إلی البحرین ـ و قیل: إلی جزیرة ابن‌کافان ـ، فمات بها‌.“ ا ه‍ . کما مات أبوذرّ من قبله بالرّبذة.

  •  و قد ذکَر الذّهبی صعصعةَ، فقال: ”ثقةٌ معروفٌ“، و نُقِل القول بوثاقته عن ابن‌سعد و عن النّسائی، و وضَع علی اسمه الرّمز إلی احتجاج النّسائی به.

    1. تستشیلنی: ترفعنی. (محقّق)
    2. قیل للشّعبی ـ کما فی ترجمة رشید الهجری من میزان الذّهبی ـ: [ما لک تعیب اصحاب علی و إنّما علمک عنهم؟ قال: عمن؟ فقیل له: عن الحارث و صعصعة. قال: أمّا صعصعة فکان خطیبًا تعلمت منه الخطب، و أمّا الحارث فکان حاسبًا تعلمت منه الحساب. (المراجعات)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

132
  •  قلتُ: و من لم یحتجَّ به، فإنّما یضُرّ نفسه؛ و ما ظلموه ﴿وَلَٰكِن كَانُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ يَظۡلِمُونَ﴾.1»2

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 355:

  •  «منهم: صَعصعة بن صوحان العَبدیّ، نزیل الکوفة التابعیّ الکبیر؛ کان من العلماء، من شیعة علیّ علیه السّلام. رویٰ أبوعمرو الکشّی بإسناده عن أبی‌بکر بن عیّاش، عن عاصم بن أبی‌النّجود، عمّن شهد ذلک: ”أنّ معاویة حین قدِم الکوفة، دخَل علیه رجال من أصحاب علیّ‌ علیه السّلام، و کان الحسن علیه السّلام قد أخَذ أمانًا لرجال منهم مسمَّیْنَ بأسمائهم و أسماء آبائهم، فکان منهم صَعصعة؛ فلمّا دخل علیه صعصعة، قال معاویةُ لصعصعة: ”أما والله إنّی کنت لأُبغِضُ أن تدخل فی أمانی!“ قال: ”و أنا والله أُبغض أن أُسمِّیَک بهذا الاسم!“ ـ الحدیث.

  •  و رویٰ أیضًا بإسناده عن أبی‌عبدالله الصّادق أنّه قال: ”ما کان مع أمیرالمؤمنین علیه السّلام من یعرِف حقّه إلّا صعصعة و أصحابه.“ ـ انتهیٰ.

  •  مات فی خلافة معاویة.»3

  • طاووس بن کیسان

  • طاووس بن کیسان و صعصعه و أصبَغ و عطیّه و أعمش از شیعیان بوده‌اند

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 325:

  •  «و منهم: طاوس بن کیسان، أبوعبدالله الیمانیّ؛ أخَذ التّفسیر عن ابن‌عبّاس، و عدَّه

    1. . سوره بقره (2) آیه 57.
    2. جنگ 20، ص 50.
    3. جنگ 24، ص 340.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

133
  • أحمد بن تیمیّة من أعلم النّاس بالتّفسیر، کما فی الإتقان للسّیوطیّ. و کان من أصحاب الإمام زین‌العابدین علیّ بن الحسین علیهما السّلام، و نصّ ابن‌قتیبة فی کتاب المعارف علی تشیّعه فی صفحة 306 من المطبوع بمصر، قال: ”الشّیعة: الحرث الأعور، و صَعصعة بن صُوحان، و الأصبَغ بن نُباتة، و عطیّة العوفی، و طاوس، و الأعمش.“ ـ الخ.

  •  تُوُفّی طاوس بمکّة سنة ستّ و مائة.»1

  • طلحة بن عُبیدالله

  • ازدواج طلحة بن عبیدالله با حَمنة

  •  در جلد 15 از شرح نهج البلاغۀ ابن‌أبی‌الحدید، صفحه 18 و 19 گوید:

  •  «پس از جنگ اُحد طلحة بن عبیدالله، حَمنة را به نکاح خود درآورد؛ چون شوهرش در جنگ کشته شده بود. او دختر عمّۀ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بود، و حمزه داییِ او بود. از او محمّد بن طلحة متولّد شد.2

  • عَبّاد بن یعقوب رَواجِنی - او از شیعیان خلّص بوده است

  •  [المراجعات] صفحة 72:

  •  «46. عبّاد بن یعقوب الأسدیّ الرَواجِنیّ الکوفیّ؛ ذکَره الدّارقُطنی فقال: ”عبّاد بن یعقوب، شیعیٌّ صدوقٌ.“ و ذکره ابن‌حبّان فقال: ”کان عبّاد بن یعقوب داعیة إلی الرّفض.“ و قال ابن‌خُزَیمة: ”حدَّثنا الثّقةُ فی روایته المتّهمُ فی دینه عبّادُ بن یعقوب... .“

    1. جنگ 24، ص 336.
    2. جنگ 17، ص 84.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

134
  •  و عبّاد هو الّذی رویٰ عن الفضل بن القاسم، عن سفیان الثّوری، عن زبید، عن مُرّةَ، عن ابن‌مسعود أنّه کان یقرأ: وَ کَفَی اللهُ المُؤمِنینَ القِتالَ بِعَلِیٍّ؛ و رویٰ عن شریک، عن عاصم، عن زرّ، عن عبدالله، قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”إذا رأیتم معاویةَ علی منبری فاقتلوه!“ أخرجه الطّبرانی و غیره.

  •  و کان عبّاد یقول: ”من لم یتبرّأ فی صلاته کلّ یوم من أعداء آل محمّد، حشر معهم.“ و قال: ”إنّ الله تعالیٰ لأعدل مِن أن یدخل طلحة و الزّبیر الجنّةَ، قاتلا علیًّا بعد أن بایعاه.“

  •  و قال صالح جزرة: ”کان عبّاد بن یعقوب یشتُم عثمان.“»1

  • عبد‌السّلام بن رغبان، دیک الجنّ الحِمصی

  • أشعار راقی وی: جاءُوا برأسک یا ابن بنت محمّد!

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 202:

  •  «قلت: و مِن شعره فی الحسین قولُه:

  • ”جاءُوا برأسک یا ابنَ بنت‌محمّد***متزمّلًا بدمائه تزمیلا
  • و کأنّما بک یا ابن بنت‌محمّد***قتلوا جهارًا عامدین رسولا
  • قتلوک عطشانًا و لمّا یرقبوا***فی قتلک التّنزیل و التّأویلا
  • و یُکَبِّرون بأن قُتلتَ و إنّما***قَتَلوا بک التّکبیر و التّهلیلا“
  •  و تُوفّی سنة خمس ـ أو ستّ ـ و ثلاثین و مائتین، و عُمّر بضعًا و سبعین سنة؛ رحمة الله علیه.»2

    1. جنگ 20، ص 52.
    2. جنگ 24، ص 309.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

135
  • عبد‌الله المحض بن الحسن المثنی

  •  [الغدیر، مجلّد 3، صفحة 270]:

  •  «و امّا عبدالله المحض... ، فالأحادیث فی مدحه و ذمّه و إن تضاربت، غیر أنّ غایة نظر الشّیعة فیها ما اختاره سیّد الطائفة، السیّد بن طاوس، فی إقباله، صفحة 51، من صلاحه و حُسن عقیدته و قبوله الإمامةَ الصّادق علیه السّلام، و ذکَر من أصلٍ صحیحٍ کتابًا للإمام الصّادق وصَف فیه عبداللهَ بالعبد الصالح، و دعا له و لبَنی عمِّه بالأجر و السّعادة، ثمّ قال: ”و هذا یدُلّ علی أنّ الجماعة المحمولین (یعنی عبدالله و أصحابه الحَسَنیّین) کانوا عند مولانا الصّادق معذورین و ممدوحین و مظلومین و بحقّه عارفین، و قد یوجد فی الکتب: أنّهم کانوا للصّادقین علیهم السّلام مفارقین؛ و ذلک محتملٌ للتقیّة لئلّا یُنسب إظهارُهم لإنکار المنکر إلی الأئمّة الطّاهرین. و ممّا یدلّک علی أنّهم کانوا عارفین بالحقّ و به شاهدین ما رویناه.“

  •  و قال بعد ذکر السّند و إنهائه إلی الصّادق: ”ثمّ بکیٰ علیه السّلام حتّی علا صوته و بکینا، ثمّ قال:

  • حدّثنی أبی عن فاطمة بنت الحسین عن أبیه أنّه قال: یُقتل منک ـ أو یُصاب ـ نفرٌ بشطّ الفرات، ما سبَقهم الأوّلون و لا یعدِلهم الآخرون!“

  • و سپس ابن‌طاووس گفته است: ”أقول: و هذه شهادةٌ صریحةٌ من طرقٍ صحیحةٍ بمدح المأخوذین من بنی‌الحسن علیه و علیهم السّلام، و أنّهم مضوا إلی الله جلّ جلاله بشرف المقام و الظّفر بالسّعادة و الإکرام.“

  • بزرگواری عبدالله مَحض و دو پسرش: محمّد صاحب نفس زکیّه و ابراهیم قتیل باخَمْری

  •  و أمّا محمّد بن عبدالله بن الحسن، الملقّب بالنّفس الزکیّة، فعَدّه الشّیخ أبوجعفر الطّوسی فی رجاله من أصحاب الصّادق علیه السّلام؛ و قال ابن‌المُهَنّا فی عمدة الطّالب، صفحة 91: ”قتل بأحجار الزّیت، و کان [ذلک] مصداق تلقیبه النفسَ

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

136
  • الزکیّة؛ لأنّه روِی عن رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم أنّه قال: یُقتل بأحجار الزّیت من وُلدی، النّفسُ الزکیّة.“»

  •  إلی أن قال: «و أمّا ابراهیم بن عبدالله، قتیل باخَمْری، المکنّی بأبی‌الحسن، فعَدّه شیخ الطّائفة من رجال الصّادق.» ـ الخ1.2

  •  [الغدیر، جلد 3، صفحه 275]:

  •  «و عبدالله المحض، یُسَمّیه المنصور: عبدالله المُذِلَّة؛ قتله فی حبسه بالهاشمیّة سنة 145، لمّا حبسه مع تسعة عشر من وُلد الحسن، ثلاث سنین. وقد غیّرت السّیاط لونَ أحدهم و أسالت دَمَه، و أصاب سوطٌ إحدیٰ عینیه فسالت؛ و کان یستسقی الماء فلا یُسقی؛ فَرَدَمَ3 علیهم الحبسَ فماتوا.

  •  و فی تاریخ الیعقوبی [مجلّد] 3، صفحة 106: ”إنّهم وُجدوا مسمَّرین فی الحیطان.“

  •  و محمّد بن عبدالله النّفس الزّکیة؛ قتله حمید بن قحطبة سنة 145، و جاء برأسه إلی عیسی بن موسی و حمله إلی أبی‌جعفر المنصور، فنصبه بالکوفة و طاف به البلاد.

  •  و أمّا إبراهیم بن عبدالله؛ فندب المنصور عیسی بن موسی من المدینة إلی قتاله، فقاتل بباخَمْریٰ حتّی قتل سنة 145، و جیءَ برأسه إلی منصور فوضعه بین یدیه، و أمر به فنصب فی السّوق، ثمّ قال للربیع: ”احمله إلی أبیه عبدالله فی السّجن!“ فحمله إلَیه.

  •  و قال النّسابة العمری فی المجدی: ”ثمّ حمل ابنُ‌أبی‌الکرام الجعفری رأسه إلی مصر.“»4

    1. . جهت اطّلاع بیشتر بر احوالات سادات بنی‌الحسن و قیام ایشان رجوع شود به امام شناسی، ج 15، ص 225 ـ 269. (محقّق)
    2. جنگ 15، ص 137.
    3. . رَدَمَ ـِ رَدْمًا الثّلمةَ أو البابَ: سَدَّهما؛ لسان العرب: «الرّدم: ما یسقط من الجدار إذا انهَدَم.» (محقّق)
    4. جنگ 15، ص 139.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

137
  • عبدالرّحمن بن صالح الأزْدی - او از شیعیان خلّص بوده است

  •  [المراجعات] صفحة 75:

  •  «52. عبدالرّحمن بن صالح الأزْدی: هو أبومحمّد الکوفی، ذکَره صاحبه و تلمیذه عبّاس الدّوری فقال: ”کان شیعیًّا.“ و ذکَره ابن‌عدیّ فقال: ”احترق بالتشیّع.“ و ذکَره صالح جزرة فقال: ”کان یعترض عثمان.“ و ذکَره أبو‌داود فقال: ”ألّف کتابًا فی مثالب الصّحابة، رجل سوء.“ و مع‌ذلک فقد روی عنه عبّاس الدّوری و الإمام البغویّ، و أخرج له النّسائی.»1

  • عبدالرزّاق بن هَمّام بن نافع حِمیَری صنعانی - وی صاحب المُصنَّف و از اکابر شیعه بوده است

  •  [المراجعات] صفحة 75:

  •  «53. عبدالرزّاق بن همّام بن نافع الحمیریّ الصّنعانی: کان من أعیان الشّیعة و خیرة سلفهم الصّالحین، و قد عَدّه ابن‌قتیبة فی کتابه المعارف من رجالهم؛ و ذکر ابن‌الأثیر وفاتَه فی آخر حوادث سنة211 من تاریخه الکامل...؛ و ذکَره المتّقیّ الهندی أثناء البحث عن الحدیث 5994من کنزه، فنصّ علیٰ تشیّعه؛ و ذکَره الذّهبی فی میزانه...، ثمّ استرسل فی ترجمته إلی أن قال: ”و کتب شیئًا کثیرًا و صنّف الجامع الکبیر، و هو خزانة علم، و رحل النّاس إلیه... .“ ثمّ تتابع فی ترجمته، فنقل عن الطّیالسی أنّه قال: سمِعت ابن‌معین یقول:

  •  ”سمعت من عبدالرزّاق کلامًا یومًا، فاستدلَلتُ به علی تشیّعه، فقلت: إنّ

    1. جنگ20، ص 53.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

138
  • أساتیذَک الّذین أخذت عنهم کلَّهم أصحابُ سنّة: معمّر و مالک و ابن‌جریح و سفیان و الأوزاعی؛ فعمّن أخذتَ هذا المذهب (مذهب التشیّع)؟

  •  فقال: قدم علینا جعفر بن سلیمان الضُّبَعی، فرأیته فاضلًا حسن الهَدْی؛ فأخذت هذا عنه.“

  •  قلت: یعترف عبدالرزّاق فی کلامه هذا بالتشیّع و یدّعی أنّه أخذه عن جعفر الضّبعی؛ لکن محمّد بن أبی‌بکر المقدَّمی کان یریٰ أنّ جعفر الضّبعی قد أخذ التشیّع عن عبدالرزّاق، و کان یدعو علی عبدالرزّاق بسبب ذلک، فیقول ـ کما فی ترجمة جعفر الضّبعی من المیزان ـ : ”فقدتَ عبدَالرزّاق! ما أفسد جعفرًا غیرُه (یعنی فی التشیّع)!“ ا ه‍ .‍ 

  •  ... و قال أحمد بن أبی‌خُیَثمة: قیل لابن‌معین: ”إنّ أحمد یقول: إنّ عبیدالله بن موسیٰ یردُّ حدیثه للتشیّع.“ فقال ابن‌معین: ”والله الّذی لا إله إلّا هو، إنّ عبدالرزّاق لأعلیٰ فی ذلک من عبیدالله مائة ضعف، و لقد سمعت من عبدالرزّاق أضعاف ما سمعت من عبیدالله.“

  •  و قال أبوصالح محمّد بن اسماعیل الضّراری: ”بلغنا ـ و نحن بصنعاء عند عبدالرزّاق ـ : أنّ أحمد و ابن‌معین و غیرهما ترکوا حدیث عبدالرزّاق أو کرهوه (لتشیّعه)؛ فدخلَنا من ذلک غمٌّ شدید، و قلنا: قد أنفقنا و رحَلنا و تعِبنا.

  •  ثمّ خرجتُ مع الحجیج إلی مکّة، فلقیت بها یحییٰ فسألته، فقال: یا أباصالح! لو ارتدّ عبدالرزّاق عن الإسلام، ما ترکنا حدیثَه.“ 

  •  و ذکره ابن‌عدیّ فقال: ”حدّث بأحادیث فی الفضائل لم یوافقه علیها أحد، و بمثالب لغیرهم مناکیر، و نسبوه إلی التشیّع.“ ا ه‍.

  •  قلت: و مع‌ذلک فقد قیل لأحمد بن حنبل: ”هل رأیت أحسن حدیثًا من عبدالرزّاق؟“ قال: ”لا.“»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

139
  •  صفحة 78: «حتّی قیل ـ کما فی ترجمته من وفیات ابن‌خلّکان ـ : ”ما رحَل النّاس إلی أحدٍ بعد رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم مثل ما رحلوا إلیه.“ قال فی الوفیات: ”رویٰ عنه أئمّة الإسلام فی زمانه، منهم سفیان بن عُیینة ـ و هو من شیوخه ـ و أحمد بن حنبل، و یحییٰ بن معین، و غیرهم.“ ا ه‍ .»1

  • عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی

  • راجع به عرضه داشتن عبدالعظیم، ایمان خود را به امام هادی علیهما السّلام

  •  در وسائل الشّیعة، طبع امیر بهادر، جلد 1، صفحه 4، کتاب الطّهارة، حدیث 25، از کتاب المجالس و کتاب صفات الشّیعة و کتاب التّوحید و کتاب إکمال الدّین روایت می‌کند از علیّ بن أحمد بن موسی الدّقاق و علیّ بن عبدالله الورّاق، جمیعًا عن محمّد بن هارون، عن أبی‌تراب عبدالله بن موسی الرّویانی، عن عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی، قال:

  •  ”دخَلت علی سیّدی علیّ بن محمّد علیهما السّلام، فقلت: إنّی أُرید أن أعرِض علیک دینی! فقال: هات یا أباالقاسم! فقلت: إنّی أقول إنّ الله واحد... (إلی أن قال:) و أقول: إنّ الفرائض الواجبة بعد الولایة: الصّلاة و الزّکاة و الصّوم و الحجّ و الجهاد و الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر!

  •  فقال علیّ بن محمّد علیهما السّلام: یا أباالقاسم! هذا والله دین الله الّذی ارتضاه لعباده؛ فاثبُت علیه! ثبّتک الله بالقول الثّابت فی الحیاة الدّنیا و فی الآخرة!“»2و3

    1. جنگ 20، ص 54.
    2. رجال، علّامه حلّی، ص 107. 
    3. جنگ 6، ص 203.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

140
  • عبدالله أفندی

  • المولیٰ عبدالله أفندی آیةٌ فی علم الفهارس و الرّجال

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 81:

  •  «و لکن المولیٰ عبدالله أفندیّ آیةٌ فی علم الفهارس و الرّجال، لم یولَد فی الإسلام مثلُه فی طول الباع و کثرة الاطّلاع فی الرجالیّین؛ و الله العالم بحقیقة الحال.»1

  • عبدالله بن أبی‌یعفور

  •  در شرح اصول کافی، مرحوم صدرالمتألّهین، در صفحه 109 راجع به ترجمۀ ابن أبی‌یعفور فرماید:

  • «و اسم أبی‌یعفور واقدٌ (بالقاف) و قیل وَقدان، یکنّی أبامحمّد؛ ثقةٌ جلیل فی أصحابنا، کریم علیٰ أبی‌عبدالله علیه السّلام، و مات فی أیّامه، و کان قاریًا یقرأُ فی مسجد الکوفة.2

  •  و روی الکشّی عن محمّد بن قولویه، عن سعد، عن علیّ بن سلیمان بن داود الرّازی، عن علیّ بن أسباط، عن أبیه أسباط بن سالم، عن أبی‌الحسن موسی علیه السّلام: ”أنّ عبدالله بن أبی‌یعفور من حواریّ أبی‌جعفر محمّد بن علیّ، و حواریّ جعفر بن محمّد علیهما السّلام.“ و عن علیّ‌ القتیبی،3 عن الفضل بن شاذان، عن ابن‌أبی‌عمیر، عن عدّة من أصحابنا، قال: ”کان أبوعبدالله علیه السّلام یقول: ما وجدت أحدًا یقبَل وصیّتی و یطیع أمری إلّا عبدالله بن أبی‌یعفور.“

    1. جنگ 24، ص 278.
    2. رجال النجاشی، ص 213؛ اختیار معرفة الرّجال، شیخ طوسی، ج 2، ص 514.
    3. علی بن محمّد بن قتیبة النیسابوری، المعروف بعلیّ القتیبی. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

141
  •  و فی تهذیب الحدیث للشّیخ الطّوسی ـ علیه الرّحمة ـ فی باب الشّهادة: 

  •  ”أنّ ابن‌أبی‌یعفور هذا لزمته شهادة، فشهد بها عند أبی‌یوسف القاضی، فقال له أبویوسف: ما عسَیتُ أن أقول فیک یا ابن‌أبی‌یعفور، و أنت جاری؛ ما علِمتُک إلّا صدوقًا طویل اللّیل، و لکن تلک الخصلة!

  •  قال: و ما هی‌؟ قال: میلک إلی الترفّض! 

  •  فبکیٰ ابن‌أبی‌یعفور حتّی سالت دموعه، ثمّ قال: یا أبایوسف! نسبتَنی إلی قوم أخاف أن لا أکونَ منهم!

  •  قال: و أجاز شهادتَه.“ ـ انتهیٰ.»1

  • عبدالله بن جَحْش

  • در یک قبر دفن شدن عبدالله بن جحش و حمزه عمّ رسول خدا

  •  در مغازی واقدی، جلد 1، صفحه 291 آورده است که:

  •  «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم عبدالله بن جَحش، و حمزه عمّ خود را در یک قبر دفن کردند؛ زیرا حمزه، دایی عبدالله بن جحش بود.»2و3

  • عبدالله بن جعفر بن محمّد بن علی، ملقّب به أفطح

  • وی بعد از حضرت اسماعیل، أکبر اولاد حضرت صادق علیه السّلام بوده؛ ولی از آن حضرت انحراف داشته است

  • تنقیح المقال، مجلّد 2، للشّیخ عبدالله المامقانی، صفحة 174:

    1. جنگ 7، ص 8.
    2. المغازی، ج 1، ص 109.
    3. جنگ 17، ص 84.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

142
  •  «عبدالله بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی‌طالب علیهم السّلام، المعروف بالأفطح:

  •  قال الشّیخ المفید (ره) فی الإرشاد: ”إنّه کان أکبرَ إخوته بعد إسماعیل، و لم یکُن منزلته عند أبیه منزلة غیره من وُلده فی الإکرام، و کان متّهمًا بالخلاف علیٰ أبیه فی الاعتقاد، و یقال إنّه کان یخالط الحشویّة و یمیل إلی مذاهب المرجئة، ‌و ادّعیٰ بعد أبیه الإمامة و احتجّ بأنّه أکبرُ إخوته الباقین؛ فاتّبعه جماعة، ثمّ رجَع أکثرهم إلی القول بإمامة أخیه موسی علیه السّلام لمّا تبیّنوا ضعفَ دعواه و قوّة أمر أبی‌الحسن علیه السّلام و دلالة حقّه و براهین إمامته. و أقام نفر یسیر منهم علی إمامة عبدالله، و هم الملقّبة بالفطحیّة؛ لأنّ عبدالله کان أفطح الرِّجلین، أو لأنّ داعیهم إلی إمامة عبدالله رجل یقال له عبدالله بن أفطح.“ ـ انتهی.

  •  و قریب منه فی محکیّ الإعلام، قال فی التّکملة: ”و یکفی لبطلان هذه الفرقة انقراضُها؛ فإنّ الحقّ لا یزال حقًّا حتّی تقوم السّاعة، کما استفاض عنه علیه السّلام و دلَّ العقل، مضافًا إلی النّقل و الإجماع من جمیع الملل و جمیع المذاهب علیه، کما لا یخفی.“1 ـ انتهی.

  •  و أقول: التمسّک علیٰ بطلانه بنصّ مولانا الصّادق علیه السّلام علی ابنه موسی علیه السّلام، و معجزات مولانا [موسی] الکاظم علیه السّلام، أولیٰ؛ إذ ربما ینقض الخصم ببعض المذاهب المعلوم بطلانُها عند جمیع الإمامیّة مع أنّه ممتدّ إلی الآن. إلّا أن یجاب بأنّ الخبر إنّما دلَّ علی أنّ الحقّ لا ینقرض، فما انقرض فهو باطل؛ لا أنّ الباطل لا یمتدّ، حتّی یستکشف بعدم انقراضه عن حقّیّته. و علی أیّ حالٍ فقد قال ابن‌نوبخت

    1. اعلام الوریٰ، ج 2، ص 7.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

143
  • فی رسالته فی الفرق، و الشّیخ البهائی (ره): ”إنّه تُوفّی بعد أبیه بسبعین یومًا و لم یعقّب ولدًا ذکرًا.“»1

  • عبدالله بن سلام

  •  شیخ المضیرة أبوهریرة، صفحة 80، پاورقی 1:

  •  «صفحة 296، مجلّد 2 من سیر أعلام النّبلاء، للذّهبی: ”و عبدالله بن سلام، هو أبوالحارث الإسرائیلی، أسلم بعد أن قدم النبیّ المدینة و هو من أحبار الیهود؛ حدّث عنه أبوهریرة و أنس بن مالک و جماعة. اتّفقوا علیٰ أنّه تُوفّی سنة 43 هجری.“»2و3

  • عبدالله بن لَهیعة - او از شیعیان خلّص بوده است

  •  [المراجعات] صفحة 74:

  •  «و رویٰ أبویعلی عن کامل بن طلحة فقال: حدّثنا ابن‌لهیعة: حدّثنی حیّ بن عبدالله المَغافری، عن أبی‌عبدالرّحمن الحبلی، عن عبدالله بن عمرو: أنّ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم قال فی مرضه: ”أُدعوا إلیّ أخی!“ فدُعِی أبوبکر، فأعرض عنه؛ ثمّ قال: ”أدعوا إلیّ أخی!“ فدُعی له عثمان؛ ثمّ دُعی له علیٌّ، فستره بثوبه و أکبّ علیه؛ فلمّا خرج من عنده قیل له: ”ما قال لک؟“ قال: ”علّمنی ألفَ باب یفتح ألفَ باب.“ ا ه‍ .

    1. . جنگ 23، ص 337.
    2. . شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 98، تعلیقه.
    3. جنگ 20، ص 472.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

144
  • و قد ذکره الذهبیّ فی میزانه، و وضع علی اسمه دت ق، إشارة إلی من أخرج عنه من أصحاب السّنن.»1و2

  • عبدالله بن مَیمون القَدّاح

  • بحار، جلد 1، صفحه 164، در پاورقی، از رجال کشی نقل می‌کند که:

  •  «حضرت به ابن‌میمون3 با آنکه در مکّه مکّرمه زیست می‌کرد، فرمودند: ”إنّکم نورٌ فی ظلمات الأرض.

  • رویٰ الکشّی فی رجاله، صفحة 160، بإسناده عن أبی‌خالد، عنه، عن أبی‌جعفرٍ علیه السّلام، أنّه قال: ”یا ابن‌میمونٍ! کم أنتم بمکّة؟“ قلت: ”نحن أربعةٌ“ قال: ”إنّکم نورٌ فی ظلمات الأرض.“»4

  • عبیدالله بن عبدالله، أبو‌أحمد

  • طاهر ذوالیمینین و حفید او: عبیدالله بن عبدالله از أعلام تشیّع بوده‌اند

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 93:

  •  «و منهم: أبوأحمد، عبیدالله بن عبدالله بن طاهر بن الحسین بن مُصعَب بن زُرَیق بن ماهان الخُزاعیّ الأمیر البغدادی... .

  •  و جدّه طاهر، لا یحتاج إلی وصف بالکمال و هو أحد الثّلاثة الّذین قال المأمون

    1. المراجعات، ص 145.
    2. جنگ 20، ص 53.
    3. . توضیح آنکه: ابن‌میمون همان عبدالله بن میمون بن الأسود القدّاح است، که چون شغلش بَرْی قِداح بوده است او را قَدّاح می‌گفتند. بسیار جلیل است. (علاّمه طهرانی، قدّس سرّه)
    4. جنگ 5، ص 140.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

145
  • فیهم: ”هم أجلّ ملوک الدّنیا و الدّین، قاموا بالدّول، و هم الإسکندر و أبومسلم الخراسانی و طاهر!“ و کان متشیّعًا کحفیده المذکور؛ قال ضیاءالدّین فی نسمة السّحر فی ذکر من تشیّع و شَعَر، و ذکر: ”أنّ الحسن بن سَهل أراد أن یندبه لحرب أبی‌السّرایا و العلویّ الّذی أقام بالدّعوة، فرُفِعت إلیه رقعةٌ فیها أبیات: 

  • قناعُ الشّک یکشِفه الیقینُ***و أفضل کیْدک الرّأیُ الرّزینُ
  • أ تبعَث طاهرًا لقتال قوم***بحبّهم و طاعتَهم یدینُ؟
  •  فرجع الحسن عن إرسال طاهر، و بعث هَرثَمة بن أعیَن.“»1

  • عثمان بن جِنّی، المعروف بابن‌جنّی - وی از شیعیان بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 142:

  •  «و منهم: أبوالفتح، عثمان بن جنّی (بسکون الیاء، معرّب کِنّی)؛ قال أبوالفرج، محمّد بن إسحاق النّدیم فی الفهرست: ”مولده قبل الثّلاثین و ثلاث‌مائة، و توفّی لیلة الجمعة من صفر، سنة اثنین و تسعین و ثلاث‌مائة؛ و له من الکتب.“ و عدّدها، و عدّ منها کتاب تفسیر المراثی الثّلاثة و القصیدة الرّائیّة للشّریف الرضیّ.

  •  و کان ابن‌جنّی أحدَ شیوخ السیّد الرضیّ و أکثرَ من النّقل عنه فی مصنّفاته، و لا یذکره إلّا مترحّمًا علیه و معظّمًا له؛ و کان من خواصّ السیّدین المرتضی و الرضیّ أیّام مقامه ببغداد. و ذکره القاضیّ المرعشیّ فی طبقات الشّیعة، و ترجَمَه؛ و عقد السیّد بحرالعلوم المهدیّ ـ طاب ثراه ـ ترجمةً لابن‌جنّی فی کتابه الفوائد الرّجالیّة

    1. جنگ 24، ص 283.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

146
  • المبنیّة علی التّنبیه علیٰ ما أغفله الرجالیّون الإمامیّة من الإمامیّة.»1

  • عثمان بن سعید العَمرَوِی - وی از نوّاب أربعه و از اولاد عمّار بن یاسر بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 410:

  •  «و منهم: أبوعَمرو، عثمان بن سعید العَمرَوِی، من ولد عمّار بن یاسر، الشّیخ الربانیّ و الوحید الّذی لیس له ثانی فی المعارف و الأخلاق و الفقه و الأحکام، شیخ الشّیعة علَی الإطلاق، صاحب الکرامات و الدّلالات؛ و ناهیک فی جلالة شأنه التوقیعُ الّذی خرج إلی ابنه أبی‌جعفر، محمّد بن عثمان بن سعید فی التّعزیة بأبیه ـ و هو مشهور بین الإمامیّة ـ و قول أبی‌الحسن الهادیّ علیه السّلام فیه للشّیعة: ”هذا أبوعمرو، الثّقة الأمین؛ ما قاله لکم فعنّی یقوله، و ما أدّاه إلیکم فعنّی یؤدّیه.“ و کذلک قول مولانا أبی‌محمّد الحسن العسکری علیه السّلام: ”هذا أبوعمرو الثّقة الأمین، ثقة الماضی و ثقتی فی المحییٰ و الممات؛ فما قاله لکم فعنّی یقوله، و ما أدّیٰ إلیکم فعنّی یُؤدّیه.“ قال أبوالعبّاس الحمیریّ: ”فکنّا کثیرًا ممّا نتذاکر هذا القول و نتواصف جلالةَ محلّ أبی‌عمرو.“

  •  و قبر عثمان بن سعید بالجانب الشّرقی من مدینة السّلام، فی شارع المیدان فی أوّل الموضع المعروف فی الدَّرب المعروف بدرب حِلّة، فی مسجد الدَّرب، علی یمین الدّاخل إلیه، و القبر فی نفس قبلة المسجد.»2

    1. جنگ 24، ص 296.
    2. جنگ 24، ص 353.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

147
  • عثمان بن خطّاب، ابوالدّنیا

  •  در شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 93 در پاورقی گوید:

  •  «خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، جلد 11، صفحه 297، احوالات ابوالدّنیا عثمان بن خطّاب معروف به أشَج، و ولادت او را در اوّل خلافت ابوبکر، و مردن او را سال سیصد و بیست و هفت هجری نقل کرده است.»1 و2

  • علاء‌الدّین کندی

  • وی شیعی بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 135:

  •  «... و کان شیعیًّا، و کان شاهدًا بدیوان الجامع الأُموی، و ولی مشیخة النّفیسة، و کانت له ذُؤابة3 بیضاء إلیٰ أن مات. و من شعره فیها:

  • یا عائبًا منّی بقاءَ ذُؤابتی!***مَهلًا! فقد أفرطتَ فی تعییبها
  • قد واصلتنی فی زمان شبیبتی***فعَلامَ أقطعها زمان مشیبها»
  •  صفحة 136: «و منه قوله فی رثاء الحسین علیه السّلام:

  • عجبًا لمن قتَل الحسین و أهله***حَرَّی4 الجوانح یوم عاشوراء
  • أعطاهم الدّنیا أبوه و جدّه***و علیه قد بخِلوا بشـربة ماء
  •  و له أیضًا:

    1. شیعه در اسلام، سبط‌الشیخ, ص 151, پاورقی.
    2. جنگ 9، ص 27.
    3. الذّؤابةُ من الشَّعر: مُرسَلُه. (محقّق)
    4. الصّحاح: «الحرّان: العطشان، و الأُنثیٰ حرّیٰ.» (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

148
  • سمعتُ بأنّ الکُحل للعین قوّةٌ***فکحَلت فی عاشور مقلة ناظری
  • لیقویٰ علی سَحّ الدّموع علی الّذی***أذاقوه دون الماء حرّ البواتر»1
  • علیّ بن الحسین المسعودیّ

  • نصّ علمای أعلام بر تشیّع مسعودی، صاحب مروج الذّهب

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 253:

  •  «و منهم: المسعودیّ، صاحب مروج الذّهب، و هو أبوالحسن علیّ بن الحسین المسعودی، من ذریّة عبدالله بن مسعود الصّحابیّ، رضی الله عنه. قال الشّیخ أبوعلیّ فی منتهَی المقال فی أحوال الرّجال: ”المسعودیّ هذا من أجلّة العلماء الإمامیّة، من قدماء الفضلاء الإثنیٰ‌عشریّة، و یدُلّ علیه ملاحظة أسامی کتبه و مصنّفاته.“ قال: ”و ممّن صرّح بذلک أیضًا السیّد بن طاوس فی کتاب النّجوم عند ذکر العلماء القائدین بالنّجوم، حیث قال: و منهم الشّیخ الفاضل الشیعیّ، علیّ بن الحسین المسعودی، مصنّف کتاب مروج الذّهب.

  •  إلیٰ أن قال: و لم أقف إلی الآن علی من توقّف فی تشیّع هذا الشّیخ.“

  •  و نقَل أیضًا نصَّ‌ المیرزا الأسترابادی فی رجاله الکبیر، و الشّیخ محمّد بن الحسن الحرّ فی أمَل الآمِل؛ و ذکَره جمال‌الدّین بن المطهّر فی القسم الأوّل من الخلاصة، الّذی لا یذکُر فیه إلّا الثّقات من الإمامیّة أو الممدوحین منهم، قال: ”له کتب فی الإمامة و غیرها، منها کتاب إثبات الوصیّة لعلیّ بن أبی‌طالب.“

  •  و قال الشّیخ محمّد بن إدریس العجلی، المتقدّم من أهل المائة السّادسة، فی کتاب الحجّ من کتاب السّرائر:

    1. جنگ 24، ص 295.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

149
  •  قال أبوالحسن علیّ بن الحسین فی کتابه المترجم بمروج الذّهب و معادن الجوهر ـ فی التّاریخ و غیره، و هو کتابٌ حَسنٌ کبیر کثیر الفوائد ـ : ”و هذا الشّیخ من مصنّفی أصحابنا معتقد للحقّ، له کتاب المقالات.“ ـ إلی غیر ذلک.

  •  و ذکَره النّجاشیّ فی کتاب أسماء مصنّفی الشّیعة، قال: ”علی بن الحسین بن علیّ المسعودیّ، أبوالحسن الهذلیّ، له کتاب المقالات فی أُصول الدّیانات، کتاب الزّلفی، کتاب الاستبصار.“ـ الخ.»

  • نصّ بر تشیّع وی بنا به‌گفتۀ سیّد حسن صدر

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 254: 

  •  «قلت: و کان تولّده ببغداد فی أوائل المائة الثّالثة و منشأه بها، و أخَذ العلم من شیوخها الأعلام، منهم: الشّیخ عبدالله بن جعفر الحمیریّ صاحب قرب الإسناد من أصحاب الإمام أبی‌محمّد العسکریّ علیه السّلام، و علان الکلابیّ شیخ أبی‌جعفر الکلینیّ صاحب الکافی، و العبّاس بن محمّد بن الحسین، و محمّد بن عمر الکاتب شیخ الشّیعة، و أبی‌الحسین محمّد بن جعفر الأسدیّ الرّازیّ أحد الأبواب، و حمزة بن نصر غلام الإمام أبی‌الحسن الهادیّ، و الحسن بن محمّد بن جمهور عن أبیه محمّد بن جمهور القمیّ الرّاوی عن الرّضا علیه السّلام. و هذا من عالی الأسناد کما لا یخفی علی الخبیر؛ و کلّ هؤلاء الّذین أخَذ عنهم المسعودیّ من شیوخ الشّیعة و أعلام علمائهم، و إنّما ذکَرتُهم حتّی تعرِف طبقته.

  •  و یُعلَم من تصانیفه أنّه سافر فی سنّ الکهولة، و أنّه دخَل مملکة الرُّوم و السّودان و الشّام و بَرَّ الشّام و فارس و الهند و تیبات و جزیرة سیلان، و طاف الأصقاع و إفریقیا و جنوب جزیرة العرب؛ و فی کلّ هذه الأوقات و المسافرات لم یترک التّألیف، بل لم یکن سفره إلّا‌ للاطّلاع علی الأصقاع و البحور و الأراضی و البقاع؛ و أقام مدّة بالشّام و انتقل فی آخر عمره إلی مصر فی أیّام الخلیفة المطیع لِلّه بن المقتدر. و بها توفّی فی سنة

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

150
  • 346 و قد ناهز التّسعین، و الکلّ به تستعین فی سائر فنون العلم؛ و دفن فی المقبرة الکبریٰ بالفُسطاط. و کان یتستّر بالشّافعیّة فی المذهب مدّة إقامته بمصر و الشّام.»1

  • [تحقیقی در عدم تشیّع مسعودی، صاحب مروج الذّهب به نقل از ریحانه الأدب]

  •  در ریحانة الأدب، جلد 5، صفحه 307 در ترجمۀ حال مسعودی گوید:

  • «علیّ بن حسین بن علیّ، مصریّ الأصل، بابلیّ الولادة، بغدادیّ النشأه، هُذلیّ القبیلة، أبوالحسن یا أبوالحسین الکنیة، مسعودیّ الشّهرة‌ و النّسب و اللّقب، إمامیّ المذهب؛ از اولاد عبدالله بن مسعود صحابی می‌باشد که شهرت مسعودی هم از همین راه است.»

  •  تا آنکه در صفحه 309 گوید: «چنانچه در صدر عنوان اشاره شد، صاحب ترجمه از ثقات و عدول امامیّه بوده و تشیّع او محل‌ّ تردید نیست؛ و در پاره‌ای از شبهات متصوّره رجوع به مستدرک الوسائل نمایند. و ظاهر طبقات الشافعیّه شافعی‌مذهب بودن اوست. و بعضی از علمای امامیّه نیز او را از عامّه دانسته‌اند، و در تنقیح المقال این قول را از سخائف اوهام شمرده و گوید: ”شاهد و مساعدی نداشته، و شاید منشأ اشتباه همین لقب مسعودی باشد که از القاب مشترکه بوده؛ و علاوه بر علیّ بن حسین ـ صاحب ترجمه ـ لقب چندی از محدّثین و افاضل عامّه نیز می‌باشد.“»2

  •  در الغدیر، جلد 1، صفحه 212 گوید که: «مسعودی صاحب مروج الذهب شافعی مذهب بوده است.»

    1. جنگ 24، ص 323.
    2. جنگ 16، ص 135.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

151
  •  فلیتأمّل فی المقام، و لابدّ من الفحص حتّی یتبیّن حقیقة المرام.1

  •  و اینک در اینجا یکی از شواهدی را که دلیل بر عدم تشیّع اوست ذکر می‌کنیم.

  •  در مروج الذّهب، طبع مطبعۀ سعادت، سنۀ 1367 هجری، در پایان جلد 2 که آخرین بحث از ترجمۀ امیرالمؤمنین علیّ بن أبی‌طالب علیهما السّلام است، در صفحۀ 437 و 438 بعد از ذکر فضائلی از امیرالمؤمنین علیه السّلام که آن حضرت در آن فضایل متفرّد بودند و همگی ملاک برای افضلیّت است، گوید:

  •  «فهذا و غیره من فضائله، و ما اجتمع فیه الخصال ممّا تفرّق فی غیره. و لکُلٍّ فضائلُ ممّن تقدّم و تأخّر. و قُبض النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم و هو راضٍ عنهم، مخبرٌ عن بَواطنهم بموافقتها لظواهرهم بالإیمان؛ و بذلک نزل التّنزیل، و تولّیٰ بعضهم بعضًا.

  •  فلمّا قُبض رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم و ارتفع الوحی، حدَثت أمورٌ تنازع النّاس فی صحّتها منهم؛ و ذلک غیر یقین و لا یُقطَع علیهم بها، و الیقین من أمورهم ما تقدّم.

  •  و ما رُوی ممّا کان فی أحداثهم بعد نبیّهم صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فغیر متیقّن، بل هو ممکن؛ و نحن نعتقد فیهم ما تقدّم. و الله أعلم بما حدَث و اللهُ ولیّ التّوفیق.»

  •  أقول: این گفتار، گفتار یک مرد شیعه‌مذهب نیست که تبرّی از غاصبین خلافت را جزو مذهب خود می‌داند.2

  • علی بن العبّاس الرُّومیّ، المعروف بابن الرُّومیّ

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 211: «و له فی مذهبه شعر:

  • ترابُ أبی‌تراب کحلُ عینی***إذا رمدت جَلوتُ به قذاها
    1. جنگ 16، ص 123.
    2. جنگ 16، ص 135.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

152
  • تلذّ لِیَ المَلامةُ فی هواه***لذکراه و أستَحلی أذاها
  •  مات مسمومًا فی أیّام المعتضد، لیلة الأربعاء 28 جمادی الأولی سنة 283 و قیل 276، ببغداد.»1

  • علی بن حَمّاد عبدیّ - [شاعر عاشق اهل بیت علیهم السّلام در قرن چهارم]

  •  و از الغدیر، جلد 4، صفحه 141 تا صفحه 171 در ترجمۀ أحوال ابن‌حمّاد عبدیّ (أبو‌الحسن علیّ بن حمّاد بن عبیدالله بن حمّاد عدویّ عبدیّ بصریّ) و غدیریّات و مراثی و قصائد او مطالبی را آورده است، و الحق اشعار او نغز و دل‌نشین و دلکش و سلیس و پر محتوا است و می‌توان او را در ردیف اوّل از شعرای اهل بیت محسوب داشت. گویا سَلاست الفاظ و نظم معنا از درون او موج می‌زند و معانی یک‌پارچه و مرتّباً و مسلسلاً در قالب الفاظ ریخته می‌شود. این اشعار عاشق دل‌سوختۀ اهل بیت است و داستان مظلومیّت آنان خواب و خوراک را از او ربوده است و داستان کربلا و قضایای واقعه را مجسّم می‌کند، و چه شایسته بود که دیوان او طبع می‌شد (و شاید تا حال طبع شده باشد).

  •  این شاعر در قرن چهارم می‌زیسته است و معاصر شیخ صدوق و أقران او بوده است و نجاشی او را ادراک کرده است.

  •  و او از کتب أبی‌أحمد جلودیّ بصریّ متوفّی 332 روایت می‌کند.

  •  و در صفحه 148 راجع به عید غدیر گوید:

  • «یومُ الغدیر لَأشرفُ الأیّام***و أجلُّها قدرًا علی الإسلامِ
  • یومٌ أقام اللهُ فیه إمامَنا***أعنی الوصیَّ إمام کلِّ إمامِ
    1. جنگ 24، ص 312.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

153
  • قال النبیُّ بدَوْح خمٍّ رافعًا***کفَّ الوصیِّ یقول للأقوامِ
  • من کنت مولاه فذا مَولًی له***بالوحی من ذی العزَّة العلّامِ
  • هذا وزیری فی الحیاة علیکم***فإذا قضَیتُ فذا یقوم مقامی
  • یا ربِّ والی مَن أقرَّ له الوِلا***و أنزِل بمن عاداه سُوءَ حِمامِ
  • فتهافت1 أیدی الرّجال لبیعةٍ***فیها کمالُ الدّین و الإنعامِ»
  •  و در صفحه 150 گوید:

  • «یا سائلی عن حیدرٍ أعْیَیتَنی***أنا لستُ فی هذا الجواب خلیقًا
  • اللهُ سمَّاه علیًّا باسمه***فسَما علوًّا فی العُلا و سُموقا
  • و اختاره دون الوری و أقامه***عَلَمًا إلی سبل الهدی و طریقا
  • أخَذ الإله علی البریَّة کلِّها***عهدًا له یوم الغدیر وثیقا
  • و غداةَ واخَی المصطفی أصحابه***جعل الوصیَّ له أخًا و شقیقا
  • فَرَقَ الضَّلالَ عن الهدی فَرقَیٰ إلی***أن جاوز الجوزاءَ و العَیّوقا
  • و دعاه أملاکُ السّماء بأمر مَن***أوحی إلیهم حیدرَ الفاروقا
  • و أجاب أحمدَ سابقًا و مصدِّقًا***ما جاء فیه، فسُمّی الصِّدّیقا
  • فإذا ادَّعیٰ هذه الأسامی غیرُه***فلیَأتنا فی شاهدٍ توثیقا»
  •  أشار إلی ما مرّ فی الجزء الثّانی صفحة 312 ـ 314 و الجزء الثّالث صفحة 187: من «أنَّ علیًّا هو صدّیقُ هذه الأُمَّة و فاروقُها بنصٍّ صحیحٍ ثابتٍ من النبیِّ الأعظم صلّی الله علیه و آله و سلّم.»

  •  در صفحه 150 و صفحه 151 یک قصیدۀ عینیّه همانند عینیّۀ ابن ابی‌الحدید دربارۀ امیرالمؤمنین ـ هم در معنا و مفاد و هم صناعت شعری ـ آورده است که بسیار راقی است.

    1. . خ ل: فتهافتت. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

154
  •  و در صفحه 154 و صفحه 155 دربارۀ زیدیّه که شرط امام را قیام به سیف می‌دانند، به طور سؤال و جواب، قصیدۀ غرّاء و مستدلّی آورده است.

  •  و در صفحه 155 گوید: «وقفنا لابن حمّاد علی قصیدةٍ فی مجموعةٍ عتیقةٍ مخطوطةٍ فی العصور المتقادمة؛ و قد ذکر ابن‌شهر‌آشوب بعض أبیاتها و نسبه إلی العبدیّ (سفیان بن مصعب) المترجَم له فی الجزء الثانی صفحة 294، و تبعه البیاضیّ فی الصّراط المستقیم و غیره، و القصیدة للمترجم له و هی:

  • أسائلتی عمّا أُلاقی من الأسیٰ***سلی اللَّیل عنّی هل أُجَنُّ إذا جَنّا؟!»
  •  این قصیده 106 بیت است و تمام آن را مرحوم أمینی آورده است. این قصیده بسیار عالی است و در مدح امیرالمؤمنین علیه السّلام است و از جملۀ أبیات آن است، بیت 55 تا 58:

  • «و لو فُضَّ بین النّاس معشارُ جوده***لما عرفوا فی النّاس بُخلًا و لا ضَنّا
  • و کلُّ جواد جاد بالمال إنَّما***قُصاراه أن یستنَّ فی الجود ما سَنّا
  • و کلُّ مدیحٍ قلتُ أو قال قائلٌ***فإنَّ أمیرالمؤمنین به یُعنی
  • سیَخسَـر مَن لم یعتصم بولائه***و یَقرع یومَ البعث مِن ندمٍ سِنّا»
  •  و در بیت 86 تا 90 گوید:

  • «و قالوا رسول الله ما اختار بعده***إمامًا لنا لکن لأنفسنا اخترنا
  • فقلنا إذن أنتم إمامُ إمامکم***بفضل من الرَّحمن تِهتُم و ما تِهنا
  • و لکنّنا اخترنا الّذی اختار ربُّنا***لنا یوم خُمٍّ لا ابتدعنا و لا جُرنا
  • سیجمَعنا یوم القیامة ربُّنا***فتُجزَون ما قلتم و نُجزیٰ بما قلنا
  • هدَمتم بأیدیکم قواعدَ دینکم***و دینٌ علیٰ غیر القواعد لا یُبنیٰ»1
    1. . در ریحانة الأدب، ج 4، ص 99 به نقل از مناقب ابن‌شهر‌آشوب، ج 1، ص 258 این‌طور آورده است:
      «و قالوا رسول الله ما اختار بعده *** إمـامًا و لکنّا لأنفسنا اخترنا
      أقمنا إمامًا إن أقام علی الهدی *** أطعنا و إن ضَلّ الهدایةَ قَوَّمْنا
      فقلنا إذا أنتم إمامُ إمامکم *** بحمدٍ من الرّحمن تِهتُم و لا تِهنا
      و لکنّنا اخترنا الّذی اختار ربّنا *** لنا یوم خمّ ما اعتدینا و لا حلنا
      سیجمَعنا یوم القیامة ربُّنا *** فتجزَون ما قلتم و نُجزیٰ الّذی قلنا
      و نحن علی نورٍ من الله واضحٌ *** فیا ربّ زدنا منک نورًا و ثبّتنا»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

155
  •  و در آخر قصیده در بیت 98 تا 106 گوید:

  • «فصاحة شعری مُذ بدَت لذوی الحِجی***تمثَّلت الأشعار عندهُم لَکَنا
  • و خیرُ فنون الشّعر ما رقَّ لفظه***و جلَّت معانیه فزادت بها حسنا
  • و للشّعر علمٌ إن خلا منه حرفه***فذاک هَذاءٌ‌ فی الرّؤúس بلا معنی
  • إذا ما أدیبٌ أنشد الغثَّ خِلتُه***من الکرب و التّنغیص قد أُدخِل السّجنا
  • إذا ما رأوها أحسن النّاس منطقًا***و أثبتهم حدثًا و أطیبهم لحنا
  • تلذّ بها الأسماع حتَّی کأنَّها***ألذُّ من أیّام الشّبیبة أو أهنی
  • و فی کلِّ بیت لذّةٌ مُسْتجدَّةٌ***إذا ما انتشاه قیل: یا لیته ثنّیٰ!
  • تقبَّلها ربّی و وفّیٰ ثوابَها***و ثَقَّل میزانی بخیراتها وزنا
  • و صلّی علی الأطهار من آل احمدٍ***إلهُ السّماء ما عَسعس اللّیلُ أو جَنّا»1
  • علی بن حَمّاد عَدَوِی عَبدی

  •  أبوالحسن علی بن حمّاد عدَویّ عبدیّ بصریّ (ابن‌حمّاد عبدیّ) از بزرگان شعرای اهل بیت در قرن چهارم است؛ اشعار قوی و عمیق و جالب و جاذب دارد، بسیار روان و سلیس و پر معنا و رشیق است. قدری از اشعار او را در الغدیر، جلد 4

    1. جنگ 15، ص 197 ـ 201.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

156
  • از صفحه 141 الی 171 آورده است، بعضی از آنها در مرثیۀ حضرت اباعبدالله الحسین سیّدالشّهدا علیه السّلام است که مناسب است به طور لطیف شرح و ترجمه شود و لغات آن معنا گردد، و با قصیده دعبل و کمیت و اشعار دوازده بند مرحوم بحرالعلوم که در همین کتاب آورده‌ایم، طبع و نشر شود.

  •  از جمله، قصیده‌ای که بدین بیت استفتاح می‌شود، صفحه 156:

  • «أسائِلَتی عمّا أُلاقی من الأسیٰ***سَلی اللَّیلَ عنّی هل أُجَنُّ إذا جَنّا»
  •  و از جمله در صفحه 162:

  • «للّه ما صنعت فینا یدُ البینِ***کم من حشًا أقرحت منّا و من عینِ»
  •  و از جمله در صفحه 164:

  • «حیَّ قبرًا بکربلا مستنیرا***ضمَّ کنزَ التُّقی و علمًا خطیرا»
  •  و از جمله در صفحه 168:

  • «هنَّ بالعید إن أردتَ سوائی***أیُّ عیدٍ لمستباح العزاءِ»1
  • علیّ بن محمّد التِّهامیّ

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 215: «و منهم: التهامیّ، علیّ بن محمّد بن الحسن بن محمّد بن الحسن بن عبدالعزیز الکاتب التهامیّ، ثمّ العاملیّ الشامیّ الإمامیّ. قال الشّیخ الحرّ فی أمل الآمِل فی علماء جبل عامل: ”کان فاضلًا عالمًا شاعرًا

    1. جنگ 8، ص 104.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

157
  • أدیبًا مُنشِئًا بلیغًا، له دیوان شعر حسن.“»

  •  صفحة 216: «و ذکَره ضیاء‌الدّین فی نسمة السّحر فی ذکر من تَشَیّع و شعر، و أجاد فی الثّناء علیه فی ترجمته و ذکر قصیدته فی رثاء‌ ولده الصّغیر المشهورة، أوّلها:

  • حُکم المنیّة فی البریّة جاری***ما هذه الدُّنیا بدار قرار
  • و مکلّف الأیّام ضدّ طباعها***متطلّبٌ فی الماء جذوة نار
  • طُبِعَت علی کدرٍ و أنت تریدها***صَفْوًا من الأقذاء1 و الأکدار
  • و إذا رجَوت المستحیل فإنّما***تبنِی الرّجاء علی شفیرٍ هار
  • إنّی لأرحَم حاسدی لِحَرِّ ما***ضمِنت صدورهم من الأوغار
  • نظَروا صنیع الله بی فعیونهم***فی جنّة و قلوبهم فی نار
  • یا کوکبًا ما کان أقصـر عمره***و کذاک عمر کواکب الأسحار
  • جاورتُ أعدائی و جاور ربَّه***شتّان بین جواره و جوار
  • و تلهُّبُ الأحشاء شَیَّبَ مفرقی***هذا الشُّواظ دخان تلک النّار“»2
  • علیّ‌ بن محمّد السُّمَیْریّ، أبوالحسن

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 412:]

  •  «و منهم: أبوالحسن علیّ بن محمّد السُّمَیریّ3 ـ رضی الله عنه ـ کان حجّة المولی علی المؤمنین؛ عالمًا، ربّانیًّا، زاهدًا، ورعًا، ‌شیخنا فی الحدیث و الفقه؛ کان المرجع بعد الشّیخ أبی‌القاسم الحسین بن روح ـ رضِی الله عنه ـ و باب الأحکام للطّائفة. و له

    1. النهایة: الأقذاء جمعُ قذًی و القذیٰ جمع قذاة و هو یقع فی العین و الماء و الشراب من ترابٍ أو تبنٍ أو وسخٍ أو غیر ذلک. (محقّق)
    2. جنگ 24، ص 313.
    3. . در تأسیس الشّیعة ضبط السُّمَیْری دارد، امّا در تنقیح المقال، ج 2، ص 305 السَّمُری آمده است. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

158
  • حکایات و کرامات و مکاشفات رواها الثّقات. و توفّی فی النّصف من شعبان سنة تسع و عشرین و ثلاث‌‌مائة.»1

  • علیّ بن محمّد، المعروف بالشّریف ابوالحسن الحِمّانیّ

  • شعر راقی او: لقد ‌‌‌فاخَرَتنا من قُرَیشٍ عِصابة‌ٌ

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 216:] «و منهم: الشّریف أبوالحسن علیّ بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن زید بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی‌طالب، الحسینیّ الکوفیّ الحَمّانیّ.

  •  قال صاحب نسمة السّحر: ”فاضلٌ، کفاه شعره فی الحماسة و الغزل عن الألحاظ و الثُّغور، و کادت الجواری الکنّس حسدًا لفکرته أن تغور، له کلّ معنی ترک ذا الفطنة معنا، فهو أحلی من التّهویم إلی المقلة الوسناءِ و أسْنا.“

  •  قال یاقوت الحمویّ: ”کان فی العلویّة من الشّهرة فی الشّعر و الأدب و الطّبع، کعبدالله بن المعتزّ فی العبّاسیّة، و کان یقول:

  •  أنا شاعر و أبی شاعر و جدّی شاعر إلی أبی‌طالب.“

  •  قلت: کان أشعر أهل زمانه بشهادة إمام زمانه. قال علیّ بن محمّد النّدیم: 

  •  دخلت علی المتوکّل و عنده ابن‌الرّضا علیه السّلام، فقال: ”یا علیّ! مَن أشعرُ النّاس فی زماننا؟“ فقلتُ: ”البحتریّ.“ قال: ”و بعده؟“ قلتُ: ”ولَدُ مروان بن أبی‌حفصة، خادمُک و عُبَیدُک.“ فالتفت إلی ابن‌الرّضا علیه السّلام و قال: ”یابن عمّ! مَن أشعر زماننا؟!“ قال علیه السّلام: ”علیّ بن محمّد العلویّ.“ قال: ”و ما تحفظ من شعره؟“ قال علیه السّلام: ”قوله:

    1. جنگ 24، ص 355.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

159
  • لقد فاخَرتنا من قریش عصابةٌ ** بمطِّ خدودٍ و امتداد الأصابع

  • فلّما تنازعنا القضاء قـضیٰ لنا ** علیهم بما تهوی نداء الصَّوامع“

  •  یعنی المساجد. قال المتوکّل: ”و ما معنی نداء الصَّوامع؟“ قال: ”أشهد أن لا إله إلّا الله و أنّ محمّدًا رسول الله.“ قال: ”و أبیک إنّه لأشعر النّاس“.

  •  حکاه الإمام إبراهیم بن محمّد البیهقیّ فی کتابه، کتاب المحاسن و المساوی فی باب محاسن الافتخار بالنبیّ صلّی الله علیه و آله.»1

  • علیّ بن محمّد، أوحد الدّین الأنوریّ الشّاعر

  • ریاض العلماء او را به تشیّع ذکر کرده است

  •  صفحة 181: «و منهم: الأنوریّ الشّاعر، و یعرف بالحکیم الأنوریّ. له رسالة فی العروض و القافیة، و له البشارات فی شرح الإشارات لابن سینا. قال المولی عبدالله فی ریاض العلماء فی فصل ألقاب علماء الشّیعة: ”الأنوریّ هو الحکیم من أفاضل الحکماء المشاهیر الماهر فی صناعة النّحو، الشّاعر بلغة الفرس، المعروف عند الخاصّ و العامّ، الملقّب بالأنوریّ. نصّ جماعة علی تشیّعه. له کتاب البشارات فی شرح الإشارات للشّیخ الرّئیس فی الحکمة ـ و رأیت ذلک الشّرح ببلدة تبریز ـ و له أیضًا رسالة مختصرة فی العروض و القوافی ـ رأیتهما فی بلدة رَشْت من بلاد جیلان ـ“ ثمّ ذکر أبیاتًا من شِعره هی نصٌّ فی تشیّعه.

  •  و أظنّ أنّ وفاته کانت سنة 547؛ و فی عصره انتقلت السّلطنة إلی جنکیزخان التّتار، فلاحِظ.»2

    1. جنگ 24، ص 314.
    2. جنگ 24، ص 301.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

160
  • علیّ بن أبی‌حمزة بَطائنی

  •  یکی از بزرگان و وکلای حضرت موسی بن جعفر و از دعائم فرقۀ‌ واقفیّه، علیّ بن أبی‌حمزۀ بطائنی است که ما برای شاهد و نمونه، مطالبی را اجمالاً دربارۀ او در اینجا ذکر می‌‌کنیم.

  •  در رجال مامقانی، تنقیح المقال، جلد دوّم، صفحه 260 فرموده است که: «ایشان که اسم پدرش سالم است، شیخ طوسی او را از اصحاب حضرت صادق و حضرت کاظم علیهما السّلام شمرده و گفته است: ”او از واقفیّه است.“»1

  • و قال النجاشیّ: «روی عن أبی‌عبد‌الله، و روی عن أبی‌الحسن، ثمّ وَقَف و هو أحد عُمُد الواقفة.2»

  •  و فی الخلاصة‌ مثله مضیفًا إلی ذلک قوله: «قال الشّیخ الطّوسی (ره) فی عدّة مواضع: ”أنّه واقفیٌّ“ و قال أبو‌الحسن علی بن حسن بن فضّال: ”علیّ بن أبی‌حمزة کذّابٌ متّهمٌ مَلعونٌ قد روَیتُ عنه أحادیث کثیرة و کتَبتُ عنه تفسیر القرآن من أوّله إلی آخره إلّا أنّی لا أستحلّ أن أروِی عنه حدیثًا واحدًا.“ و قال ابن‌الغضائری: ”علی بن أبی‌حمزة ـ لعَنه الله ـ أصلُ الوقف و أشدُّ الخلق عداوةً للمولی (یعنی الرّضا علیه السّلام) بعد أبی‌ابراهیم علیه السّلام.»3 ـ انتهی ما فی الخلاصة. انتهی موضع الحاجة.

  • و سپس روایاتی را شاهد مطلب می‌آورد که ما بعضی از آنها را در اینجا می‌آوریم، و این روایات در رجال کشّی است.

  •  فمنها ما رواه «عن محمّد بن الحسین [الحسن] قال حدّثنی أبو‌علیّ الفارسیّ، عن محمّد بن عیسی، عن یونس بن عبد‌الرّحمن، قال: دخَلت علی الرّضا علیه السّلام فقال:

    1. تنقیح المقال، ج 2، ص 260.
    2. رجال النجاشی، ص 249.
    3. الخلاصة، ص 231، با قدری اختلاف.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

161
  • مات علیّ بن أبی‌حمزة؟“ قلت: نعم. قال: ”دخل النّار!“ ففزِعتُ من ذلک.

  • قال: ”أما إنّه سُئل عن الإمام بعد موسی علیه السّلام، فقال: إنّی لا أعرف إمامًا بعده. فضُرِب فی قبره ضربة اشتعل قبره نارًا.“»1

  •  و منها: «ما رواه عن حمدویه، قال: حدّثنی الحسن بن موسی، عن داود بن محمّد، عن أحمد بن محمّد بن أبی‌نصر، قال: وقف أبوالحسن الرّضا علیه السّلام فی بنی‌زریق فقال لی و هو رافع صوته: ”یا أحمد!“ قلتُ: لبیک. قال: ”إنّه لمّا قُبض رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم جَهَد النّاسُ فی إطفاء‌ نور الله، فأبی الله إلّا أن یُتمّ نورَه بأمیرالمؤمنین علیه السّلام؛ فلمّا تُوُفّی أبوالحسن علیه السّلام جَهَد علیُّ بن أبی‌حمزة فی إطفاء نور الله، فأبی الله إلّا أن یتمّ نوره. و إنَّ أهل الحقّ إذا دخَل فیهم داخل، سرّوا به و إذا خرج منهم خارج، لم یجزعوا علیه، و ذلک أنّهم علی یقینٍ من أمرهم؛ و إنّ أهل الباطل إذا دخل فیهم داخل، سرّوا به و إذا خرَج منهم خارج، جزَعوا علیه، و ذلک أنّهم علی شکٍّ من أمرهم؛ إنّ الله جلّ جلاله یقول: ﴿فَمُسۡتَقَرّٞ وَمُسۡتَوۡدَعٞ﴾.2 قال: ثمّ قال أبو‌عبد‌الله علیه السّلام: ”المستقرّ الثابتُ و المستودع المعارُ.“»3

  •  و منها: «ما رواه عن علیّ بن محمّد، قال: حدّثنی محمّد بن أحمد، عن أحمد بن الحسین، عن محمّد بن جمهور، عن أحمد بن الفضل، عن یونس بن عبد‌الرّحمن، قال: مات أبو‌الحسن علیه السّلام و لیس من قوّامه أحد إلّا و عنده المال الکثیر، و کان ذلک سبب وقفهم و جحودهم موتَه؛ و کان عند علیّ بن أبی‌حمزة ثلاثون ألف دینار.»4

    1. رجال الکشی، ص 444، با قدری اختلاف.
    2. . سوره أنعام (6) آیه 98.
    3. رجال الکشّی، ص 444.
    4. همان، ص 493، با قدری اختلاف.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

162
  •  و منها: «ما رواه علی بن محمّد، قال: حدّثنی محمّد بن أحمد، عن أبی‌عبد‌الله الرّازی، عن أحمد بن أبی‌نصر، عن محمّد بن الفضیل، عن أبی‌الحسن الرّضا علیه السّلام، قال: قلت: جعلت فداک! إنّی خلّفت ابن أبی‌حمزة و ابن‌مهران و ابن أبی‌‌‌سعید أشدَّ أهل الدّنیا عداوةً لِلّه. قال: فقال: ”ما ضرّک من ضلّ إذا اهتدیتَ؛ إنّهم کذّبوا رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، و کذّبوا أمیر‌المؤمنین علیه السّلام، و کذّبوا فلانًا و فلانًا و کذّبوا جعفرًا و موسی و لی بآبائی علیهم السّلام أُسوة.“

  •  قلت: جعلت فداک! إنّا نروی أنّک قلت لابن مهران: أذهب الله نور قلبک و أدخل الفقر بیتک! فقال: ”کیف حاله و حال بِرّه؟“ قلت: یا سیدی! أشدُّ حال، هم مکروبون ببغداد و لم یقدر الحسینُ أن یخرج إلی العمرة.

  •  فسکت و سمعته یقول فی ابن‌أبی‌حمزة: ”أما استبان لکم کذبه؟ أ لیس هو الّذی یروی أنّ رأس المهدیّ یُهدیٰ إلی عیسی بن موسی و هو صاحب السُّفیانیّ، و قال: إنّ أباالحسن یعود إلی ثمانیة ‌أشهر؟»1

  •  و منها: «ما رواه بسندٍ عن إسماعیل بن سهل فی حدیث أسبقنا نقله‌ فی ترجمة الحسن بن أبی‌سعید المکاریّ، تضمّن مکالمة ‌علیّ بن أبی‌حمزة هذا مع الرّضا علیه السّلام، و إنکاره إمامته و وقفه علی أبیه الکاظم علیه السّلام و إنکاره موته.»2

  •  تا اینجا بعضی از روایات وارده در رجال کشّی را نقل کردیم، و سپس مرحوم ما‌مقانی بعضی از روایات وارده از شیخ در کتاب غیبت را نقل می‌‌کند که شدّت عناد او را نسبت به حضرت ثامن الحجج می‌رساند، با آنکه قبلاً معترف به وصایت آن حضرت بوده است.

    1. همان، ص 405.
    2. همان، ص 463.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

163
  •  و در [تنقیح المقال، جلد 2] صفحه 262 ذکر می‌کند که:

  •  «و رویٰ فی العیون فی الصّحیح عن الحسن بن علیّ الخزّاز، قال: خرَجنا إلی مکّة و معنا علیّ بن أبی‌حمزة و معه مالٌ و متاعٌ، فقلنا: ما هذا؟ فقال: ”هذا للعبد الصّالح علیه السّلام، أمَرَنی أن أحمله إلی علیٍّ ابنِه، و قد أوصیٰ إلیه.“ ثمّ قال: قال مصنّف هذا الکتاب، رضی الله عنه: ”إنّ علیّ بن أبی‌حمزة أنکر ذلک بعد وفات موسی و حبس المال عن الرّضا علیه السّلام.“»

  •  باری با مطالعه احوال واقفیّه و عناد رؤسای آنان نسبت به حضرت امام رضا علیه السّلام غربت آن حضرت در آن عصر شدّت ـ که عصر هارون الرّشید و سپس مأمون الرّشید است ـ خوب ظاهر می‌گردد.1

  • عمار بن یاسر

  • [قاتل عمار بن یاسر]

  •  ابن‌تیمیّه در جلد 3 از منهاج السُّنّة، صفحۀ 221 گوید:

  •  «و إنّ قاتل عمّار بن یاسر هو أبوالعادیة، و کان ممّن بایع تحت الشّجرة، و هم السّابقون الأوّلون؛ ذکر ذلک ابنُ‌حزم و غیرُه.»2

  • عمر بن عبدالعزیز

  •  در تنقیح المقال، جلد 2، صفحه 345 در ترجمۀ احوال عُمَر بن عبدالعزیز بن مروان بن الحکم بن أبی‌العاص بن أُمَیَّة‌ بن عبد شمس گوید:

    1. جنگ 7، ص 279 ـ 282.
    2. جنگ 16، ص 143.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

164
  • «وقَع فی طریق الصّدوق (ره) فی باب وجوب الجمعة و فضلها، و هو خیر بنی‌مروان؛ کانت أُمّه أُمَّ عاصم، بنتَ عاصم بن عمر بن الخطّاب. تُوُفّی و هو ابن تسعة و ثلاثین سنة.»

  •  سیّد رضی در مرگ او چند شعری گفته؛ و از برداشتن سبّ امیرالمؤمنین، از او تحسین کرده است. از حضرت سجّاد علیه السّلام در بصائر الدّرجات روایتی را از عبدالله بن عطاء‌ تمیمی نقل می‌کند که دلالت بر ذمّ و قدح او دارد، و در آن روایت است که: ”به‌واسطۀ مردنش اهل آسمان او را لعنت می‌فرستند، و اهل زمین بر او استغفار می‌کنند.“1»2

  • عمر بن علیّ بن الحسین بن علیّ علیهم السّلام

  • روایت دربارۀ انحراف عقیدتی عُمَر بن علیّ بن الحسین

  •  [الطّبقات الکبری، مجلّد 5، صفحة 324:]

  •  «ابن حسین بن علیّ بن أبی‌طالب بن عبدالمطّلب؛ و أُمّه أُمّ‌ولد... .

  •  قال: أخبَرنا شبابة بن سوّار، قال: أخبرنا فُضیل بن مرزوق، قال: 

  •  ”سألتُ عمرَ بن علیّ و حسین بن علیّ ـ عَمَّیْ جعفر ـ ، قلت: هل فیکم أهل البیت إنسانٌ مفترضةٌ طاعتُه، تعرفون له ذلک؛ و من لم یعرف له ذلک فمات، مات میتةً‌ جاهلیة؟

  •  فقالا: لا والله! ما هذا فینا! من قال هذا فینا، فهو کذّاب!“

  •  قال: ”فقلت لعمَر بن علیّ: رحمک الله! إنّ هذه منزلة تزعمون أنّها کانت لعلیّ، إنّ النبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم أوصیٰ إلیه؛ ثمّ کانت للحسن، إنّ علیًّا أوصیٰ

    1. بصائر الدرجات، ج 1، ص 170.
    2. جنگ 16، ص 131.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

165
  • إلیه؛ ثمّ‌ کانت للحسین، إنّ الحسن أوصیٰ إلیه؛ ثمّ‌ کانت لعلیّ بن الحسین، إنّ الحسین أوصیٰ إلیه؛ ثم کانت لمحمّد بن علیّ، إنّ علیًّا أوصیٰ إلیه.

  •  فقال: والله لمات أبی، فما أوصیٰ بحرفین؛ قاتلهم الله! والله إنْ‎ْ هؤلاء إلّا متأکّلون بنا! هذا خُنَیس الخُرؤ، ما خنَیس الخرؤ؟!“

  •  قال: ”قلت: المعلّی بن خُنیس؟

  •  قال: نعم، المعلّی بن خنیس؛ والله لفکرت علیٰ فراشی طویلًا، أتعجّب من قومٍ لبّس الله عقولَهم حین أضلّهم المعلّی بن خنیس!“»1

  • عَمرُو بن حُجر الکندی (المعروف بِامرؤ القیس)

  •  ملاّ جلال الدین عبدالرّحمن سیوطی در کتاب المِزهَر، جلد 2، صفحه 480 گوید:

  •  «و قال محمّد بن أبی‌الخطّاب فی کتابه الموسوم بجمهرة أشعار العرب

  •  ”إنّ أباعبیدة قال: أصحاب السَّبع الّتی تسمّی السِّمط: امرؤُ القیس و زُهَیر و النّابغَة، والأعْشی، و لَبید، و عَمرو بن معدی کَرَب، و طَرَفَة.“»2

  •  و در صفحه 481 گوید: «و کتب الحجّاج بن یوسف إلی قُتیبة بن مسلم یسأله عن أشعر الشّعراء فی الجاهلیّة و أشعر شعراء وقته، فقال:

  • ”أشعر الجاهلیّة امرؤ القیس، و أضربهم مثلًا طَرَفَة؛ و أمَّا شعراءُ الوقتِ فالفرزدق أفخرُهم، و جریرٌ أهْجاهم، و الأخطلُ أوصفهم.“»3

    1. جنگ 24، ص 383.
    2. المزهر، ج 2، ص 406.
    3. همان.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

166
  •  در مجموعه اشعاری که با معلّقات سبع در یک مجلّد تجلید و صحافی شده است و به طبع سنگی مطبوع، و صفحه‌هایش شماره‌گذاری ندارد، در ورق ماقبل آخر از آن گوید:

  •  «قال امرؤُ القَیس، عَمرُو بن حُجر الکندی:

  • دَنَت السّاعةُ و انْشَقَّ القَمَرْ***عن غزالٍ صاد قَلبی و‌ نَفَرْ
  • أحوَرٌ قد حِرتُ فی أوصافِهِ***ناعِسُ الطَّرفِ بِعَینَیهِ حِوَرْ
  • مَرَّ یَومَ العیدِ فی زینَتِهِ***فَرَمانی فَتَعاطیٰ و عَقَرْ
  • بِسِهامٍ مِن لِحاظٍ فاتِکٍ***فتَرَکْنی کَهَشیمِ المُحتَظَرْ
  • و إذا ما غابَ عَنّی ساعَةً***کانَتِ السّاعَةُ أدهیٰ و أمَرّ
  • کَتَبَ الحُسنُ علی وَجنَتِهِ***بِرَحیقِ المِسکِ سَطرًا مُختَـصَرْ
  • عادَةُ الأقمارِ تَـسری فی الدُّجیٰ***فَرَأینا اللّیلَ یَسـری فی القَمَرْ
  • بِالضُّحیٰ و اللَّیل فی طُرَّتِهِ***فرقة ذَا النّورِ کَم شَیءٍ زَهَرْ
  • قُلتُ إذ شَقَّ العِذارُ1 خَدَّهُ***دَنَتِ السّاعَةُ و انْشَقَّ القَمَرْ2
  •  و له أیضًا:

  • أقبَلَ و العُشّاقُ مِن خَلفِهِ***کَأنَّهم مِن حَدَبٍ یَنسِلونَ
  • و‌ جاءَ یَومَ العیدِ فی زینَتِهْ***لِمِثْلِ ذا فَلیَعمَلِ العامِلون»3
  •  جرجی زیدان در تاریخ آداب اللغة العربیّة، طبع ثالث مطبعۀ هلال، در صفحه 92 الی 96 از جلد 1 گوید:

  •  «توفّی نحو سنة 560 میلادی. هو أشهر شعراء الجاهلیّة و أشرفهم أصلًا و

    1. التهذیب: «عذار اللجام: ما وقع منه علی الخدّ.» (محقّق)
    2. . قابل ذکر است حضرت علاّمه طهرانی ـ رضوان الله علیه ـ همین ابیات را با قدری اختلاف در ص 177 آورده‌اند. [محقّق]
    3. تعلیقات النّقض، ج 4، ص 1234.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

167
  • أرفعهم منزلَةً، یتّصل نسبه بملوک کِندَة و هم فی قول العرب بطن من کهلان، و کانوا یقیمون فی البحرین و المُشَقَّر1 ثم أجْلَوا عنهما إلی [منازل] کندة فی حضرموت، و إلیه ینسبون. أقاموا هناک دَهرًا یتولّون بعضَ مناصب الدَّولة علی عهد التابعة الحمیریّین و قد ضاع أکثر أخبارهم.»

  •  إلی أن قال: «و کان امرؤ القیس قوِیَّ الشّاعریّة، و لولا ذلک لم یقل شعرًا؛ لأنّ الملوک کانوا قبله یأنفون من قوله، و لکنّه کان مطبوعًا علیه یقوله. و أبوه حیّ، و کثیرًا ما زجره و هو یعصاه، حتّی اضطر أبوه أنْ یبعده عنه؛ فلم یبال بل جعل یجول فی الأحیاء مع بعض الأخلاط من شذاد العرب من طیّ و کَلْب و بکر بن وائل، فإذا صادف غدیرًا أو روضةً أو موضعَ صیدٍ أقام فذبح لمن معه فی کلِّ یومٍ و خرج إلی الصّید فتصیّد ثمّ عاد فأکل و أکلوا معه و شرب الخمر و سقاهم و غَنَّتْه‌ قِیَانُهُ. و لا یزال کذلک حتّی ینفد ماء ذلک الغدیر ثمّ ینتقل عنه إلی غیره.

  •  فلمّا أُتی نعی أبیه کان بدَمّون من أرض الیمن، فغضب غضبًا شدیدًا و غضبه هاج شاعریّته، و أسفاره فی البلاد زادت اختباره. و لعلّه جاء بلادَ الرّوم قبل سفرته الأخیرة، و الأسفار توسِّع الخیالَ الشِّعریّ، و إذا عاشر النّاس و خالطهم اطّلع علی آدابهم و استفاد معانی جدیدةٍ أو تتفتّق قریحته فتستنبط صورًا جدیدةً، و ذلک من الأسباب الّتی جعلت امرَأ القیس یسبق إلی أشیاءَ فی الشّعر لم تکن معروفةً قبله و تبِعه الشُّعراء فیها.

  •  و إذا أمعنتَ النَّظر فی ما استنبطه من المعانی أو الأسالیب، رأیتها من ثمار الأسفارِ و سَعَة الاطّلاع. فمنها استیقاف الصَّحْب فی الدّیار کقوله: ”قفا نبکِ“ ـ الخ،

    1. شمس العلوم: «المُشَقَّر: حصن لکندة بالبحرین.» (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

168
  • فإنّه طبیعیٌّ فیمن قضی معظم حیاته فی تودیع دیارٍ و استقبال دیارٍ؛ و قد کان ألوفًا دقیقَ الشُّعورِ إذا أقام فی المکان ألِفه، و إذا عاشر الرّجل کلِف به.1

  •  و منها دقّة وصفه و إجادته، علی الخصوص فی وصف الفَرَسَ و النّاقَة، و هذا طبعًا من ثمار الأسفار؛ لأنّه کان یقضی السّاعات و الأیّام علی فرسه، لا شیءَ یشغله عنه مع تعلّقه به، لأنّه أکبر مساعد له علی النَّجاة فی فراره من أعدائه، و لذلک فلا تکاد تقرأ له قصیدةً إلّا وجدتَ فیها أبیاتًا یصف فیها فرسَه أو ناقَته. و قد فَتَقَت الأسفارُ و المعاشرة قریحَته لاستنباط المعانی أو اقتباسها؛ فمن ذلک قولُه فی قصیدته البائیّة الّتی یصف بها الفراق و ناقته و فرسه، مطلعها: 

  • تَبَصَّر خلیلی هل تـری من ظَعائنِ***سَلَکْنَ‌ ضحیّا بین حزمی شعبعب»2
  •  إلی أن قال: «و هو أوّل من وصف النّساءَ بالظّباء و المهیٰ، و شَبَّه الخَیلَ بالعُقْبان و العصی، و فرّق بین النسیبِ و سواءٍ ‌فی القصیدة، و قَرَّبَ مَآخِذَ الکلام فَقَیَّد الأوابد، و أجاد الاستعارة و التَّشبیه.»3

  •  إلی أن قال: «مُعَلَّقته و سبب نظمها:

  •  أمّا معلّقته فقد نظمها فی وصف واقعة جرتْ له مع حبیبته و ابنة عمّه: عُنَیزَة، بنت شرحبیل، و خطَر علیه لقاؤها و لعلّهم منعوه منها لما کان من رغبته فی الشِّعر.

  •  أمّا هو فکان یسترق الفُرَص لملاقاتها، فاغتنم فرصةَ ظَعن الحیّ و کانوا إذا ظعنوا مشی الرِّجال أوّلًا ثمّ النّساء، فتخلّف امرؤ القیس عن الرِّجال و تربّص حتّی ظعنت النّساء. و کان فی طریق الظاعنین غدیرٌ یسمّیٰ دارةَ جُلْجُل فی منازل کندة

    1. المصباح المنیر: «کلِفتُ به کَلَفًا فأنا کلِفٌ (من باب تَعِبَ): أحببتُه و أُولعتُ به.» (محقّق)
    2. دیوان امرئ‌القیس، ج 1، ص 11.
    3. . المزهر، ج 2، ص 239.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

169
  • بنجدٍ، فَسَبَقَهنَّ امرؤالقیس إلی الغدیر و فیهنّ عُنَیزة، فنزعن ثیابهنّ و نزلن فی الماء فبرز هو من مَخبئه و جمع الثّیاب و جلس علیها و حلف أنَّه لا یعطی الواحدةَ منهنّ ثیابها إلّا إذا خرجت إلیه عاریةً.

  •  فخرجن و بقیت عُنَیزةٌ و أقسمت علیه أن یعدل عن شرطه، فأبی و ألحَّ علیها بالخروج، فخرجت ثمّ دفع إلیها ثیابها فلبستها، و اجتمع النّسوة علیه و أخذن یُعَنّفنَه و قلن له: ”إنَّکَ أخَّرتَنا عن الحَیِّ و جَوَّعتَنا!“

  •  فقال: ”سَأعقر لَکُنّ راحِلَتی تَأکُلْن منها“ فعقرها و أَتَین بالحطب و جعلن یشوین اللّحم حتّی شبعن، و کان معه رِکوةٌ فیها خمرٌ فسقاهنّ منها.

  •  فلمّا ارتحلن احتملن أمتعته علی رواحِلهن و بقی هو لا مرکب له، فقال لعنیزة: ”لابُدَّ لک من أنْ تحملینی!“ و ساعده صواحبها علی طلبه، فحملته علی مُقَدَّم هُودَجها فجعل یدخل رأسه من الهودج یُقبّلها و یحادثها ثمّ نظم معلّقته، و مطلعها:

  • قفا نَبْکِ مِن ذِکْرَی حَبیبٍ و مَنزِل***بِسِقطِ اللَّوی بین الدَّخولِ فَحوملِ1
  •  وصف بها ما تقدّم أحسن وصفٍ، و هی مُدْرجةٌ مع سائر المعلّقات فی کتاب شرح عدّة شروح2

  •  و دهخدا در لغت‌نامه، جلد 8 ، صفحه 182 نام او را جندح یا سلیمان ذکر کرده است و گفته است: «وی را بزرگ‌ترین شاعر دورۀ جاهلیّت شمرده‌اند، و وفاتش را از 540 تا 566 میلادی دانسته است.» و در شرح حال وی مختصری نگاشته است.

  •  امّا أبوالفرج اصفهانی در کتاب أغانی، از طبع دارالکتب المصریّه 1936 میلادی

    1. دیوان امرئ‌القیس، ج 1، ص 1.
    2. تاریخ آداب اللغة العربیّة، ج 1، ص 107 ـ 112.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

170
  • در جلد نهم از صفحه 77 تا صفحه 107 به طور تفصیل در أحوال و جریان‌های او و اشعار او داد سخن داده است و گفته است:

  • «قال الأصمعی: هو امرؤ القیس بن حُجر بن الحارث بن عمرو بن حُجر آکِلِ المُرارِ بن معاویة بن ثَوْر، و هو کِنْدة.»1

  • از جمله در صفحه 78 گوید: «و یُکنّیٰ امرؤ القیس [امرَأ القیس] ـ علی ما ذکره أبوعُبیدة ـ أباالحارث؛ و قال غیره: یُکنّیٰ أباوَهْبٍ. و کان یقال له: المَلِکُ الضِّلِّیل، و قیل له أیضًا: ذوالقروح، و إیّاه عنی الفرزدق بقوله:

  • وَهَب القصائدَ لی النَّوابغُ إذ مَضَوْا***و أبو یزید و ذوالقروح وَ جرْوَلُ2
  •  یعنی بأبی‌یزید المُخَبَّلَ السَّعدیّ، و جَرْول الحُطَیئة.»3

  •  و از جمله در صفحه 79 گوید: «کان عمرو بن حُجْر (جدّ أعلای امرؤالقیس) و هو المقصور مَلِکًا بعد أبیه، و کان أخوه معاویة و هو الجَون4 علی الیمامة و أُمُّهما شُعْبة بنت أبی‌مُعاهِر بن حَسّان بن عمرو بن تُبَّع. و لمّا مات، مَلَک بعده ابنُه الحارث و کان شدیدَ الملک بعید الصِّیت. و لمّا مَلَک قُباذُ بن فَیْروز، خرج أیّام ملکه رجل یقال له مَزْدَک، فدعا النّاس إلی الزّندقة و إباحة الحُرَم و ألّا یمنع أحد منهم أخاه ما یریده من ذلک.

  •  و کان المُنذِر بن ماء السّماء یومئذٍ عاملًا علی الحِیرَة و نواحیها، فدعاه قُباذُ إلی الدّخول معه فی ذلک فأبی. فدعا الحارثَ بن عمرو (جدّ امرؤالقیس) فأجابه فشدَّد له

    1. الأغانی، ج 9، ص 55.
    2. دواوین الشعر العربی علی مرّ العصور، ج 39، ص 172.
    3. الأغانی، ج 9، ص 55.
    4. . و فی الاصول: الجوف.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

171
  • مُلکَه، و أطرد1 المُنذِرَ عن مملکته و غلَب علی ملکه.

  •  و کانت أُمُّ أنوشِرْوانَ بین یدی قُباذَ یومًا فدخل علیه مَزْدَک، فلمّا رأیٰ أُمَّ أنوشروان قال لقباذ: ”ادفعها لی لأقضیٰ حاجتی منها!“ فقال: ”دُونَکَها.“

  •  فوثب إلیه أنوشروان فلم یزل یسأله و یَضْرَع إلیه أن یهَبَ له أُمَّه، حتّی قَبَّل رِجْلَه فترکها له، فکانت تلک فی نفسه. فهلکَ قُباذُ علی تلک الحال، و ملک أنوشِروانُ فجلس فی مجلس المُلک، و بلغ المُنذِرَ هلاکُ قُباذَ فَأقبل إلی أنوشروان و قد علم خلافَه علی أبیه فیما کانوا دخلوا فیه. فأذِن أنوشروانُ للنّاس، فدخل علیه مَزدَک ثمّ دخل علیه المُنذِرُ.

  •  فقال أنوشروان: إنّی کنت تَمنَّیت أُمنیّتین أرجوا أن یکون الله قد جَمَعهما لی.

  •  فقال مَزْدَک: و ما هما أیُّهَا الملک؟!

  •  قال: تمنّیت أن أملِک فأستعملَ هذا الرَّجل الشریفَ (یعنی المنذِر) و أن أقتل هؤلاء الزَّنادِقَة.

  •  فقال له مَزْدَک: أوَ تستطیع أن تقتل النّاسَ کُلَّهم؟!

  •  قال: إنَّک ل‍هٰهنا یَابنَ الزّانیة! والله ما ذهب نَتْنُ ریح جَوْرَبک من أنفی منذُ قَبَّلتُ رجلَکَ إلی یومی هذا!

  •  و أمر به فقُتِل و صُلِب؛ و أمر بقتل الزَّنادقة فقتل منهم ما بین جازِر2 إلی النَّهرَوان إلی المدائن فی ضَحْوَةٍ واحدة مائةَ ألف زندیق و صَلَبهم، و سُمِّی یومئذ أنوشروان.

    1. . أی: أمر بطرده.
    2. . کذا فی المعجم البلدان. و جازر: قریة من نواحی النهروان؛ و النهروان: ثلاث، أعلی و أوسط و أسفل، و هی کورة واسعة بین واسط و بغداد من الجانب الشّرقی.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

172
  •  و طلب أنوشروان الحارث بن عمرو، فبلغه ذلک و هو بالأنبار و کان بها منزلُه ـ و إنّما سُمِّیت الأنبار لأنَّه کان یکون بها أَهْراءُ1 الطّعام و هی الأنابیر ـ فخرج هاربًا فی هجائنه و ماله و ولدِه فَمَرَّ بالثَّوِیَّة،2 و تِبعه المُنذِرُ بالخَیل من تَغلِبَ و بَهْراء3 و إیادٍ، فَلحِق بأرض کَلْب4 فنجا، و انتهبوا ماله و هجائنه. و أخذت بنوتَغْلِب ثمانیةً و أربعین نَفسًا من بنی‌آکِلِ‌المُرار، فقُدِم بهم علی المنذر فضرب رقابَهم بحفر الأملاک فی دیار بنی‌مَرِینا5 العِبادِیّین بین دَیْر هند و الکوفة.»6

  •  و در صفحه 93 از جمله گوید: «قالوا: و ألحّ المنذِر فی طلب امرئ القیس، و وجّه الجیوش فی طلبه من إیاد و بَهْراء و تَنُوخ و لم تکن لهم طاقة، و أمّده أنوشِرْوانُ بجیش من الأساورةَ فَسرَّحَهُم فی طلبه؛ و تفرّقت حِمْیَر و من کان معه عنه، فنجا فی عُصْبته من بنی‌آکِلِ‌المُرَارِ، حتّی نزل بالحارث بن شِهاب من بنی‌یَربوع بن حَنظَلَة. و مع امرئ القیس أدراع خمسةٌ‌ٌ: الفَضفاضَة و الضَّافیة و المُحَصِّنة و الخربق7 و أُمّ‌الذیول، کُنَّ لبنی‌آکِل‌المُرار، یتوارثونها مَلِکًا عن مَلِکٍ.

  •  فقلَّما لبِثوا عند الحارث بن شهاب، حتّی بعث إلیه المنذِر مائةً من أصحابه یُوعِده بالحرب إن لم یُسْلم إلیه بنی‌آکل‌المُرار، فأسلمهم. و نجا امرؤ القیس و معه یزید بن معاویة بن الحارث و بنته هند (بنت امرئ القیس) و الأدْرُع و السّلاح و مال

    1. . الأهراء: الأکوام. [العین: «الهریُ: بیتٌ ضخم لطعام السلطان، و جمعه أهراء.» (محقّق)]
    2. . الثّویّة: موضع قریب من الکوفة، و قیل بالکوفة.
    3. . بهراء: قبیلة بالیمن.
    4. . موضع بین قومس و الرّی.
    5. . بنومرینا: قومٌ من أهل الحیرة.
    6. الأغانی، ج 9، ص 56.
    7. . در تعلیقه آمده است: فی: «أ» و «م»: «الخریق». و فی تجرید الأغانی: «الحریق».

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

173
  • کان بقی معه؛ فخرج علی وجهه حتّی وقع فی أرض طَیٍّ، و قیل: بل نزل قبلهم علی سعد بن الضِّباب الأیادیّ سیّد قومه فأجاره.»1

  •  تا آنکه پس از آنکه گوید: به قیصر روم پناهنده شد و از او کمک خواست تا برعلیه أنوشیروان جنگ کند، در صفحه 99 گوید:

  • «ثمّ إنَّ قیصر ضمَّ إلیه جیشًا کثیفًا و فیهم جماعةٌ من أبناء الملوک. فلمّا فصل، قال لقیصر قومٌ من أصحابه: إنَّ العَرَب قومُ غَدْرٍ، و لا تأمن أن یظفَر بما یرید ثمّ یَغْزُوَک بمن بعثتَ معه.

  •  و قال ابن‌الکلبیِّ: ”بل قال له الطماح: إنّ امرأالقیس غَوِیٌّ عاهرٌ، و إنه لمّا انصرف عنک بالجیش ذکر أنّه کان یراسل ابنتکَ و یواصلها، و هو قائل فی ذلک أشعارًا یُشَهِّرها بها فی العرب فیفضَحُها و یفضحُک.

  •  فبعث إلیه بِحُلَّةٍ و‌ شیءٍ مسمومةٍ منسوجةٍ بالذّهب، و قال له: إنّی أرسلتُ إلیک بِحُلَّتی التی کنت ألبَسُها تَکرِمَةً لک، فإذا وصلتْ إلیک فَالْبَسْها بالیُمْن و البرکة، و اکتب إلیَّ بخبرک من منزلٍ منزلٍ.

  •  فلمّا وصلتْ إلیه لَبِسها و اشتدَّ سرورُه بها فأسرع إلیه السّمّ و سقط جلده، فلذلک سمّی ذاالقروح. و قال فی ذلک:

  • لقد طَمَحَ الطَّمّاح من بُعد أرضه***لیُلْبِسَنی ممّا یلبِّس أبْؤسَا
  • فلو أنّها نفسٌ تموت سَوِیَّةً***و لکنّها نفسٌ تَساقَطُ أنْفُسا»
  •  قال: ”فلمّا صار إلی بلدةٍ من بلاد الرّوم تُدْعی أنقِرَة احتُضِر بها، فقال:

  • رُبْ خُطبَةٍ مُسحَنفِرَهْ***و طَعنَةٍ مُثعَنجرَه
  • و جَفنَةٍ مُتحَیِّرهْ***حَلَّت بأرض أنقِرَهْ
    1. الأغانی، ج 9، ص 65.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

174
  •  و رأیٰ قبر امرأةٍ من أبناء الملوک ماتت هناک فدُفِنَتْ فی سَفْح جبلٍ یقال له عَسِیبٌ، فسأل عنها فأخبر بقصّتها، فقال:

  • أجارَتَنا إنَّ المَزارَ قَریبُ***و إنِّی مُقیمٌ ما أقام عَسیبُ
  • أجارتَنا إنّا غَریبانِ هٰهنا***و کلُّ غریبٍ للغریبِ نَسیبُ“
  •  أخبرنی محمّد بن القاسم عن مجالد بن سعید عن عبدالملک بن عُمَیْر قال: قَدِم علینا عُمَر بن هُبَیْرة الکوفة، فأرسل إلی عشرةٍ ـ أنا أحدهم ـ من وجوه الکوفة فَسَمَروا عنده، ثمّ قال: ”لیحدِّثْنی کلُّ رجل منکم أُحدوثةً، و ابدأ أنت یا أباعُمَر!“

  •  فقلت: ”أصلح الله الأمیر! أحدیثَ الحقِّ أم حدیثَ الباطل؟!“

  •  قال: ”بل حدیثَ الحقِّ.“

  •  فقلت: ”إنَّ امرأالقیس آلیٰ بِألِیَّةٍ ألّا یتزوّج امرأةً حتّی یسألها عن ثمانیةٍ و أربعةٍ و ثنتینِ؛ فجعل یخطب النّساء فإذا سألهن عن هذا، قلن: أربعةَ عَشَر.

  •  فبینما هو یسیر فی جَوْف اللَیل إذا هو برجلٍ یحمل ابنةً له صغیرةً کأنّها البدر لیلَة تمامِه، فأعجَبَتْه، فقال لها: یا جاریة! ما ثمانیةٌ و أربعةٌ و اثنتانِ؟!

  •  فقالت: أمّا ثمانیةٌ فأطْباءُ الکَلْبَة، و أمّا أربعةٌ فأخلاف النّاقة، و امّا اثنتان فَثَدْیا المرأة.

  •  فخطبها إلی أبیها فزوّجه إیّاها، و شرطَت هی علیه أن تسأله لیلةَ بنائها عن ثلاثِ خَصالٍ؛ فجعل لها ذلک، و أن یَسوق إلیها مائةً من الإبل و عَشَرةَ أعبُد ٍو عَشَر وصائف و ثلاثة أفراس، ففعل ذلک.

  •  ثمّ إنّه بَعث عبدًا له إلی المرأة و أهدی إلیها نِحْیًا1 من سَمْن و نِحْیًا من عَسَل و حُلَّةً من عَصْب. فنزل العبد ببعض المیاة فنَشر الحُلَّة و لَبِسها فتعلّقت بِعُشَرَةٍ فانشقَّت،

    1. أی: زِقًّا. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

175
  • و فتح النِّحیَین فطَعم أهل الماءِ منهما فَنَقَصا؛ ثمّ قَدِم علی حیّ المرأة و هم خُلوف،1 فسألها عن أبیها و اُمِّها و أخیها و دفع إلیها هَدِیَّتهَا.

  •  فقالت له: أعْلِم مولاک أنَّ أبی ذهب یُقَرِّب بعیدًا و یُبَعِّد قریبًا، و أنَّ أُمّی ذهبت تَشُقُّ النَّفْسَ نَفْسَینِ، و أنّ أخی یراعی الشَّمس، و أنّ سَماءَکم انشقَّت و أنَّ وعاءَیْکم نَضَبا.

  •  فَقدِم الغلامُ علی مولاه فأخبره.

  •  فقال: ‌أمَّا قولها: إنَّ أبی ذهب یُقرِّب بعیدًا و یبعِّد قریبًا؛ فإنَّ أباها ذهب یُحالف قومًا علی قومه. و أمّا قولُها: ذهبتْ اُمِّی تشقُّ النَّفسَ نفسین؛ فإنّ اُمَّها ذهبتْ تَقْبَل2 امرأةً نُفَساء. و أمّا قولها: إنّ أخی یُراعی الشَّمس؛ فإنَّ أخاها فی سَرْحٍ له یرعاه فهو ینتظر وجوبَ الشّمس لِیَروحَ به. و أمّا قولها: إنَّ سَماءَکم انشقَّت؛ فإنَّ البُرد الّذی بعثتُ به انشقّ. و أمّا قولها: إنّ وِعاءَیْکم نَضَبا؛ فإنّ النِّحیَین اللّذین بعثتُ بهما نَقصا. فاصْدُقْنی!

  •  فقال: یا مولای! إنِّی نزلت بماءٍ من میاه العرب فسألونی عن نَسَبی، فأخْبرتُهم أنّی ابن عمّک، و نشرتُ الحُلَّة فانشقَّتْ، و فتحتُ النِّحیَین فأطعمتُ منها أهل الماء.

  •  فقال: أوْلیٰ لک!

  •  ثم ساق مائةً من الإبل و خرج نحوَها و معه الغلامُ، فنزلا منزلًا فخرج الغلام یَسقی الإبلَ فعجَز فأعانه امرؤالقیس، فرمی به الغلامُ فی البئر، و خرج حتّی أتی منزل المرأة بالإبل، و أخبرهم أنَّه زوجُها. فقیل لها: قد جاء زوجکِ!

  •  فقالت: والله ما أدری أ زوجی هو أم لا؟! و لکن انحَروا له جَزُورًا و أطعموه من کَرشِها و ذَنَبها! ففعلوا.

    1. أی: غُیَّبٌ. (محقّق)
    2. . یقال: قبلت القابلةُ المرأة، إذا تلقت ولدها عند ولادته.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

176
  •  فقالت: اسقوه لبنًا حازرًا! (و هو الحامض.) فَسَقوْه فشرب.

  •  فقالت: افرُشُوا له عند الفَرْث و الدّم! ففَرشوا له فنام.

  •  فلمّا أصبحتْ أرسلتْ إلیه: إنّی اُرید أن أسألک. فقال: سَلِی عمّا شئتِ.

  •  فقالت: مِمَّ تَخْتلج شَفَتاک؟ قال: لِتَقبیلی إیّاک.

  •  قالت: فمِمَّ یختلج کَشْحاک؟ قال:‌ لالتزامی إیّاک.

  •  قالت: فمِمَّ تختلج فَخِذاک؟ قال: لتورُّکی إیّاک.

  •  قالت: علیکم العبدَ فشُدُّوا أیدیَکم به! ففعلوا.

  •  قال: و مرَّ قومٌ فاستخرجوا امرأالقیس من البئر، فرجع إلی حیِّه، فاستاق مائةً من الإبل و أقبل إلی امرأته، فقیل لها: قد جاءَ زوجُکِ!

  •  فقالتْ: والله ما أدری أ هو زوجی أم لا؟ و لکن انحَروا له جَزُورًا فأطعِموه من کَرِشِها و ذَنبِها! ففعلوا.

  •  فلمّا أتَوْه بذلک قال: و أین الکَبِد و السَّنامَ و المَلْحاء؟1 فأبی أن یأکل.

  •  فقالتْ: اسقُوه لبنًا حازرًا! فأبیٰ أن یشربه و قال: فأین الصَّریف والرَّثِیئَة؟2

  •  فقالت: افْرِشُوا له عند الفَرْث و الدَّم! فأبیٰ أن ینام و قال: افرشوا لی فوقَ التَّلْعة الحمراء، و اضربوا علیها خِباءً.

  •  ثمّ أرسلتْ إلیه: هَلُمَّ شَریطَتی علیک فی المسائل الثَّلاث. فأرسل إلیها أنْ سَلی عمّا شِئْتِ!

  •  فقالتْ: ممَّ تَختَلِج شَفَتاکَ؟! قال: لشربی المُشَعشَعات.

    1. . المَلْحاء: لحم فی الصُّلب من الکاهل إلی العجز من البعیر.
    2. . الصّریف: الحلیب الحار ساعة یصرف عن الضرع؛ و الرثیئة: اللّبن الحلیب یصبّ علیه اللّبن الحامض فیروب من ساعته.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

177
  •  قالت: فمِمَّ یختلج کَشْحاکَ؟ قال: لِلُبْسی الحِبَرات.

  •  قالت: فَمِمَّ تختلج فَخِذاک؟ قال: لِرَکْضی المُطَهّمات.1

  •  فقالت: هذا زوجی لَعَمری! فعلیکم به، و اقتلوا العبدَ!

  •  فقتلوه، و دخل امرؤالقیس بالجاریة.“

  •  فقال ابنُ‌هُبَیرة: ”حَسبُکُم! فلا خیرَ فی الحدیث فی سائر اللَّیلة بعد حدیثک یا أباعمرو، و لن تأتینا بأعجب منه!“ فقمنا و انصرفنا،و أمَر لی بجائزة.»2

  •  در اینجا أبوالفرج در صفحه 103 تا صفحه 105 مفاوضات امرؤالقیس را با قبایل بنی‌أسد بعد از موت پدرش حُجْر، از کتاب جدّ‌ خودش از أبوعبیده از سیبویه نحوی، از خلیل بن أحمد نقل می‌کند که: پس از کشته شدن پدرش حُجْر، قبایلی از بنی‌أسد، پیر و جوان و مهان و بزرگان آنها بودند، به نزد امرؤالقیس آمدند و پس از تحمید و تمجید وی خواستند تا از خون پدرش درگذرد، یا به کشتن یکی از اعاظم بنی‌أسد را که خودش انتخاب کند، و یا گرفتن دیه به وجه أکمل و أغلی، و یا مهلت دادن جنگ او را با بنی‌أسد. و امرؤالقیس جواب مهم و سختی به آنها در برابر هریک از این تقاضا داد، و آمادۀ جنگ شد.3

  •  در شرح دیوان امرئ‌القیس، تألیف: الوزیر ابوبکر عاصم بن أیّوب، طبع سنۀ 1308، صفحه 202، متعلّق به آستان قدس، گوید: «ینسب هذه الأبیات بامرئ القیس:

  • دَنَت السّاعة و انْشَقَّ القَمَرْ***مِن غَزالٍ صَدَّ عنّی و نَفَرْ
  • مَرَّ یومَ العیدِ فی زِینَتِهِ***فَرمانی فَتَعاطیٰ فَعَقَرْ
  • و سهام مِن لحاظٍ تَرَکَتْ***مَن رَآها کَهَشیم الْمحتَظَرْ
    1. المطَهَّم من الناس و الخیل:الجمیل التام الخلق. (محقّق).
    2. الأغانی، ج 9، ص 69.
    3. همان، ص 72.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

178
  • و‌ إذا ما غابَ عَنّی ساعَةً***کانتِ السّاعةُ أدهیٰ و‌ أمَرّ
  • کَتَبَ1 الحُسنُ علی وَجنَتِهِ***بسَحیق المِسْکِ سَطْرًا مُسْتَطَرْ
  • عادَة الأقْمارِ تَـسْرِی فی الدُّجیَ***فَرَأَیْتُ اللَّیْلَ یَـسْرِی فی القَمَرْ
  • قَدُّهُ الْخَطِّیُّ2 لَمّا أنْ مَـشیٰ***و رَنَت عینًا و ثَنَّت فی الخَطَرْ
  • أحوَرٌ قد حِرتُ فی أوصافِهِ***بِالنَّبِیِّ المصطفی خیرِ الـبَشَرْ
  • جَوهَرِیُّ الثَّغرِ مَعسولُ اللَّمیٰ3***قَمریُّ الوَجهِ لَیلیُّ الشَّعَرْ
  • قال لی: تَعشِقُنی؟ قلتُ: نَعَمْ***أنتَ معشوقی و قد صَحَّ الخَبَرْ
  • هاشمیُّ الوَجهِ تُرکِیُّ القَفا***دَیلَمِیُّ القَدِّ رُومِیُّ الثَّغَرْ
  • أحوَرُ العَینَینِ لطیفٌ خَدُّهُ***سَیِّدُ الأکوَانِ بَدوٌ و حَـضَرْ
  • و الـغَمامَة ظَلَّلَتْه إذ مَـشیٰ***و تَقِیهِ إذا ما الشَّمسُ حَرّ
  • رَدَّ عَینًا بعدَ ما قد عَمِیَتْ***ثمَّ عادَتْ مثلُ عَینَیهِ الأُخَرْ
  • و لانَ الصَّخر تحتَ أقدامٍ لَهُ***إذ مَشـیٰ فی الرَّمل لَیس له أثَرْ
  • کَم له فی النّاس من مُعجِزات***ما رَآها عالمٌ إلّا ابتَهَرْ
  • مِثلُ تَسبیح الحَصـیٰ فی کَفِّهِ***و حَنینُ الجِذعِ انشقاقٌ لِلقَمَرْ
  • خَضَعَتْ کُلُّ الوَریٰ من بَأسِهِ***و‌ باب الـشِّرک سدّ و الدّینُ ظَهَرْ
  • بِعَلِیِّ المرتضـی حَیدَرَةٍ***نِعْمَ مَولًی ناصِرًا فیما أمَرْ»
  •  در شرح دیوان امرئ‌القیس که با جمع و تقدیم و تحقیق حسن سَنْدوبی و

    1. خ ل: [کُتِبَ].
    2. الخطّیّ: الرّمح المنسوب إلی الخطّ، و هو مَرفأٌ للسّفن بالبحرین حیث تُباع الرّماح، ج خَطِّیة؛ مَرْفَأ و مُرْفَأ من البحر: الفُرصَة، و مَرسَی المراکب، ج مَرافِئ. [المرفأ: بندر و لنگرگاه(محقّق)]
    3. لسان العرب«اللَّمیٰ (مقصورٌ): سمرةُ الشفتین تُستَملح.» (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

179
  • اسامه صلاح‌الدّین میمنه، دار احیاء العلوم بیروت، طبع نموده است، ابیات فوق مذکور نیست.

  •  حاج ملاّ علی تبریزی خیابانی در مجلّد ایّام شهر رمضان از وقایع الأیّام، صفحه 402 و 403 در ضمن شرح و بیان حال امرؤالقیس چنین آورده است: «در زلزله ساعت گوید:

  • إذا السّاعَةُ اقتَرَبَتْ مالَها***و زُلْزِلَتِ الأرضُ زِلزالَها
  • تَمُرُّ الجبالُ عَلیٰ سُرعَةٍ***کَسَیْر السَّحابِ تَریٰ حالَها
  • و تَنفَطِرُ الأرض مِن نَفخَةٍ***هُناکَ تُحَدِّثُ أخبارَها
  • و نَفسُکَ ما قَدَّمَتْ و احْـضَرَتْ***و لَو ذَرَّةً کانَ مِثقالَها
  • یُحاسِبُکَ المَلِک العادِلُ***فَإمّا عَلَیها و إمّا لَها
  •  در ریاض الجنّة گوید: لمّا سمع النبیّ صلّی الله علیه و آله هذه الأبیات قال: ”قاتل الله امرؤالقیس؛ لقد نطق بالقرآن قبل نزوله!“ و نیز در قصیده گفته: ”و جَفانٍ کَالجَواب و قُدورٍ راسیَاتٍ“ چون این سخن به پیغمبر رسید در حق او فرمود: ”لعن الله الملک الضِّلِّیل؛ لقد نطق بالقرآن قبل أنْ ینزلَ!“»1

  •  و در صفحه 402: «در حفظ لسان گوید:

  • إذِ المَرءُ لَم یَخزَنْ عَلَیه لِسانَهُ***فلیس علی شیءٍ سِواهُ بِخَزّانِ
  •  و در استطالۀ لیل گوید:

  • و لَیلٍ کموج البحر أرخی سُدولَهُ***عَلَیَّ بأنواعِ الهُموم لِیَبتَلِی
  • فَقُلتُ لَه لَمّا تَمَطّیٰ بصُلبِهِ***فَأردف أعجازًا وَ ناءَ بکَلکَلٍ
  • ألا أیُّها اللیلُ الطّویل ألا انْجَلِی***بصُبحٍ و ما الإصْباحُ منکَ بأمْثَلِ
    1. بحار الأنوار، ج 34، ص 345.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

180
  • فَیا لَکَ مِن لیلٍ کأنّ نجومَهُ***بکُلِّ مُغارِ الفَتلِ شُدّت بِیَذبُلِ
  •  و در قناعت و رضا به میسور گوید:

  • إذا لم تکُن إبلٌ فَمِعْزیٰ***کأنّ قُرونَ جُلَّتها العِصِـِیُّ
  • فَتَملَأ بَیْتَنا أقِطًا و سَمْنًا***و حَسبُکَ مِن غِنیً شِبعٌ و رَیٌّ
  •  در ضد این صفت در علوّ همّت گوید:

  • فلو أنّ ما أسعیٰ لأدنیٰ معیشةٍ***کفانی و لم أطلُب قلیلٌ من المال
  • و لکنّما أسعی لمجد مُؤَثَّلٍ***و قد یُدرک المَجدَ المؤثل أمثالی»
  •  و در وصف برّ گوید:

  • «الْبِرّ أنْجَحُ ما طَلَبت به***و البِرّ خیرُ حقیبة الرَّجلِ»
  •  أقول: حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده، طبع سوّم، صفحه 707 گوید:

  •  «امرؤالقیس در زمان جاهلیّت بود، نزدیک به عهد رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم؛ در قصیده‌ای گفته است: ﴿وَجِفَانٖ كَٱلۡجَوَابِ وَقُدُورٖ رَّاسِيَٰتٍ﴾ (سوره سبأ آیه 13)؛ چون این سخن به رسول خدا صلّی الله علیه (و آله) و سلّم رسانیدند، در حقّ او فرمود: ”لعن الله المَلِک الضِّلّیل نَطَق بالقرآن قبل أن ینزل!“»1

  • عَمرو بن حَمِق الخُزاعیّ

  • [معاویه با وجود عهد و پیمان و امان به او، وی را کشت]

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 406:

  •  «و منهم: عَمرو بن الحَمِق الخزاعیّ، رضوان الله علیه. قال ابن‌عبدالبرّ فی الاستیعاب: ”هاجر إلی النبیّ بعد الحدیبیّة.“ إلی أن قال: ”صار من شیعة علیّ رضی الله

    1. جنگ 25، ص 1 ـ 12.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

181
  • عنه، و شهد معه مشاهَده کلَّها: الجمل و النّهروان و صفّین.“

  •  و قال الفضل بن شاذان: ”کان من السّابقین الّذین رجعوا إلی أمیرالمؤمنین.“

  •  و قال أبوعمرو الکَشّی فی کتاب رجاله عند ذکره: ”من حواریّ علیّ علیه السّلام.“

  •  و فیما کتبه أبوعبدالله الحسین علیه السّلام فی جواب کتاب معاویة ما لفظه: ”أ لستَ قاتلَ عمرو بن الحمق، صاحبِ رسول الله صلّی الله علیه [و آله]، العبد الصّالح الّذی أبلتْه العبادة فنحِلت جسمه و صُفِّرت لونه، بعد ما أمِنتَه و أعطیتَه من عهود الله و مواثیقه ما لو أعطیتَه طائرًا نزل إلیک من رأس الجبل؛ ثمّ قتلتَه جرأةً علیٰ ربّک؟!“ الحدیث.

  •  و کان ممّن دعا له رسول الله صلّی الله علیه؛ قال السّیوطیّ فی الخصائص الکبریٰ:

  •  باب دعائه صلّی الله علیه [و آله] و سلّم لعَمرو بن الحَمِق:

  •  أخرج ابن‌أبی‌شیبة فی مسنده و أبونعیم و ابن‌عساکر عن عمرو بن الحمق: أنّه سقی رسول الله صلّی الله علیه و آله لَبَنًا، فقال: ”اللَهمّ أمتِعْه بشبابه!“

  •  فمرّت به ثمانون سنة لم یر الشَّعرة البیضاء. ـ انتهیٰ.

  •  و کانت شهادته علی ید معاویة سنة خمسین، قتله عبدالرّحمن بن عثمان الثقفیّ ـ عمّ عبدالرّحمن بن أُمّ‌الحَکَم ـ و حمل رأسه إلی معاویة؛ و کان أوّل رأسٍ حمِل فی الإسلام، کما فی الاستیعاب لابن‌عبدالبرّ و غیره.

  •  و فی کتب أحادیث أصحابنا أحادیث کثیرة من کلماته و حکَمه و مواعظه البلیغة الدالّة علی کمال علمه و ربّانیّته، و أنّه ممّن أُوتی الحکمة؛ رضی الله تعالی عنه. و ناهیک بما روی أنّه من حواریّ أمیرالمؤمنین علیه السّلام، و قد تقدّم تفسیر الحواریّین.»1

    1. جنگ 24، ص 351.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

182
  • عمرو بن عبدالله، أبوإسحاق سَبیعی هَمْدانی

  •  [المراجعات] صفحة 87:

  •  «71. عمرو بن عبدالله: أبوإسحاق السبیعیّ الهمْدانیّ الکوفیّ، الشّیعی بنصّ کلّ، من ابن‌قتیبة فی معارفه و الشّهرستانی فی کتاب الملل و النّحل؛ و کان من رءوس المحدّثین الّذین لا یحمَد النواصبُ مذاهبَهم فی الفروع و الأصول، إذ نسجوا فیها علی منوال أهل البیت و تعبّدوا باتّباعهم فی کلّ ما یرجع إلی الدّین، و لذا قال الجوزجانی ـ کما فی ترجمة زبید من المیزان ـ : ”کان من أهل الکوفة قوم لا یحمَد النّاسُ مذاهبَهم، هم رءوس محدّثی الکوفة، مثل: أبی‌إسحاق و منصور و زبید الیامی و الأعمش و غیرهم من أقرانهم. احتملهم النّاس لصدق ألسنتهم فی الحدیث، و توافقوا عند ما أرسَلوا.“ ا ه‍ .

  •  قلت: و ممّا توقّف النّواصب فیه من مراسیل أبی‌إسحاق، ما رواه عمرو بن إسماعیل الهمدانی ـ کما فی ترجمته من المیزان ـ عن أبی‌إسحاق، قال: ”قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: [مَثَلُ] علیٍّ کشجرةٍ أنا أصلها و علیٌّ فرعها، و الحسنُ و الحسینُ ثمرها، و الشّیعةُ ورقها.“1

  •  و ما قال المغیرة: ”إنّما أهلک أهلَ الکوفة أبوإسحاق و أعمشُکم.“ إلّا لکونهما شیعیَّین مخلصَین لآل محمّد، حافظَین ما جاء فی السنّة من خصائصهم علیهم السّلام. و قد کانا من بحار العلم، قوَّامین بأمر الله، احتجّ بکلّ منهما أصحابُ الصّحاح الستّة و غیرهم.»2و3

    1. میزان الإعتدال، ج 3، ص 246.
    2. . المراجعات، ص 207.
    3. جنگ 20، ص 55.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

183
  • فردوسی

  • درباره تشیّع فردوسی

  •  مرحوم محدّث قمی در الکنی و الالقاب، جلد 3، صفحه 16 و 17، و در هدیّة الأحباب، صفحه 210 و 211 شرحی از فردوسی و تشیّع وی آورده است و از قاضی نورالله این اشعار را دربارۀ تشیّع وی که سروده است، شاهد آورده است:

  • «به گفتار پیغمبرت راه جوی***دل از تیرگی‌ها بدین آب شوی
  • چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی***خداوند امر و خداوند نهی
  • که من شهر علمم علیَّم در است***درست این سخن گفت پیغمبر است
  • گواهی دهم کاین سخن را ز اوست***تو گویی دو گوشم به آواز اوست
  • منم بندۀ اهل بیت نبیّ***ستایندۀ خاک پای وصیّ
  • اگر چشم داری به دیگر سرای***به نزد نبیّ و وصی گیر جای
  • گرت زین بد آید گناه من است***چنین است و این رسم و راه من است
  • بدین زادم و هم بدین بگذرم***چنان دان که خاک پی حیدرم
  • اَبا دیگران مرمرا کار نیست***جز این در مرا هیچ گفتار نیست
  • نبیّ و علیّ، دختر و هر دو پور***گزیدم و زان دیگرانم نفور
  • دلت گر به راه خطا مایل است***تو را دشمن اندر جهان خود دل است
  • هر آن کس که در دلش بغض علی است***از او خوارتر در جهان زار کیست؟
  • نباشد مگر بی‌پدر دشمنش***که یزدان به آتش بسوزد تنش»1
  •  نام فردوسی، حسن بن اسحاق بن شرفشاه بوده و وفاتش در طوس در سنۀ

    1. شاهنامه، ص 3.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

184
  • 411 واقع شده است.1و2

  • علل تدوین کتب محوری و مهمّ دانشمندان به زبان عربی (ت)

  • تمایل و اشتیاق بشر برای فراگیری و استعمال الفاظ و لغت آیین الهی (ت)

  •  

    1. جنگ 18، ص 55.
    2. . فردوسی از شعرای حماسی و ناموران ادب پارسی، در زمان سلطنت سلطان محمود غزنوی در طوس می‌زیسته است. عصر و دورۀ سلطنت شاه غزنوی را باید دورۀ شکوفایی علمی و نهضت ترقّیات و پژوهش‌های معرفتی در قلمرو حکومت ایرانیان دانست. بزرگانی چون بوعلی و ابوریحان بیرونی و ابن‌مسکویه و ابوسعید ابوالخیر و غیرهم به اعتلای فرهنگ و دانش این سرزمین، در زمینه‌های مختلف عرفان و فلسفه و تاریخ و فقه و ریاضیّات و نجوم و موسیقی و طبّ و علوم غریبه، رونقی چشم‌گیر بخشیده و درخششی خیره‌کننده آفریده‌اند، به طوری که از آثار متعالی آن دوره تا کنون طالبان علم و هنر و معرفت هرگز مستغنی و بی‌‌نیاز نبوده‌اند. و طبیعتاً بزرگان و دانشمندان این دوره به خصوص به‌واسطۀ تأثّر از مبانی و معارف اسلام بود که توانستند صیت و شهرت این خطّه را به اقصیٰ نقاط دنیای آن روز برسانند و دانشوران اقالیم دوردست را به این مهد علم و معرفت بکشانند. و لذا مشاهده می‌کنیم که بسیاری از تألیفات و آثار به جای مانده از این قرون و دوران، به زبان عربی تدوین گشته است گرچه خود مؤلّفان، پارسی‌گوی و در بلاد محروسۀ فارسی زاد و نموّ یافته‌اند.
      بوعلی‌ سینا دانشمند کم نظیر، اکثر کتب خویش را به زبان عربی نگاشته است، و ابوریحان ریاضی‌دان و هَیوی معروف نیز به زبان عربی می‌نگاشته است. حکمای اسلام چه قبل از این دوره و چه پس از آن، کتب نفیس و قویم خود را به زبان عربی می‌نوشتند و منجّمین و اطبّاء نیز اکثراً از این سنّت پیروی می‌نمودند. و امروزه ما مشاهده می‌کنیم بدون اطّلاع و بصیرت به لغت عربی و رموز بلاغت و فصاحت و احاطه بر مفاهیم و مصادیق الفاظ عرب، دسترسی به بسیاری از فنون و علوم و مطالب علمی و معرفتی غیر ممکن می‌باشد.
      البتّه باید توجّه داشت که علّت گرایش دانشمندان و بزرگان علم و ادب پارسی، به نگارش مؤلّفات خویش به زبان عربی در دو مطلب بوده است:
      مطلب اوّل: پذیرش دین اسلام به عنوان دین و آیین فرهنگ‌ساز جامعه و انطباق سنن و آداب ایرانی بر سنّت‌ها و روش‌ها و آموزه‌های دینی است. صد البته ملّت و جامعه‌ای که روش و ادب حیات دنیوی و اخروی خویش را با روش و ادبِ آیین الهی پیوند زده است و آن را مایۀ رستگاری و فلاح دارین می‌پندارد، بالفطره و طبیعتاً به سمت و سوی فراگیری آموزه‌های وحیانی و استفاده و استعمال گزینه‌ها و اصطلاحات و تعابیر و کلمات و واژه‌‌های به‌کار رفته در آن آیین و مکتب وحیانی، پیش [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

185
  • ...1

  • ‌مرهون بودن ترقّیات نوابغ علمی و مشاهیر و بزرگان ایران به آموزه‌های معرفتی مکتب اسلام (ت)

  •  

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] می‌رود و خواهی نخواهی در مراودات و ارتباطات اجتماعی خویش سعی بر استعمال آن جملات و کلمات دارد؛ چه اینکه اگر فردی در سازمان و یا نهادی و یا حزب و فرقه‌ای قرار گیرد مشاهده می‌شود به طور طبیعی در محاوره، از اصطلاحات و تعابیر و کنایه و مجازها و مفاهیم آن محیط استفاده خواهد کرد و انسان با گفتگوی با چنین فردی می‌تواند حدس بزند که آن فرد در چه سازمان و یا محیطی مشغول به فعّالیّت می‌باشد، و هم‌چنین است در مورد شخصی که به فردی علاقه و محبّت شدید پیدا نموده است که دیده می‌شود در سخنان خود از تعابیر محبوب، زیاد استفاده می‌کند.
      بنابراین تمایل و اشتیاق بشر برای فراگیری و استعمال الفاظ و لغت آیین الهی خویش که با تمام وجود در ظاهر و باطن و سرّ و فکر و قلب و ضمیر، خود را بدان وابسته و مرتبط و مندک می‌گرداند یک امر طبیعی و کاملاً منطقی و بدیهی است؛ خواه این مکتب و آیین در لغت عبرانی تجلّی یابد و یا در لغت عربی و تازی.
      طبیعتاً از آنجا که دین مقدّس اسلام إنزال کتاب مبین را بر لغت عربی قرار داده است، باید نگرش و تمایل قلبی و فکری ملّت اسلام، چه فارس و ترک و انگلیسی زبان و چینی و غیره، بر فراگیری و ادراک دقیق و عمیق این مفاهیم و معانی در قالب لغت عربی استوار گردد؛ زیرا قرآن کریم تنها منبع و مبدأ هدایت و تکامل بشری در وصول به سعادت دارین است، چنانچه از خود آیات و نیز آثار پیشوایان دین این نکته به وضوح آشکار می‌باشد.
      علاوه بر این، کلمات و فرمایشات و احادیث و ادعیۀ وارده از رسول خدا و ائمّۀ دین، اهل بیت معصومین سلام الله علیهم أجمعین، تماماً در لغت عربی به منصّۀ ظهور رسیده است و تا کسی خبرویّت و اطّلاع عمیق از مواضع لغت عرب و موارد استعمال آن نداشته باشد کجا می‌تواند از این دریای بی‌کران معارف وحیانی جرعه‌ای نوشد و روان تشنۀ خود را با ماءِ معین مشارب آن سیراب گرداند؛ هیهات. تمامی نوابغ علمی و مشاهیر از بزرگان ایران‌زمین، به این حقیقت معترف‌اند که هستی حیات معنوی و علمی خود را مرهون مبانی و آموزه‌های مکتب معرفتی اسلام می‌دانند و اگر این دین و آیین نبود، کجا امثال فارابی و بوعلی و صدرالمتألّهین شیرازی و خواجه عطار نیشابوری و حافظ ‌شیراز و مولانا جلال‌الدّین بلخی و استاد سخن و ادب، نابغۀ بلاغت و فصاحت، شیخ مصلح‌الدّین سعدی شیرازی ـ که الحق تا کنون ادیب و صاحب ذوق و ظرافتی چون او پا به عرصۀ وجود نگذاشته است ـ می‌توانسته‌اند این‌چنین تلألؤ و درخششی در عالم معرفت و فنون علوم و ادب و بلاغت بیافرینند؟! [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

186
  • ...1

  • دواعی و انگیزه‌های مشاهیر شعر ایرانی در سرودن اشعار عربی (ت)

  • تدوین کتب توسّط بوعلی و ابوریحان به زبان عربی علیٰ‌رغم ایرانی بودن ایشان (ت)

  •  

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] بنا بر این مطلب درمی‌یابیم که چرا باید فرهنگ و زبان ایرانیان باستان که هیچ تناسب و اشتراکی با زبان و لغت عربی نداشته است، این‌چنین در زبان تازی و فرهنگ اسلام حل شده باشد که تألیفات فارسی بزرگان و دانشوران نامی ایران مشحون از لغات و تعابیر زبان عرب بوده است، و نه تنها در این مورد هیچ‌گونه احساس تحمیل و تضییقی مشاهده نمی‌شود بلکه ایراد الفاظ و اصطلاحات لغت تازی را نوعی افتخار و مباهات ادبی برمی‌شمردند.
      به راستی چه انگیزه‌ای نابغۀ ادب پارسی حضرت شیخ اجل، سعدی شیراز را بر آن داشت تا در مدح رسول گرامی اسلام اشعار خود را به عربی بسراید؛ در آنجا که می‌فرماید:
      بَلَغَ العُلیٰ بکمالِه ** کَشَفَ الدُّجیٰ بِجَمالِه
      حَسُنَتْ جَمیعُ خِصالِه ** صَلُّوا علیه و آلِه
      و چه داعی و هدفی، یگانه شاعر عرصۀ عرفان و بلاغت و ادب در تاریخ ایران و ایرانیان، حضرت حافظ شیرازی ـ رضوان الله علیه ـ را مُلزم به انشاد مطلع غزل معروف، و مَخرجِ آن به زبان عربی نمود:
      ألا یا أیُّها السّاقی أدِرْ کأسًا و ناوِلْها ** که عشق آسان نمود اوّل ولی افتاد مشکل‌ها
      * * *
      حضوری گر همی خواهی از او غافل مشو حافظ ** متی ما تلقَ مَن تهویٰ دَعِ الدنیا و أهمِلْها
      و چگونه است که در اشعار ناموران ادب پارسی همچون مولانا جامی و شیخ فریدالدّین عطّار و گوهر بی‌مانند حکمت و تربیت و عرفان، جلال‌الدّین محمّد بلخی و حکیم سنایی که موجب افتخار ایران‌زمین و تفوّق علمی و ادبی آن بر سایر ملل و بقاع گشته‌اند، سراسر اشعار عربی و اصطلاحات و تعابیر تازی به چشم می‌خورد، درحالی‌که آنان مانند فردوسی می‌توانسته‌اند عبارات و اشعار خویش را بدون ایراد کلمات و الفاظ تازی نیز بنگارند؟
      به نظر می‌رسد تنها انگیزه از این سبک نگارش در این مجموعۀ بدیع و بی‌مانند و گنجینۀ بی‌‌مثال بزرگان ایران‌زمین، فقط و فقط عشق و علاقۀ غریب به این مکتب انسان‌ساز و حیات‌بخش اسلام و باور قلبی و عقلانی و شهودی به مبانی و اصول آن بوده است.
      آیا شخصیّتی مانند ابوعلی ‌عبدالله سینا که افتخار علمی این خطّه و سرزمین تا کنون بوده و خواهد بود، مگر به غیر از زبان پارسی سخن می‌گفت و در غیر از این بقاع به دنیا آمده بود؟ و مگر ابوریحان بیرونی دانشمند نامدار حکمت و نجوم, در بلاد عربی متولّد گشته بود؟1 و مگر [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

187
  • ...1

  • غنا و قوّت و توانایی بالای زبان عربی در تأدیۀ مراد و رساندن مفاهیم (ت)

  •  

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] حکیم والامقام و علاّمۀ ذوالفنون معلّم ثانی، ابونصر فارابی که به زبان ترکی تکلّم می‌نمود، در بلاد عرب پا به عرصۀ وجود گذارده بود که جمیع یا اکثر نوشتجات خویش را به زبان عربی تحریر نموده است؟
      آیا این مسئله نهایت بی‌انصافی و ناجوانمردی نیست که عدّه‌ای خرافه‌پرست بیایند و بنشینند و خزعبلاتی سر هم کنند و در مقام انتساب این بزرگان به سرزمین و خطّۀ ایران، به هر رطب و یابسی دست یازند و بوعلی را که در بلخ و یا بخارا به دنیا آمده است از مردم و ملّت ایران شمرند تا مبادا در مقام مباهات و فخرفروشی نسبت به ملل و اقوام دیگر، کفّۀ ترازو در معیار سنجش و میزان به نفع دیگران سنگین‌تر شود؛ امّا در مقام تمایل و اهتمام به مبانی دینی و پذیرش ملّت و مکتب اسلام آنها را در تحت فشار و یا اغوای حکّام و امرای دست‌نشاندۀ خلفای عبّاسی قلمداد نمایند؟ اگر شخصیّتی همانند بوعلی و فارابی و سعدی شیرازی و خواجه حافظ شیراز و فخرالدین رازی و سنایی غزنوی و حکیم ملاّصدرای شیرازی و دیگران، به اغواء و فریب دیگران و جامعه، اغواء شوند پس خاک بر سر آن سرزمین و ملّتی که بزرگانش این‌چنین بی‌مایه و مُهمَل، تحت تأثیر اقوام عرب و خلفای بنی‌امیّه و عبّاسی و حکّام دست‌نشاندۀ آنان، خود را از سنن و فرهنگ و زبان اصلی و مادری خویش تهی کرده‌اند و زمینه و بستر را برای نفوذ و دخالت دیگران در فرهنگ و زبان جامعۀ ایرانی فراهم آورده‌اند!2
      و امّا مطلب دوّم: در علّت گرایش دانشمندان ایرانی به نگارش زبان عربی، میزان غنا و قوّت و توانایی زبان عربی در تأدیه و رساندن مفاهیم، نسبت به سایر زبان‌ها است.
      این نکته بر اهل بصیرت و آشنا به لغات ملل و اقوام پوشیده نیست که: قوی‌ترین زبان در دنیا زبان عربی می‌باشد، و گویند پس از آن زبان فرانسه غنی‌ترین زبان‌های موجود است.
      اگر در زبان فارسی برای حیوان درّنده‌ای چون شیر فقط یک لغت یافته‌اند باید دانست که در زبان عربی، چند لغت و کلمه برای این حیوان در حالات و رفتار مختلف وضع نموده‌اند؛ و همین‌طور اگر در لغت فارسی برای روح و روان آدمی شاید بتوان گفت یک یا دو لغت که روان و جان است، استعمال می‌شود، در لغت عرب برای تمام مراتب نفس و روح آدمی لغت و واژه آورده‌اند. و لذا می‌بینیم که ورود لغت عرب در زبان فارسی نه فقط به خاطر عنایت و اهتمام دانشمندان و مفاخر ایران در استفاده از زبان عربی بوده است، بلکه خود اقوام و ملل ایرانی از روی فهم و درایت و بینش نسبت به غنا و قدرت این زبان، از ورود آن استقبال نموده و پذیرای آن گشتند. و لذا می‌بینیم که در قرآن کریم به قوّت و استقامت زبان عربی در میان سایر لغات اشاره شده است: [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

188
  • ...1

  • جهان‌شمولی مکتب اسلام و خاتمیّت رسالت پیامبر اکرم (ت)

  • مخالفت‌های زیاد با ترویج و ورود زبان عربی در فرهنگ و لغت فارسی (ت) 

  • تصریح فردوسی به گزینش مذهب شیعه و تشیّع خویش (ت)

  •  

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] ﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ قُرۡءَٰنًا عَرَبِيّٗا لَّعَلَّكُمۡ تَعۡقِلُونَ﴾3 ویا در جای دیگر: ﴿بِلِسَانٍ عَرَبِيّٖ مُّبِينٖ﴾.4
      و بنابر اینکه در جای‌جای قرآن، تصریح به خاتمیّت رسالت پیامبر و جهان‌شمولی مکتب اسلام و بی‌اَمَد و مدّت بودن شریعت اسلام شده است، چه دلیلی دارد که خداوند قرآنی را که برای تمامی افراد بشر ـ از هر نژاد و خطّه و از هر فرهنگ و آیین هستند ـ فرو فرستاده وحجّت قرار داده است، به زبان عربی نازل کند و چرا به زبان فرانسه و فارسی نازل نکرد! و چرا در قرآن به نزول آیات به زبان عربی اشاره دارد؟ این تصریح برای چیست؟
      آیا صرفاً چنانچه گفته می‌شود، برای این است که مطابق با زبان محیط و قبایل موجود در زمان پیامبر باشد تا مشکلی در فهم و تفهیم پیش نیاید؟ این که مسخره است، خب چه اشکال داشت قرآن مثل تورات و انجیل به زبان دیگری باشد و چه محذوری به وجود می‌آمد؟
      بلی، اگر شریعت اسلام مختصّ خطّۀ عربستان بود و ارتباطی به سایر ملل و اقوام نداشت، این توجیه صحیح می‌نمود؛ امّا در جایی که ما می‌بینیم رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرستادۀ خویش را به سمت سلطان روم و پادشاه ایران و حاکم مصر و سایر اماکن و بلاد گسیل می‌دارد و آنان را به شریعت و آیین اسلام فرا می‌خواند، دیگر چه جای این‌گونه تخیّلات و توهّمات است؟
      بر این اساس، همان‌گونه که اصل شریعت اسلام اکمل ادیان و نهایت سیر طبیعی تکامل شرایع می‌باشد، طبیعتاً قرآن که ریشه و جوهرۀ این شریعت متکامل است، می‌بایست به فصیح‌‌ترین و بلیغ‌ترین و متکامل‌ترین لغات، نزول پیدا کند که همان زبان عربی است.5
      البتّه ناگفته نماند که مخالفت با ترویج و ورود زبان عربی در فرهنگ و لغت فارسی از دیرباز در بین برخی از افراد و قبایل ایرانی مشاهده می‌شود، و اشخاصی که با سلطه و حکومت خلفای بنی‌امیّه و بنی‌مروان و عبّاسی در ممالک غیر عربی مخالفت می‌ورزیدند و با آنان به مقابله و ستیز برمی‌خاستند، چه بسا با نشر و گسترش و رواج لغت عربی مخالفت می‌ورزیدند و آن را موجب تقویت سلطه و حکومت دستگاه خلافت به شمار می‌آوردند، خواه خود به کیش و آیین زرتشت بوده و یا به شریعت و دین اسلام متشرّع بودند، که از جملۀ آنان می‌توان به ابوالقاسم فردوسی طوسی اشاره نمود.
      فردوسی شاعری توانا و زبردست در بیان وقایع تاریخی و توضیح آداب و سنن اجتماعی است. البتّه در اشعار خویش از طرح فضایل و خصایل محسّنه دریغ ندارد و گاهگاهی در ضمن توضیح واقعه‌ای ـ حال چه راست و چه دروغ ـ به بیان نتیجه و استفادۀ نکته و اشارتی اخلاقی مبادرت می‌ورزد، که البتّه از این جهت ارزش تقدیر دارد.
      شکّی نیست که فردوسی فردی متمایل و منتحل به تشیّع و اهل بیت رسول خدا بوده است، [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

189
  • ...1

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] چنانچه در ابتدای شاهنامه چنین می‌سراید:
      چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی ** خداوند امر و خداوند نهی
      که خورشید بعد از رسولان مه ** نتابید بر کس ز بوبکر به
      عمر کرد اسلام را آشکار ** بیاراست گیتی چو باغ بهار
      پس از هر دوان بود عثمان گزین ** خداوند شرم و خداوند دین
      چهارم علی بود جفت بتول ** که او را به خوبی ستاید رسول
      که من شهر علمم علیّم در است ** درست این سخن، گفتِ پیغمبر است
      گواهی دهم کاین سخن راز اوست ** تو گویی دو گوشم بر آواز اوست
      از این اشعار به وضوح به‌دست می‌آید که فردوسی شیعه بوده و سرودن اشعار در مدح خلفای ثلاثه از روی جبر و تقیّه است.
      و همین‌طور در اشعاری که در هجو سلطان غزنوی می‌سراید، به مذهب تشیّع خویش و محبّت رسول خدا و علی مرتضی افتخار می‌کند و از دشمنان و مخالفین اهل بیت ابراز انزجار و برائت می‌نماید:
      ایا شاه محمود کشور گشای ** ز کس گر نترسی بترس از خدای
      که پیش از تو شاهان فراوان بدند ** همه تاجداران کیهان بدند
      فزون از تو بودند یکسر به جاه ** به گنج و سپاه و به تخت و کلاه
      نکردند جز خوبی و راستی ** نگشتند گرد کم و کاستی
      * * *
      هر آن شه که در بند دینار بود ** به نزدیک اهل خرد خوار بود
      * * *
      ندیدی تو این خاطر تیز من ** نیندیشی از تیغ خونریز من
      که بد دین و بد کیش خوانی مرا ** منم شیر نر، میش خوانی مرا
      مرا غمز کردند کان بد سخن ** به مهر نبیّ و علیّ شد کهن
      هر آن کس که در دلش کینِ علی است ** از او در جهان خوارتر گو که کیست
      منم بندۀ هر دوتا رستخیز ** اگر شه کند پیکرم ریز ریز
      من از مهر این هر دو شه نگذرم ** اگر تیغ شه بگذرد بر سرم
      منم بندۀ اهل بیت نبیّ ** ستایندۀ خاک پای وصیّ 
      [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

190
  • ...1

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] 
      مرا بیم دادی که در پای پیل ** تنت را بسایم چو دریای نیل
      نترسم که دارم ز روشن‌دلی ** به دل مهر جان نبیّ و علیّ
      چو باشد تو را عقل و تدبیر و رأی ** به نزد نبیّ و علی گیر جای
      * * *
      گرت زین بد آید گناه من است ** چنین است و این رسم و راه من است
      به این زاده‌ام هم بدین بگذرم ** چنان دان که خاک پی حیدرم
      فردوسی که امید خود را در تحریر شاهنامه از دست رفته می‌دید و انتظار پاداش و صلۀ موعود سلطانی را بر باد رفته می‌‌دانست، در هجو شاه غزنوی چنین می‌سراید:
      بسی رنج بردم در این سال سی ** عجم زنده کردم بدین پارسی
      به دانش نبد شاه را دستگاه ** و گرنه مرا بر نشاندی به کاه
      اگر شاه را شاه بودی پدر ** به سر بر نهادی مرا تاج زر
      و گر مادر شاه بانو بُدی ** مرا سیم و زر تا به زانو بُدی
      چو اندر تبارش بزرگی نبود ** نیارست نام بزرگان شنود
      * * *
      چو نه مادرش مطبخی زاده است ** بهای دو من نان به من داده است
      پشیزی بِه از شهریاری چنین ** که نه کیش دارد نه آیین، نه دین
      پرستارزاده نیاید به کار ** اگر چند دارد پدر شهریار
      درختی که تلخ است وی را سرشت ** گرش در نشانی به باغ بهشت
      ور از جوی خلدش به هنگام آب ** به بیخ، انگبین ریزی و شهد ناب
      سرانجام گوهر به کار آورد؟ ** همان میوۀ تلخ بار آورد
      فردوسی به‌واسطۀ نقار و کدورتی که با وزیر اعظم سلطان غزنوی، خواجه حسن میمندی، پیدا کرده بود مورد سعایت او نزد سلطان واقع شد. خواجه حسن میمندی که فردی سنّی و شدید التّعصب بود، نسبت به خاندان رسالت علناً عناد می‌ورزید و از این روی فردوسی را خوش نیامد که با وی سر آشتی بردارد و باب مراوده و رفاقت مفتوح نماید، و هر چند ناصحان به او سفارش بر تقرّب با وزیر نمودند، نپذیرفت و در جواب می‌گفت: «مرا با دشمن آل رسول کاری نیست.»
      بنابراین، باید نسبت به اعتقاد فردوسی در تشیّع و تمایل او به اهل بیت علیهم السّلام به دیدۀ [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

191
  • ...1

  • احترام و اعزاز فردوسی در تمایل او به اهل بیت علیهم السّلام (ت)

  • احیای زبان فارسی، علّت تدوین شاهنامه توسط فردوسی (ت)

  • اشتباه فردوسی در تشخیص ملاک مباهات و فخرفروشی ملل (ت)

  •  

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] احترام و اعزاز نگریست، ولی نسبت به شیوۀ رفتار او و کیفیّت استفاده از ذوق و ادب و دانش او در احیای تاریخ سلاطین ایران و شرح حکایات و تاریخ روابط با سایر ملل، که هر رطب و یابسی را به‌هم بافته و با بزرگ‌نمایی دروغ‌پردازانه به ذکر و بیان قضایا و حکایات تخیّلی و توهّمی پرداخته، قویّاً انتقاد و سرزنش نمود و او را در این تألیف مورد مذمّت و نکوهش قرار داد.
      فردوسی علّت تدوین شاهنامه را با همۀ دروغ‌های شاخ‌دارش، احیای زبان فارسی در مقابل هجوم ملّت عرب و استیلای زبان عربی و ورود آن در فرهنگ فارسی می‌داند، و به این نکته توجّه نمی‌کند که با ورود در این عرصه و عدم انفکاک غصب خلافت در خلفای ثلاثه و عدول حکومت اسلام از محوریّتی که رسول خدا به دستور جبرائیل امین از ناحیۀ پروردگار مقرّر فرموده بود، مقبولیّت و شرعیّت اصل نظام اسلام را زیر سؤال برده است.
      فردوسی می‌بایست بین خلافت غاصبانۀ خلفای عبّاسی و بین آیین اسلام و زبان عربی که ظرف و بستر مناسبی برای نزول مبانی وحی و آیات قرآنی است، افتراق قائل شود؛ و این کار را نکرد.
      باید از ایشان سؤال نمود که: احیای نام پهلوانان و سلاطین باده‌خوار و عشرت طلب، چه تاج افتخاری نصیب مردم ایران نموده است؟! آیا ارزش و افتخار یک ملّت، به داشتن پهلوانان و شاهان خون‌ریز و عیّاش و فرصت طلب است و مثلاً اگر در سرزمینی پهلوانی چون زورمداران ایران‌زمین یافت نشود، آن کشور و ملّت از ارزش و ملاکات تعالی انسانی به دور هستند؟!
      آیا ملاک مباهات و فخرفروشی یک ملّت، وجود افرادی چون رستم و زال و سهراب و کیومرث و گرشاسب است؟ آیا وجود امثال خسروپرویز با آن حرم‌سرای کذایی را باید از علل افتخار ایرانیان و مباهات آنها در ظهور چنین پادشاهان عیّاش، بر سایر ملّت‌ها و کشورها دانست؟! آیا بهتر نبود که جناب فردوسی به‌جای پرداختن به قصص و حکایات پادشاهان عیّاش و عشرت‌طلب و خون‌ریز ـ که سرمایۀ ملّت‌ها و جوانان این مرز و بوم را برای یک اهانت کوچک و یا عدم رعایت احترام متوقّع، بر باد می‌دادند و با ادّعای مسخرۀ حفظ سلطنت و شاهنشاهی و احترام به شئون هویّت پادشاهی، چه خون‌ها که ریخته نمی‌‌شد و چه خانمان‌ها که بر باد نمی‌رفت و چه سرمایه‌ها از ملّت‌ها که به تاراج نمی‌رفت و چه مصیبت‌ها که تا قرن‌ها بر ملّت‌ها فرود نمی‌آمد ـ به ذکر تاریخ علما و حکما و انسان‌های نمونه و اُسوگان انسانیّت و اخلاق می‌پرداخت؟ آیا ذکر این وقایع هنر است و باعث افتخار ایرانیان و فرهنگ موروث گذشتگان، یا ذکر و شرح بیان تاریخ بزرگان علم و ادب و ناموران عرصۀ اخلاق و اصول متعالی بشریّت؟!
      باید از ایشان سؤال نمود که: شما که در تدوین این شاهنامه سی سال به رنجه و تعب افتادید تا به قول خود زبان فارسی را زنده کنید و از ورود فرهنگ و لغت اسلام ـ که زبان عربی است ـ در [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

192
  • ...1

  • تسخیر قلب و فکر ایرانیان با تدوین مثنوی معنوی (ت)

  •  

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] میان مردم ایران‌زمین جلوگیری کنید، چقدر از مردم ایران از شاهنامۀ شما بهره بردند و چند لغت از شاهنامه در فرهنگ و ادبیات خود تاکنون به‌کار برده‌اند؟ آیا شاهنامه در میان ایرانیان بیشترین خواننده را داشت یا دیوان حافظ و گلستان و بوستان سعدی شیراز؟
      آیا شاهنامه بیشتر توانست قلب و روح و فکر ایرانیان را به تسخیر خود درآورد یا مثنوی مولانا جلال‌الدّین محمّد بلخی؟ آیا نقل داستان‌های چرند و پرند شاهنامه توانست بیشترین شنونده را به خود اختصاص دهد یا تاریخ بزرگان اسلام و پیشوایان تشیّع و حادثۀ کربلا؟ آیا وقایع به‌هم بافتۀ رستم و سهراب، قلوب ایرانیان را تسخیر کرد یا حماسۀ بی‌مانند واقعۀ عاشورا و فداکاری اصحاب و اهل بیت فرزند رسول خدا؟ آیا شرح داستان‌های تخیّلی و عیّاشی‌های منیژه و تهمینه و سودابه و توضیح هم‌بستری‌های آنان، تاج افتخار بر سر ایرانیان زد یا شرح بیان نهضت ظلم‌ستیز و کاخ‌برانداز قهرمان بانویِ تاریخ بشریّت، زینب کبریٰ؟ کدام‌یک؟!
      در اینجا باید اعتراف کرد که جناب فردوسی پس از اتمام شاهنامه و صرف عمر در این تألیف بی‌محتوا و عبث و پس از شکست در رسیدن به توقّعات صله و پاداش از پادشاه غزنوی، تنبّهی پیدا کرد و تذکّری، و بر عمر بر باد رفته متأسّف و از نگاشتن شاهنامه اظهار ندامت و پشیمانی می‌نمود و در مقدّمۀ تفسیر سورۀ یوسف که به شعر درآورده است، خود این‌گونه اقرار و اعتراف می‌نماید و از کردۀ خود ابراز پشیمانی می‌کند:
      سخن‌های پیغمبران خدای ** بگویم بدان کش بود عقل و رأی
      من از هر دری گفته دارم بسی ** شنیدند گفتار من هر کسی
      سخن‌های شاهان با رأی و داد ** به سخت و به سست و بلند و گشاد
      بسی گوهر داستان سفته‌ام ** بسی نامۀ باستان گفته‌ام
      به بزم و به رزم و به کین و به مهر ** یکی از زمین و یکی از سپهر
      سپردم بسی راه دل‌خستگان ** زدم پردۀ مهر پیوستگان
      به نظم آوریدم بسی داستان ** ز افسانه و گفتۀ باستان
      همی دون بسی رانده‌ام گفتگوی ** ز خوبان شکّر لب ماه‌روی
      ز هر گونه نظم آراستم ** بگفتم در او آنچه خود خواستم
      اگر چه دلم بود از آن با مزه ** همی کاشتم تخم رنج و بزه
      از آن تخم کشتن، پشیمان شدم ** زبان و دهان را گره بر زدم
      نگویم کنون نام‌های دروغ ** سخن را ز گفتار ندهم فروغ
      [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

193
  • ...1

  • تأسّف فردوسی بر عمر بر باد رفتۀ خویش پس از تدوین شاهنامه (ت)

  •  

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل]
      نکارم کنون تخم رنج و گناه ** که آمد سپیدی به جای سیاه
      دلم سیر گشت از فریدون گُرد ** مرا زانچه کو تخت ضحّاک برد
      گرفتم دل از ملکت کی‌قباد ** همان تخت کاوس کی برد باد
      ندانم چه خواهد بُدن جز عذاب ** ز کیخسرو و جنگ افراسیاب
      برین می‌سزد گر بخندد خرد ** ز من خود کجا کی پسندد خرد
      که یک نیمه از عمر خود کم کنم ** جهانی پر از نام رستم کنم
      دلم گشت سیر و گرفتم ملال ** هم از گیو و طوس و هم از پور زال
      * * *
      ز من دست گیتی بدزدید مشک ** بجایش پراکنده کافور خشک
      * * *
      کنون چاره‌ای بایدم ساختن ** دل از کار گیتی بپرداختن
      گرفتن یکی راه فرزانگان ** نرفتن به آیین دیوانگان
      سر از راه واژونه بر تافتم ** که کم شد ز من عمر و غم یافتم
      کنون گر مرا روز چندی بقاست ** دگر نسپرم جز همه راه راست
      نگویم دگر داستان ملوک ** دلم سیر شد ز آستان ملوک
      نگویم سخن‌های بیهوده هیچ ** به بیهوده گفتن نگیرم بسیج
      که آن داستان‌ها دروغ است پاک ** دو صد زان نیرزد به یک مشت خاک
      ز پیغمبران گفت باید سخن ** که جز راستیشان نبد بیخ و بن
      ملاحظه می‌شود که فردوسی از تمام دروغ‌پردازی‌ها و بزرگنمایی‌ها و گزافه‌گویی‌ها که برای تجدید و ابقای فرهنگ ایرانیان و لغات فارسی دری انجام داده است، نادم و پشیمان گشته و در صدد جبران آن همه تعب و رنج، دست در دامان کتاب وحی یازیده به شرح و تبیین داستان پیامبران و اولیای الهی روی آورده است.
      متأسّفانه فردوسی با طرح مبانی ناسیونالیستی و پی‌ریزی فرهنگ پان ایرانیسم و مقابله با فرهنگ اسلام، تا آنجا پیش رفت که ورود نهضت عالم‌گیر و انسان‌ساز و نورانی اسلام را در فتح ممالک ایران به دست سپاه اسلام، به زشتی یاد می‌کند و آن حمیّت جاهلی و تعلّق به سرزمین ایران و اتّکاء بر گذشتۀ نیاکان نامیمون خویش را در مشوّه گردانیدن چهرۀ اسلام و ناموجّه جلوه دادن [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

194
  • ...1

  • طرح مبانی ناسیونالیستی و پی‌ریزی فرهنگ پان‌ایرانیسم توسّط فردوسی (ت)

  • مبارزۀ اکید و شدید رژیم طاغوت با زبان عربی (ت)

  • دفاع از وطنیّت و رجوع به فرهنگ قهقرایی توسّط برخی از کوته‌نظران دوآتشه (ت)

  •  

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] پذیرش آیین جدید، ظاهر می‌سازد؛ چنانچه در فتح قادسیّه از زبان رستم فرّخزاد چنین می‌گوید:
      ز شیر شتر خوردن و سوسمار ** عرب را به جایی رسیدست کار
      که تاج کیان را کند آرزو ** تفو باد بر چرخ گردون تفو
      و اینک می‌بینیم عدّه‌ای از خدا بی‌خبر و لامذهب درحالی‌که کمر به محو و بوار اسلام بسته‌اند، با تمسّک به همین اشعار در مقام مقابله با ملّت و آیین اسلام برآمده‌اند و از سایر اشعار فردوسی که ذکر شد تغافل می‌ورزند.
      مسئلۀ عربی‌زدایی و جایگزینی واژه‌های فارسی به‌جای عربی از زمان رژیم طاغوتی شاه، وارد مرحلۀ جدیدی گشت و ایشان در یکی از نطق‌های خود گفته بود: «وظیفۀ من حذف فرهنگ و لغت بیگانه از زبان فارسی است.» و مسلّم بود که مقصود و منظور از بیگانه، نه لغات و اصطلاحات غربی و زبان‌های خارجی، که فقط زبان عربی بوده است. پیگیری ستیز با زبان اسلام که همان زبان عربیّت است، در رژیم گذشته به نحوی کاملاً مشهود و روشن در دستور روش و منش دولت قرار گرفت تا جایی که از آدم ملحدی چون جبّار باغچه‌بان که به سخریّه جملۀ: ﴿إِيَّاكَ نَعۡبُدُ وَإِيَّاكَ نَسۡتَعِينُ﴾ را به صدای بع بع گوسفندان تشبیه می‌نمود، به تجلیل و تکریم یاد می‌شد و متأسّفانه این تجلیل در حکومت فعلی نیز مشاهده شده است!!6 و امروزه نیز همین روش نامیمون و ناپسند با شدّت دنبال می‌شود و به‌جای کلمات دل‌پذیر و جذّاب و شیرین و متعارف و پذیرفته شدۀ در فرهنگ و ادب پارسی از زبان عربی، کلمات و واژه‌‌های خنده‌دار و من‌درآوردی و مستهجن قرار گرفته است!
      و بعضی از کوته‌نظران دوآتشه که سنگ دفاع از وطنیّت و رجوع به فرهنگ قهقرایی را نه تنها بر سینه، که بر فرق خود می‌کوبند، برای پیش‌تازی در این صحنه و سبقت از روش و منش دیگران، به تألیف مقالات و نوشتارهایی به زبان فارسی سره با عباراتی بس سخیف و ردیء دست می‌زنند که خواننده برای فهم آن کلمات باید به لغت‌نامۀ جدید مراجعه نماید و با کنکاش در کلمات جدید التّأسیس، به فهم مطلب برسد. خود این حقیر به نوشتۀ یکی از اساتید دانشگاه برخورد کردم که به چنین کار ابلهانه‌ای پرداخته و دگران را به تفحّص در مقاله و پیدا کردن لغت عربی، به شرط‌بندی انداخته بود! حال صرف نظر از اینکه بیش از ده لغت عربی در آن یافتم که حکایت از عدم اطّلاع نویسنده بر ریشه و مصدر لغت می‌نمود، برای رسیدن به فهم و مراد مقاله سرسام گرفتم و از ادعیۀ خالصانه چندی نثار صاحب مقاله نمودم.
      متأسّفانه این روش ناپسند حتّی به میان حوزه‌های علمیّه و نشریّات آنها نیز سرایت نموده و به‌جای «مجمع تحقیق»، عبارت: «پژوهشکده»، و یا به‌جای «بحث»، کلمۀ: «گفتمان»، و یا عوض «اجتماع»، واژۀ: «گردهمایی» و امثال اینها را قرار می‌دهند؛ درحالی‌که لغت عرب، لغت قرآن [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

195
  • ...1

  • مبارزۀ أکید و شدید مرحوم علاّمه طهرانی با عربی‌زدایی (ت)

  •  

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] است و عوض اینکه این مجامع علمی و دینی، خود پیشتاز در تقدیم و تبلیغ فرهنگ اصیل اسلام و قرآن باشند و زبان اهل بیت رسول خدا را در میان مردم ترویج نمایند و آن را به درون فرهنگ عوام سرایت دهند، مشاهده می‌کنیم که مثلاً برای اثبات و اظهار هم‌رنگِ جماعت و جامعه شدن و به عبارت امروزی «به روز بودن»، خود را از ماهیّت و هویّت اسلامی تهی می‌گردانند و میدان سباق در عرصۀ فرهنگ و معرفت را به حریف نکته‌دان و زیرک واگذار می‌نمایند؛ که از این جمله، باید به ترجمۀ قرآن کریم به فارسی سَرِه و بی‌مزه و سخیف اشاره نمود.
      مرحوم والد معظّم، علاّمه طهرانی ـ ‌قدّس الله سرّه‌ ـ در زمان حیات خویش شدیداً با این روش و برنامۀ استعماری به مقابله برخاسته، از هر فرصتی جهت تبیین و افشای دسیسه‌های شیطنت‌آمیز دست‌های پشت پرده و مخفی از انظار، دریغ نمی‌ورزید و در این زمینه سخنانی بس ارزشمند از ایشان به جای مانده است؛ امیدواریم به فضل و توفیق الهی در آینده‌ای نه چندان دور، نسبت به نشر و تنظیم و تدوین آنها اقدام نماییم.7
      جالب توجّه اینکه برخی در مقام دفاع از شخصیّت و آثار فردوسی، به سخنان فیلسوف کبیر، مرحوم صدرالمتألّهین شیرازی ـ قدّس سرّه ـ استناد می‌کنند و بدین‌سان نسبت به مرام و ایدۀ او مهر تأیید می‌نهند.
      مرحوم صدرالدّین شیرازی در مقام سخن از وحدت شخصیّۀ وجود، به کلام فردوسی استناد می‌کند و با عنوان: «فصل 29، فی أوّل ما یُنشَأُ مِن الوجودِ الحقّ»، این شعر او را متذکّر می‌شود:
      جهان را بلندی و پستی تویی ** ندانم چه‌ای، هرچه هستی تویی8
      البتّه منکر این مطلب نمی‌توان شد که فردوسی مردی دانش‌آموخته و نسبت به مبانی معرفتی فردی مطّلع و تا حدودی آگاه بوده است و در کتاب شاهنامۀ او اشعار فراوانی در مسائل اخلاقی و اجتماعی و سیاسی و حتّی اعتقادات و مبانی توحیدی وجود دارد؛ ولی نکته اینجاست که ایشان از این ذخیرۀ علمی و اندوختۀ معلومات، در چه مسیری و چه هدفی استفاده کرده است؟!
      مسئلۀ مهمّ و اساسی در ارتباط با بزرگان و اهل اطّلاع، عدم فهم و ادراک و جهل به علوم و فنون نمی‌باشد، بلکه نحوۀ به‌کارگیری و کیفیّت استفاده از اندوختۀ علمی و اطّلاعات است که این همه مصیبت و فاجعه در تاریخ به وجود آورده است. نکتۀ بسیار حائز اهمّیت این است که نفس تجمّع اطّلاعات و ذخیرۀ علوم در ذهن و نفس آدمی نمی‌تواند موجب صفای ضمیر و استقامت راه انسان گردد، و انسان برای تصفیۀ قلب از زنگارهای مادّی و نفسانی، چاره‌ای به جز پرداختن به تهذیب و مراقبه و متابعت از دستورها و برنامه‌های سلوکی و اخلاقی اولیای الهی و عرفای بالله ندارد.
      در هر زمان و دوره‌ای، حکّام ظلم و دولت‌مردان ستم‌پیشه با سوء استفاده از همین علما و بزرگان [ادامه در صفحه بعد]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

196
  • ...1

  • سوء استفادۀ دولت‌مردان، از بزرگان و علمای اهل اطّلاع (ت)

  • دیدگاه مولانا در مقام فرق بین شاهنامه و قرآن (ت)

  • فَرَزدَق و قصیده او

  •  در شرح نهج البلاغۀ ابن‌أبی‌الحدید، جلد 10، صفحۀ 20 دربارۀ فرزدق مطلبی آورده است؛ و محدّث قمی در الکنیٰ و الألقاب، جلد 3، صفحۀ 17 به بعد؛ و در هدیّة الأحباب، صفحۀ 211، ترجمۀ او و میمیّۀ او را ذکر کرده است؛ و مامقانی 

    1. [ادامه تعلیقه صفحه قبل] اهل اطّلاع، توانسته‌اند در مسیر تعدّی و اجحاف و ظلم به رعیت، به استمرار حیات و بقای ننگین خود، جامۀ عمل بپوشانند؛ و این علمای سوء، توجیه کنندۀ مسیر باطل و غرور گردند و با ابزار و وسایل و دلایل علمی به تحقّق اهداف شوم و منویّات شهوانی آنان کمک و مساعدت نمایند.
      در اینجاست که مولانا در مقام فرق بین شاهنامه و قرآن گوید:
      شاهنامه یا کلیله پیش تو ** هم‌چنان باشد که قرآن از عُتُوّ
      فرق آنگه باشد از حقّ و مجاز ** که کند کحل عنایت چشم باز
      ورنه پِشک و مُشک پیش اخشمی ** هر دو یکسانند چون نبود شمی9
      1) قابل ذکر است که ابوریحان بیرونی در رابطه با شدّت علاقه‌اش به زبان عربی، کلام لطیفی را بیان می‌کند، که در مجموعه آثار شهید مطهری، ج 14، ص 479 این‌گونه نقل شده است:
      «... زبان عربی را بهترین زبان‌ها برای مسائل علمی می‌داند و علاقۀ خاصّی به این زبان نشان می‌دهد؛ می‌گوید: ”اگر مرا به عربی ناسزا گویند بیشتر دوست دارم از اینکه به برخی زبان‌های دیگر مرا بستایند.“» (محقّق)
      2) جهت اطّلاع بر اهداف استعمار در مبارزه با فرهنگ عربّیت و قرآن، رجوع شود به نور ملکوت قرآن، ج 4، ص 142.
      3) سوره یوسف (12) آیه 2.
      4) سوره شعراء (26) آیه 195.
      5) جهت اطّلاع بر جهان‌شمول بودن اعجاز عربیّت قرآن، رجوع شود به نور ملکوت قرآن، ج 4، ص 87؛ تفسیر المیزان، ج 1، ص 59.
      6) فارسی بخوانیم، سال چهارم ابتدایی، درس دوّم: باغچۀ اطفال.
      7) قابل ذکر است که به لطف و توفیق الهی، این سخنان ارزشمند تحت عنوان سالک آگاه به زیور طبع آراسته گردیده است. (محقّق)
      8) الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ج 2، ص 334.
      9) مثنوی معنوی، دفتر چهارم.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

197
  • در تنقیح الرّجال، جلد 3، صفحۀ 4 در باب الکنیٰ به نام فرزدق مفصّلاً ترجمۀ او را آورده است، و نام او را همام بن غالب بن صعصعة گفته، و کنیه‌اش ابوفراس بوده است.

  •  ما در نور ملکوت قرآن، جلد 3، صفحۀ 15 و 16 مطلبی را از امیرالمؤمنین علیه السّلام دربارۀ او ذکر نموده‌ایم.

  •  آیة الله سیّد حسن صدر در کتاب تأسیس الشّیعة لعلوم الاسلام، صفحۀ 186 و 187 دربارۀ او و دربارۀ قصیدۀ او مطالبی ذکر نموده است.

  •  مستشار عبد‌الحلیم جندی در کتاب الإمام جعفر الصّادق، صفحۀ 139 در تعلیقه، حجّ هشام را ذکر کرده است و از این قصیده یازده بیت آورده، و سپس غضب هشام و امر به حبس فرزدق را آورده است، و عطای حضرت را آورده است.

  •  در کتاب العیون و المحاسن، که از کلام شیخ مفید و تحریر سیّد مرتضی است، از طبع نجف اشرف، جلد 1، صفحۀ 18 و 19، شانزده بیت از این قصیده را ذکر نموده است.1

  • الفضل بن الحسن بن الفضل، المعروف بالشّیخ الطَّبَرْسی،ّ أمین‌الدّین أبوعلیّ

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 419:

  •  «و منهم: الشّیخ أمین‌الدّین أبوعلیّ، الفضل بن الحسن بن الفضل الطّبرسی ـ المتقدّم ذکره فی الطّبقة السّابعة فی أئمّة التّفسیر ـ المتوفّیٰ سنة أربعین و خمس‌مائة بسبزوار؛ انتقل من طبرستان إلی المشهد الرضویّ و أقام هناک مدّة من الزّمان، ثمّ منها إلی سبزوار و دُفن هناک.

    1. جنگ 8، ص 90.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

198
  •  له فی علم الأخلاق کتابه المعروف المُسمّیٰ بالآداب الدینیّة للخزانة المعینیّة العَلیّة، صنّفه لمعین‌الدّین أبی‌نصر أحمد بن الفضل بن محمود، سلطان عصره؛ و هو کتاب جلیل‌ٌ لم یتّفق جمع مثله لمن تقدّمه من العلماء. و له أیضًا نثر اللّئالیّ من حِکَم أمیرالمؤمنین، علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام، و غیر ذلک.

  •  و قد ذکرتُ فی بغیة الوعاة فی طبقات مشایخ الإجازات، و هو من الشّیوخ المجمع علی جلالته و فضله و ثقته، کما نصّ علیٰ ذلک العلّامة المجلسیّ فی مقدّمات البحار1

  • الفضل بن دُکَین

  •  [المراجعات] صفحة 89:

  •  «73. الفضل بن دُکَیْن: و اسم دُکین: عمرو بن حمّاد بن زهیر الملّائیّ الکوفیّ، یعرَف بأبی‌نعیم، شیخُ البخاری فی صحیحه، عدّه من رجال الشّیعة جماعة من جهابذة العلماء کابن‌قتیبة فی المعارف؛ و ذکره الذهبیّ فی میزانه فقال: ”الفضل بن دکین، أبونعیم، حافظ حجّة؛ إلّا أنّه یتشیّع.“ و نقَل أنّ ابن‌الجنید الختلی قال:

  • سمعت ابن‌معین یقول: کان أبونعیم إذا ذکَر إنسانًا فقال: ”هو جیّدٌ“ و أثنیٰ علیه، فهو شیعیٌّ؛ و إذا قال: ”فلانٌ کان مرجئًا“، فاعلم أنّه صاحب سُنّة لا بأس به.

  •  قال الذّهبی: ”هذا القول دالّ علی أنّ یحیَی بن معین کان یمیل إلی الإرجاء.“

  •  قلت: و دالّ أیضًا علی أنّه کان یری الفضل شیعیًّا جلدًا.»2و3

    1. جنگ 24، ص 360.
    2. المراجعات، ص 209.
    3. جنگ 20، ص 56.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

199
  • الفضل بن شاذان

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 377:

  •  «و منهم: الشّیخ الفضل بن شاذان بن الخلیل، أبومحمّد الأزدیّ النیسابوری، أحد شیوخ أصحابنا الفقهاء المتکلّمین و الجامعین لجمیع فنون الدّین؛ أخذ عن الإمام الرّضا و عن أبی‌جعفر الجواد و أبی‌الحسن الهادی؛ و صنّف و أکثر، و کان له جلالة فی هذه الطّائفة، و هو فی قدره أشهر من أن نصِفه؛ و ذکر الکَنْجی: ”أنّه صنّف مائة و ثمانین کتابًا.“»1

  • فِطر بن خلیفة

  •  [المراجعات] صفحة 90:

  •  «75. فطر بن خلیفة: الحنّاط الکوفی؛ سأل عبدالله بن أحمد أباه عن فطر بن خلیفة، فقال: ”ثقةٌ صالحُ الحدیث، حدیثه حدیث رجل کیّس؛ إلّا أنه یتشیّع.“ و رویٰ عبّاس عن ابن‌معین: ”أنّ فطر بن خلیفة ثقة‌ٌ شیعیٌّ.“ و قال أحمد: ”کان فِطر عند یحییٰ ثقة؛ و لکنّه خشبیٌّ مفرط.“

  •  قلت: و لذا قال أبوبکر بن عیّاش: ”ما ترکت الرّوایة عن فطر بن خلیفة إلّا لسوء مذهبه.“ أی: لا مَغمز فیه سویٰ أنّ مذهبه [مذهب] الشّیعة. و قال الجوزجانی: ”فطر بن خلیفة زائغ.“

  •  و سمعه جعفر الأحمر یقول فی مرضه: ”ما یسرّنی أن یکون لی مکان کلّ شعرة فی جسدی ملکٌ یسبّح الله تعالی لحبّی أهل البیت علیهم السّلام!“

    1. جنگ 24، ص 340.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

200
  •  یروی فطر عن أبی‌الطّفیل و أبی‌وائل و مجاهد.»1و2

  • قاسم بن محمّد بن ابی‌بکر

  • درجۀ قرابت وی

  •  سیّد حسن صدر در کتاب الشّیعة و فنون الإسلام، صفحۀ 80 در ترجمۀ احوال قاسم بن محمّد بن أبی‌بکر، و جلالت و قرابت وی گوید:

  •  «و کان جدّ مولانا الصّادق لأُمِّه، أُمِّ فَرْوةَ‌ بنتِ القاسم. و کان تزوَّج بنتَ الإمام زینِ‌العابدین علیّ‌ بن الحسین علیهما‌ السّلام.»3

  •  و در کتاب تأسیس الشّیعة، صفحۀ 298 گوید:

  •  «و القاسم بن محمّد بن أبی‌بکر ـ رضی الله عنه ـ مات سنة ستّ و مائة علی الصّحیح؛ قال ابن‌حَجَر: ”أحد الفقهاء بالمدینة.“ و قال أبوأیّوب: ”ما رأیتُ أفضلَ منه من کِبار الثّالثة.“ 

  •  قلتُ: کان جدّ مولانا الصّادقِ لأُمّه، أُمّ فروةَ بنت القاسم. و کان تزوَّج بنتَ الإمام زینِ‌العابدین علیّ بن الحسین علیهما السّلام.»

  •  آنچه از تواریخ برمی‌آید آن است که: حضرت امام زین‌العابدین با قاسم بن محمّد پسرخاله بوده‌اند؛ زیرا دو دختر یزدجرد، شهریار ایران را حضرت اباعبدالله

  •  الحسین و محمّد بن أبی‌بکر به نکاح خویش درآوردند. از زوجۀ‌ حضرت، حضرت امام سجّاد علیه السّلام؛ و از زوجۀ محمّد، جناب قاسم به دنیا آمدند. بنابراین این

    1. المراجعات، ص 211.
    2. جنگ 20، ص 57.
    3. الشیعة و فنون الإسلام، ص 61.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

201
  • دو بزرگوار با یکدیگر پسرخاله شدند.

  •  حضرت سجّاد علیه السّلام اُمّ‌عبدالله بنت الحسن بن علیّ بن أبی‌طالب را به نکاح خویش درآوردند، و از وی حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام پا به جهان گذاردند؛ و قاسم بن محمّد دخترِ عموی خود ـ عبدالرّحمن بن أبی‌بکر ـ را تزویج نمود، و از وی اُمّ‌فروه به دنیا آمد؛ حضرت باقر علیه السّلام اُمّ‌فروه‌ را به زنی گرفتند، و از او حضرت امام به حق ناطق، جعفر الصّادق علیه السّلام متولّد شدند.

  •  و کلامی که از آن حضرت وارد است که: ”وَلَّدنی أبوبکرٍ مرَّتَین!“ دلالت بر آن دارد؛ زیرا والدۀ ماجدۀ ایشان، اُمّ‌فروه، پدرش قاسم بن محمّد بن أبی‌بکر بود و مادرش دختر عبدالرّحمن بن أبی‌بکر بود، لهذا از طرف مادر و پدر منسوب به اوست.

  •  این است ترجمۀ احوال قاسم و اُمّ‌فروه و حضرت امام زین‌العابدین و الصّادقین علیهم السّلام از جهت نسب.

  •  در تنقیح المقال، جلد 2، صفحۀ 23 در ترجمۀ قاسم گوید:

  • «ظاهرٌ کونُه إمامیًّا؛ لما رَواه فی محکیِّ قُرب الإسناد عن ابن‌عیسیٰ، عن البزنطیّ، قال: ”ذُکر عند الرّضا علیه السّلام القاسمُ بنُ محمّد ـ خالُ أبیه ـ و سعیدُ بنُ المسیَّب؛ فقال: کانا علی هذا الأمر.“»

  •  إلیٰ أن قال: «فی روایة أُخری عن الصّادق علیه السّلام أنّه قال: ”و کانت أُمّی ممّن آمَنَت و اتَّقَت و أحسَنَت؛ واللهُ یحِبّ المحسنین.“ قال: ”و قالت أُمّی: قال أبی: یا أُمَّ‌‌فَروَة! إنّی لَأدعُو اللهَ لِمُذنِبی شیعتِنا فی الیومِ و اللّیلة ألفَ مَرّة؛ لأنّا نحن فیما یَنوبُنا من الرّزایا نَصبِر علی ما نعلَمُ من الثّواب، و هم یَصبِرون علی ما لا یَعلَمون.“

  •  و السّند و إن لم تکن بتلک المکانة من الصحّة و النَّقاء، إلّا أنّا نَبَّهنا غیرَ مرّةٍ

  •  علی أنّ مثل هذه الأخبار الّتی رواها المشایخُ الثّلاثةُ فی الکتب الأربعة یُفید ظنًّا أزیدَ من الظنّ الحاصل من قول علماء ‌الرّجال.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

202
  •  و فی قوله علیه السّلام: ”قالت أُمّی: قال أبی...“ ا ه‍ . إشارةٌ إلی ما هو المعلوم من الخارج من کون القاسمِ بنِ محمّد هذا جدَّ مولانا الصّادق علیه السّلام لأُمّه، و ابنَ خالةِ مولانا السجّادِ علیه السّلام؛ و أُمُّه و أُمُّ القاسمِ بنتا یزدجرد بن شهریار، آخر الأکاسِرةِ ملوکِ العجم؛ و تزویج الحسین بإحداهما و محمّد بن أبی‌بکر بالأُخریٰ مشهورٌ و فی الکتب مسطور.»

  •  إلی أن قال: «و کان یقول مالک بن أنس: ”إنّه من فقهاء هذه الأُمّة.“ مات فی سنة إحدیٰ و مائةٍ، و له اثنانِ و سبعونَ سنة.»

  •  و أیضاً در تنقیح المقال، جلد 3، صفحۀ 73 در ترجمۀ اُمّ‌فروه گوید:

  • «بنت القاسم بن محمّد بن أبی‌بکر، هی أُمّ مولانا الصّادق علیه السّلام؛ و أُمّها أسماء، بنت عبدِالرّحمن بن أبی‌بکر؛ و لهذا کان الصّادقُ علیه السّلام یقول: ”وَلَّدنی أبوبکر مَرَّتَین.“ ـ الخ.»

  •  و در أعیان الشّیعه، طبع دوّم، جلد 43، صفحۀ 9 و 10 در ترجمۀ احوال او تحت شمارۀ 9467 آورده است که:

  •  «تُوُفّی سنةَ 101 أو 102 أو 108 أو 112، بِقُدَید ـ منزلٍ بینَ مکّةَ و المدینة ـ ، فقال: ”کَفِّنونی فی ثیابی الّتی کنتُ أُصَلِّی فیها: قمیصی و إزاری و ردائی! و الحَیُّ أحوَجُ إلی الجدیدِ من المَیّت.“ و کان عمرُه سبعین سنةً أو اثنتین و سبعین، و قد ذهَب بصرُه. و هو جدُّ الصّادق علیه السّلام لأُمّه، أُمِّ‌فروةَ بنتِ القاسم؛ و فی ذلک یقول الشّریف الرّضی:

  • ”و حُزنًا عتیقًا و هوَ غایةُ فخرِکمقیلقیل***بمَولِد بِنتِ القاسم بن محمّد“
  •  قیل: ”إنّه کان متزوّجًا بنتَ الإمام زینِ‌العابدین علیه السّلام، و هو ابنُ خالته؛

  •  أُمّاهُما بناتُ یزدَجردَ بنِ شهریارَ، آخِرِ الأکاسرةِ ملوکِ الفُرس.“

  •  و قال ابن‌سعد:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

203
  •  أُمُّه أُمّ‌ولدٍ یقال لها سورة؛ و والدةُ أُمّ‌فروةَ هی أسماءُ،‌ و قیل: قَریبةُ، بنتُ عبدِالرّحمن بن أبی‌بکر؛ و هو معنی قول الصّادق علیه السّلام: ”إنَّ أبابکر ولَّدنی مرّتین.“

  • أقوال العلماء فیه

  •  ما قاله علماء الشّیعة:

  •  روَی الحِمیری فی قُرب الإسناد فی آخر الجزء الثّالث، بسنده أنّه ذُکِرَ عند الرّضا علیه السّلام القاسمُ بنُ محمّد ـ خالُ أبیه ـ و سعیدُ بنُ المسیَّب، فقال: ”کانا علی هذا الأمر.“ أی: التشیُّع. و قال: ”خَطَب أبی إلی القاسم بنِ محمّدٍ (یعنی أباجعفر علیه السّلام)، فقال القاسمُ لأبی‌جعفرٍ: إنّما کان ینبغی لکَ أن تذهَبَ إلی أبیک، حتّی یزوِّجَک.“ ا ه‍.

  •  و کانت أُمُّ الصّادق علیه السّلام أُمَّ‌فَروةَ، بنتَ القاسمِ بن محمّد ـ کما مرّ ـ و علیٰ هذا یلزَمُ أن یکون القاسمُ جَدَّ أبیه، لا خالَه. و لعلّه وقع لفظُ الخالِ موضعَ الجدِّ‌ سَهوًا؛ أو أنّه سقط اسمٌ قبلَ القاسم و هو وَلَدَهُ ـ و هذا هو الأظهر ـ ؛ و لعلّه استُعمل الخالُ فی مطلق قَرابةِ الأُمّ توسّعًا.

  •  و لکن فی کشف الغُمّة عن الحافظ عبدِالعزیز بن الأخضر الجَنابِذی: ”أنّ الباقرَ علیه السّلام أُمُّه أُمُّ‌عبدالله بنت الحسن بن علیّ، و أُمُّها أُمُّ‌فروةَ بنتُ القاسم بن محمّد بن أبی‌بکر.“ و هذا لا یجتمع مع کون أُمّ‌ِفروةَ هی أُمَّ الصّادق علیه السّلام، کما لا یخفی.

  •  و الّذی خَطَبَ إلی القاسم، هو أبوجعفر الباقر علیه السّلام، و هو أبو جدِّ

  •  الرّضا علیه السّلام؛ و کثیرًا ما یُطلق الأبُ علی الجَدّ.»1 ـ انتهی مورد الحاجة من کلام الأمین (ره).

    1. أعیان الشّیعة، ج 8، ص 446.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

204
  •  أقول: در کلام ابن‌الأخضر الجنابِذی اشکال دیگری نیز هست، و آن این ‌است که: مادر حضرت باقر علیه السّلام که زوجۀ حضرت سجّاد علیه السّلام بوده‌اند، أُمّ‌عبدالله بنت الحسن علیه السّلام است؛ و نمی‌شود مادرش اُمّ‌فروه بنت القاسم، زوجۀ حضرت امام حسن علیه السّلام بوده باشد. زیرا قاسم در طبقۀ حضرت سجّاد است، نه در طبقۀ حضرت امام حسن مجتبیٰ علیه السّلام؛ وفات حضرت مجتبیٰ در سنۀ 50 هجری و رحلت حضرت سجّاد در سنۀ 95 بوده است، یعنی 45 سال تفاوت زمان دارند!

  •  و امّا آنچه را که مرحوم صدر در دو کتاب تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، و الشّیعة و فنون الإسلام ـ هم‌چنان‌که دیدیم ـ به طور جزم؛ و از مرحوم امین در أعیان الشّیعة به طور قیل فرموده‌اند که: ”إنّه کان متزوّجًا بنتَ الإمام زین‌العابدین علیه السّلام.“ در صورت صحّت و تحقّق، ربطی به نَسَب حضرت صادق علیه السّلام ندارد، بلکه نکاح و ازدواجی است که در کنار صورت گرفته است ـ حال این ازدواج قبل از نکاح قاسم با أسماء بنت عبدالرّحمن بوده است، و در فرض رحلت دختر حضرت سجّاد علیه السّلام بوده؛ و یا در صورت حیات و وجود آن مخدّره بوده است؛ و یا پس از فوت أسماء بوده است ـ علیٰ جمیع التّقادیر، اشکالی در امکان واقعه نیست؛ امّا کیفیّت تحقّقش احتیاج به تتبّع بیشتری دارد.1و2

  • [ام فروه بنت قاسم بن محمد بن أبی‌بکر]

  •  [الطّبقات الکُبری، مجلّد 5، صفحة 318]:

    1. . قابل ذکر است که بحار الأنوار، ج 29، ص 651، به نقل از إحقاق الحق، ج 1، ص 67، حدیث «وَلَّدنی أبوبَکْرٍ مَرَّتَیْن» را از روایات علمای عامّه مذهب می‌داند که در برخی از کتب شیعه به صورت مرسل یا مهمل یا به نقل از عامه ذکر شده است، از جمله کشف الغمة، ج 3، ص 49. (محقّق)
    2. جنگ 18، ص 226 ـ 231.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

205
  •  «[محمّد] بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی‌طالب بن عبدالمطّلب [علیهم السّلام]؛ و أُمّه أُمّ عبدالله، بنت حسن بن علیّ بن أبی‌طالب. فولد أبوجعفر جعفرَ بن محمّد و عبدالله بن محمّد و أُمّهما أُمّ فَروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی‌بکر الصدّیق.»1و2

  • لوط بن یحییٰ، المعروف بأبی‌مِخنَف

  • وی از اعاظم اصحاب امیرالمؤمنین بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 235:

  •  «و منهم: لوط بن یحیَی بن سعید بن مِخنَف بن سالم أو سلیمان أو سُلَیم. قال ابن‌النّدیم فی الفهرست: ”و کان أبومخنف بن سُلَیم من أصحاب علیٍّ علیه السّلام، و رویٰ عن النبیّ صلّی الله علیه و آله.“ قال النجاشیّ فی کتاب فهرست أسماء المصنّفین من الشّیعة: ”الأزْدیّ الغامِدیّ، أبومخنف، شیخ أصحاب الأخبار بالکوفة، من الشّیعة و وجهُهم، کان یسکُن إلیٰ ما یرویه؛ و قد قیل فیه: إنّه من أصحاب أمیرالمؤمنین و الحسن و الحسین.“ قال الشّیخ أبوجعفرٍ الطوسیّ: ”و الصّحیح أنّ أباه کان من أصحاب أمیرالمؤمنین، و هو لم یَلقَه.“»

  •  صفحة 236: «و قال ابنُ‌النّدیم: ”قرأتَ بخطّ أحمدَ بنِ الحارث الخُزاعیّ، قالت العلماء: أبو‌مخنف بأمرِ العراق و أخبارِها و فتوحِها یزید علی غیره؛ و المدائنی بأمر

  •  خراسانَ و الهندِ و فارس؛ و الواقدیّ بالحجاز و السّیرة؛ و قد اشترکا فی فتوح الشّام.“ ـ انتهیٰ.

    1. الطبقات الکبری، ج 5، ص 320.
    2. جنگ 24، ص 382.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

206
  •  و قال الفیروزآبادی فی القاموس: ”أبو‌مخنف لوط بن یحییٰ، أخباریّ شیعیٌّ، تالفٌ متروکٌ.“ قال فی الدّیوان: ”ترَکه ابنُ‌حِبّان، و ضعّفه الدّارقطنی.“»1

  • مالک بن إسماعیل بن زیاد، أبوغَسّان

  • [المراجعات] صفحة 91:

  •  «76. مالک بن إسماعیل بن زیاد بن درهم، أبوغَسّان الکوفیّ النَّهْدی: شیخ البخاری فی صحیحه؛ ذکَره ابنُ‌سعد فی صفحة 282 من الجزء 6 من طبقاته، فکان آخِرُ ما قاله فی أحواله: ”و کان أبوغَسّان ثقةً صدوقًا متشیّعًا شدید التشیّع!“

  •  و ذکره الذّهبی فی المیزان بما یدلّ علی عدالته و جلالته، و أنّه أخذ مذهب التشیّع عن شیخه الحسن بن صالح. و أنّ ابن‌معین قال: ”لیس بالکوفة أتقنُ من أبی‌غَسّان.“ و أنّ أباحاتم قال: ”لم أرَ بالکوفة أتقنَ منه؛ لا أبونعیم و لا غیره. له فضل و عبادة، کنت إذا نظَرت إلیه رأیته کأنّه خرج من قبر کانت علیه سجّادتان.“»2و3

  • مَجدالدّین بن جمیل جُبّایی

  • غدیریّۀ ابن‌جمیل، و نجات او از حبس بعد از 20 سال به برکت مدیحۀ امیرالمؤمنین علیه السّلام

  •  و الغدیر جلد 5 از صفحه 401 تا 409 در غدیریّه و ترجمۀ احوال مجدالدّین بن جمیل بحث کرده است. او از قریه‌ای نزدیک به هِیت بوده که به جُبّا معروف است،

    1. جنگ 24، ص 321.
    2. المراجعات، ص 212.
    3. جنگ 20، ص 57.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

207
  • فلهذا او را جُبّائیّ گویند. و دربارۀ غدیریّۀ‌ او گوید:

  • «وَقَفتُ فی غیر واحد من المجامیع العتیقة المخطوطة علی أنّ مجدَالدین بنَ جمیل کان صاحبَ المَخزَن فی زمن الناصر فنقَم علیه، و أودَعَه السّجن فسأله رجالُ الدّولة من الأکابر فلم یَقبَل فیه شفاعةَ أحدٍ، و ترکه فی الحجرة مدّة عشرین سنة. فخطر علی قلبه أن یمدَحَ الإمام علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام فمدَحه بهذه الأبیات، و نام فرآه فی ما یراه النائم و هو یقول: ”الساعةَ تَخرُج!“ فانتبه فَرَحًا و جعل یجمع رحلَه، فقال له الحاضرون: ”ما الخبر؟“ فقال لهم: ”الساعةَ أخرُج!“ فجعل أهلُ السّجن یتغامزون و یقولون: ”تغیّر عقلُه!“ و أمّا الناصر فإنّه أیضًا رأیٰ أمیرَالمؤمنین فی الطیف فقال له علیه السّلام: ”أخرِجْ ابنَ جمیل فی هذه الساعة!“ فانتبه مذعورًا و تعوّذ من الشیطان و نام. فأتاه علیه السّلام ثانیًا و قال له مثلَ الأوّل؛ فقال: ”ما هذا الوسواس؟!“ فأتاه ثالثةً و أمرَه بإخراجه؛ فانتبه و أنفذ فی الحال مَن یُطلقه، فلمّا طرَق البابَ قال: ”والله و ذا أنا متهیِّئٌ!“ فلمّا مُثِّل بین یدی الناصر عرَّفوه أنّهم وجَدوه متهیّئًا للخروج، فقال له: ”بَلَغنی أنّک کنتَ متهیّئًا للخروج، فممّا ذا؟“

  •  قال: ”إنّه جاء إلیَّ مَن جاءک قبل أن یجیءَ إلیک.“ قال: ”فبماذا؟“ قال: ”عمِلتُ فیه قصیدةً.“ فقال الناصر: ”أنشِدنیها!“ فأنشَدَ القصیدة، مطلَعُها:

  • ألمَّت و هی کاسرةٌ1 لثامًا***و قد ملأت ذوائبَها2 الظَّلاما
  • و أجرت أدمُعًا کالطَّلِّ هبَّت***له ریحُ الصَّبا فجریٰ تواما
  • و قالت: أقصدتْک ید اللیالی***و کنت لخائف منها عصاما
  •  (و تا می‌رسد به این ابیات:)

  • و من أعطاه یومَ غدیر خمّ***صریحَ المجدِ و‌الشـَّرَفِ‌ِ القُدامیٰ
    1. . خ ل: حاسرة.
    2. الذوائب: جمع الذُؤابة، و هی الشعر المرسَلة. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

208
  • و من رُدَّت ذُکاءُ1 له فصلّیٰ***أداءً بعدَ ما ثَنَت اللِّثاما
  • و آثَرَ بالطَّعام و قد توالَت***ثلاثٌ لم یَذُق فیها طعاما
  • بقُرص من شَعیر لیس یرضیٰ***سوی الملحِ الجَریشِ له إداما
  • فردّ علیه ذاک القرصُ قرصًا***و زاد علیه ذاک القرصُ جاما
  • أبا حسنٍ و أنت فتًی إذا ما***دعاه المستجیر حمی وحاما
  • أزُرتُک یقظةً غُرَرَ القوافی***فزُرنی یابنَ فاطمةً مناما
  • و بشِّـرنی بأنَّک لی مجیرٌ***و أنّک مانعی مِن أن أُضاما
  • فکیف یخافُ حادثةَ اللَّیالی***فتًی یُعطیه حیدرةٌ ذِماما
  • سَقَتک سحائبُ الرضوانِ سَحًّا***کَفَیض یدیک یَنسجم انسجاما
  • و زار ضریحَک الأملاکُ صفًّا***عَلی مَغناک تَزدَحم ازدحاما
  • و لا زالت رَوایا المُزنِ تُهدِی***إلی النَّجف التحیَّةَ و السَّلاما»2
  • محمّد بن ادریس، شافعی

  •  [کتاب الأُمّ] فی صفحة «الف»:

  •  «اسمه: محمّد، و یکنّی: أبوعبدالله.

  •  نسبه من جهة أبیه: هو محمّد بن إدریس بن العبّاس بن عثمان بن شافع بن السّائب بن عبید بن عبد یزید بن هاشم بن المطّلب بن عبد مناف.»3و4

    1. لسان العرب: «ذُکاءُ: اسمٌ للشمسمعرفةٌ لا ینصرف و لا تدخُلها الالف و اللام
    2. جنگ 16، ص 41 ـ 43.
    3. کتاب الأُم، شافعی، ج 1، ص 6.
    4. . جهت اطّلاع بیشتر پیرامون تذکرۀ شافعی و اشعار وی در ولاء اهل بیت، و ردّ و ایرادات حضرت علاّمه طهرانی ـ رضوان الله علیه ـ دربارۀ وی رجوع شود به امام شناسی، ج 16، ص 480 ـ 501.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

209
  •  صفحة «د»: «مِحنتُه و أسبابُها: و هی الرّحلة الثانیة إلی العراق لمّا لمع نجمُه فی الیمن نظرًا لعلوّ کعبه فی مختلف العلوم و ما أحرزه من المکانة العالیة عند الوالی، حسده الحاسدون و حقد علیه الحاقدون، فوَشَوا به عند الخلیفة هارون الرّشید فی بغداد و اتّهمُوه بأنّه رئیس حزب العلویّین و أنّه یدعو إلی عبدالله المحض بن الحسن المثنّی بن الحسن السّبط.

  • [قیام شافعی در یَمَن و دعوت به عبدالله مَحْض و علویّین، و احضار کردن هارون او را مغلولاً]

  •  فأرسل هارون الرّشید أحد قوّاده إلی الیمن، فبعث له ذلک القائد بکتاب یخوّفه من العلویّین و یذکر له فیه الشافعیّ و یقول عنه: ”إنّه یعمل بلسانه ما لا یقدر المقاتل علیه بحِسامه و سَنانه! و إن أردتَ یا أمیرَالمؤمنین أن تَبقَی الحجازُ علیک فاحملهم إلیک.“

  •  فبعَث الرّشید إلی والی الیمن یأمُره بأن یحمِل العلویّین إلی بغداد، و معهم الشّافعیّ مُکَبَّلًا بالحدید.

  •  فاعتقلهم الوالی و معهم الشافعیّ، و وضع فی رجلیه الحدید تنفیذًا لأمر الخلیفة، و أرسلهم إلی بغداد، فدخلوها فی غَسَق اللّیل و أحضروهم بین یدی هارون الرّشید، و کان جالسًا وراءَ ستارة و کانوا یَقدِمون إلیه واحدًا واحدًا، و کلُّ مَن تقدّم منهم قطع رأسه، کلّ ذلک و الشّافعیّ یدعو ربَّه بدعائه المشهور عنه: ”اللَهمّ یا لطیفُ أسألک اللُّطفَ فیما جَرَت به المقادیر“ یکرّره مرارًا.

  •  و لمّا جاء دورُه إلی الخلیفة و هو مُثقَّل بالحدید، فرَمیٰ من بحضرة الخلیفة بأبصارهم إلیه.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

210
  •  فقال الشافعیّ: السّلام علیک یا أمیرَالمؤمنین و برکاته! (و لم یقل‌:‌ و رحمة الله.)

  •  فقال الرّشید: و علیک السّلام و رحمة الله و برکاته! بدأتَ بسنّة لم تؤمَر بإقامتها، و رددنا علیک فریضةً قامت بذاتها، و من العجب أن تتکلّم فی مجلسی بغیر أمری!

  •  فقال الشافعیّ: إنّ الله تعالی قال فی کتابه العزیز: ﴿وَعَدَ ٱللَهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمۡ وَعَمِلُواْ ٱلصَّـٰلِحَٰتِ لَيَسۡتَخۡلِفَنَّهُمۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ كَمَا ٱسۡتَخۡلَفَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمۡ دِينَهُمُ ٱلَّذِي ٱرۡتَضَىٰ لَهُمۡ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّنۢ بَعۡدِ خَوۡفِهِمۡ أَمۡنٗا﴾،1 و هو الّذی إذا وعد وفی، فقد مکّنک فی أرضه و أمّننی بعد خوفی حیث رددتَ علیّ السّلامَ بقولک ”و علیک رحمة الله“ فقد شمَلتنی رحمة الله بفضلک یا أمیرالمؤمنین.

  •  فقال الرّشید: و ما عذرک من بعد ما ظهر أنّ‌ صاحبَک (یرید عبدالله بن الحَسَن) طَغیٰ علینا و بَغیٰ و اتّبعه الأرذلون و کنتَ أنت الرئیس علیهم؟!

  •  فقال الشافعیّ: أما و قد استنطَقتَنی یا أمیرَالمؤمنین؛ فسأتکلّم بالعدل و الإنصاف؛ لکنّ الکلام مع ثقل الحدید صعبٌ، فإن جُدتَ علیّ بفکّه عن قدَمَیّ جثیتُ علی رکبتَیّ، کسیرةِ آبائی عند آبائک و أفصَحتُ عن نفسی، و إن کانت الأُخری فیَدُک العُلیا و یدی السُّفلی، و الله غنیٌّ حمید.

  • جواب‌های شافعی به هارون و مراجعت وی به مکّۀ مکرّمه

  •  فالتفت الرّشید إلی غلامه سراج، و قال له: حُلَّ عنه؛

    1. . سوره نور (24) آیه 55.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

211
  •  فأخذ سراج ما فی قدمَیه من الحدید، فجثیٰ الشافعیّ علی رکبتیه و قال: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِن جَآءَكُمۡ فَاسِقُۢ بِنَبَإٖ فَتَبَيَّنُوٓاْ﴾،1 حاشا للّ‍ه أن أکون ذلک الرّجلَ؛ لقد أفِک المُبَلِّغ فیما بلّغَک به، إنّ‌ لی حرمة الإسلام و ذمّة النّسب و کفی بهما وسیلةً، و أنت أحقّ مَن أخَذ بأدب کتاب الله، أنت ابنُ عمّ رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، الذّابُّ عن دینه، المُحامی عن ملّته.

  •  فتهلّل وجهُ الرّشید ثمّ قال: لیُفرَّجْ روعُک؛ فإنّا نراعی حقّ قرابتک و علمک.

  •  ثمّ أمره بالقعود فقَعَد، و قال الرّشید: کیف علمک یا شافعیّ بکتاب الله عزّوجلّ؟! فإنّه أولی الأشیاء أن یُبتدأ به.

  •  فقال الشّافعیّ: عن أیّ کتابٍ من کتب الله تعالی تسألنی یا أمیر المؤمنین؟! فإنّ الله قد أنزل کتبًا کثیرة.

  •  قال الرّشید: أحسنت! لکن إنما سألت عن کتاب الله تعالی المنزل علی ابن عمّی محمّد رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم. 

  •  فقال الشّافعیّ: إنّ علوم القرآن کثیرةٌ، فهل تسأل عن مُحکمه ‌أو متشابهه، أو عن تقدیمه أو تأخیره، أو عن ناسخه أو منسوخه؟! و صار یعرض علیه علوم القرآن ما أُعجب به هارون الرّشید و الحاضرون و أدهشهم.

  •  فغیّر الرّشید سؤاله إلی العلوم المتنوّعة من فَلَکٍ و طبٍّ و فراسةٍ و ما إلیها، فکان الشّافعیّ یجیب علی کلّ سؤال بما یَسُرّ الخلیفة.

  •  ثمّ قال الرّشید: عِظنی یا شافعیّ!

  •  فأخذ الشّافعیّ یعظ الرّشید وعظًا تصعّدت له القلوب حتّی اشتدّ بکاء

    1. . سوره حجرات (49) آیه 6.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

212
  • الرّشید، فهاج الحاضرون فنظر إلیهم الشافعیّ غَضَبًا و استمرّ فی وعظه. و قد حصلت للشافعیّ فی هذه المحنة محاورات و مناظرات علمیّة مع صاحبَی أبی‌حنیفة ـ و هما أبو‌یوسف و محمّد بن الحسن ـ أعرضنا عن ذکر تفصیلها لأنّ‌ المقام لا یتّسع لها، و قد تکفّلَتْ بها الکتبُ المؤلّفة فی مناقب الشافعیّ.

  •  عَوْدتُه إلی مکّة: بعد أن نجا الشافعیّ من تلک المحنة الّتی سبق ذکرها و نال إعجابَ الخلیفة و التّقدیر العظیم و الإجلال البالغ، رأیٰ أن یعود إلی مکّة فسافر و وصل إلیها سنة 181 ه‍ . و ضرب خِباءَه خارجَ مکّةَ فی ظاهرها، فاستقبله أهلُ مکّة استقبالًا عظیمًا فقسّم بینهم ما جاء به من العراق من ذهب و فضّة، عملًا بوصیّة‌ أُمِّه له کلّما جاء مکّة. فما دخل مَکَّة إلّا و قد وزّع المال، فدخلها فارغًا کما خرج منها فارغًا.»

  • حبّ اهل بیت و علوّ همّت شافعیّ

  •  صفحة «ح»: «اعتزازه بنسبه: کان الشافعیّ یفخر بنسبه علی سبیل التشرّف، لا علی سبیل الاستعلاء علی النّاس. لذلک نجِده شدید الحبّ لآل بیت رسول الله الّذی هو منهم أیضًا. فلذلک لمّا رماه الحاسدون بالرَّفْض أنشد و قال: 

  • إن کان رفضًا حبُّ آل محمّد***فلیشهد الثَّقَلان أنّی رافـضی
  •  و هذا التّعلق بأهل البیت لم یجرّه إلی النَّیل من الشّیخین أبی‌بکر و عمر و الطّعن فی خلافتهما؛ بل کان یری لهما و لغیرهما من الصّحابه فضلًا فی نشر الإسلام و إعلاء کلمة الله.

  •  معنی الحرّیّة فی نظر الشّافعیّ: کان الشّافعی یری الحرّیّة فی القناعة، و الذّلّ کلّ الذّل فی الطّلب و السّؤال، فیقول:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

213
  • العَبد حرٌّ إن قَنِع***و الحرُّ عبدٌ إن قَنَع1
  • فاقنَع و لا تقنَع فلا***شیء یَشین سوی الطّمع
  •  فلذلک نجد القناعة و الاعتزاز بالرّضا بما قسّم الله ماثلًا فی قوله:

  • أمطری لؤلؤ جبال سرندی‍***ـبَ و فِیضـی آبارَ تَکْرورَ تِبرًا
  • أنا إن عشتُ لستُ أُعدم قوتًا***و إذا متّ لستُ أُعدم قبرًا
  • همّتی همّة الملوک و نـفسی***نفسُ حرّة تری المذلّة کفرًا
  •  دخَل علی الشّافعی طالبٌ بعد انتهاء ‌الدّرس و قال له: أوصنی!

  •  فقال الشّافعیّ: یا بُنَیَّ، خلقک الله حُرًّا فکن کما خلقک!

  • هجرت شافعی به مصر و توطّن و فوت وی در قاهره

  •  وفاته: أقام الشافعیّ فی مصر خمس سنین و تسعة أشهر من 28 شوّال سنة 198 ه‍ . إلی 29 رجب سنة 204 ه‍ . یُعَلّم النّاس و یُؤلّف ثم‌ أصابه نزف شدید بسبب البواسیر، فاشتدّ به الضّعف فلم یستطع الخروج لمزاولة التّدریس، فزاره تلمیذه المُزَنِیّ، فسأله عن حاله فقال:‌ أصبحت والله لا أدری، أ روحی تساق إلی الجنّة فأُهَنِّئَها، أم إلی النّار فأُعزّیَها؟

  •  ثمّ رفع بصره إلی السّماء و قال أبیاتًا، منها:

  • و لما قَسَا قلبی و ضاقت مذاهبی***جعلت الرَّجا منّی لعفوک سُلَّما
  • تعاظمنی ذنبی فلمّا قرنته***بعفوک ربّی کان عفوک أعظما
  •  (إلی أن قال:) و بعد صلاة العصر خرجت الجنارة، فلمّا وصلت شارعَ السیّدةِ

    1. مصباح المنیر«قَنَعَ یقنَع (بفتحتین) قنوعًا: سأل... و قنِعتُ به قَنَعًا (من باب تعِب) و قناعةً: رضیتُ.»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

214
  • نفیسة الآن، خَرَجت السّیدة نفیسة و أمرتهم بإدخال النّعش إلی بیتها فصلّت علیه و ترحَّمَت.»

  •  جلد 7، صفحة 295: «قال الشافعیّ، رحمه الله‌:

  •  أخبرنا مالک عن ابن‌شهاب عن عطاء بن یزید اللّیثیّ عن عبیدالله بن عَدِیّ بن الخیار، أنّ رجلاً سارّ النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، فلم نَدْر ما سارّه حتّی جهر رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فإذا هو یشاوره فی قتل رجل من المُنافقین، فقال رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم: ”أ لیس یشهد أن لا إله إلّا الله؟قال: بلی، و لا شهادة له. فقال: ”أ لیس یصلّی؟“

  •  قال: بلی، و لا صلاة له. فقال رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم: ”أولئک الّذین نهانی الله تعالی عنهم.“

  •  أخبرنا سفیان عن ابن‌شهاب عن عطاء بن یزید عن أُسامة بن زید قال: شهدت من نفاق عبدالله بن أُبیّ ثلاثة مجالس.

  • رسول الله به مجرّد شهادتین، خون و مال و عِرض و ناموس را محترم می‌شمردند

  •  أخبرنا عبدالعزیز بن محمّد عن محمّد بن عَمْرو عن أبی‌سَلِمَة عن أبی‌هریرة، أنّ رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قال: ”لا أزال أُقاتل النّاس حتّی یقولوا لا إله إلّا الله؛ فإذا قالوا لا إله إلّا الله فقد عصموا منّی دماءهم و أموالهم إلّا بحقّها، و حسابهم علی الله.“

  •  قال الشّافعیّ: فأعلم رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم أنّ فرض الله أن یقاتلهم حتّی یظهروا أن لا إله إلّا الله؛ فإذا فعَلوا منَعوا دماءهم و أموالهم إلّا بحقّها،

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

215
  • یعنی إلّا بما یحکم الله تعالی علیهم فیها. و حسابهم علی الله بصدقهم و کذبهم و سرائرهم؛ و الله العالم بسرائرهم، المتولّی الحکم علیهم، دون أنبیائه و حکّام خَلقه. و بذلک مضت أحکام رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فیما بین العباد من الحدود و جمیع الحقوق، و أعلمَهم أنّ جمیع أحکامه علی ما یُظهرون و أنّ الله یدین بالسّرائر.

  • زنا فقط به إقرار و بیّنه ثابت می‌شود، با وجود علم حاکم ثابت نمی‌شود

  •  أخبرنا مالک عن هِشام بن عُروة: و جاء رسولَ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم العجلانی ـ و هو أُحَیْمِر سبط نِضو الخَلق1 ـ فقال: یا رسول الله رأیت شریک بن السّمحاءِ2 (یعنی ابن عمّه و هو رجل عظیم الألیتین أدعج العینین حادّ الخُلق) یصیب فلانة (یعنی امرأته و هی حُبلی)، و ما قربتُها منذ کذا.

  •  فدعا رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم شریکًا فجحد، و دعا المرأة فجحدت؛ فلاعَنَ بینها و بین زوجها (و هی حبلی) ثمّ قال: ”أبصروها؛ فإن جائت به أدعج عظیم الألیتین فلا أراه إلّا قد صدق علیها، و إن جاءت به أُحَیْمِر کأنّه وحرةٌ3 فلا أراه إلّا قد کذِب.“

  •  فجاءت به أدعج عظیم الألیتین، فقال رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فیما بلغنا: ”إنّ أمره لَبَیِّنٌ لولا ما قضی الله.“ (یعنی أنّه لَمَن زنا لولا ما قضی الله من أن لا یحکم علی أحد إلّا بإقرار أو اعتراف علی نفسه،لا یحلّ بدلالة غیر واحدٍ منهما و إن

    1. تاج العروس: «رجلٌ سَبِطُ الجسم: أی حسنُ القدّ و الاستواء.» النِضوُ: أی المهزول. (محقّق)
    2. . خ ل: السحماء.
    3. الوحرةُ: وزغةٌ و هاهنا کنایةٌ عن کونه أحمَر قصیرًا. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

216
  • کانت بَیِّنةً.) و قال: ”لو‌لا ما قضی الله لکان لی فیهما قضاءً غیره.“ و لم یعرض لشریک و لا للمرأة، و الله أعلم و أنفذ الحکم و هو یعلم أنّ أحدهما کاذبٌ، ثمّ علم بعدُ أنَّ الزّوجَ‌ هو الصّادق.»

  • شافعی، استحسان را رد می‌کند

  •  صفحة 298: «باب إبطال الاستحسان

  •  قال الشّافعیّ: و کلّ ما وصفتُ مع ما أنا ذاکرٌ و ساکتٌ عنه اکتفاءً بما ذکرت منه عمّا لم أذکر من حکم الله ثم من حکم رسوله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم ثمّ حکم المسلمین،‌ دلیلٌ علی أن لا یجوز لمن استأهل أن یکون حاکمًا أو مُفتیًا أن یحکم و لا أن یفتی إلّا من جهة خبر لازم، و ذلک الکتاب ثمّ السنّة أو ما قاله أهل العلم لا یختلفون فیه، أو قیاسٌ علی بعض هذا؛ و لا یجوز له أن یحکم و لا یفتی بالاستحسان، إذ لم یکن الاستحسان واجبًا و لا فی واحد من هذه المعانی.

  •  فإن قال قائل: فما یدلّ‌ علی أن لا یجوز أن یستحسن إذا لم یدخل الإستحسان فی هذه المعانی، مع ما ذکرت فی کتابک هذا؟

  •  قیل: قال الله عزّوجل: ﴿أَيَحۡسَبُ ٱلۡإِنسَٰنُ أَن يُتۡرَكَ سُدًى﴾،1 فلم یختلف أهل العلم بالقرآن ـ فیما علمت ـ أن السُّدَی الّذی لا یؤمَر و لا یُنهیٰ؛ و من أفتی أو حَکَم بما لم یؤمَر به فقد أجاز لنفسه أن یکون فی معانی السُّدَی، و قد أعلمه الله أنّه لم یترکه سُدًی. و رأی أن قال: ”أقول بما شئتُ!“ و ادّعی ما نزل القرآن بخلافه فی هذا و فی السّنن، فخالَف منهاجَ النّبیّین صلّی الله علیهم و سلّم أجمعین و عَوَامَّ حکمِ جماعة مَن روی عنه من العالمین.»

    1. . سوره قیامة (75) آیه 36.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

217
  •  صفحة 306: «و قد جاء عن علیّ بن أبی‌طالب رضی الله عنه و عبدِالله بن مسعود أنهما قالا: ”لا تقطع الید إلّا فی دینار أو عشرة دراهم.“ فجعلوا الدینار بمنزلة العشرة الدّراهم.»1و2

  • سیّد محمّد أقساسی

  •  در الغدیر، جلد 5 از صفحه 3 تا صفحه 16 در غدیریّه و قصائد و احوال و مناقب سیّد محمّد أقساسی (متوفّی در سنه 575) بحث کرده است؛ و نَسَبَش این است:

  •  محمّد بن علیّ بن حمزة بن محمّد بن حسن بن محمّد بن علیّ ‌الزّاهد بن محمّد الأصغر الأقساسی بن یحیی بن حسین ذی العبرة ابن زید الشّهید بن الإمام علیّ بن الحسین علیهما السّلام.

  •  او از قریه‌ای از کوفه بوده است که نام آن أقساسِ مالک بوده است، و نقیب علویّین در کوفه بوده است.

  •  و در صفحه 14 و 15 آورده است که: «أفرد العلّامة سیّدنا المرعشی فی مجالس المؤمنین، صفحة 212 ترجمة بِاسم عزّ الدین بن الأقساسی و قال: ”إنّه من أشراف الکوفة و نقبائها، کان فاضلًا أدیبًا، له فی قرض الشعر یدٌ غیر قصیرة.“»

  • آمدن امیرالمؤمنین با طیّ الأرض به مدائن

  •  روی أنّ الخلیفة المستنصر العبّاسی خرج یومًا إلی زیارة قبر سلمان الفارسی سلام الله علیه، و معه السیّد المذکور ابن الأقساسی، فقال له الخلیفة فی الطریق: إنّ من الأکاذیب ما یرویه غلاة الشّیعة من مجیء علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام من

    1. کتاب الأُمّ، ج 7، ص 323.
    2. جنگ 25، ص 54 ـ 62.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

218
  • المدینة إلی المدائن لمّا توفّی سلمان، و تغسیله إیّاه و مراجعته فی لیلته إلی المدینة!

  •  فأجابه ابن الأقساسی بالبدیهة بقوله:

  • أنکرتَ لیلة إذ صار الوصیّ إلی***أرض المدائن لمّا أن لها طلَبا
  • و غسَّل الطّهر سلمانًا و عاد إلی***عراص یثربَ و الإصباحُ ما وجبا
  • و قلتَ: ذلک من قول الغلاة و ما***ذنب الغلاة إذا لم یوردوا کذبا؟
  • فآصفٌ قبلَ ردِّ الطّرف من سبإٍ***بعرش بلقیس وافی یخرق الحجبا
  • فأنت فی آصف لم تغلُ‌ فیه بلیٰ***فی حیدرٍ أنا غالٍ إنّ ذا عجبا
  • إن کان أحمد خیر المرسلین فذا***خیر الوصیّین أو کلّ الحدیث هَبا
  •  این ابیات را علاّمه سماوی در طلیعه به اقساسی نسبت داده است و چنین پنداشته است که او همراه با مستنصر بوده است، ذاهلًا‌ عن أنَّ میلاد المستنصر کان بعد وفاة السّیِّد بأربعة عشر سنة.

  • و علاّمه سیّد محسن امین در اعیان الشیعه، جلد 21، صفحه 233 این اشعار را به حسن بن حمزه أقساسی نسبت داه است با آنکه زمان حسن بن حمزه که عموی سیّد محمّد است از سیّد محمّد مقدّم بوده است.

  •  و ابن‌شهرآشوب در مناقب، جلد 1، صفحه 449 این ابیات را با مختصر اختلافی به أبوالفضل تمیمی نسبت داده است؛ فروایة ابن‌شهرآشوب هذه الأبیات تثبت عدم کونها من نظم السید [قطب الدین] محمّد الأقساسی، إذ ابن‌شهرآشوب توفّی سنة 558 قبل ولادة المستنصر بسَنَة و قبل وفاة السیّد [القطب] بسبع و خمسین سنة.

  •  و لعلّها لأبی‌الفضل التّمیمی أو لغیره من أسلاف آل الأقساس الأوّلین، و انشدها [قطب الدین] السیّد محمّد للمستنصر.1

    1. جنگ 16، ص 2.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

219
  • محمّد الطوسیّ، المعروف بخواجه نصیرالدّین الطوسیّ

  • او کسی است که میر سیّد شریف جرجانی افتخار شاگردی‌اش را دارد

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 394:

  •  «و الحکیم الفیلسوف، سلطان المحقّقین و أُستاذ الحکماء و المتکلّمین، نصیر الملّة و الدّین، محمّد الطوسیّ؛ شُهد له بالتبحّر فی الحکمة و الکلام، و نُظم غررُ مدائحه فی أبلغ نظام؛ و أُستاذ البشر، و العقل الحادی عشر.

  •  سیّد المحقّقین، الشّریف الجرجانی ـ علیٰ جلالة قدره ـ فی أوائل فنّ البیان من شرح المفتاح ـ قد نقِل بعض تحقیقاته الأنیقة و تدقیقاته الرَّشیقة ـ عبَّر عنه ببعض مشایخنا، ناظمًا نفسه فی سلک تلامذته، و مفتخرًا بانخراطه فی سلک المستفیدین من حضرته، المقتبسین من مشکاة فطرته.

  •  و السیّد السّند، الفیلسوف الأوحد، میر صدرالدّین الشیرازیّ أکثرَ النّقلَ عنه فی حاشیته شرح التّجرید، سیّما فی مباحث الجواهر و الأعراض. و التقط فرائد التّحقیقات الّتی أبدعها ـ عطّر الله مرقده ـ فی کتاب المعراج السماویّ و غیره من مؤلّفاته، لم تسمح بمثله الأعصار ما دار الفلک الدوّار.»

  • کتاب تَذکره در هیئت از خواجه است، و شرح آن از نظام‌الدّین نیشابوری ـ صاحب تفسیر نیشابوری ـ است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 396:

  •  «و کتاب التّذکرة فی علم الهیئة؛ شرَحها نظام‌الدّین النیسابوریّ المفسّر، صاحب التّفسیر الکبیر المطبوع بهامش تفسیر ابن‌جریر طبری

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

220
  •  صفحة 397: «کان تولّده ـ قدّس سرّه ـ سنة 597، و حبس فی حصن الدّیلم بأمر خورشید شاه القرمطی؛ فلمّا غلبه التُّرک و قتلوه و أخذوا حصنَ الدّیلم، أطلقوا نصیرالدّین من الحبس و أکرموه لعلمه بعلم النجوم، و صار فی عداد وزرائهم. و تُوفّی ببغداد فی الثّامن عشر من ذی‌الحجّة، سنة 673، و دفِن بمقبرة قریش.»1

  • محمّد بن أبی‌عُمَیر

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 258:

  •  «و منهم: محمّد بن أبی‌عمیر زیاد بن عیسی البغدادیّ، صاحب الإمام موسی بن جعفر الکاظم، أحد أعلام مشایخ الإمامیّة. رویٰ کتبَ أربعین رجل من أصحاب أبی‌عبدالله الصّادق؛ ثقة، حجّة مراسیلُه کمسانیده، کان لا یروی إلّا عن ثقة؛ له کتب کثیرة، منها کتاب المغازی. تُوفّی سنة سبع عشرة و مائتین.»2

  • محمّد بن أحمد بن حَمْدان، المعروف بالخَبّاز البَلَدیّ

  • وی اُمّی بود و در شعر مقامی عالی داشت

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 222:

  •  «و منهم: الخبّاز البَلَدیّ، أبوبکر محمّد بن أحمد بن حمدان، المعروف بالخبّاز البلدیّ؛ هو الشّاعر المشهور، أحد شعراء الیتیمة.

  •  قال الثَّعالبی: ”أبوبکر من حسناتها؛ و من عجیب أمره أنّه کان أُمّیًّا، و شعره کلّه ملح و تحف و غُرَر و طُرَف، و لا تخلوه مقطوعة من معنیً حسن أو مَثَل سائر. و

    1. جنگ 24، ص 347.
    2. جنگ 24، ص 327.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

221
  •  کان حافظًا للقرآن، مقتبسًا منه فی شعره.“ إلی أن قال: ”و کان یتشیّع، و یتمثّل فی شعره بمذهبه:

  • أشعار خبّاز بَلَدی در مدح اهل البیت علیهم السّلام

  • و حمائم نَبّهَتنی***و اللّیل داجی المشـرقینِ
  • شبّهَتهُنّ و قد بکیْن***و ما ذرفْن دموع عینی
  • بنساء آل محمّد***لمّا بکین علی الحسین“
  •  قال: ”و له فی ذلک أیضًا:

  • جَحَدتَ ولاءَ‌ مولانا علیٍّ***و قدَّمت الدَّعیَّ علی الوصیّ
  • متی ما قلت إنّ السّیف أمـضی***من اللّحْظات فی قلب الشجیّ
  • فقد فعلتْ جفونک فی البرایا***کفعل یزید فی آل النبیّ
  •  و منها قوله:

  • لئن دفعوه ظلمًا عن حقو***ق الخلافة بالوشیج السمهریّ
  • فما دفعوه عن حسبٍ کریمٍ***و لا ذادوه عن خلق رضیّ
  • لقد فصموا عُرَی الإسلام عودًا***و بَدْءًا فی الحسین و فی علیّ
  •  و منها قوله:

  • و فی صِفّین عاندتم أباه***و أعرضتم عن الحقّ الجلیّ
  • و خادعتم إمامَکم خداعًا***أتَیتم فیه بالأمر الفَرِیّ
  • إمامًا کان ینصف فی القضایا***و یأخذ للضّعیف من القویّ
  • فأنکرتم حدیث الشّمس ردّت***له و طَوَیتُم خَبَر الطویّ
  •  و منها:

  • بطَیبةَ و البقیع و کربلاء***و سامرّی و فَیدٍ و الغریّ
  • و من وراء العراق و أرض طوس***سقاها الغیث من بلد قصـیّ
  •  و له فی هذه المادّة:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

222
  • أنا إن رُمْتُ سُلُوًّا***عنک یا قرّة عینی!
  • لأنا أکفَرُ ممّن***سرّه قتلُ الحسین
  • لک صولاتٌ علی قَل***بی و لیلات اللُّحَین
  • مثل صولات علیٍّ***یوم بدر و حنین“
  •  قال صاحب نسمة السَّحر بعد نقله هذا عن الثّعالبی: ”و ماذا أنکر من تشبیهه الحمائم ببکاء نسوة آل محمّد، و من التبریّ من تقدیم الدعیّ علی الوصیّ، و ذکرِ سوء فعل یزید! ما ذاک إلّا عن نصبِ کرامی کان فی الثّعالبی، و جهلِ بغیر الأدب إن سلّم له کماله.“»1

  • محمّد بن أحمد بن محمّد، المعروف بابن‌طَباطبا

  • صاحب الأبیات المشهورة فی حسن التّعلیل: «یا من حَکَی الماءُ فَرطَ رِقَّته!»

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 180:

  •  «و منهم: الشّریف أبوالحسن محمّد بن أحمد بن محمّد بن أحمد بن إبراهیم طباطبا بن إسماعیل الدّیباج بن إبراهیم الشّبه بن الحسن المثنّیٰ بن الحسن بن علیّ بن أبی‌طالب؛ ذکره صاحب نسمة السَّحر فی ذکر من تشیّع و شعر.

  •  و هو صاحب الأبیات المشهورة فی حسن التّعلیل:

  • یا مَن حَکَی الماءُ‌ فَرطَ رِقَّته***و قلبه فی قساوة الحجرِ!
  • یا لیت حظیّ کحظّ ثوبک من***جسمک! یا واحد البشـر
  • لا تعجَبوا من بلا غلالته***قد زُرَّ أزرارهُ علی القمرِ»2
    1. جنگ 24، ص 318.
    2. جنگ 24، ص 300.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

223
  • محمّد بن أحمد مَرزبانیّ، المعروف بالحَرّانیّ - وی از أعاظم شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 123:

  •  «و منهم: الشّریف أبو‌إبراهیم محمّد بن أحمد، المعروف بالحرَّانیّ. قال السیّد علیّ بن صدرالدّین فی الدّرجات الرّفیعة: ”کان عالمًا فاضلًا أدیبًا لبیبًا عاقلًا شجاعًا مقدَّمًا“ و ذکَر قصیدته الّتی أرسلها إلی أبی‌العلاء المعرّی و أجاب عنها أبوالعلاء المعرّی، و من قصیدة المعرّی قوله:

  • و علی الدّهر من دماء الشّهیدین***عَلیٍّ و نجلِه شاهدانِ
  • فهما فی أواخر اللّیل فَجران***و فی أوائله شَفَقانِ
  •  قال السیّد: ”قال بعض الشرّاح: إنّما قال هذا لأنّ الممدوح کان رجلًا علویًّا شیعیًّا، و فرقة من الشّیعة یزعمون أنّ الحمرة الّتی تُریٰ فی أوائل اللّیل و أواخره لم تکن إلّا من مذ قتل الحسین علیه السّلام.“ ـ إلی آخر ما ذکره.

  •  و توفّی السیّد أبوإبراهیم بحلب، فرثاه أبوالعلاء المعرّی بقصیدة جیّدة.

  •  قلت: یفهم من هذا الشّارح أنّه من أهل السنّة، و أنّه لا یریٰ صحّة ما زعمه الشّیعة فی الحمرة الحادثة، و أنّ أباالعلاء عنده لیس من الشّیعة، و إنّما قال ما قال بناءً علیٰ عقیدة الشّیعة؛ و کلّ هذا وَهَمٌ! فإنّ أباالعلاء من خُلّص الشّیعة بنصّ صاحب نزهة الجلیس، کما عرفت فی ترجمته؛ و أمّا الحمرة فقد نصّ علیٰ ذلک أئمّة علماء السنّة: کابن‌الجوزی، و المقریزی فی الخِطَط، و عبدالعزیز الدهلویّ فی سرّ الشّهادتین، و شارحها تلمیذه، و ابن‌جریر الطّبریّ و غیرهم؛ فراجع.»1

    1. جنگ 24، ص 289.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

224
  • محمّد بن أحمد، أبو‌نصر فارابی، معلّم ثانی - وی از اعاظم شیعه بوده‌است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 383:

  •  «و منهم: أبونصر الفارابی، محمّد بن أحمد بن طرخان بن اوزلغ، أوّل حکیم نشأ فی الإسلام و بلغ فیها مبلغ التّعلیم حتّی عُرِف بالمعلّم الثّانی، و هذا لا یکون إلّا للمتقن المبانی. و لولاه لم یکن ابن‌سینا،1 الشّیخَ الرّئیس فیها و لا المصنّفَ الجامع لشملها، لأنّه بکتبه تخرَّج و بتعلیقاته تشیّخ؛ کما نصّ علیه الشّیخ أبوعبید الجوزجانیّ فیما رواه فی تلخیص الآثار عنه، عن الشّیخ الرّئیس نفسه. کان ترجمانَ الفلاسفة و لسانَ المشّائین و فصیحَ البهلویّین و مفتاحَ الإشراقیّین و مقدامَ الإسلامیّین و المقدّمَ فی کلّ فنون الیونانیّین، لم یشارکه فی التّعلیم إلّا المتقدّم علیه أرسطو؛ و کان لا یتّصل إلّا بأهل الفضل من الشّیعة لجامعیّة العقیدة فی المذهب.»

  • تحصیل علوم و جدّیت فارابی در علوم و زهد او تا هنگام مرگ

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 384:

  •  «کتاب آراء أهل المدینة الفاضلة و المدینة الجاهلة و المدینة الفاسقة و المدینة المبدلة و المدینة الضّالة: ابتدأ بتألیفه ببغداد و حمَله إلی الشّام فی آخر سنة 330 و تمّمه بدمشق سنة331، و قد طبع هذا الکتاب بمصر؛ و من تأمّله عرَف أنّه من الإمامیة العدلیّة القائلین بعصمة الأئمّة علیهم السّلام.»

    1. لم أذکر الشّیخ الرّئیس ابن‌سینا؛ لأنّه لم یعلم مذهبه علی التّفصیل، و إن کان تشیّعه لا یعروه شکّ؛ أبوه کان إسماعیلیًّا. (تأسیس الشّیعة)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

225
  •  صفحة 384: «کتاب السّیاسات المدنیّة، و یُعرَف ب‍ مبادئ الموجودات: کلام فی الملّة و الفقه المدنیّ، کلام جمعه من أقاویل النبیّ صلّی الله علیه و آله، یشیر فیه إلی صناعة المنطق.»

  •  صفحة 385: «کان اتّصاله بالصّاحب بن عُبّاد ملاذِ الشّیعة لمّا کان فی بغداد، و کان الصّاحب شدید الطّلب له؛ کما فی تلخیص الآثار. و حضر أبونصر أیّام إقامته ببغداد علی أبی‌بشر متی بن یونس الحکیم، ثمّ ارتحل إلی یوحنّا بن خیلان الحکیم بحَرّان فأخَذه عنه، ثمّ رجَع إلی بغداد و تناول جمیع کتب أرسطاطالیس؛ ثمّ زمّت رکائبه إلی نحو دمشق الشّام، و اتّصل بسلطانها سیف‌الدّولة بن حمدان، فأحسن إلیه و عرَف له قدره. و کان مدّة‌ مقامه بدمشق لا یکون غالبًا إلّا‌ عند مجتمع ماء أو مشتبک ریاض مشغولًا بالتّألیف؛ و کان أزهد النّاس بالدّنیا، لا یحتفل بأمر مکسب و لا مسکن، و أجریٰ علیه سیف‌الدّولة فی کلّ یوم أربعة دراهم و اقتصر علیها لا غیر، و لم یزل علی ذلک إلیٰ أن توفّی سنة تسع و ثلاثین و ثلاث‌مائة بدمشق، و صلّی علیه سیف‌الدّولة فی أربعة من خواصّه.

  •  قال القاضی نورالدّین المرعشیّ فی طبقات الشّیعة فی ترجمته: ”و لم یرد سیف‌الدّولة بذلک إلّا إیقاع الصّلاة علی طریقة الشّیعة الإمامیّة.“ قال: ”و ما کان یمکنه بهذا الوجه إلّا فی مقام الخلوة، و الظّاهر أنّه کان بمقتضی وصیّته لهم بذلک.“ ـ انتهی.

  •  ثمّ اعلم أنّ بعض العلماء تسرّع فی تکفیر الفارابی، حیث وجد فی کتبه ما یدلّ علی قِدَم العالم و إنکار المعاد و أمثال ذلک؛ و لم یلتفت أنّ هذا کلّه ترجمةٌ بالعربیّ لکتب بعض الفلاسفة، لا أنّه کتابُ عقیدةٍ لأبی‌نصر الفارابی، أو لیس فی رسالة الفصوص المنسوبة إلیه خلافُ هذه الکلمات! و بالجملة لا ینبغی التسرّع فی مثل

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

226
  • هؤلاء الأعاظم المعلوم بالضّرورة إسلامُهم و إیمانهم بمجرّد السّواد علی البیاض الّذی لم یتحقّق موضوعه، و لا حقیقة نسبته، و لا صاحب قیله؛ نعوذ بالله من سوء الرّأی فی الأعاظم.»1

     

  • محمّد بن إسحاق المطلبیّ - وی اوّلین مُصنّف در مغازی، و شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 232:

  •  «محمّد بن إسحاق المطلبیّ موالهم المدنیّ. قال فی کشف الظّنون: ”أوّل من صنّف فی علم السّیر، الإمام المعروف بمحمّد بن إسحاق، رئیس أهل المغازی، المتوفّی سنة إحدیٰ و خمسین و مائة، فإنّه جمعها.“ ـ انتهیٰ، ذکر ذلک فی باب حرف السّین؛ و قال فی باب حرف المیم: ”علم المغازی و السّیر: مغازی رسول الله صلّی الله علیه و سلّم، جمعها محمّد بن إسحاق أوّلًا، و یقال: أوّل من صنّف فیها عروة بن الزّبیر.“

  •  قلت: القائل السّیوطیّ فی کتاب الأوّلیات، قال: ”أوّل من صنّف فی المغازیّ عروة بن الزّبیر، و کانت وفاة عروة بن الزّبیر سنة أربع و تسعین.“ لکنّ المشهور بین أهل العلم بالتّواریخ ما ذکره صاحب کشف الظّنون؛ و إنّما عدل السیوطیّ عن ذلک لأنّ محمّد بن إسحاق المذکور من الشّیعة، و قد نصّ علی تشیّعه الحافظ شیخ‌الإسلام ابن‌حجر فی التّقریب، و شیخ الشّیعة الشّیخ زین‌الدّین الشّهید فی حواشیه علی الخلاصة، و غیره.

  •  و ظهَر ممّا ذکرنا أنّ ابن‌إسحاق و ابن‌الزّبیر إنّما صنّفا مغازی رسول الله صلّی الله علیه و آله لا غیر، فعبیدالله بن أبی‌رافع تقدّمهما فی تصنیفه المذکور.

    1. جنگ 24، ص 342 ـ 345.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

227
  •  علی کلّ حال، فهو أوّل من صنّف فی السّیر و المغازی، و هو من خواصّ الشّیعة و شیوخها، فالشّیعة هم المتقدّمون فی تصنیف المغازی بقول مطلق، و فی تصنیف مغازی النبیّ صلّی الله علیه و آله علی المشهور المتصوّر، کما عرفت.»1

  • محمّد بن الحسن بن علیّ، المعروف بالشّیخ الطوسیّ

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 339:

  •  «و منهم: شیخ‌الطّائفة أبوجعفر محمّد بن الحسن بن علیّ الطوسیّ، شیخها علی الإطلاق و رئیسُها الّذی تلوی إلیه الأعناق، المتقدّم ذکره فی أئمّة الحدیث و الفقه و علم تراجم الرّجال. کان إمامًا فی کلّ علوم الإسلام، مصنّفًا بکلّ ما یتعلّق بالمذهب أُصولًا و فروعًا؛ و له فی التّفسیر کتاب التّبیان الجامع لکلّ علوم القرآن، و هو کتاب جلیل فی عشرة أجزاء کبار، عدیم النّظیر فی التّفاسیر؛ أوّل من جمع فی التّفسیر جمیع علوم القرآن. و قد فهرس النّجاشیّ کلّ مصنّفاته.

  •  و کان تولّده سنة 385، و توفّی سنة ستّین و أربع‌مائة، فیکون قد عُمِّر خمسًا و سبعین سنة. و کان عمره یوم وروده العراق من طوس ثلاث و عشرین سنة. أقام مع شیخه أبی‌عبدالله المفید خمس سنین، و أقام مع السیّد المرتضی نحوًا من ثمان و عشرین سنة، لأنّ الشّیخ المفید مات سنة 412 و المرتضی سنة 434؛ و بقی الشّیخ شیخ الطّائفة علی الإطلاق أربعًا و عشرین سنة، اثنیٰ عشر سنة منها ببغداد و الباقی بالغریّ. و بها مات و دُفِن بداره قرب مسجده، و صار الیوم جزءًا من مسجده، و هو إلی الآن یعرف بمسجد الشّیخ الطوسیّ، و قبره فیه مزار یتبرّک به.»2

    1. جنگ 24، ص 342.
    2. جنگ 24، ص 338.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

228
  • محمّد بن الحسن، نجم‌الأئمّة، الرّضیّ الأسترآبادیّ الغَرَویّ

  • وی صاحب شرح رضی بر کافیۀ ابن‌حاجب، و از أعلام شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 131:

  •  «و منهم: نجم‌الأئمّة، الرّضیّ الأسترآبادیّ الغَرَویّ، اسمه محمّد بن الحسن.

  •  قال السیّد الشّریف الجرجانیّ ‌علیّ بن محمّد فی إجازته لمن قرأ علیه شرحَ الرضیّ فی النّحو: ”إنّ شرح الکافیة للعالم الکامل، نجم‌الأئمّة و فاضل الأُمّة، محمّد بن الحسن الرضیّ الأسترآبادی ـ تغمدّه الله بغفرانه و أسکنه بحبوبة جنانه ـ کتابٌ جلیلُ الخطر، محمود الأثر، یحتوی من أُصول هذا الفنّ علی أُمّها، و من فروعه علی نکاتها، قد جمع بین الدّلائل و المبانی و تقریرها و بین تکثیر المسائل و المعانی و تحریرها، و بالغ فی توضیح المناسبات و توجیه المباحثات، حتّی فاق ببیانه علی أقرانه، و جاء کتابه کعقد نظم فیه جواهر الحکم بِزَواهر الکلم.“

  •  و قال الجلال السیوطیّ: ”الرضیّ الإمام المشهور، صاحب شرح الکافیة لابن‌الحاجب، الّذی لم یؤلَّف علیها بل و لا فی غالب کتب النّحو مثلُه جمعًا و تحقیقًا و حُسنَ تعلیلٍ، و قد أکبّ النّاس علیه و تداولوه، و اعتمده شیوخ العصر، و لقّبه نجم‌الأئمّة؛ و لم أقفُ علی اسمه و لا علی شیء من ترجمته.“ ـ انتهیٰ ما فی الطّبقات.

  •  و ذکره منّا المحدّث العاملی، محمّد بن الحسن الحرّ فی الجزء الثّانی من کتابه أمل الآمل، قال: ”الشّیخ رضی‌الدّین، محمّد بن الحسن الأسترآبادیّ، کان فاضلًا عالمًا محقّقًا مدقّقًا؛ له کتب، منها: شرح الکافیة، و شرح الشّافیة، و شرح قصائد السّبع العلویّات لابن‌أبی‌الحدید، و غیر ذلک. و کان فراغه من شرح الکافیة سنة ثلاث و ثمانین و ستّ‌مائة. و وفاته سنة ستّ و ثمانین و ستّ‌مائة، علی ما ذکره القاضی نورالله التّستری

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

229
  • فی مجالس المؤمنین.“»

  • نجم‌الأئمّه رضی، شارح کافیه در نحو و شارح شافیه در صرف بوده است

  •  صفحة 132: «و لقد أجاد المولَی العلّامة محمّد بن الحسن الفاضل الإصفهانیّ، المعروف بالفاضل الهندی، صاحب کشف اللّثام فیما کتبه علیٰ ظهر شرح الرضیّ علَی الشّافیة فی الصّرف، قال: ”شرح الشّافیة للشّیخ الرضیّ المرضیّ، نجم الملّة و الحقّ و الحقیقة و الدّین، الأسترآبادی، الّذی دُرَر کلامه أسنیٰ من نجوم السّماء، و تعاطیها أسهل من تعاطی لَآلی الماء، إذا فاه بشیءٍ اهتزّت له الطّباع، و إذا حدث بحدیث أقرط الأسماع بالاستماع. هو الّذی بین الأئمّة مَلِکٌ مُطاعٌ، للمؤالف و المخالف، فی جمیع الأراضی و البقاع.“ ـ انتهیٰ.

  •  و هذا هو الکلام الفحل، و القول الجزل. و الحقّ أنّ نجم‌الأئمّة أودع فی شرحه علی الکافیة تحقیقات لم یسبق إلیها؛ و لا حام طائر فکر المحقّقین إلیها؛ فهو کتاب تفتخر الشّیعة به، و الکلّ تغترف من بحره؛ فرضوان الله علیه.»1

  • محمّد بن الحسین الموسوی، أبو‌الحسن، المعروف بالسیّد الشّریف الرضیّ

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 213:

  •  «و منهم، بل سیّدهم: السیّد الشّریف الرضیّ. قال الثّعالبی: ”هو أشعر الطّالبین ـ من مضیٰ منهم و من غبَر ـ علیٰ کثرة شعرائهم المفلقین، و لو قلت إنّه أشعرُ قریشٍ لم أبعُد عن الصّدق.“

    1. جنگ 24، ص 291.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

230
  •  و قال الخطیب فی تاریخ بغداد: ”سمعت أباعبدالله محمّد بن عبدالله، الکاتب بحضرة أبی‌الحسن بن محفوظ، و کان أحد الرُّؤساء، یقول: سمِعت جماعةً من أهل العلم بالأدب یقولون: الرّضی، أشعر قریش.

  •  فقال ابن‌محفوظ: هذا صحیح، و قد کان فی قریش من یجیّد القولَ إلّا أنّ شعره قلیلٌ؛ فأمّا مُجیدٌ و مُکثِرٌ فلیس إلّا الرضیّ.“»

  •  صفحة 213: «و لم یُنشِد قطّ ممدوحًا؛ و هذه فضیلة تفرّد فیها عن الشُّعراء. و أُخریٰ أنّه لم یقبَل من أحد صلةً و لا جائزةً، حتّی أنّه ردّ صلات أبیه؛ و ناهیک بذلک شرف نفس و شدّة إباءٍ.

  •  قال أبوالحسن الباخرزی فی دمیة القصر، عند ذکر السیّد الشّریف: ”له صدر الوسادة بین الأئمّة و السّادة، و أنا إذا مدَحته کنتُ کمن قال لذکاءَ: ما أنورک! و لخُفارة: ما أغزرک! و له شعرٌ إذا افتخر به أدرک به من المجد أقاصِیَه، و عقد بالنّجم نواصِیَه؛ و إذا نسب انتسب الرّقة إلی نسیبه، و فاز بالقدح المعلی من نصیبه.“ـ الخ.»1و2

  • محمّد بن محمّد البُوَیهیّ، المعروف بقطب‌الدّین الرازیّ البُوَیهیّ - وی شارح مفتاح سکّاکی و کتاب محاکمات، و شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 171:

  •  «و منهم: الشّیخ قطب‌الدّین، له شرح مفتاح السکّاکی؛ و هو محمّد بن الرازیّ

    1. . جهت اطّلاع بیشتر بر احوال سیّد رضی و برادرش سیّد مرتضی ـ رضوان الله علیهما ـ رجوع شود به همین مجموعه ج 3، ص 195 ـ 215.
    2. جنگ 24، ص 312.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

231
  • البُوَیهی. قال الشّیخ محمّد بن الحسن الحرّ فی الجزء الثّانی من کتابه أمَل الآمل عند ذکره:

  •  فاضلٌ جلیلٌ محقِّقٌ، من تلامذة العلّامة الحلّی؛ رویٰ عنه الشّهید محمّد بن مکّی؛ و هو من أولاد أبی‌جعفر بن بابویه، کما ذکره الشّهید الثّانی فی بعض إجازاته و غیرُه، و قد نقَل القاضی نورالله فی مجالس المؤمنین صورة إجازة العلّامة له، و ذکَر أنّها کانت علی ظهر کتاب القواعد، فقال فیها:

  •  ”قرَأ علَیَّ أکثر هذا الکتاب الشّیخُ العالم، الفقیه الفاضل، المحقّق المدقّق، زبدة العلماء و الأفاضل، قطب الملّة و الحقّ و الدّین، محمّد بن محمّد الرّازی ـ أدام الله أیّامه ـ قراءةَ‌ بحثٍ و تحقیقٍ و تحریرٍ و تدقیقٍ، و قد أجَزتُ له روایةَ هذا الکتاب و روایةَ جمیع مؤلّفاتی و روایاتی و ما أُجیزَ لی روایتُه و جمیعَ کتب أصحابنا السّالفین بالطّرق المتّصلة منّی إلیهم.“

  •  ...

  •  قلت: و نصّ شیخنا الشّهید علی تشیّعه (ره): ”له کتبٌ، منها کتاب المحاکمات؛ و هو دلیلٌ واضحٌ و برهانٌ قاطعٌ علی کمال فضله و وفور علمه (ره).“ ـ انتهیٰ.

  •  و قال الشّیخ‌حسن عند الرّوایة عنه: ”الشّیخ الإمام العلّامة، مَلِک العلماء المحقّقین، قطب الملّة و الدّین، محمّد بن محمّد الرّازی، صاحب شرحَیِ المَطالع و الشّمسیّة.“ ـ انتهیٰ.

  •  و من مؤلَّفاته أیضًا حاشیة الکشّاف، و حاشیةٌ أُخری للکشّاف، و شرح القواعد، و شرح المفتاح، و رسالة فی تحقیق الکلیّات، و رسالة فی تحقیق التصوّر و التّصدیق.1 ـ إنتهیٰ ما فی الأمَل.

  •  و سیأتی ذکره فی أئمّة علم الکلام ـ إن شاء الله ـ مع تاریخ وفاته.»2

    1. أمل الآمل، ج 2، ص 232.
    2. جنگ 24، ص 299.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

232
  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 400:

  •  «و منهم: قطب‌الدین الرازیّ البوَیهی، هو الحکیم الإلهیّ محمّد بن محمّد البویهیّ، أحد علماء الدهر؛ قال المحقّق الکرکی علیّ بن عبدالعالی العاملیّ فی وصفه: ”الإمام المحقّق، جامع المعقول و المنقول، قطب الملّة و الحقّ و الدّین، أبوجعفر البویهی الرازیّ، شارح الشمسیّة و المطالع فی المنطق؛ یروی عن الإمام جمال‌الدّین بلاواسطة، و هو من أجلّ تلامذته، و من أعیان أصحابنا الإمامیّة؛ قدّس الله تعالی أرواحهم و رضِی عنهم.“ ـ انتهی.»1

  • محمّد بن حسین، معروف به شیخ بهائی

  • [عجائب و غرائب نقل شده از شیخ بهائی]

  •  [مستدرک الوسائل، مجلّد 3] صفحة 419:

  •  «و قال تلمیذه الأرشد، السیّد‌حسین بن السیّد حیدر الکرکی، فی بعض إجازاته بعد ذکره شیخَه هذا فی جملة مشایخه: ”و شیخنا هذا ـ طاب ثراه ـ قد کان أفضل زمانه، بل کان متفرِّدًا بمعرفة بعض العلوم الّذی لم یحم حوله أحد من أهل زمانه و لا قبله ـ علیٰ ما أظنّ ـ من علماء العامّة و الخاصّة؛ یمیل إلی التصوّف کثیرًا، و کان منصفًا فی البحث. کنت فی خدمته منذ أربعین سنة فی الحضر و السّفر، و کان له معی محبّة و صداقة عظیمة.“ قال: ”و کنت فی خدمته فی زیارة الرّضا علیه السّلام فی السّفر الّذی توجَّه النوّاب الأعلیٰ ـ خلَّده الله ملکه أبدًا ـ ماشیًا حافیًا من إصفهان إلی زیارته علیه السّلام.“ ـ إلیٰ آخر ما قال.

    1. جنگ 24، ص 348.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

233
  •  و قوله (ره): ”کان متفرّدًا بمعرفة بعض العلوم.“ ـ إلیٰ أخره، کأنّه إشارة إلی ما کان یبرز عنه فی بعض الأحیان من الغرائب الّتی هی من آثار تلک العلوم.

  •  و آلَ الأمر فی النّاس حتّی ظلموا، ینتمون إلیه کلّ نادرة و غریبةٍ أکثرها من الأکاذیب و لا مستند لها؛ بل أغرب بعض المؤلّفین من المعاصرین، فنسب إلیه کتاب الأسرار القاسمی المعروف و أنّه أملأه علی رجلٍ اسمُه قاسم. فنسب المسکینُ إلی هذا الحبر العظیم تجویزَ العمل بالکبائر الموبقة الّتی فی هذا الکتاب: کحبس بقرة فی مطمورة، و الجماع معها، ثمّ صبّ بعض الأدویة المخصوصة فی فرجها... إلیٰ آخر المزخرفات؛ و هذا هو العمل الکبیر المسمّی عندهم بالنّاموس الأکبر، و یزعمون أنّ من آثار أجزاء هذه البقرة‌ من الإنسان عملُ الخفاء و غیره.

  •  و بالجمله علمُه (ره) ببعض العلوم السرّیّة ممّا لا ینکر؛ و لنذکر غریبتین صدرتا منه، ممّا وصل إلینا بالطّرق المعتبرة:

  • اجتماع سیّد ماجد بحرانی با شیخ بهائی، و جاری ساختن شیخ از تسبیح آب را، و سؤال از سیّد

  •  الأولی: قال العلّامة النّحریر، الشّیخ سلیمان الماحوزی ـ فیما ألحقه بکتاب البلغة فی الرّجال، فی ترجمة علماء البحرین ـ فی ترجمة العالم الجلیل، السیّدماجد البحرینی، قال: ”و اجتمع بالشّیخ العلّامة البهائی فی دار السّلطنة إصفهان المحروسة، فأعجب به شیخنا البهائی!“ إلی أن قال: ”و حدّثنی الشّیخ العلّامة: أنّ السّید لمّا اجتمع بالشّیخ البهائی کان فی ید الشّیخ سبحةٌ من التّربة الحسینیّة ـ سلام الله علی مشرِّفها ـ فتلا الشّیخ علی السّب‍حة؛ فقطر منه ماء علی طریقة ما تستعمله أهلُ الشّعابذة و العلوم الغربیة، فسأل السیّدَ (ره): أ یجوز التَّوضّأ به؟ فقال السیّد: لا یجوز! و علَّله بأنّه ماءٌ خیالیٌّ لا حقیقیّ، و لیس من المیاه المتّصلة1 المنزلة من السّماء و

    1. . خ ل: المتأصلة.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

234
  • النّابعة من الأرض؛ فاستحسنه الشّیخ (ره).“

  •  الثّانیة: قال الفاضل المتبحّر، قطب‌الدّین الأشکِوری ـ و هو تلمیذ المحقّق الدّاماد ـ فی محبوب القلوب، فی ترجمة کمال‌الدّین بن یونس: ”حکی لی والدی ـ رحمه الله ـ‌ ناقلًا عن الشّیخ الفاضل، شیخ عبدالصّمد، أخِ الشّیخ الجلیل النّبیل، خاتمة المجتهدین فی عصره، بهاءالدّین العاملی ـ عامله الله بغفرانه الخفیّ و الجلیّ ـ :

  •  أنّ أخی، شیخنا البهائی ورَد یومًا فی مجلس شاهنشاه الأعظم، مروِّج المذهب الحقّة الإمامیّة، صاحب إیران، شاه‌عبّاس الصفویّ الحسینی ـ أسکن الله لطیفته فی الجنان ـ، فقال له الملک: أیّها الشّیخ! استمع ما یقول رسول ملک الرّوم!

  •  و الرّسول أیضًا جالس فی المجلس، فحکیٰ الرّسول أنّ فی بلادنا جماعة من العلماء العارفین للعلوم الغریبة و الأعمال العجیبة‌؛ و قد عدّ بعضَ أعمالهم، ثمّ قال: و لیس من العارفین لهذه العلوم من بین علمائکم فی إیران.

  •  فلمّا رأیٰ الشّیخ أنّ کلام الرّسول قد أثَّر فی مزاجه الأشرف، و انزجر من حکایته، فقال الشّیخ بحضرته: لیس لتلک العلوم الّتی عدَّها الرّسول وَقْرٌ و اعتبار عند أصحاب الکمال!

  •  و الشّیخ فی أثناء الکلام قد حلَّ شدَّ چاقشوره الّذی لبِس، و أنا أنظُر إلیه و أتعجَّب من حرکة ید الشّیخ فی هذا المجلس، و الملک الأعظم ناظر له، فبعد لحظة قد أطال الشّیخ الشدَّ فی تلقاء وجه الرّسول، ماسکًا رأسَ الشدّ بیده، فاستحال الشدّ فی الحال بالتّنین العظیم؛ فاستوحش الرّسول و کلّ أهالی المجلس، و قاموا و أرادوا الفرار من المجلس، فانجذب1 الشّیخ رأسه بجانبه، فعاد الشدّ کما کان.

    1. . خ ل: فجذب.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

235
  •  فعرض الشّیخ بخدمته الأشرف1: أنّ تلک الأعمال لیس لها اعتبار عند ذوی الأبصار، و قد تعلّمتُ هذا العمل فی بعض هذه الأیام عن بعض أرباب المعارک فی میدان إصفهان، و هذا من أعمال الید و النّیرنجات؛ و قد تعلَّمها أصحاب المعارک لاستجلاب الدّرهم و الدّینار من العوام للحاجات. فأُفحم الرّسولُ و رجَع عن المجلس الأرفع نادمًا للتّکلُّم عند الملوک و الأفاضل بأمثال تلک الحکایات و تعییرِ العلماء بهذه الخرافات.“

  • رؤیای قاضی عزّالدین محمّد بعضی از ائمّه و دلالت او را به کتاب مفتاح الفلاح شیخ بهائی

  •  و قال فی ترجمة الشّیخ (ره): ”و حکیٰ لی بعض الأعلام أنّه سمع من المولیٰ الفاضل و الحبر الکامل، قاضی معزّالدّین محمّد، أقضَی القضاة فی مدینة إصفهان، أنّه قال:

  •  رأیت لیلة من اللّیالی فی المنام أحد أئمّتنا علیهم السّلام، فقال لی: اُکتب کتاب مفتاح الفلاح، و دوام العمل بما فیه!

  •  فلما استیقظت و لم أسمع اسم الکتاب قطُّ من أحد، فتفحَّصتُ من علماء إصفهان، فقالوا: لم نسمع اسم هذا الکتاب.

  •  و فی هذا الوقت کان الشّیخ الجلیل مع معسکر السّلطان فی بعض نواحی إیران، فلمّا قدم الشّیخ ـ رحمه الله ـ بعد مدّة فی إصفهان، تفحَّصتُ منه أیضًا عن هذا الکتاب، فقال: صنَّفتُ فی هذا السّفر کتاب دعاء و وسمته بمفتاح الفلاح؛ إلّا أنّی لم أذکُر اسمَه لواحدٍ من الأصحاب، و لا أعطیت نسخته للانتساخ لأحدٍ من الأحباب!

    1. . خ ل: بخدمته الشّریفة.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

236
  •  فذکرت للشّیخ المنامَ، فبکی الشّیخ و ناولنی النّسخة الّتی بخطّه. و أنا أوّل من انتسخ ذلک الکتاب من خطّه، طاب ثراه.“

  •  و من تمام نعم الله تعالیٰ علی هذا الشّیخ الّذی أسبغ علیه نعمه الظّاهرة و الباطنة و الدّنیا و الآخرة، أن رزَقه الله تعالی زوجة عالمة صالحة. قال فی الرّیاض

  •  ”بنت الشّیخ علیّ المنشار، فاضلةٌ عالمة فقیهة ـ و لم أعلم اسمها ـ محدّثةٌ، و کانت زوجة شیخنا البهائی، و قد قرأتْ علی والدها؛ و قد سمِعنا من بعض المعمّرین الثّقات الّذی شاهدها فی حیاتها: أنّها کانت تدرّس فی الفقه و الحدیث و نحوها، و کانت النّسوان یقرأن علیها، و قد ورثت من أبیها أربعة آلاف مجلّد من الکتب. و ذکر لنا بعض الأفاضل: أنّها وافرة العلم، کثیرة الفضل، و قد بقیَتْ بعد وفاة الشّیخ البهائی.“»1و2

  • محمّد بن خازم

  •  [المراجعات] صفحة 91:

  •  «77. محمّد بن خازم،3 المعروف بأبی‌معاویة الضّریر التمیمیّ الکوفیّ. ذکره الذّهبی فی میزانه فقال: ”محمّد بن خازم الضّریر، ثقة ثبت، ما علمتُ فیه مقالًا یوجب وهنَه مطلقاً، سیأتی فی الکنیٰ.“ و حین ذکره فی الکنیٰ، قال: ”أبومعاویة الضّریر، أحد الأئمّة الأعلام الثّقات.“ إلی أن قال: ”و قال الحاکم: احتجّ به الشّیخان. وقد اشتهر عنه الغلوّ غلوّ التشیّع.“»4و5

    1. مستدرک الوسائل، ج 2، الخاتمة، ص 228.
    2. جنگ 23، ص 330.
    3. . بالخاء المعجمة من فوق؛ و غلط من قال ابن‌حازم بالحاء المهملة. (المراجعات)
    4. المراجعات، ص 165.
    5. جنگ 20، ص 58.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

237
  • محمّد بن عبدالله الحافظ المعروف بامام الحاکم أبی‌عبدالله النَّیسابوریّ

  • وی در نزد صاحب تأسیس الشّیعة، شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 294:

  •  «أبوعبدالله الحاکم النیسابوریّ الإمامیّ الشیعیّ، رضی الله عنه.

  •  قال فی کشف الظّنون، فی باب حرف المیم، ما نصّه: ”معرفة علوم الحدیث: أوّل من تصدّی له الحاکم أبوعبدالله محمّد بن عبدالله الحافظ النیسابوریّ، المتوفی سنة خمس و أربع‌مائة. أوّله: الحمد للّه ذی المنّ و الإحسان و القدرة؛ و هو خسمة أجزاء مشتملة علی خمسین نوعًا. و تبعه فی ذلک ابن‌الصَّلاح، فذکر من أنواع الحدیث خمسة و ستّین نوعًا.“ ـ انتهی؛ ذکره فی صفحة 129 من الجزء الثّانی، المطبوع بالآستانة.

  • حاکم نیشابوری از أعلام بوده است و در سَبّ معاویه متظاهِر

  •  إذا عرفت هذا، فقد نصّ السمعانیّ وابن‌تیمیّه و الحافظ الذهبیّ علی تشیّع الحاکم المذکور؛ قال الذهبیّ فی تذکرة الحفّاظ فی ترجمة الحاکم: ”قال ابن‌طاهر: سألت أبا إسماعیل الأنصاریّ عن الحاکم، فقال: ثقة فی الحدیث، رافضیّ خبیث. ثمّ قال ابن‌طاهر: کان شدید التعصّب للشّیعة فی الباطن، و کان یظهر التَّسنن فی التّقدیم و الخلافة؛ و کان منحرفًا عن معاویةَ و آلِه، متظاهرًا بذلک، و لا یعتذر منه.

  •  قلت: أمّا انحرافه عن خصوم علیّ فظاهر؛ أمّا أمر الشیخین فمعظِّم لهما بکلّ حال، فهو شیعیّ لا رافضیّ.“ ـ انتهی ما فی تذکرة الحفّاظ.

  •  و قال السَّمعانیّ: ”و کان فیه تشیّع.“ و کذلک قال ابن‌تیمّیة فی منهاج السّنة.

  •  و حینئذ فقد وهَم حافظ الشام، الجلال السیوطیّ فی کتاب الوسائل فی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

238
  • الأوائل، حیث قال: ”أوّل من رتّب أنواعه و نوّع الأنواع المشهورة الآن ابنُ‌الصَّلاح فی مختصره المشهور.“ ـ انتهی بحروفه؛ ضرورة أنّ أبا‌عمر و عثمان بن عبدالرّحمن المعروف بابن‌الصّلاح الشهرزوریّ الحافظ الشافعیّ الدمشقیّ من أهل القرن السّابع، فإنّه توفّی سنة ثلاث و أربعین و ست‌مائة، فکیف یکون أوّل من نوّع الأنواع، و قد تقدّمه الحافظ النیسابوریّ بنحو مائتی سنة؟ فالحاکم هو المتقدم فی وضع أنواع الحدیث، لا ابن‌الصلاح التابع له فی ذلک.

  •  و للحاکم النیسابوریّ المذکور کتاب المدخل إلی علم الصّحیح أیضًا، و له کتاب فضائل فاطمة الزهراء علیها‌ السّلام، و تاریخ نیسابور المشهور.

  •  و عدّه ـ أعنی تاریخَ نیسابور ـ للحاکم الشّیخُ محمّدُ بن الحسن الحرّ فی آخر الوسائل، من کتب الشّیعة الإمامیّة؛ و عدّ له أیضًا ابن‌شهرآشوب فی معالم العلماء، بعد النصّ علی تشیّعه کتاب الأمالیّ و کتاب مناقب الرّضا علیه السّلام؛ و عقَد له المولی عبدالله أفندیّ ترجمة مفصّلة فی کتاب ریاض العلماء، فی القسم الأوّل المختصّ بذکر الشّیعة الإمامیّة، و ذکره فی باب الألقاب و باب الکنیٰ؛ و ذکر أیضًا من کتبه کتاب أُصول علم الحدیث و غیر ذلک ـ طیّب الله تربته ـ؛ و استدرک علی البخاریّ فی صحیحه أحادیث منها فی أهل البیت، حدیث الطّیر المشویّ و حدیث من کنت مولاه.»1

  • [استناد صاحب المراجعات به متون حاکم برای اثبات تشیّع وی]

  • المراجعات، صفحة 92:

  •  «78. محمّد بن عبدالله الضّبیّ الطهانی النیسابوریّ: هو أبوعبدالله الحاکم، إمام

    1. جنگ 24، ص 333.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

239
  • الحفاظ و المحدّثین، و صاحب التّصانیف الّتی لعلّها تبلغ ألف جزء، جاب البلاد فی رحلته العلمیّة فسمع من نحو ألفَیْ شیخ، و کان أعلام عصره کالصّعلوکی و الإمام ابن‌فورک و سائر الأئمّة یقدّمونه علی أنفسهم و یراعون حقَّ فضله و یعرِفون له الحرمة الأکیدة و لا یرتابون فی إمامته، و کلّ من تأخّر عنه من محدّثِی السنّة عیالٌ علیه، و هو من أبطال الشّیعة و سدنة الشریعة؛ تعرف ذلک کلّه بمراجعة ترجمته فی کتاب تذکرة الحفّاظ للذّهبی، و قد ترجمه فی المیزان أیضًا فقال: ”إمامٌ صدوقٌ.“ و نص عَلیٰ أنّه شیعی مشهور، و نقل عن ابن‌طاهر، قال: ”سألت أبا اسماعیل عبدالله الأنصاری عن الحاکم أبی‌عبدالله، فقال: إمام فی الحدیث، رافضیٌّ خبیثٌ.“

  •  و عَدَّ لَه الذّهبیّ شقاشقَ،1 منها قوله: ”إنّ المصطفی صلّی الله علیه و آله و سلّم وُلِد مسرورًا مختونًا.“ و منها: ”أنّ علیًّا وصیّ.“ قال الذّهبیّ: ”فأمّا صدقه فی نفسه و معرفته بهذا الشّأن، فأمر مجمع علیه.“ وُلِد سنة إحدیٰ و عشرین و ثلاث‌مائة فی ربیع‌الأوّل، و مات ـ رحمه ‌الله تعالی ـ فی صفر سنة خمس و أربع‌مائة.»2

  • محمّد بن عُبَیدالله، أبو‌رافِع

  •  [المراجعات] صفحة 93:

  •  «79. محمّد بن عبیدالله بن أبی‌رافع المدنیّ: کان هو و أبوه عبیدالله، و أخواه الفضل و عبدالله ابنا عبیدالله، و جدّه أبورافع، و أعمامه رافع و الحسن و المغیرة و علی، و أولادهم و أحفادهم أجمعون من صالح سلف الشّیعة، و لهم من المؤلّفات ما یدلّ علی رسوخ قدمهم فی التشیّع؛ ذکرنا ذلک فی المقصد 2 من الفصل 12من

    1. جمعُ شِقشِقَة. (محقّق)
    2. المراجعات، ص 214.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

240
  • فصولنا المهمّة1و2

  • محمّد بن عثمان بن سعید العَمرَوِی، أبوجعفر

  • وی از أولاد عمّار بن یاسر بوده و لوح قبر خود را از ساج با آیات قرآن تهیّه کرد

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 411]:

  •  «و منهم: أبوجعفر محمّد بن عثمان بن سَعید العَمرَوی، من وُلد عمّار بن یاسر: کان من أولیاء الله الصّالحین و عباده المخلصین، عالم بالله و بأحکامه، تشرق علیه أنوار الملکوت، جالسٌ علی کرسیّ الاستقامة، لا نظیر له فی عصره فی العلوم و المعارف، کان حجة المولی علَی الشّیعة، و علی یده ظهَرت الکرامات.

  •  قال أبوالحسن الدلّال: ”دخَلت علیٰ أبی‌جعفر محمّد بن عثمان ـ رضی الله عنه ـ یومًا لأُسَلِّم علیه، فوجَدته و بین یدیه ساجةٌ و نقّاش ینقُش علیها و یکتب آیًا من القرآن و أسماء الأئمّة علیهم السّلام علی حواشیها، فقلت له: یا سیدی، ما هذه السّاجة؟

  •  فقال: هذه لقبری، أُوضع علیها أو أُسند إلیها، و قد فرغت منه و أنا فی کلّ یوم أنزل فیه و أقرأ آیًا من القرآن؛ فإذا کان یوم کذا من شهر کذا من سنة کذا سرت إلی الله عزّوجلّ و دُفِنت فیه.

  •  فلمّا خرجتُ أثبَتُّ ما ذکره، و لم أزل مترقّبًا به ذلک؛ فمات فی الیوم الّذی ذکره

    1. همان، ص 215.
    2. جنگ 20، ص 59.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

241
  • من الشّهر من السَّنة الّتی ذکرها، و دفن فیه؛ مات فی سنة أربع و ثلاث‌مائة.“

  •  قال أبونصر هبة‌الله بن محمّد بن بنت أُمّ کلثوم بنت أبی‌جعفر العَمرویّ: ”کان لأبی‌جعفر محمّد بن عثمان العمرویّ کتب مصنّفة فی الفقه، ممّا سمعها من أبی‌محمّد الحسن و من الصّاحب علیهما السّلام، و من أبیه عثمان بن سعید عن أبی‌محمّد و عن أبیه علیّ بن محمّد؛ فیها کتب آخرها کتب الأشربة. ذکرَت أُمَّ کلثوم بنت أبی‌جعفر ـ رضی الله عنها ـ: إنّها أُوصِلَت ذلک إلی أبی‌القاسم الحسین بن روح ـ رضی الله عنه ـ عند الوصیة إلیه، و کانت فی یده.“

  •  قال أبونصر: ”و أظنّها قالت: وصلت بعد ذلک إلی أبی‌الحسن السمریّ ـ رضی الله عنه ـ و أرضاه.“»1

  • محمّد بن علی، المعروف بابن‌شَهرآشوب

  • وی از اعلام شیعه در عصر مقتفی بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 271:

  •  «و منهم: الشّیخ ابن‌شهرآشوب، صاحب معالم العلماء فی الرِّجال: قال العلّامة النوریّ فی فوائد المستدرک: ”فخر الشّیعة و تاج الشَّریعة، من أفاضل الأوائل، و البحر المتلاطم، الزّخار الّذی لیس له ساحل، محیی آثار المناقب و الفضائل، رشید الدّین، شمس الإسلام و المسلمین، أبو‌عبدالله محمّد بن علیّ بن شهرآشوب بن أبی‌نصر بن أبی‌الجیش السَّرویّ المازندرانیّ، الفقیه المحدّث المفسّر المحقّق، الأدیب البارع الجامع لفنون الفضائل، صاحب کتاب المناقب الّذی هو من نفائس کتب

    1. جنگ 24، ص 353.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

242
  • الإمامیّة.“ و ذکَر کتابه کتاب متشابه القرآن، قال: ”و هو کتاب عجیب یُنبئ عن طول باعه و کثرة تبحّره.“ قال: ”و کفاه فخرًا إذعان فحول أعلام أهل السّنة بجلالة قدرِه و علوّ مقامه.“

  •  قال صلاح‌الدّین الصفدیّ فی الوافی بالوفیات: ”محمّد بن علیّ بن شهرآشوب (الثّانیة سین مهملة) أبوجعفر السرویّ المازندرانیّ، رشید الدّین الشیعیّ، أحد شیوخ الشّیعة، حفِظ القرآن و له ثمان سنین، و بلغ النّهایة فی أُصول الشّیعة. کان یُرحَّل إلیه من البلاد، ثمّ تقدّم فی علم القرآن و الغریب و النَّحو، و وعَظ علی المنبر أیّام المقتفی ببغداد فأعجبه و خلَع علیه. و کان بهیّ المنظر، حسن الوجه و الشّیبة، صدوق اللهجة، ملیح المحاورة، واسع العلم، کثیر الخشوع و العبادة و التهجّد، لا یکون إلّا علی وضوءٍ. أثنیٰ علیه ابن‌أبی‌طیّ فی تاریخه ثناءً کثیرًا. توفّی سنة ثمان و ثمانین و خمس‌مائة.“

  •  و قال الفیروزآبادی فی کتاب البلغة فی تراجم أئمّة النّحو و اللّغة: ”محمّد بن علیّ بن شهرآشوب، أبوجعفر المازندرانیّ، رشید الدّین الشیعیّ، بلغ النهایة فی أُصول الشّیعة، تقدّم فی علم القرآن و اللّغة و النّحو، و وعَظ أیّام المقتفی فأعجبه و خلع علیه، و کان واسعَ العلم، کثیرَ العبادة، دائمَ الوضوء؛ له کتاب الفصول فی النّحو، و کتاب المکنون و المخزون، و کتاب أسباب النّزول نزول القرآن، و کتاب متشابه القرآن، و کتاب الأعلام و الطَّرائق فی الحدود و الحقائق، و کتاب الجدیدة، جمع فیها فوائدَ جُمَّة. عاش مائة سنة إلّا عشرة أشهر، مات سنة ثمان و ثمانین و خمس‌مائة.“

  •  و ذکره السیوطیّ فی طبقات النّحاة و أثنیٰ علیه بنحو ما ذکر؛ و کذلک تلمیذ السیوطیّ شمس‌الدّین محمّد بن علیّ بن أحمد الداودیّ المالکیّ فی طبقات المفسّرین، قال: ”أحد شیوخ الشّیعة، اشتغل بالحدیث و لقی الرِّجال، ثم‌ّ تفقّه و بلغ النّهایة فی فقه

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

243
  • أهل مذهبه، و نبَغ فی الأُصول حتّی صار رحله، ثمّ تقدّم فی علم القرآن و القرائة و التّفسیر و النّحو؛ و کان إمام عصره و واحد دهره، أحسن الجمع و التّألیف، و غلب علیه علم القرآن و الحدیث.

  • ابن‌شهرآشوب فی الشّیعة کالخطیب البغدادیّ فی السنّة

  •  و هو عند الشّیعة کالخطیب البغدادیّ لأهل السنّة‌، فی تصانیفه و تعلیقات الحدیث و رجاله و مراسیله و متّفقه و متفرقه إلی غیر ذلک من أنواعه؛ واسع العلم، کثیر الفنون. مات فی شهر شعبان سنة ثمان و ثمانین و خمس‌مائة. قال ابن‌أبی‌طیّ: ”ما زال النّاس بحلب لا یعرِفون الفرق بین ابن‌بَطّة الحنبلیّ و ابن‌بُطّة الشیعیّ، حتّی قدم الرَّشید فقال: ابن‌بطّة الحنبلیّ بالفتح، و الشیعیّ بالضَّم.“ ـ انتهی.»1

  • محمّد بن عمر، المعروف بأبی‌عبدالله الواقِدِیّ

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 242:

  •  «و منهم: الواقدیّ أبوعبدالله محمّد بن عمر، مولَی الأسلمین من سهم بن أسلم. قال أبوالفرج محمّد بن إسحاق بن النّدیم فی کتابه الفهرست، عند ذکره للواقدیّ ما لفظه: ”و کان یتشیّع حسن المذهب، یلزَم التقیّة، و هو الذی رویٰ:

  •  أنّ علیًّا علیه السّلام کان من معجزات النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم، کالعصا لموسی صلّی الله علیه، و إحیاء الموتیٰ لعیسی بن مریم علیه السّلام.

  •  و غیر ذلک من الأخبار؛ و کان من أهل المدینة، انتقل إلی بغداد و وَلِیَ القضاء بها للمأمون بعسکر المهدیّ. عالمًا بالمغازیّ و السّیر و الفتوح و اختلاف النّاس فی الحدیث و الفقه و الأحکام و الأخبار.“»2

    1. جنگ 24، ص 330.
    2. جنگ 24، ص 322.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

244
  • محمّد بن عُمران المرزبانی الکاتب - وی شیعه بوده است و سراینده أبیات: «إذا رُمتَ مِن لَیلیٰ عَلیٰ البُعدِ نَظرَةً»

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 94:

  •  «و منهم: المرزبانیّ الکاتب محمّد بن عمران، البغدادیّ المولد، الخراسانیّ الأصل؛ قال الیافعیّ فی تاریخه: ”أخذ عن ابن‌دُرَید و ابن‌الأنباریّ العلومَ الأدبیّة، و هو صاحب التَّصانیفِ المشهورة و المجامعِ الغریبة، و روایةِ الأدب، و صاحبُ التّالیفات الکثیرة، ثقةٌ فی الحدیث، قائل بمذهب التشیّع؛ و شعره قلیل و لکنّه من الجیّد، و من محاسن شعره:

  • إذا رمتُ من لیلی علی البعد نظرةً***فتُطفی جوًی بین الحشا و الأضالع
  • تقول نساء الحیّ تطمع أن تری***محاسن لیلی مُتْ بداء المطامع
  • و کیف تری لیلی بعین تری بها***سواها و ما طَهَّرتها بالمَدامع
  • و تلتذّ منها بالحدیث و قد جریٰ***حدیثُ سواها فی خروق المسامع
  • أُجِلُّکَ یا لیلی عن العین إنّما***أراک بقلبٍ خاشعٍ لک خاضعِ“»1و2
  • محمّد بن محمود الآمُلیّ، المولیٰ شمس‌الدّین

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 144:

    1. جنگ 24، ص 284.
    2. . قابل ذکر است که این ابیات از قیس بن ملوّح، معروف به مجنون عامری است که در دیوان وی، ص 122 آمده است؛ و برخی نیز این اشعار را به یزید بن معاویه ـ چنانچه در ص 297 همین کتاب آمده است ـ نسبت داده‌اند؛ جهت اطّلاع بیشتر به ترجمه و توضیح پیرامون این اشعار رجوع شود به الله ‌شناسی، ج 1، ص 122. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

245
  •  «و منهم: المولی شمس‌الدّین محمّد بن محمود الآملیّ، صاحب کتاب نفایس الفنون الّذی جمع فیه جمیع العلوم بالفارسیّة، و قد طبع بإیران؛ ذکره المولی عبدالله أفندیّ فی الفصل الرّابع من الخاتمة من کتاب ریاض العلماء، عند ذکر ألقاب علماء الشّیعة؛ و ذکره فی کشف الظُّنون قال: 

  •  ”نفائس الفنون فی عرائس العیون فارسیٌّ، لمحمّد بن محمود الآمُلیّ. ذکر أنّه ألّف فی کلّ فنٍّ تالیفًا، و أراد أن یجمَعها جمیعًا فی تالیفٍ واحد، فلم یزل یجمَع إلی أن بلغ مائة و عشرین علمًا؛ فألّف هذا الکتاب و رتّبه علی قسمین: الأوّل فی علوم الأوائل، و الثّانی فی علوم الأواخر؛ و قدّم الثّانی لاشتماله علی علوم [أهل] الإسلام، و هو فی تسع مقالاتٍ، و فی أوّله خمس مقالات.“ ـ انتهی ما فی کشف الظُّنون.

  •  و له شرح کلیّات القانون و غیرهما؛ و کان من المؤسّسین فی جملةٍ من العلوم.»1

  • محمّد بن مسلم بن رِباح

  •  [تنقیح المقال، مجلّد 3، صفحة 184]:

  •  «محمّد بنُ مُسلِم بن رِباح، أبوُجعفرٍ الأوقَصُ2 الطحّانُ الأعوَرُ3 السمّانُ الطائِفیُّ الکوفیُّ القصیرُ الحَدّاجُ4 الثَّقفیُّ مَولاهُم.»5

    1. جنگ 24، ص 297.
    2. الأوْقَص (بالهمزة المفتوحة‌ و الواو الساکنة و القاف المفتوحة):‌ قصیر العنق.
    3. الأعْوَر: الذی ذهب حِسُّ إحدی عَیْنَیه؛ حَدَّقَ بعینه إلیه: حدَّد النظر فیه.
    4. الحِداجة: ما ترکَب فیه النساء علی البعیر، کالهودج، ج: حدائج؛ الحدّاج (بالحاء المهمله و الدال المشدّدة و الألف و الجیم): کثیر التحدیق بعینه، أو مبالغة فی عمل الحِداجَة، و هی القَتَب بأداته.
    5. جنگ 16، ص 186.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

246
  • محمّد بن مسلم طائِفیّ - وی از اعاظم شیعه بوده است

  •  [المراجعات] صفحة 94:

  •  «81. محمّد بن مسلم بن الطائفیّ: کان من المبرّزین فی أصحاب الإمام أبی‌عبدالله الصّادق علیه السّلام، و قد ذکَره شیخ الطّائفة أبوجعفر الطوسیّ فی کتاب رجال الشّیعة، و قد أورده الحسن بن علی بن داود فی باب الثّقات من مختصره؛ و ترجمه الذّهبی، فنُقِل القول بوثاقته عن یحیی بن معین و غیره، و أنّ القعنبی و یحیی بن یحیی و قتیبة رووا عنه، و أنّ عبدالرّحمن بن مهدیّ ذکَر محمّدَ بن مسلم الطّائفی فقال: ”کتبه صحاح“، و أنّ معروف بن واصل قال: ”رأیت سفیان الثّوری بین یدی محمّد بن مسلم الطّائفی یکتب عنه.“

  •  قلت: و إنما ضعّفه مَن ضعّفه لتشیّعه؛ لکن تضعیفهم إیّاه ما ضرّه، و ذاک حدیثه عن عمرو بن دینار موجود فی الوضوء من صحیح مسلم؛ و قد أخَذ عنه ـ کما فی ترجمته من طبقات ابن‌سعد ـ کلٌّ، من وکیع بن الجراح و أبی‌نعیم و معن بن عیسی و غیرهم.

  •  مات رحمه الله تعالی سنة سبع و سبعین و مائة. و فی تلک السّنة مات سَمِیّه محمّد بن مسلم بن جمّاز بالمدینة، و هما اثنان، ترجمهما ابن‌سعد فی الجزء 5 من طبقاته1و2

  • محمّد بن مُکَرَّم - وی صاحب لسان العرب، و بنابر عبارت خود در مادّۀ وَصِیّ، شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 134:

  •  «و منهم: إمام اللُّغة، محمّد بن مکرَّم (بالتَّشدید) بن علی بن أحمد بن أبی‌القاسم

    1. المراجعات، ص 217.
    2. جنگ 20، ص 59.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

247
  • بن حبقة بن منظور الأنصاریّ الخزرجیّ الإفریقیّ المِصریّ الشیعیّ، جمال الدّین، أبوالفضل، صاحب لسان العرب المشهور. قال محمّد بن شاکر فی فوات الوفیات: ”و کان فاضلًا، و عنده تشیّعٌ بلا رفضٍ.“

  •  أقول: ذکَر فی مادّة ”وَصِیَ“ فی لسان العرب، ما لفظه: ”و قیل لعلیّ علیه السّلام وَصِیٌّ؛ لاتّصال نَسَبه و سَببِه و سَمتِه بنسبِ سیّدنا رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم و سببِه و سمتِه. قلت: کرّم الله وجه أمیرالمؤمنین علیّ و سلّم علیه، هذه صفاته عند السَّلف الصّالح رضی الله عنهم؛ و یقول فیه غیرهم: لولا دُعابة فیه.“ ـ انتهی.

  •  فتأمّل قوله: «و یقول فیه غیرهم لولا دُعابة فیه» فإن صحّ ما قیل، إنّ قائل ذلک عُمَر فهو رفضٌ؛ لأنّه حکم علیه بأنّه لیس من السَّلف الصّالح بسبب قوله ذلک.

  •  و قال الجلال السیوطیّ: ”وُلِد سنة ثلاثین و ستّ‌مائة فی المحرّم، و سمع من ابن‌المقیر و غیره، و جمع و عمّر و حدّث و اختصر کثیرًا من کتب الأدب المطوّلة کالأغانی و العِقد و الذَّخیرة و مفردات ابن‌البیطار.“ و نقل: ”إنّ مختصراته خمس‌مائة مجلّداً.“ قال: ”و خدم فی دیوان الانشاء مدّة عمره، و وَلِی قضاء طرابلس، و کان صدرًا، رئیسًا، فاضلًا فی الأدب، ملیح الانشاء؛ روی عنه السبکیّ و الذهبیّ.“ و قال: ”تفرّد فی العوالی، و کان عارفًا بالنَّحو و اللُّغة و التّاریخ و الکتابة، و اختصر تاریخ دمشق فی نحو ربعه، و عنده تشیّع بلا رفض؛ مات فی شعبان سنة إحدی عشرة و سبع‌مائة.“ و نقَل من شعره.

  •  و قال فی کشف الظُّنون: ”المتوفّی سنة ستّ‌ عشرة و سبع‌مائة.“ و کذا ضبطه غیره، کصاحب البُلغَة، صدّیقٌ حسنٌ و قال: ”و قیل: توفیّ سنة 771.“ و سیأتی ذکره

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

248
  • فی مشاهیر أئمة اللّغة فی فصله، إن شاء الله تعالی.»1

  • محمّد بن وُهَیْب

  • تشیّع او و طاووس و أعمش و یحیی بن یَعْمُر

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 192:

  •  «و منهم: محمّد بن وهیب، أبوالقاسم الحمیریّ البغدادیّ، الشّاعر المشهور؛ ذکره أبوالفرج فی الأغانیّ مفصّلًا، و عقد له ضیاء‌الدّین ترجمة فی نسمة السحر. أسند أبوالفرج فی الأغانیّ عن محمّد بن القاسم بن یوسف الکاتب البغدادیّ، قال: ”کان محمّد بن وهیب یأتی إلی أبی، فقال له أبی یومًا: إنّک تأتینا و قد عرَفت مذهبنا، فنحبّ أن تُعرِّفنا مذهبک، فنوافقک أو نخالفک.

  •  فقال له: فی غدٍ أُبیّن لک أمری؛ فکتب إلیه من الغد:

  • أیّها السائل قد نبِهت إن کنتَ ذکیّا***أحمد الله کثیرًا بأیادیه علیّا
  • شاهدًا أن لا إله غیره ما دمت حیّا***و علی أحمد بالصِّدق رسولًا و نبیّا
  • و منحت الودّ قرباه و والیت الوصیّا***و أتانی خبر مصـرِّح لم یک شیّا
  • أن علی غیر اجتماع عقَدوا الأمر بدیّا***غیرُ شتّامٍ و لکنّی تولّیت علیّا“
  •  قال صاحب نسمة السحر: ”هذه طریقة جماعة من السَّلَف، کیحیی بن یعمر. و إبراهیم النخعیّ؛ و أمّا الأعمش و سفیان الثوریّ و طاوس الیمانیّ، فإنّ الشَّهرستانیّ عدّهم فی مِلَلِه من الإمامیّة. قلت: ستعرِف تحقیق الحال فی الأعمش و طاوس فی فصل، علم القرآن.“»2

    1. جنگ 24، ص 294.
    2. جنگ 24، ص 305.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

249
  • محمّد بن هانی أندلسیّ، المعروف بالمغربی - وی از أعاظم شعراء شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 206:

  •  «و منهم: ابن‌هانی الأندلسیّ، اسمه محمّد بن هانی، و یُکنّی أباالقاسم المغربیّ؛ کان أشعرَ شعراء عصره و أفصحَ أُدباء دهره. قال الشّیخ محمّد بن الحسن الحر العاملی فی أمَلِ الآمِل: ”محمّد بن هانی المغربیّ الأندلسیّ، فاضلٌ شاعرٌ أدیبٌ صحیحُ الاعتقاد، توفّی سنة 362، و له شعر کثیر فی مدح أمیرالمؤمنین، و له دیوان شعر حسن، و کان معاصرًا للمتنبّی، و قد عدّه ابن‌شهرآشوب من شعراء أهل البیت.“ ثمّ نقل قطعة من شعره الدالّة علی تشیّعه و حسن عقیدته.

  •  و قال ابن‌خلّکان: ”و لیس فی المغاربة من هو فی طبقته، لا من متقدّمیهم و لا من متأخّریهم، بل هو أشعرهم علی الإطلاق، و هو عندهم کالمتنبّی عند المشارقة، و کانا متعاصرین.“ و ذکر دیوانه و قال: ”إنّه کبیر و لولا ما فیه من الغُلوّ فی المدح و الإفراط المفضی إلی الکفر، لکان من أحسن الدَّواوین.“

  •  قلت: یرید ما یوجد فی دیوانه فی العلویّین بمصر، مثل قوله:

  • ما شئتَ لا ما شاءتِ الأقدارُ***فَاحکُم فأنتَ الواحد القهّار
  •  و هذا من باب التّوریة لا علی الحقیقة، کما لا یخفیٰ علی الخبیر بأحوال ابن هانی، و هو بریءٌ من کُلِّ سوء و غلوّ؛ نعم هو رجل شیعیٌّ مجاهرٌ بالتشیّع مُبغِضٌ لخصوم علیّ علیه السّلام، و هو القائل:

  • بأسْیافِ ذاکَ البَغیِ أوّلَ سَلِّها***أُصیب عَلِیٌّ لا بسیفِ ابن مُلجَمِ
  • و بالحقد حقدِ الجاهلیّة إنّه***إلی الآن لم یذهَب و لم یتصـرَّم

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

250
  • و قد غَصَّت البیداءُ بالعیس1 فوقها***کرائم أبناء النبیّ المکرّم
  • فما من حریم بعدها فی تحرّج***و لا هتک ستر بعدها بمحرّم
  •  حتّی قتل علی التشیّع فی یوم الأربعاء لسبع لیالٍ بقین من رجب سنة اثنین و ستّین و ثلاث‌مائة، و عمره ستّ و ثلاثون سنة أو اثنان و أربعون سنة؛ و الحقّ أنّه من الآیات الباهرة و النَّوادر النّادرة.»2

  • محمّد بن یحیی بن البِطرِیق

  • ابن بطْریق و بیت او در حِلّه جمیعاً شیعه بوده‌اند

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الاسلام] صفحة 130:

  •  «قلت: آل البِطْریق بیت جلیل بالحِلَّة من الشّیعة الإمامیّة، بیت علم و فضل و أدب، تقدّم ذکر بعضهم؛ منهم: محمّد بن یحیی بن البطریق، أخو صاحب التّرجمة. و هما ابنا الشّیخ شمس‌الدّین أبوالحسین یحیی بن الحسن بن الحسین بن علیّ بن محمّد بن البِطْریق الحِلیِّ الأسدیّ، المتکلّم الفاضل، المحدّث الجلیل، المعروف بابن‌البِطْریق، یروی عن ابن‌شهرآشوب سنة خمس و تسعین و خمس‌مائة، و هو صاحب العمدة فی مناقب الأئمّة، و الخصائص فی مناقب أمیرالمؤمنین؛ و هو أشهر من أن تُشرح أحوالُه، من کِبار شیوخ الشّیعة، رضی الله عنه.»3

  • محمّد بن اسماعیل بن بَزیع

  • [روایت امام رضا علیه السّلام در شرایط اشتغال در ابواب ظلمه]

  •  در کتاب منتهی المقال (رجال بوعلی)، صفحه 262، در ضمن ترجمۀ محمّد بن

    1. أی: ضاقت المفازةُ بالإبل، إبلٍ بیض فی بیاضها ظلمةٌ خفیّة. (محقّق)
    2. جنگ 24، ص 311.
    3. جنگ 24، ص 290.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

251
  • اسماعیل بن بَزِیع آورده است که:

  • «و حکیٰ بعض أصحابنا عن ابن‌الولید قال: ”و فی روایة محمّد بن إسماعیل بن بزیع: قال أبوالحسن الرضا علیه السّلام:

  • إنَّ لِلّه تعالی بأبواب الظالمین مَن نوَّر اللهُ به البُرهان و مکَّن له فی البلاد لیدفَع بهم عن أولیائه و یُصلح الله بهم أُمورَ المسلمین؛ إلیهم یلجأ المؤمنُ من الضُرِّ، و إلیهم یَفزَع ذوالحاجة من شیعتنا، و بهم یؤمن اللهُ رَوعَة المؤمن فی دار الظّلم؛ أولئک هم المؤمنون حقًّا، أُولئک أُمناء الله فی أرضه، أُولئک نور الله فی رعیّته یوم القیامة، و یزهَرُ نورهم لأهل السّماوات کما تَزهَرُ الکواکب الزُهریَّةُ لأهل الأرضِ، أولئک من نورهم نورُ القیامة، تُضِیء منهم القیامةُ، خُلِقوا والله للجنة و خُلقَت لهم؛ فهنیئًا لهم. ما علی أحدکم أن لو شاء لَنالَ هذا کلَّه!

  • قال: قلت: بماذا، جَعَلَنی اللهُ فِداک؟!

  •  قال: یکون معهم فیَسُّرنا بإدخال السُّرور علی المُؤمنین من شیعتنا؛ فکُن منهم یا محمّد!“»1

  • حدیثی دربارۀ احوال محمّد بن اسماعیل بن بَزیع

  •  اقول: این روایت را مرحوم مامقانی در تنقیح المقال، در ضمن احوال محمّد بن اسماعیل بن بزیع آورده است. و نیز روایت دیگری را با سند متّصل بیان می‌کند از حسین بن خالد صیرفی: «قال: کنّا عند الرّضا علیه السّلام و نحن جماعة، فذکر محمّد بن إسماعیل بن بزیع، فقال: ”وددتُ أنَّ فیکم مثلَه.“»2و3

    1. منتهی المقال، ج 5، ص 368.
    2. همان، ص 369.
    3. جنگ 7، ص 571.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

252
  • محمئعلی سبط

  • معاویة بن عمار الدُهنی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

253
  • أبیه فیه، و من یشابه أباه فما ظلم؛ صحِب إمامَیه الصّادق و الکاظم علیهما السّلام، فکان من حملة علومهما، و له کتب فی ذلک روَیناها بالإسناد إلیه.»1

  • معروف بن خَرَّبوذ الکَرخیّ

  • وی از اعاظم شیعه بوده است

  •  صفحة 95: «84. معروف بن خرّبوذ2 الکرخیّ، أورده الذهبیّ فی میزانه، فوصفه بأنّه صدوقٌ شیعیٌ، و وضع علی اسمه رمز البخاری و مسلم و أبی‌داود إشارة إلی إخراجهم له، و ذکر أنه یروِی عن أبی‌الطّفیل، قال: ”و هو مقلّ.“ حدّث عنه أبوعاصم و أبوداود و عبیدالله بن موسی و آخرون، و نقَل عن أبی‌حاتم أنّه قال: ”یکتب حدیثه.“

  •  قلت: و ذکره ابن‌خلّکان فی الوفیات فقال: ”هو من موالی علیّ بن موسی الرضا.“ ثم استرسل فی الثّناء علیه فنقل عنه حکایةً قال فیها: ”و أقبلتُ علی الله تعالی و ترکت جمیع ما کنتُ علیه إلّا خدمة مولای علیّ بن موسی الرّضا علیه السّلام.“ ـ الخ.

  •  و ابن‌قتیبة حین أورد رجال الشّیعة فی کتابه المعارف، عدّ معروفًا منهم. احتجّ مسلم بمعروف و دونک حدیثه فی الحجّ من الصّحیح عن أبی‌الطّفیل.

  •  توفّی ببغداد سنة مائتین،3 و قبره معروف یزار. و کان سَرِیّ السَّقَطیّ من تلامذته.»4و5

    1. المراجعات، ص 229.
    2. و قیل: ابن فیروز، و قیل: ابن الفیروزان، و قیل: ابن علی. (علّامه طهرانی، قدّس سرّه)
    3. و قیل: سنة 201، و قیل: سنة 204. (علّامه طهرانی، قدّس سرّه)
    4. المراجعات، ص 220.
    5. . جهت اطّلاع بیشتر بر احوال معروف کرخی رجوع شود به همین مجموعه, ج 3، ص 121 ـ 137.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

254
  • منصور بن مُعتَمِر

  • وی با رفقایش از اهل کوفه: أعمَش و أبواسحاق و زُبَید الیامی، از اعاظم شیعه بودند

  •  [المراجعات] صفحة 96:

  •  «85. منصور بن المعتمر بن عبدالله بن ربیعة السّلمی الکوفی: کان من أصحاب الباقر و الصّادق و له عنهما علیهما السّلام، کما نصّ علیه صاحب منتهی المقال فی أحوال الرّجال؛ و عدّه ابن‌قتیبة من رجال الشّیعة فی معارفه؛ و الجوزجانیّ عدّه فی المحدّثین الّذین لا تحمد النّاس مذاهبهم فی أُصول الدّین و فروعه، لتعبّدهم فیها بما جاء عن آل محمّد، و ذلک حیث قال: ”کان من أهل الکوفة قوم لا یحمَد النّاس مذاهبهم، هم رءوس محدّثی الکوفة مثل أبی‌إسحاق و منصور و زبید الیامی و الأعمش و غیرهم من أقرانهم؛ احتملهم النّاس لصدق ألسنتهم فی الحدیث.“ ـ الخ.

  •  قلت: ما الّذی نقموه من هؤلاء الصّادقین؟! أ تمسّکهم بالثّقلین، أم رکوبهم سفینة النّجاة، أم دخولهم مدینة علم النبیّ من بابها (باب حطّة)، أم التجائهم إلی أمان أهل الأرض، أم حفظهم رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم فی عترته، أم خشوعهم لِلّه و بکاءهم من خشیته؟! کما هو المأثور من سیرتهم، حتّی قال ابن‌سعد، حیث ترجم منصورًا فی صفحة 235 من الجزء 6 من طبقاته: ”إنّه عمش من البکاء خشیةً من الله تعالی.“ قال: ”و کانت له خرقةٌ ینشَف بها الدّموع من عینیه. قال [سفیان بن عیینة]: و زعموا أنّه صام ستّین و قامها.“ ـ الخ. فهل یکون مثل هذا ثقیلًا علی النّاس مذمومًا؟! کلّا! و لکن مُنینا بقوم1 لا ینصفون؛ فإنّا للّه و إنا إلیه راجعون.

    1. منینا بقوم: أی ابتُلینا بهم. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

255
  •  و روی ابن‌سعد فی ترجمة منصور، عن حمّاد بن زید: ”قال: رأیت منصورًا بمکّة. قال: و أظُنّه من هذه الخشبیّة، و ما أظُنّه کان یکذِب.“ ـ الخ.

  •  قلت: ألا هَلُمّ فانظُر إلی الاستخفاف و التحامل و الامتهان و العداوة المتجلّیة من خلال هذه الکلمة بکل المظاهر؛ و ما أشدّ دهشتی عند وقوفی علی قوله: ”و ما أظنّه یکذب.“ وَیْ وَیْ کأنّ الکذب من لوازم أولیاء آل محمّد، و کأنّ منصورًا جری فی الصّدق علی خلاف الأصل! و کأنّ النّواصب لم یجدوا لشیعة آل محمّد اسمًا یطلقونه علیهم غیر ألقاب الضّعة، کالخشبیّة و التّرابیّة و الرّافضة و نحو ذلک! و کأنّهم لم یسمعوا قوله تعالی: ﴿وَلَا تَنَابَزُواْ بِٱلۡأَلۡقَٰبِ بِئۡسَ ٱلِٱسۡمُ ٱلۡفُسُوقُ بَعۡدَ ٱلۡإِيمَٰنِ﴾!1

  •  و قد ذکر ابن قتیبة الخشبیّة فی کتابه المعارف، فقال: ”هم من الرّافضة؛ کان إبراهیم الأشتر لقِی عبیدالله بن زیاد و أکثر أصحاب إبراهیم معهم الخشب، فسمّوا الخشبیّة.“ ا‌ه‍ ‌. 

  •  قلت: إنّما نبزوهم بهذا توهینًا لهم [و استهتارًا بقوتهم و عتادهم، لکن هؤلاء الخشبیّة قتلوا بخشبهم سلف النواصب، ابن‌مرجانة] و استأصلوا شأفة أُولئک المردة، قتلة آل محمّد، ﴿فَقُطِعَ دَابِرُ ٱلۡقَوۡمِ ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ وَٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾،2 فلا بأس بهذا اللّقب الشرّیف و لا بلقب الترابیّة نسبة إلی أبی‌تراب بل لنا بهما الشّرف و الفخر.»3

  • موسی بن قَیْس حَضرَمِیّ - وی از شیعیان بوده است

  • المراجعات، صفحة 98:

    1. . سوره حجرات (49) آیه 11.
    2. . سوره أنعام (6) آیه 45.
    3. المراجعات، ص 220.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

256
  •  «87. موسی بن قیس الحضرمیّ، یکنّی أبا‌محمّد: عدّه العقیلیّ من الغلاة فی الرّفض، و سأله سفیان عن أبی‌بکر و علیّ فقال: ”علیٌّ أحبّ إلیَّ؛ و کان موسی یروی عن سَلِمَة بن کهیل، عن عیاض بن عیاض، عن مالک بن جعونة، قال: سمِعت أُمَّ سلمة تقول: عَلِیٌّ عَلَی الحقّ، فمن تبِعه فهو عَلَی الحقّ، و من ترَکه ترک الحقَّ عهدًا معهودًا.“ رواه أبو‌نُعَیم الفضل بن دکین عن موسی بن قیس.»1و2

  • موسی مبرقع

  • [در احوالات امام علی النقی علیه السّلام و برادرشان موسی مُبَرقَع]

  •  در کتاب مناقب ابن‌شهرآشوب، طبع سنگی، جلد 2، ضمن احوال حضرت امام علی نقی علیه السّلام، صفحه 448 و 449 گوید:

  •  «الحسینُ بنُ الحسنِ الحسنیُّ قال: حدَّثَنی أبو‌الطیِّبِ المدینی قال: ”کان المُتَوکّلُ یقول: أعیانی أمرُ ابن‌الرِّضا!3 فلا یُشارِبُنی!

  •  فقیل له: فهذا أخُوهُ موسی4 قَصّافٌ عَزّافٌ، فَأحضِره و أشهِره؛ فَإنّ الخبرَ یُسمع عن ابن‌الرِّضا و لا یُفَرَّقُ فی فعلهما!

    1. همان، ص 224.
    2. جنگ 20، ص 60.
    3. قال المعلِّق الشیخ محمود فی التعلیقة: «قوله: ”لا یشاربنی“ أی: لا یوافقنی فی شرب الخمر و النبیذ و القَصّاف (بالمهملة بعد القاف من التقصّف) و هو اللهو و اللّعب علی الطعام، و العزّاف (بالمهملة و بعدها الزای من العزف؛ و یقال: العازف، لمن یعمل بالمعازف) و هی الملاهی کالعود و الطنبور و نحوهما.» (المناقب)
    4. . و قال أیضًا: «قال فی عمدة الطالب: ”و أمّا موسی المبرقع ابن محمّد الجواد، و هو لأُمِّ ولد؛ مات بقم و قبره بها، و یقال لولده الرضویّون، و هم بقم إلّا مَن شذّ منهم.“» (المناقب)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

257
  •  فأمر بإحضاره و استقباله، و أمر له بصِلاتٍ و أقطاعٍ، و بَنیٰ له من الخمّارینَ و القینات.1

  •  فلمّا وافیٰ مُوسیٰ، تَلَقّاهُ أبُو‌الحسنِ فی قَنطَرَةِ وصیفٍ فَسَلَّمَ علیه، ثُمَّ قال:

  • إنّ هذا الرَّجُلَ قد أحضَرَکَ لِیَهتِکَک و یَضَعَ منکَ! فَلا تُقِرَّ له أنّکَ شَرِبتَ نَبیذًا قَطُّ؛ و اتّق الله یا أخی أن ترتکب مَحظورًا!

  • فقال مُوسَی: و إنَّما دَعانی لهذا، فما حیلَتی؟!

  •  قال: فلا تَضَع من قَدرِکَ، و لا تعصَ ربَّک، ولا تَفعَل ما یَشِینُک؛ فما غَرَضُهُ إلّا هَتکُکَ. 

  •  فأبیٰ علیه موسی، فَکَرَّرَ أبوالحسن علیه القولَ و الوعظَ، و هو مقیمٌ علی خلافه.

  •  فلمّا رأیٰ أنَّهُ لا یُجیبُ، قالَ: أما إنّ الّذی ترید الإجتماع معه علیه، لا تجتمَع علیه أنتَ و هو أبدًا!“

  •  قال: ”فأقامَ ثَلاثَ سِنینَ یَبکُرُ2 کُلَّ یَومٍ إلی باب المتوکّل و یَروح؛ فیُقالُ له: قد سکِر: أو قد شَرِبَ دَواءً. حتّی قُتِلَ المُتَوکِّلُ.“»3

  •  این روایت را شیخ مفید در ارشاد، طبع سنگی، صفحه 360 و 361، و طبع حروفی، صفحه 644 و 645 بدین عبارت ذکر کرده است:

  • «و رَوَی الحسینُ بنُ الحسنِ الحسنِیُّ، قال: حدّثنی أبو‌الطیّب یعقوبُ بنُ یاسرٍ،

    1. و قال أیضًا: «مصباح المنیر: ”القینُ: العبد؛ و القینة: الأمة البیضاء، کذا قیّده ابن‌السکّیت، مُغَنیّةً کانت أو غیر مُغَنّیةٍ، و قیل: تختصّ بالمغنّیة.“» (المناقب)
    2. أقول: و فی المنجد: «بَکَرَ یَبکُرُ بُکورًا: تقدّم؛ ـ علیه و إلیه: أتاه بُکرَةً؛ ـ فی الشیء: فعله بُکرَةً.» (علاّمه طهرانی، قدّس سرّه)
    3. المناقب، ج 4، ص 409.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

258
  • قال: ”کان المُتوَکِّلُ یقول: وَیحَکُم، قد أعیانی أمرُ ابن‌الرِّضا! و جهَدتُ أن یَشرَبَ معی و أن یُنادِمَنی، فامتنع؛ و جهَدت أن أجِدَ فُرصَةً فی هذا المعنیٰ، فلم أجِدها!

  •  فقال له بَعضُ مَن حَضَرَ: إن لم تَجِد مِن ابن‌الرِّضا ما تُرِیدُهُ من هذه الحالِ، فهذا أخوهُ موسی، قَصّافٌ عَزّافٌ، یأکُل و یشرَب و یعشِق و یتخالع؛1 فَأحضِرهُ و أشهِرهُ، فَإنّ الخبرَ یشیع عنِ ابن‌الرِّضا بذلکَ، فلا یُفَرِّقُ النّاسُ بَینَهُ و بَینَ أخیهِ، و من عرَفه اتَّهَمَ أخاهُ بِمِثلِ فعالِهِ.

  •  فقال: اُکتُبُوا بِإشخاصِهِ مُکَرَّمًا.

  •  فَأُشخِصَ مُکَرَّمًا. فَتقَدَّمَ المُتوَکِّلُ أن یَتَلَقّاهُ جَمیعُ بَنِی‌هاشِمٍ و القُوّادُ و سائِرُ النّاسِ؛ و عَمِلَ عَلیٰ أنّهُ إذا رَآهُ2 أقطَعَهُ قَطیعَةً و بنیٰ له فیها، و حَوَّلَ إلَیهِ الخَمّارینَ و القِیانَ، و تقدَّمَ بِصِلَتِهِ و بِرِّهِ، و أفرَدَ له مَنزِلًا سَرِیًّا یَصلُح أن یزورَه هو فیه.

  •  فلَمّا وافیٰ موسی تَلَقّاهُ أبُوالحسنِ علیه السّلام فی قَنطَرَةِ وَصیفٍ ـ و هو موضعٌ یُتَلَقّیٰ فیه القادِمُونَ ـ فَسَلَّمَ علیه، و وَفّاهُ حَقَّهُ، ثُمَّ قال له: إنّ هَذا الرَّجلَ قَد أحضَرَکَ لِیَهتِکَکَ و یضَع منک، فلا تُقِرَّ له أنّکَ شرِبتَ نَبیذا [قَطّ]؛ و اتَّقِ اللهَ یا أخی أن تَرتَکِبَ مَحظُورًا!

  •  فقال له موسی: إنّما دَعانی لهذا، فما حیلتی؟!

  •  قال: فلا تَضَع من قَدرِکَ، و لا تَعصِ رَبَّکَ، و لا تَفعَل ما یَشینُکَ؛ فما غَرَضُهُ إلّا هَتکُکَ.

    1. تخالع الزوجُ و الزوجةُ: خلع أحدهما الآخر؛ ـ القومُ: نقضوا الحلف بینهم. و بنابراین مجموع عبارت چنین معنی می دهد: او هرزه، شکم پرست و مرد تنبکی است که حرام می‌خورد و شراب می‌آشامد و عاشق پیشه و همه جائی است. (علاّمه طهرانی، قدّس سرّه)
    2. . خ ل: وافیٰ.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

259
  •  فَأبیٰ علیه موسی؛ و قَرَّرَ1 علیه أبُو‌الحَسَنِ علیه السّلام القَولَ و الوَعظَ، و هو مُقیمٌ علیٰ خِلافِهِ. فلمّا رَأی أنّه لا یُجِیبُ، قال علیه السّلام له:

  • أما إنّ المَجلِسَ الّذی تُریدُ الاجتِماعَ مَعَه علیه، لا تَجتَمِعُ علیه أنتَ و هو أبَدًا.“

  • قال: ”فَأقامَ موسی ثَلاثَ سِنینَ یَبکُرُ کُلَّ یَومٍ إلیٰ بابِ المُتوَکِّلِ، فیُقالُ له: قد تَشاغَلَ الیَومَ! فیَروحُ فیَبکُرُ، فیُقالُ له: قَد سکِر! فیَبکُرُ، فیُقالُ له: قد شَرِبَ دَواءً. فما زالَ علی هَذا ثَلاثَ سِنینَ حتّی قُتِلَ المُتوَکِّلُ، و لم یَجتَمِع معه عَلیٰ شَرابٍ.“»2

  •  مرحوم مامقانی در تنقیح المقال، جلد 3، صفحه 259 فرموده است:

  • «موسی بن محمّد الرضا علیه السّلام أخو الهادی علیه السّلام، عَنوَنه المیرزا (ره) کذلک و قال: ”روَی المفید فیه روایةً فی إرشاده و تنبئ عن شیء فیه.“ ـ انتهی.»

  • در اینجا مامقانی تمام روایت ارشاد را ذکر می‌کند و سپس می‌گوید: «و دلالته علی فسقه واضحة، لا لما نسب إلیه من شرب النبیذ و نحوه عند المتوکل، لمنع فسق المخبر عن قبول جَرْحِه؛ بل لظهور کلامه فی أنّ ذلک عملُه، و أشَدُّ منه مخالفَتُه للإمام علیه السّلام و إصراره علی عدم إطاعته فی نهیه إیاه عن المنکر، حتّی التجأ علیه السّلام إلی إعمال ما أقدره الله تعالی علیه من منعهما من الاجتماع ثلاثَ سنینَ.»

  • و مرحوم محدث قمی در منتهی الآمال، طبع رحلی علمیّه اسلامیه، جلد‌ 2، صفحه 235 گوید:

  •  «موسی مبرقع جد سادات رضویّه است و رشتۀ اولادش تا به حال بحمد الله منقطع نگشته [و بسیاری از سادات، نسب ایشان به او منتهی می‌شود]. و او اوّل کسی است که از سادات رضویّه به قم وارد شد در سنه 256، و پیوسته بر روی خود

    1. . خ ل: فکرّر.
    2. الإرشاد، ج 2، ص 307.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

260
  • برقع گذاشته بود و لهذا او را موسی مبرقع گویند. و چون وارد قم شد بزرگان عرب از اهل قم، او را از قم بیرون کردند و به کاشان رفت. و چون به کاشان رسید احمد بن عبدالعزیز بن دُلَف عِجْلی او را اکرام کرد و خلعت‌های بسیار و مرکب‌ها بدو بخشید، و مقرّر کرد که هر سال یک‌هزار مثقال طلا با یک اسب مسرّج به او بدهد؛ لکن رؤسای عرب از اهل قم، پس از آن پشیمان شده به خدمتش شتافتند و از او اعتذار خواسته، مکرّماً به قم واردش ساختند و گرامی داشتند او را، و حال او در قم نیکو شد.» ـ الخ.

  •  «و موسی، شب چهارشنبه روز آخر ماه اردیبهشت، دو روز به آخر ماه ربیع‌الآخر مانده، سال 296 از دار دنیا رفت و امیر قم عبّاس بن عمرو غنوی بر وی نماز کرد.» ـ الخ1.2

  • نصر بن أحمد بصریّ، خُبْز أُرُزِیِّ - وی در تشیّع و شعر، عالی بود

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 220:

  •  «و منهم: أبوالقاسم نصر بن أحمد بن نصر بن مأمون البصریّ الخبز أُرُزِیّ، الشّاعر المشهور. ذکره صاحب نسمة السَّحر فی ذکر من تشیَّع و شعر، قال: ”فاضلٌ، أُوتی المعجز و هو أُمّیّ، و فاز من المجد فی القریض بما لم یدرکه عکاشة العمی، فهو نقیّ المعانی و إن کان خبّازَ اُرُزٍ، أدرک من لوزنج حلاوة الأدب ما لم یدرکه الجزّار و البلدی و لم یحُزه، فهو عدیم النَّظیر، نضیج خمیر المعانی، و شعر غیره فطیر.“

  •  و ذکَره ابن‌خلّکان و قال: ”و کان یخبِز بمربد البصرة فی دکّان، و کان ینظم

    1. منتهی الآمال، ج 3، ص 1810.
    2. جنگ 14، ص 84 ـ 88.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

261
  • الشّعر البدیع مع أنّه کان أُمّیًّا لا یقرأ و لا یکتب. و کان ینشد أشعاره الغزلیّة و النّاس یزدحمون علیه، و یتظرّفون بِاستماع شعره و یتعجبّون من حاله و أمره؛ و کان أبوالحسن محمّد بن محمّد المعروف بابن‌لنکک البصریّ، الشّاعر المشهور، مع علوّ قدره عندهم ینتاب دکّانه لیستمع شعره، و اعتنی به و جمع له دیوانًا. و کان قد دخل بغداد و أقام بها مدّة طویلة.“

  •  و ذکَره الخطیب فی تاریخ بغداد و قال: ”إنّه قرأ علیه دیوانه؛ و رویٰ عنه المعافا بن زکریّا النّهروانیّ مقطّعاتٍ من شعره، و أحمدُ بن منصور بن محمّد بن حاتم النوشری و جماعة.“

  •  و ذکَره الثّعالبی فی الیتیمة، و أورد له شعرًا کثیرًا حکیٰ بعضَه، ثمّ قال: ”و کان شیعیًّا.“

  •  و حکَی الخطیب فی تاریخ بغداد عن أبی‌محمّد بن محمّد الأکفانیّ البصریّ:

  • مُداعبة ابن لَنْکَک با نصر بن أحمد در دکّان خبّازی برنجی او و پاسخ او به شعر

  •  ”قال: خرجت مع عمّی عبدالله الأکفانیّ الشّاعر و أبی‌الحسین بن لَنکَک و أبی‌عبدالله المفجّع و أبی‌الحسین الشبّاک فی بطالة عید، و أنا یومئذٍ صَبِیّ أصحبهم؛ فمشوا حتّی انتهوا إلی نصر بن أحمد الخبز أُرُزِیّ إلی دکّانه ـ و هو یخبز لطائفة و یوقد السَّعف تحت الطابق ـ فهنّوه بالعید؛ فزاد الوقید فدخنهم فمضوا، فقال نصر بن أحمد: یا أبا‌الحسین متی أراک؟! فقال: إذا اتَّسختْ ثیابی!

  •  و کانت [ثیابه] جُدَدٌ نقیّة البیاض للتّجمل بها فی العید.

  •  فمشینا فی سکّة بنی‌سمرة حتّی انتهینا إلی دار بنی‌أحمد بن المثنّی، فجلس أبوالحسین بن لنکک و قال: یا أصحابنا، إنّ نصرًا لا یُخلی هذا المجلس عن شیء یقول فیه، و یجب أن نبدأه قبل أن یبدأنا.

  •  و استدعی دواةً و کتب:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

262
  • لنصـرٍ فی فؤادی فرط حبّ***أنیف به علی کلّ الصَّحاب
  • أتیناه فبخّرَنا بخورًا***من السَّعَف المدخّن للثّیاب
  • فقمت مبادرًا و ظننت نَصـرًا***أراد بذاک طردی أو ذهابی
  • فقال: متی أراک أبا‌حسین؟***فقلت له: إذا اتَّسختْ ثیابی!
  •  فأرسل الأبیات إلیه، فأملی نصرٌ جوابَها فقرأناه، فاذا هو قد أجاب:

  • منحتُ أبا‌الحسین صمیمَ ودّی***فداعبنی بألفاظٍ عذاب
  • أتی و ثیابه کقتیر شیب***فَعُدن له کریعان الشّباب
  • ظننتُ جلوسَه عندی لِعِرسٍ***فجُدت له بتمسیک الثّیاب
  • فقلت: متی أراک أباحسین؟***فجاوبنی إذا اتَّسختْ ثیابی!
  • فإن کان التّأنُّق1 فیه خیرًا***فلم یکن الوصیُّ أبا تراب“
  •  و ذکر ابن‌خلّکان: ”أنّه توفّی سنة سبع عشرة و ثلاث‌مائة بالبصرة.“ و ذکر المسعودیّ فی مروج الذّهب: ”أنّه خاف من أمیر البصرة الیزیدیّ، فهرَب إلی أبی‌طاهر الجنابیّ القرمطیّ إلی البحرین.“ و علی حفظی أنّه ذکر: ”أنّه مات بها.“ کذا فی نسمة السَّحر، فلاحظ.»2

  • نُعمانُ بنُ أبی‌عبدالله محمّد بن منصور، أبو‌حنیفة

  • استبصار و تشرّف وی به مذهب حقّه امامی

  •  ابن‌خلّکان در وفیات الأعیان، جلد 5، از طبع دار صادر بیروت، صفحۀ 415، در

    1. تاج العروس: «تأنَّق فیه: عمِله بالإتقان و الحکمة؛ و قیل: إذا تجوّد و جاء فیه بالعجب.» المحیط فی اللغة: «المتأنّق: الّذی هو فی أنَق من عیشه و خِصب.» (محقّق)
    2. جنگ 24، ص 316.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

263
  • تحت شمارۀ 766 که ترجمۀ احوال قاضی نعمان، أبوحنیفه، نعمان بن أبی‌عبدالله را ذکر کرده است، گفته است: «او اوّلاً مالکی‌مذهب بوده، و سپس امامی‌مذهب شده است.»1

  • وی صاحب دعائم الإسلام و کتب دیگر، شیعه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 382:

  •  «و منهم: أبوحنیفة النعمان بن محمّد بن منصور بن أحمد بن حیوان، قاضی مصر. قال ابن‌خلّکان: ”هو أحد الفضلاء المشار إلیهم. ذکره الأمیر المختار المسیحیّ2 فی تاریخه فقال: کان من العلم و الفقه و الدّین و النَّبْل علی ما لا مزید فیه؛ و له عدّة تصانیف، منها: کتاب اختلاف أُصول المذاهب و غیره.“ قال صاحب کشف الظُّنون: ”اختلاف أُصول المذاهب، لأبی‌حنیفة نعمان بن أبی‌عبدالله الإمامیّ، ألّفه نصرةً لمذهبه.“ ـ انتهی.

  •  و ترجمه الیافعیّ فی مِرآة الجنان بأحسن ما یکون، و نصّ علی ما ذکره ابن‌خَلَّکان: ”و کان مالکیَّ المذهب، ثمّ انتقل إلی مذهب الإمامیّة... . و قال ابن‌ذولاق فی ترجمة ولده، علیّ بن النّعمان: کان أبوه النّعمان بن محمّد القاضیّ، فی غایة الفضل، من أهل القرآن و العلم بمعانیه، و عالمًا بوجوه الفقه و اختلاف الفقهاء، و اللّغة و الشِّعر، و المعرفة بأیّام النّاس مع عقل و إنصاف. و ألّف لأهل البیت من الکتب آلاف أوراق بأحسن تألیف و أملح سجع، و عمِل فی المناقب و المثالب کتابًا حسنًا؛ و له ردودٌ علی المخالفین له، ردٌّ علی أبی‌حنیفة و علی مالک و الشّافعیّ و علی ابن‌شریح؛3 و کتاب

    1. جنگ 17، ص 84.
    2. . خ ل: المسبحیّ.
    3. . خ ل: ابن‌سریج.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

264
  • اختلاف [الفقهاء]، ینتصر فیه لأهل البیت.“ ـ إلی آخر ما فی وفیات الأعیان.

  •  و من تصانیفه الاختبار و الانتصار فی الفقه. و کان له أولادٌ علماء سادة نجباء، منهم: أبوالحسن علیّ، و عُمِّر عمرًا طویلًا. و نصّ علی تشیّعه العلّامة فی بحار الأنوار و السیّد بحرالعلوم الطَّباطبائیّ فی الفوائد الرّجالیّة و العلّامة النوریّ فی فوائد المستدرک، و ترجمه الاخیر ترجمة مفصّلة. و کانت وفاته سنة سبع و ستّین و ثلاث‌مائة.

  •  و قد رأیت أنا من مصنّفاته کتاب دعائم الإسلام فی الحدیث علی ترتیب کتب الفقه من حدیث أهل البیت، و کتاب شرح الأخبار فی مناقب الأئمّة الأطهار، و کتاب المناقب و المثالب، و موضوعه مناقب بنی‌هاشم و مثالب بنی‌أُمیّة؛ یدُلّ علی تبحرّه فی الأدب و التّاریخ و طول باعه فی الآثار، لأنّه تعرّض لما کان بین بنی‌هاشم و بنی‌أُمیّة قبل الإسلام فی الجاهلیّة، و نقَل حکایات و تواریخ لطیفة؛ رضی الله عنه.»1

  • راجع به اعتبار کتاب دعائم الإسلام، لنُعمان بن محمّد المکنّی بأبی‌حنیفه

  •  در مرآة الجنان، للیافعی الشّافعی (المتوفّی 768)، قال فی جملة من تُوُفّی سنة 364:

  •  «و فیها تُوُفّی صاحبُ المُعِزِّ العبیدی و قاضیه النُّعمانُ بنُ محمّدٍ المُکَنّی بأبی‌حنیفة، کان من أوعیَةِ العلمِ و الفقهِ و الدّینِ و النّقلِ، علیٰ ما لا مزیدَ علیه؛ کذا ذکَر بعضُ المُؤرّخین و غیر ذلک. و ذکَر بعضُ المُؤرّخین أنّهُ کان فی غایةِ الفضلِ، من أهلِ القرآنِ و العلمِ بمعانیه، و عالمًا بوُجوهِ الفقهِ و علمِ اختلافِ الفقهاءِ و اللّغةِ و الشّعرِ و المعرفةِ بأیّامِ النّاسِ مع عقلٍ و إنصافٍ، و ألّفَ لأهلِ البیتِ من الکُتُبِ آلافَ أوراقٍ بأحسنِ تألیفٍ و أملَحِ سَجعٍ، و عمَل فی المناقبِ و المَثالِبِ کِتابًا حسَنًا؛ و لَه رُدودٌ علَی المُخالفینَ: لأبی‌حَنیفَةِ و مالک و الشّافعیِّ و ابنِ‌شُرَیحٍ؛ و کتاب اختِلافُ الفقهاء

    1. جنگ 24، ص 341.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

265
  • یَنتَصِرُ فیهِ لأهلِ البیتِ؛ و قصیدةٌ فقهیَّةٌ. و کان ملازِمًا صُحبَتهُ المُعِزُّ، و وصَل معهُ إلی الدِّیارِ المصریّةِ أوّلَ دُخولِه إلیها من إفریقیةِ. و لمّا ماتَ صلّی علَیهِ المُعِزُّ.»1 ـ انتهی.

  •  قال فی شذرات الذّهب، لأبی‌الفلاح عبدالحیّ بن العماد الحنبلی (المتوفّی سنة 1089):

  •  «و فیها (أی ممّن تُوُفِّی سَنَةَ 364) النُّعمانُ بنُ محمّدِ بن منصورِ القیرَوانیُّ القاضی أبوحنیفةِ، الشّیعیِّ ظاهِرًا، الزِّندیقِ باطنًا، قاضی قُضاةِ الدَّولةِ العبیدیّة. صنّفَ کتاب ابتداءُ الدَّعوَةِ، و کِتابًا فی فقه الشِّیعةِ، و کُتُبًا کثیرةً تَدُلُّ علی انسِلاخِه من الدِّین، یُبدّلُ فیها معانِیَ القرآن و یُحَرِّفُها. ماتَ بمصر فی رجبٍ، و وَلّیٰ بعده ابنَه.»2 ـ انتهی.

  •  اُنظر ما فی هذه العباراتِ الّتی صدَرَت منه من شدّةِ العناد للشِّیعة، کما هو دأبُه بالنّسبة إلی تراجمِ جمیعِ رجالِ الشِّیعة؛ و کَفاک فی ذلک عبارةُ المذکورة فی مرآة الجنان. و من العجبِ کُلّ العجبِ ما ذهَب إلیه صاحبُ روضات الجنّات من أنّهُ من أهلِ التسنُّن! فراجِعْ المُستدرک تَجد حقیقةَ الأمر.3

  • نُعمان بن ثابت، ابوحنیفه

  • شِقاء الحنفیّ وصل إلی حدٍّ جعل علم الأحکام أفضلَ من علم القرآنِ و التّفسیر

  •  [الدّرّ المختار فی الفقهِ الحَنفیّ، صفحة 3]: 

  •  «فالفقه لغةً: العلمُ بالشیء، ثمّ خصّ بعلم الشّریعة؛ و فَقِهَ (بالکسر) فقهًا: عَلِمَ؛ و فَقُهَ (بالضّم) فقاهةً: صار فقیهًا. و اصطلاحاً عند الأُصولیّین: العلم بالأحکام

    1. مرآة الجنان، ج 2، ص 285.
    2. شذرات الذّهب، ج 3، ص 47.
    3. جنگ 3، ص 93.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

266
  • الشرعیّة الفرعیّة1 من أدلّتها التفصیلیّة. و عند الفقهاء: حفظ الفروع، و أقلّه ثلاثُ مسائل. و عند أهل الحقیقة: الجمع بین العلم و العمل؛ لقول الحسن البصریّ (رح): ”إنّما الفقیه المعرض عن الدّنیا، الزّاهد فی الآخرة، البصیر بعیوب نفسه.“

  •  و موضوعه: فعل المکلّف ثبوتًا أو سَلْبًا.

  •  و استمداده: من الکتاب و السنّة و الإجماع و القیاس.

  •  و غایته: الفوز بسعادة الدّارین.

  •  و أمّا فضله فکثیر شهیر و منه ما فی الخلاصة و غیرها: ”النّظر فی کتب أصحابنا من غیر سماع أفضل من قیام اللّیل، و تعلّم الفقه أفضل من تعلّم ما فی القرآن، و جمیع الفقه لابدّ منه.“

  •  و فی الملتقط و غیره عن محمّد (رح): ”لا ینبغی للرّجل أن یعرِف بالشعر و النّحو، لأنّ آخر أمره إلی المسألة و تعلیم الصِّبیان؛ و لا بالحساب، لأنّ‌ آخر أمره إلی مساحة ‌الأرضین؛ و لا فی التّفسیر،2 لأنّ آخر أمره إلی التذکیر و القِصَص؛‌ بل یکون علمه فی الحلال و الحرام و ما لابدّ منه من الأحکام، کما قیل: 

  • إذا ما اعتزّ ذو علمٍ بعلمٍ***فعلم الفقه أوْلیٰ باعتزاز
  • فکم طیبٍ یَفوحُ و لا کمسکٍ***و کم طَیرٍ یطیرُ و لا کباز“
  • فَسَّر آیة الحکمَة بعلم الفقهِ و الأحکام زورًا

  •  و قد مدحه الله تعالی بتسمیته خیرًا بقوله [تعالی]: ﴿وَمَن يُؤۡتَ ٱلۡحِكۡمَةَ فَقَدۡ أُوتِيَ خَيۡرٗا كَثِيرٗا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ﴾،3 و قد فسّر الحکمة زمرة أرباب التّفسیر بعلم الفروع الّذی هو علم الفقه.»4

    1. . خ ل: الفرعیّة المکتسب.
    2. . خ ل: و لا بالتفسیر.
    3. . بقره (2) آیه 269.
    4. الدّر المختار، ج 1، ص 38.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

267
  • جاءَ بمناقبَ لأبی‌حنیفة، تضحک بها الثّکلی

  •  صفحة 5: «و قد قالوا: ”الفقهُ زَرَعه عبدالله بن مسعود ـ رضی الله عنه ـ و سقاه عَلْقمة، و حَصَده إبراهیم النخعیّ، و داسه حَمّاد، و طَحَنه أبوحنیفة (رح)، و عَجَنَه أبویوسف (رح)، و خبزه محمّد (رح)، و سائر النّاس یأکلون من خبزه.“ و قد نظمه بعضهم فقال: 

  • الفقه زرعُ ابن‌مسعودٍ، و علقمةُ***حَصّادُه ثمّ‌ إبراهیمُ دَوّاسُ
  • نُعمان طاحنُه، یعقوبُ عاجنُه***محمّدٌ خابزُه، و الآکلُ النّاسُ
  •  و قد ظهَر علمه بتصانیفه کالجامعَین و المبسوط و الزّیادات و النّوادر، حتّی قیل: ”إنّه صَنَّف فی العلوم الدینیة تسع‌مائة و تسعة و تسعین کتابًا.“

  •  و من تلامذته الشافعیّ (رح)، و تزوّج بأُمّ الشافعیّ‌ و فوّض إلیه کتبَه و مالَه، فبسببه صار الشافعیّ (رح) فقیهًا؛ و لقد أنصف الشافعیّ (رح) حیث قال: ”من أراد الفقه فلیلزم أصحاب أبی‌حنیفة (رح)، فإنّ المعانی قد تَیَسّرت لهم؛ والله ما صرتُ فقیهًا إلّا بکتب محمّد بن الحسن (رح).“

  • روایات مجعوله دربارۀ أبی‌حنیفه، شواهد کذب در آنها مبیّن است

  •  و قال إسماعیل بن أبی‌رجا: ”رأیتُ محمّدًا (رح) فی المنام فقلت له: ما فعل الله بک؟ قال: غفر لی! ثمّ قال: لو أردتُ أن أُعذّبک ما جعلتُ هذا العلم فیک!

  •  فقلت له: فأین أبویوسف (رح)؟ قال: فوقنا بدرجتین!

  •  قلت: فأبوحنیفة؟ قال: هیهات! ذاک فی أعلیٰ علیّین؛ کیف و قد صلّی الفجر بوضوء العشاء أربعین سَنَةً، و حجّ خمسًا و خمسین حَجّة، و رأی ربّه فی المنام مائة مرّة. و لها قصّة مشهورة فی حَجّته الأخیرة: استأذن حَجَبَة الکعبة بالدّخول لیلًا، فقام بین العمودین علی رِجْله الیُمنی و وضع الیُسری علی ظهرها حتّی ختم نصف القرآن، ثمّ رکع و سجد، ثمّ قام علی رجله الیُسری و وضع الیمنی علی ظهرها حتّی ختم القرآن؛

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

268
  • فلمّا سلم بکی و ناجی ربّه و قال: إلَهی! ما عَبَدک هذا العبد الضّعیف حقّ عبادتک، لکن عَرَفَک حقَّ معرفتک، فهب نقصان خِدمته لکمال معرفته!

  •  فهتف هاتف من جانب البیت: یا أبا‌حنیفة! قد عرفتَنا حقَّ المعرفة، و قد خدمتنا فأحسنتَ الخدمة، و قد غفرنا لک و لمن اتّبعک ممّن کان علی مذهبک إلی یوم القیامة.“

  •  و قیل لأبی‌حنیفة (رح): ”بمَ بلغت ما بلغت؟“ قال: ”ما بخلت بالإفادة و ما استنکفت من الاستفادة.“

  •  و قال مسافر بن کرّام: ”من جعل أبا‌حنیفة بینه و بین الله، رجوت أن لا یخاف!“

  •  و قال فیه:

  • حَسْبی من الخیرات ما أعددته***یوم القیامة فی رضا الرّحمنِ
  • دین النبیّ محمّد خیر الوری***ثمّ اعتقادی مذهب النّعمانِ
  •  و عنه علیه الصّلاة و السّلام: ”إنّ‌ آدم افتخر بی، و أنا أفتخر برجل من أُمّتی اسمه نعمان و کنیته أبوحنیفة؛ هو سراج أُمَّتی.“

  •  و عنه علیه الصّلاة و السّلام: ”إنّ سائر الأنبیاء یوم القیامة یفتخرون بی، و أنا أفتخر بأبی حنیفة. من أحبّه فقد أحبّنی و من أبغضه فقد أبغضنی.“ کذا فی التّقدمة شرح مقدّمة أبی‌اللّیث. 

  •  قال فی الضّیاء المعنویّ: ”و قول ابن‌الجوزی: إنّه موضوع! فإنّه تعصّب، لأنّه رُوِی بطرق مُخْتلفة.“

  •  و روَی الجرجانیّ‌ فی مناقبه بسنده لِسَهْل بن عبدالله التّستری أنّه قال: ”لو کان فی أُمّة موسی و عیسی مثل أبی‌حنیفة (رح) لما تهوّدوا و لما تنصّروا.“

  •  و مناقبه أکثر من أن تُحصَر؛ و صنّف فیها سبط بن الجوزیّ‌ مجلدین کبیرین و سمّاه الانتصار لإمام أئمّة الأمصار، و صنّف غیره أکثر من ذلک.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

269
  • ما قالوا و أکثروا فی مناقب أبی‌حنیفة، البراهین الساطعة قائمة علی رکاکته

  •  و الحاصل، أنّ‌ أبا‌حنیفة النّعمان من أعظم معجزات المصطفی صلّی الله علیه و آله و سلّم بعد القرآن. و حسبُکَ من مناقبه اشتهار مذهبه؛ ما قال قولًا إلّا أخَذ به إمامٌ من الأئمّة الأعلام. و قد جعَل الله الحکم لأصحابه و أتباعه من زمنه إلی هذه الأیّام، إلی أن یحکم بمذهبه عیسی علیه السّلام، و هذا یدلّ علی أمرٍ عظیم اختصّ به من بین سائر العلماء العظام؛ کیف لا و هو کالصّدیق ـ رضی الله عنه ـ له أجره و أجر من دوَّن الفقه و ألّفه و فرّع أحکامه علی أُصوله العظام إلی یوم الحشر و القیام. و قد اتّبعه علی مذهبه کثیرٌ من الأولیاء الکرام ممّن اتّصف بثبات المجاهدة و رکض فی میدان المشاهدة، کإبراهیم بن أدهم، و شقیق البلخلی، و معروف الکرخیّ، و أبی‌یزید البسطامیّ، و فُضَیل بن عِیَاض، و داود الطّائی، و أبی‌حامد اللفّاق، و خلف بن أیّوب، و عبدالله بن المبارک، و وکیع بن الجراح، و أبی‌بکر الورّاق، و غیرهم ممّن لا یحصی لعبده أن یستقصیٰ.

  • صاحب الدرّ المختار کان یأتی بمناقب أبی‌حنیفة، و هی ضعیفة

  •  فلو وجدوا فیه شبهةً ما اتّبعوه و لا اقتدوا به و لا وافقوه. و قد قال الأُستاذ أبوالقاسم القشیریّ فی رسالته ـ مع صلابته فی مذهبه و تقدّمه فی هذه الطّریقة ـ: ”سمعت الأُستاذ أباعلیّ الدقّاق یقول: أنا أخَذت هذه الطّریقة من أبی‌القاسم النّصرآبادیّ؛ و قال أبوالقاسم: أنا أخذتها من الشِّبْلیّ، و هو أخذها من السَّریِّ السَّقَطیّ، و هو من معروفٍ الکَرْخیّ، و هو من داود الطائیّ، و هو أخذ العلم و الطّریقة من أبی‌حنیفة (رح).“ و کلٌّ منهم أثنی علیه و أقرّ بفضله. فعجبًا لک یا أخی! ألم یکن لک أُسوةٌ حسنةٌ فی هؤلاء السّادة الکبار؟! أ کانوا متّهمین فی هذا الاقرار و الافتخار، و هم أئمّة هذه الطّریقة و أرباب الشّریعة و الحقیقة؟! و مَن بعدَهم فی هذا الأمر فلهم تبع؛ و کلّ ما خالف ما اعتمدوه، مردودٌ و مبتدعٌ.

  •  و بالجملة فلیس أبوحنیفة (رح) فی زهده و ورعه و عبادته و علمه و فهمِه بِمُشارِک. و ممّا قال فیه ابن‌المبارک:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

270
  • لقد زان البلادَ و من علیها***إمامُ المسلمین أبوحنیفة
  • بأحکام و آثار و فقهٍ***کآیات الزّبور علی الصّحیفة
  • فما فی المشـرقَین له نظیرٌ***و لا فی المغربَین و لا بکوفة
  • یبیت مشمِّرًا سهِر اللّیالی***و صام نهاره لِلّه خیفة
  • فمَن کأبی حنیفة فی عُلاهُ***إمامٍ للخلیقة و الخلیفة
  • رأیتُ العائبین له سِفاهًا***خلافَ الحقّ مع حججٍ ضعیفة
  • و کیف یحلّ أن یُؤذیٰ فقیهٌ***له فی الأرض آثارٌ شریفة
  • و قد قال ابن‌ادریسٍ مقالا***صحیحَ النّقل فی حِکَمٍ لطیفة
  • بأنّ النّاس فی فقهٍ عیالٌ***علی فقه الإمامِ أبی‌حنیفه
  • فلعنة ربّنا أعدادَ رملٍ***علی من ردّ قول أبی‌حنیفة
  • إذا نظرت فی کتاب الأصل لمحمّد بن الحسن تلمیذ أبی‌حنیفة، عرفت مواقع سقوط أبی‌حنیفة فی فتاواه

  •  و قد ثبت أنّ‌ ثابتًا والد الإمام، أدرک الإمام علیّ بن أبی‌طالب، فدعا له و لذریّته بالبرکة. و صحَّ أنّ‌ أباحنیفة سمع الحدیث من سبعة من الصّحابة، کما بسط فی أواخر منیة المفتی؛‌ و أدرک بالسنّ نحوَ عشرین صحابیًّا، کما بسط فی أوائل الضّیاء. و قد ذکر العَلّامة شمس‌الدّین محمّد أبو‌النّصر بن عرب‌شاه الأنصاریّ الحنفیّ فی منظومته الألفیّة المسمّاة بجواهر العقائد و دُرَر القلائد، ثمانیة من الصّحابة ممّن روی عنهم الإمام الأعظم أبوحنیفة ـ رحمة الله علیه و علیهم أجمعین ـ حیث قال: 

  • معتقدًا مذهبَ عظیمِ الشّانِ***أبی‌حنیفة الفتی النُّعمان
  • التابعیّ سابقُ الأئمّة***بالعلم و الدّین سراج الأُمّة
  • جمعًا من أصحاب النّبی أدرکا***أثَرَهم قد اقتفی و سَلَکا
  • طریقةً واضحة المنهاج***سالمة من الضّلال الدّاجی
  • و قد روی عن أنس و جابر***و ابن‌أبی‌أوفیٰ کذا عن عامر

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

271
  • أعنی أبا‌الطُّفَیل ذا ابن‌وائلة***و ابن‌أنیس الفتی و واثِلَه
  • عن ابن‌جُزءٍ قد روی الإمام***و بنت عجرة1 هی التّمام
  • رضی الله الکریم دائمًا***عنهم و عن کلّ الصّحاب العظما
  • قال صبیٌّ لأبی‌حنیفة: احذَر أنتَ السُّقوطَ؛ فإنَّ سقوط العالِم سقوطُ العالَم!

  •  و توفّی ببغداد، قیل: ”فی السّجن لیلی القضاء، و له سبعون سنة بتاریخ خمسین و مائة.“ و قیل: ”و یوم توُفّی، وُلِد الإمامُ الشّافعیّ؛ فعدّ من مناقبه.“

  •  و قد قیل: ”الحکمة فی مخالفة تلامذته له، أنّه رأیٰ صبیًّا یلعب فی الطّین فحذّره من السُقوط، فأجابه: إحذَر أنت السّقوط! فإنّ فی سقوط العالِم سقوط العالَم.

  •  فحینئذٍ قال لأصحابه: إن توجّه لکم دلیل، فقولوا به!

  •  فکان کلٌّ یأخذ بروایة عنه و یرجّحها. و هذا من غایة احتیاطه و ورعه و علم بأنّ الاختلافَ من آثار الرحمة، فمهما کان أکثرَ کانت الرّحمة أوفر؛ لما قالوا: رسم المفتی [أنّ ما اتّفق علیه اصحابنا فی الرّوایات الظّاهرة، یُفتیٰ به قطعًا].“»2و3

  • شکستن بهلول سر ابوحنیفه را با کلوخ

  •  [انوار نعمانیّه، سیّد نعمت الله جزائری]:

  •  «و یعجبنی نقل حکایة غریبة، و هی: أنّ البُهلول قد اجتاز یومًا علی مسجد أبی‌حنیفة، و هو یعظُ النّاس علی المنبر؛ فوقف علی باب المسجد فإذًا أبوحنیفة یقول: ”إنّ جعفر بن محمّد یزعم أنّ للعباد أفعالًا تصدر منهم بالاختیار، و هذا کذبٌ؛ لأنّه لا فعل من أفعال العباد إلّا من الله. و زعم أیضًا أنّ الشّیطان یعذَّب بالنّار، و هذا کذبٌ أیضاً؛ لأنّه مخلوق من نار، و الجنس لا یعذَّب بجنسه. و زعم أیضًا أنّ الله

    1. . خ ل: عَجرَدٍ.
    2. الدّر المختار، ج 1، ص 52.
    3. جنگ 25، ص 63 ـ 70.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

272
  • موجودٌ لا یجوز علیه الرُّؤیة، و هذا أیضًا کذبٌ؛ لأنّ کلّ موجود مرئیّ.“

  •  فلمّا سمع البهلول کلامَه عمد إلی مَدَرةٍ کبیرة فرمیٰ بها إلی رأس أبی‌حنیفة و شجّه فی رأسه و جری الدّم علی وجهه؛ فرکب البهلول قصبته و مضیٰ مع الأطفال. فخرج أبوحنیفة و أتیٰ شاکیًا إلی الخلیفة هارون الرَّشید؛ فلمّا رآه غضب غضبًا شدیدًا و أمر بإحضار البهلول. فلمّا حضر سأله: ”لِمَ فعلتَ بإمام المسلمین هذا الفعل؟!“ فقال: ”سَله عن هذا: أ ما قال: إنّ جعفر بن محمّد علیهما السّلام کذب فی قوله: إنّ للعبد فعلًا؛ بل الأفعال کلّها من الله! فاذا کان هذا مذهبه، فالله سُبحانه الّذی شجّه بهذا المَدَر، فما یکون تقصیری أنا! و قال أیضًا: إنّ الجنس لا یتعذّب بجنسه؛ فهذا أبوحنیفة مخلوق من التّراب و هذا المَدَرَ من التّراب، فَلِم تعذّب أبوحنیفة به؟! و أیضًا قال: إنّ کلّ ما هو موجودٌ مرئیّ؛ فسله أنّ هذا الألَم الّذی حصل له من هذه الشجّة أ هو مَرئیٌّ‌ أم لا؟!“ فأفحم أباحنیفة فمضی البهلول و ترکه12و3

    1. . حقیر سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی ـ عُفِی عنه ـ گوید: این قضیّه با تاریخ مطابقت نمی‌کند؛ زیرا شهادت حضرت صادق علیه السّلام در سنۀ 148 واقع شد و وفات ابوحنیفه در سنۀ 150، و می‌دانیم که: اوّل خلافت آل عبّاس به دست أبو‌العبّاس سفّاح، در سنۀ 132 بوده است؛ و خلافت برادرش منصور دوانیقی در سنۀ 136، و مرگ منصور در سنۀ 158 بعد از 22 سال؛ و پس از او خلافت به پسرش محمّد بن منصور ملقّب به مَهدیّ رسید، و او 11 سال خلیفه بود و در سنۀ 169 بمرد؛ و بعد از او به پسرش موسی بن محمّد بن منصور ملقّب به هادی رسید، و او در سنۀ 170 بمرد؛ و خلافت به برادرش هارون بن محمّد بن منصور ملقّب به رشید رسید، و وی 23 سال بر این اریکه سوار بود تا در سنۀ 193 بمرد؛ و خلافت به محمّد أمین پسرش رسید. روی این اساس، داستان بهلول که در زمان هارون‌الرّشید ذکر شده است باید در میان 23 سال از سنۀ 170 تا سنۀ 193 واقع شده باشد، درحالی‌که دانستیم ابوحنیفه مرگش در سنۀ 150 بوده است، یعنی بیست سال تا چهل و سه سال قبل از داستان حکایت شدۀ از بهلول که وی معاصر و از خویشاوندان هارون بوده است!
    2. الأنوار النعمانیّة، ج 2، ص 265.
    3. جنگ 24، ص 364.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

273
  • واصل بن عطاء، أبو‌حذیفة المعتزلیّ

  • جَهم بن صفوان قائل به تعطیل ربّ، و در برابرش مقاتل بن سلیمان قائل به جسمیّت خدا شد

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 350:

  •  «أبو‌حذیفة واصل بن عطاء المعتزلیّ؛ و هو أوّل من سُمّی معتزلیًّا. و قال الحافظ الذهبیّ: ”و فی هذا الزّمان (یعنی أوّل دولة بنی‌العبّاس) ظهر بالبصرة عمرو بن عبید العابد و واصل بن عطاء الغزال، و دعوَا النّاس إلی الاعتزال و القول بالقدر؛ و ظهر بخراسان الجهمُ بن صفوان، و دعا إلی تعطیل الربّ عزّوجلّ و خلق القرآن؛ و ظهر بخراسان فی مقابلته مقاتلُ بن سلیمان المفسّر، و بالغ فی إثبات الصّفات حتّی جسّم.“ ـ انتهیٰ.»1

     

  • وَرّام بن أبی‌الفوراس - وی از اولاد مالک اشتر و جدّ مادری سیّد بن طاووس می‌باشد

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 416:

  •  «و منهم: الشّیخ العابد الزّاهد الفقیه المحدّث، أبوالحسین ورّام بن أبی‌الفوارس عیسَی الحارثیّ؛ ینتهی نسبُه إلی مالک الأشتر بن الحارث النخعیّ. صنّف کتاب تنبیه الخاطر و نزهة النّاظر فی جلدین، فی الأخلاق. و الشّیخ ورّام جدّ‌ السیّد جمال‌الدّین علیّ بن طاوس ـ قدّس سرّه ـ أبو أُمّه. کان تلمیذ الشّیخ الحمصیّ، محمود بن علیّ بن الحسن، المعاصر لابن‌إدریس. و کان یُضرب به المثل فی الزّهد فی الدّنیا، فیقال:

    1. جنگ 24، ص 339.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

274
  • ”ورّام زمانه.“ کان من أهل المائة السّادسة ـ رضی الله تعالیٰ عنه ـ و قد وَهم من قال: ”إنّه أوّل من ألّف فی الأخلاق فی الشّیعة“؛ لما عرفت من تألیف الشّیعة فی الأخلاق زمنَ الإمام الکاظم.»1

  • هانی بن عروة

  • [دربارۀ هانی بن عروه و قیس بن مصهر صیداوی]

  •  و در [لؤلؤ و مرجان] صفحۀ 105 گوید:

  •  «برای هانی بن عروه حالش درست مکشوف نشده و نزد علما به حدّ وثاقت نرسیده است. سیّد اجل بحرالعلوم در رجال خود زحمت‌ها کشیده تا مدحی برای او پیدا کرده، امّا نه به آنجا که در قطار شهدای کربلا درآید.

  •  قیس بن مصهر صیداوی، رسول حضرت به سوی اهل کوفه، در درجۀ اعلای از قوّت ایمان؛ و عبدالله بن یقطر رضیع و رسول دیگر آن حضرت، دارای علوّ مقام و درجۀ شهادت؛ و أبورزین سلیمان غلام یا آزاد کرده و رسول آن‌جناب به سوی اهل بصره بوده و به دست غدّار ابن‌زیاد شهادت یافته است.»2

  • هِشام بن عمّار - وی از شیعیان بوده است

  •  [المراجعات] صفحة 100:

  •  «هِشام بن عمّار بن نصیر بن میسرة، أبو‌ولید: ... قلت: و کان یریٰ أنّ ألفاظَ

    1. جنگ 24، ص 359.
    2. جنگ 7، ص 62.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

275
  • القرآن مخلوقةٌ لِلّه تعالیٰ، کغیره من الشّیعة؛ فبلَغ أحمد عنه شیء من ذلک فقال ـ کما فی ترجمة هشام من المیزان ـ: ”أعرِفه طیّاشًا؛1 قاتله الله!“ و وقف أحمد علی کتاب لهشام قال فی خطبته: ”الحمد للّه الّذی تجلّی لخلقه بخلقه!“ فقام أحمد و قعَد و أبرق و أرعد، و أمَر من صَلّوا خلف هشام بإعادة صلاتهم، مع أنّ فی کلمة هشام من تنزیه الله عن الرّؤیة و تقدیسه عن الکیف و الأین و تعظیم آیاته فی خلقه ما لا یخفیٰ علی أُولی الألباب. فکلِمتُه هذه عن حدّ قول القائل: ”و فی کلّ شیءٍ له آیةٌ.“ بل هی أعظم و أبلغ بمراتب؛ لکن العلماء الأقران یتکلّم بعضهم فی بعض بحسب اجتهادهم. 

  •  وُلِد هشام سنة ثلاث و خمسین و مائة، و مات فی آخر المحرّم سنة خمس و أربعین و مائتین؛ رحمه ‌الله تعالی.»2و3

  • یحیی بن زَید الشّهیدین

  •  و در [الغدیر، جلد 3] صفحه 274 و 275 گوید:

  • «و أمّا یحیی بن زید، فقتَله الولید بن یزید بن عبدالملک سنة 125، و قاتله سَلم بن أحوز الهلالیّ، و جهَّز إلیه الجیش نصرُ بن سیّار، و رماه عیسی مولی عیسی بن سلیمان العنزی، و سَلَبه. (طبری، مجلّد 8؛ مروج الذّهب، مجلّد 2؛ تاریخ یعقوبی، مجلّد 3)»

  •  و در صفحه 269 گوید: «و فی وسع الباحث أن یستنتج ولاء الشّیعة لیحیی بن زید ممّا أخرجه أبوالفرج فی مقاتل الطّالبیّین، صفحة 62، طبع ایران، قال:

    1. أقرب الموارد: «الطیّاش: من لا یقصد وجهًا واحد، لخفّة عقله
    2. المراجعات، ص 227.
    3. جنگ 20، ص 62.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

276
  •  ”لمّا أُطلق یحیی بن زید و فُکَّ حدیده، صار جماعة من میاسیر الشّیعة إلی الحدّاد الّذی فکَّ قیده من رجله، فسألوه أن یبیعهم إیّاه، و تنافسوا فیه و تزایدوا حتّی بلغ عشرین ألف درهم؛ فخاف أن یشیع خبرُه فیؤخذ المال، فقال لهم: اجمعوا ثمنه بینکم! فرَضُوا بذلک و أعطَوه المال؛ فقطعه قطعةً قطعةً و قسَّمه بیهنم، فاتّخذوا منه فصوصًا للخواتیم یتبرّکون بها.“»1

  • یحیی بن عمر

  • در قتل یحیی بن عمر بن یحیی بن الحسین بن زید بن علیّ

  •  و در [الغدیر، جلد 3] صفحه 276 گوید:

  •  «و یحیی بن عمر: أمر به المتوکّل فضُرب دِرَرًا، ثمّ حبَسَه فی دار الفتح بن خاقان فمکث علی ذلک، ثمّ أُطلق فمضی إلی بغداد؛ فلم یزل بها حتّی خرج إلی الکوفة فی أیّام المستعین، فدعا إلی الرِّضا من آل محمّد. فوجّه المستعین رجلًا یقال‌ ‌له: کلکاتکین؛ و وجّه محمّد بن عبدالله بن طاهر بالحسین بن إسماعیل، فاقتتلوا حتّی قتل سنة 250، و حمل رأسه إلی محمّد بن عبدالله، فوضع بین یدیه فی تُرسٍ، و دخل الناس یُهَنِّئونه! ثُمّ أمر بحمل رأسه إلی المستعین مِن غد.»

  •  و در صفحه 273 و 274 گوید: «أمّا یحیی بن عمر فهو أبوالحسین یحیی بن عمر بن یحیی بن الحسین بن زید بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی‌طالب سلام الله علیهم، أحد أئمّة الزیدیّة؛ فحسبک فی الإعراب عن رأی الشّیعة فیه ما فی عمدة الطّالب، لابن المُهَنّا، صفحة 263 من قوله:

    1. جنگ 15، ص 138.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

277
  •  ”خرج بالکوفة داعیًا إلی الرّضا من آل محمّد، و کان من أزهد الناس و کان مثقل الظهر بالطالبیّات یجهد نفسه فی بِرِّهِنَّ.“ إلی أن قال: ”فحاربه محمّد بن عبدالله بن طاهر، فقتل و حمل رأسه إلی سامرّاء؛ و لمّا حمل رأسه إلی محمّد بن عبدالله بن طاهر، جلس بالکوفة للهَناء (کذا)، فدخل علیه أبوهاشم داود بن القاسم الجعفری و قال: إنّک لتُهنّاء بقتیل لو کان رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم حیًّا لعزِّی فیه! فخرج و هو یقول:

  • یا بنی طاهر کلوه مریئًا***إنّ لحم النَّبیِّ غیر مریِّ
  • إنّ وترًا یکون طالبه اللـ***ـه لوترٌ بالفوت غیر حریِّ
  • ا . ه‍ .“»1

  • یزید بن ابی‌زیاد

  • یزید بن ابی‌زیاد از شیعیان بوده است

  • المراجعات، صفحة 103:

  •  یزید بن أبی‌زیاد الکوفیّ، أبوعبدالله، مولیٰ بنی‌هاشم: ذکَره الذهبیّ فی میزانه فوضَع علیه رمزَ مسلم و أصحاب السّنن الأربعة إشارةً إلی روایتهم عنه، و نقَل عن ابن‌فضیل، قال: ”کان یزید بن أبی‌زیاد من أئمّة الشّیعة الکِبار.“ و اعترف الذّهبی بأنّه أحد علماء ‌الکوفة المشاهیر، و مع‌ذلک فقد تحاملوا علیه و أعدّوا ما استطاعوا من القدح بسبب أنّه حدَّث بسنده إلی أبی‌بَرْزة أو أبی‌بَردة، قال: 

  •  کنّا مع النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم، فسمِع صوت غناءٍ؛ فإذا عمرو بن

    1. جنگ 16، ص 138.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

278
  • العاص و معاویة یتغنّیان، فقال صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”اللهمّ أرکِسهما فی الفتنة‌ رکسًا، و دعْهما إلی النّار دعًّا!“1و2

  • یزید بن معاویة، علیه الهاویة

  •  در أغانی، طبع ساسی، جلد 14، صفحه 61 شعری از یزید بن ‌معاویه ـ علیه اللّعنة ـ در محضر حضرت امام حسین علیه السّلام آورده است، او گوید:

  •  «و لمّا حجّ فی خلافة أبیه جلس بالمدینة علی شراب، فاستأذن علیه عبدالله بن عبّاس و الحسین بن علی؛ فأمَر بشرابه، فرُفِع. و قیل له: ”إنّ ابن‌عبّاس إن وجَد ریحَ شرابک، عرَفه.“ فحجَبه، و أذن للحسین.

  •  فلمّا دخل وجد رائحة الشّراب مع الطّیب، فقال له: ”للّه درُّ طیبِک هذا ما أطیَبَه! و ما کنتُ أحسَبُ أحدًا یتقدّمنا فی صنعة الطّیب. فما هذا یا ابن‌معاویة؟!“

  •  فقال: ”یا أباعبدالله، هذا طیبٌ یُصنَع لنا بالشّام.“ ثمّ دعا بقدحٍ فشرِبه، ثمّ دعا بقدح آخر فقال: ”اِسْقِ أباعبدالله یا غلام!“ فقال الحسین: ”علیک شرابَک أیّها المرء! لا عینَ علیک منّی.“ فشرب و قال:

  • ”ألا یا صاحِ لَلعَجبِ!***دَعَوتُک ثُمّ لم تُجِبِ
  • إلی القیناتِ و اللّذّا***ت و الصّهْباء و الطَّربِ
  • و باطیّةٍ مُکَلّلةٍ3***علیها سادةُ العرَبِ
    1. المراجعات، ص 232.
    2. جنگ 20، ص 63.
    3. . در أقرب الموارد، مادّۀ بطی گوید: «باطیّة: النّاجود؛ و عن أبی‌عمرو: هی إناءٌ من الزّجاج، یُملَأُ من الشّراب، یوضَع بین الشَرب یغترفون منه؛ ج: بَواط.» و در مادّۀ کلَّ گوید: «کلَّلَ فلانًا: ألبسه الإکلیل؛ و الإکلیل: التّاج، و شبه عصابة تزیّن بالجوهر؛ ج: الأکالیل.»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

279
  • و فیهنّ الّتی تَبَلتْ1***فُؤادَک ثمّ لم تَتُبِ2و3
  •  فوَثَب الحسینُ علیه السّلام و قال: ”بَل فؤادَک یا ابنَ معاویة!“4

  • اشعار کفریّۀ یزید بن معاویه، علیه الهاویه

  •  در ناسخ التّواریخ از طبع حروفی اسلامیّه، مجلّدات حضرت سجّاد سلام الله علیه، جلد 3، صفحۀ 28 و 32 این اشعار را از یزید بن معاویه ـ علیه الهاویه ـ نقل کرده است:

  • «أقول لصَحبٍ ضَمَّتِ الکأسُ شملَهم***و ‌داعی صَباباتِ الهویٰ یَترنّمُ
  • خُذوا بِنصیبٍ من نَعیمٍ‌ و لذّةٍ!***فکُلٌّ و إن طالَ المَدیٰ یَتصـرّمُ»5
  •  و در صفحۀ 36 گوید: «قاضی شمس‌الدّین ابن‌خلّکان در تاریخ وفیات الأعیان

    1. . در [أقرب الموارد] مادّۀ تَبَل گوید: «تبَلَه تَبلاً: ذهب بعقله؛ تبَلَه الحُبّ: أسقمه و أفسده.»
    2. . در أغانی «ثمّ لم تَتُب» ذکر کرده است؛ و در شفاء الصّدور، ص 288 «لم تَبْتِ»؛ و در ناسخ التّواریخ، مجلّدات حضرت سجّاد علیه السّلام، ج 3، ص 17 «لم تُنِب» ذکر کرده است و به نظر حقیر این مناسب‌تر است، زیرا معنایش این می‌شود که: «این شراب و غیرها چیزهایی است که بدان‌ها دل می‌سپاری و در هوایش دل می‌دهی، و لیکن دست بدان‌ها نداری.» باید دانست که در شفاء الصّدور، ص 288 این ابیات را از کامل التّواریخ نقل کرده است. ***  در أغانی این ابیات را از یزید با صوت سائب خاثر آورده است؛ یعنی با غنای وی.
       *** در دو طبع از کامل التّواریخ تفحّص کردیم و نیافتیم. (علاّمه طهرانی، قدّس سرّه)
    3. . جهت اطّلاع بر ترجمۀ اشعار مذکور از یزید ـ لعنة الله علیه ـ در این صفحات، رجوع شود به نور ملکوت قرآن، ج 2، ص 583 ـ 602. (محقّق)
    4. الأغانی، ج 15، ص 194.
    5. . این ابیات را در شفاء الصّدور، ص 292، از کیاء هراسی، از یزید نقل کرده است؛ ایضاً در شفاء الصّدور، ص 289، از ابن‌خلّکان، و از کیاء هراسی ـ که نامش علی بن محمّد طبری است ـ در ترجمۀ او ذکر کرده است. 

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

280
  • و أنباء أبناء الزّمان نوشته است که: ”أبوعبدالله محمّد بن عمران، کاتب مرزبانی که اصلش از خراسان و میلادش در بغداد بود، و به مذهب تشیّع شوق داشت، اوّل کسی است که دیوان اشعار یزید بن معاویه را جمع کرد؛ و به این کار سخت مایل بود.

  •  و این دیوان صغیر الحجم است و ا‌فزون از جزوی نباشد؛ لیکن آنان که پس از مرزبانی به جهانِ آمال و أمانی درآمدند، به جمع آن اشعار کوشش بسیار نمودند، و بسیاری اشعار که نه از نتایج طبع آن ملعون است، افزودند.

  •  و اشعار یزید با اینکه اندک است سخت نیکو و لطیف است، و از أطایب اشعار او ابیات عینیّۀ اوست که از جملۀ آن، این چند بیت است:

  • إذا رُمتُ من لَیلیٰ علی البُعد نَظْرةً***تُطفی1 جَوًی بین الحَشـیٰ و الأضالع
  • تقولُ نساءُ الحَیِّ: تَطمَع أنْ تَریٰ***محاسنَ لَیلیٰ؟ مُتْ بِداءِ المطامع!
  • و کیف تَریٰ لَیلی بعَینٍ تَریٰ بها

  • ***سِواها و ما طَهّرْتَها بالمدامع؟!
  • و تَلتَذُّ منها بالحدیث و قد جَریٰ***حدیثُ سِواها فی خُروق المسامع؟!
  • أُجلُّکِ یا لَیلی عن العَین؛ إنّما***أراکِ بقَلبٍ خاشعٍ لَکِ خاضع“2و3
  •  ابن‌خلّکان گوید: ”از شدّت عنایتی که به اشعار یزید دارم، در سال ششصد و سی و سوّم گاهی که در دمشق روز می‌نهادم، تمامت اشعار دیوان این نابکار را از بر کردم، و چندان تتبّع ورزیدم تا در آن دیوانْ اشعارِ دیگران را نیز که بدو منسوب داشته بودند، بدانستم.“

    1. . خ ل: لتطفی.
    2. . چهار بیت اوّل را در دیوان قیس بن ملوّح عامری آورده و راجع به او دانسته است؛ و بیت سوّم و چهارم را مرحوم بحرالعلوم در رسالۀ منتسب به او در سیر و سلوک، شاهد آورده است.
    3. . جهت اطّلاع بیشتر پیرامون مصدر این اشعار رجوع شود به ص 248؛ هم‌چنین جهت اطّلاع بر ترجمۀ آن رجوع شود به الله شناسی، ج 1، ص 121. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

281
  • راجع به کفر یزید بن معاویه

  •  راقم حروف (میرزا محمّد‌تقی سپهر) گوید: ”در کتاب مستطاب شفاء الصّدور فی شرح زیارة العاشور ـ که از کتب جامعۀ بلیغه است ـ شرحی مبسوط در تحقیق حالِ خباثت منوال این ملعون، و اشعار و کلمات او، و تحقیق در کفر، و تنصیص در زندقۀ او مسطور است.“»

  •  أقول: حقّاً کتاب شفاء الصّدور از کتب نفیسه است؛ و سزاوار است با بهترین طبع، تجدید طبع شود.

  •  در این کتاب از صفحۀ 287 تا 313 که در شرح فقرۀ «و العَنْ یزیدَ بن معاویة» است، مطالبی عالی، و کلامی از شرح مقاصد و شرح مواقف و سایر کتب عامّه آورده، و خوب خلافت وی را با خلافت خلفای هم‌طرازش محکوم کرده است.

  •  از جمله در صفحۀ 288 از مروج الذّهب آورده است که: «بعد از قتل سیّدالشّهدا بر بساط شراب بنشست و مغنّیان احضار کرد، و ابن‌زیاد را به جانب دست راست خود بنشاند، و روی به ساقی نموده و این شعر میشوم را قرائت کرد:

  • اِسقِنی شَربةً تُرَوّی مُشاشی!1***ثمّ مِلْ فَاسْقِ مثلَها ابنَ‌زیادِ!
  • صاحبَ السِّـرِّ و الأمانةِ عندی***و لتَسدید مَغنَمی و جَهادی»2
  •  و از جمله در صفحۀ 288 از مروج الذّهب قضیّۀ میمون یزید را [آورده است] که کنیۀ ابو‌قیس به او داده بود، و در مجلس منادمۀ خود حاضر می‌کرد، و برای او قبایی از حریر سرخ و زرد، و قلنسوه‌ای از حریر ملوّن رنگارنگ بر سرش

    1. أقرب الموارد: «مُشاشة، ج مُشاش: النّفس أو الطّبیعة؛ یقال: فلانٌ لیّن المشاشة، أی طیّب الخلق.»
    2. . در ناسخ التّواریخ، مجلّدات حضرت سجّاد علیه السّلام، ج 3، ص 21 این بیت را اضافه دارد:
      «قاتَل الخارجیّ‌ أعنی حسینا *** و مُبیدَ الأعداء و الحُسّادِ!»
      و در شفاء الصّدور، ص 298 وارد است که: «سبط ابن جوزی تمام این سه بیت را از یزید روایت کرده است.»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

282
  • می‌کرد. او را بر گورخری که رام کرده بود سوار می‌کرد، و در میدان مسابقه با اسب‌سواران به مسابقه می‌گذاشت.

  •  اتفاقاً یک روز گورخر ابوقیس سبقت گرفت و قَصَبُ السَّبَق برُبود، و هم‌چنان سواره و نیزه‌به‌دست‌گرفته به حجرۀ یزید داخل شد. آن روز یک تن از شعرای شام اشاره به این قضیّه نمود و گفت:

  • تَمسَّکْ أبا قَیسٍ بفَضل عِنانِها***فلَیس علیها إن سَقَطتَ ضمانُ
  • ألا من رَأَی القِردَ الّذی سَبقَتْ به***جِیادَ أمیرالمؤمنین أتانُ1؟!
  •  و در صفحۀ 289 و 290 جواب استفتائی را که از غزالی راجع به جواز لعنت یزید کرده‌اند، و او مفصّلاً بحث کرده و استدلال بر عدمِ جواز کرده است، آورده است؛ این مطلب را از ابن‌خلّکان که در ترجمۀ کیاء الهراسیّ ذکر کرده است، آورده است.

  •  در صفحۀ 291 شعری لطیف از خودش سروده است:

  • «قُلْ لمن لا یُجیز لعنَ یزیدٍ:***أنت إن فاتَنا یَزیدُ یزید
  • زادکَ الله لعنةً و عذابًا!***و لَه اللهُ ضِعفَ ذاکَ یزید!»
  •  و در صفحۀ 292 از جملۀ اشعار یزید را آورده است که:

  • «شُمَیسةُ کَرْمٍ بُرجُها قَعرُ دَنِّها***و مشـرقُها السّاقی و مغربُها فَمی
  • فإن حَرُمت یومًا علیٰ دین أحمدٍ***فخُذْها علیٰ دین المیسح بن مریمِ»2
  •  و در صفحۀ 292 گوید: «ابن‌جوزی حنبلی در رسالۀ خود به نام الرّدُّ علَی المُتَعصِّب العنید المانع من لعن یزید، آورده است که: ”چون سر حسین علیه السّلام را در برابر یزید نهادند به این دو بیت تمثّل جست:

  • لیتَ أشیاخی ببَدرٍ شَهدوا***جَزَعَ الخَزرَجِ من وَقعِ الأسَلْ!
    1. مصباح المنیر: «الأتان: الأُنثیٰ من الحمیر.» (محقّق)
    2. الکَرْم: العِنب؛ و الدنُّ: الراقود العظیم، بالفارسیّة: خم بزرگ یا خمره. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

283
  • لَأهَلّوا و استَهَلّوا فَرَحًا***ثمّ قالوا: یا یزیدُ لا تَشَلْ!“
  •  آنگاه ابن‌جوزی گوید: ”این ابیات از ابن‌زِبَعْری است که قدری از آن را نقل کرده است؛ و ذلک أنّ المسلمین قتلوا یوم بدرٍ منهم خَلقًا، فقتلوهم یوم أُحُدٍ خَلقًا؛ فاستشهد به یزید، و کأنّه غیّر بعضها و یکفی استشهاده بها خزیًا.“ ـ انتهیٰ.

  • و سبط ابن جوزی در تذکره هر چهار بیت را به یزید نسبت داده است؛ یعنی دو شعر مذکور را با دو شعر:

  • ”لعِبت هاشمُ بالمُلک فلا***خبرٌ جاء و لا وحیٌ نَزلْ
  • لستُ من خِنْدِفَ إنْ لم أنتقم***من بنی أحمدَ ما کان فَعلْ“»1
  •  و در صفحۀ 293 گوید: «در مروج الذّهب است که یزید این بیت را برای عبدالله بن زبیر نوشت:

  • اُدعُ إلٰهَکَ فی السّماء، فإنّنی***أدعُو علیکَ رجالَ عکٍّ و أشعَرِ
  • کیف النّجاةُ أبا‌خبیب2و3 منهم؟***[فاحتَل] لنفسک قبلَ أتْیِ العَسکر!»
  •  در شفاء الصّدور، صفحۀ 293 گوید:

  •  «سبط ابن جوزی شهادت داده و از دیوان او نقل است که: ”در کتب مقاتل معروف است که بعد از ورود اهل بیت به شام و إشراف بر محلّۀ جَیْرون که مَجاز در جامع اُموی است، این دو بیت که از کفر دیرین و نفاق پیشین او خبر می‌دهد، انشاد کرد:

  • لمّا بَدَتْ تلک الحُمولُ و أشرَقتْ***تلک الشّموسُ علیٰ رُبیٰ جَیْرونِ
  • نعَب الغرابُ فقلتُ: نُحْ أو لا تنُح***فلقدْ قَضَیتُ من النبیّ دُیونی“4
    1. . این دو بیت را از شعبی روایت کرده است که نسبت به یزید داده است. (علاّمه طهرانی، قدّس سرّه)
    2. . خبیب، ج خبائب: القطعة من الثّوب؛ الشّریحة من اللّحم.
    3. . أباخبیب کُنیۀ عبدالله بن زبیر است. (محقّق)
    4. ناسخ التّواریخ، مجلّدات حضرت سجّاد [علیه السّلام]، ج 3، ص 31.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

284
  •  ... هم سبط بن جوزی از ابن‌عقیل روایت کرده که: ”از جمله ادلّۀ کفر و زندقۀ یزید این اشعار است که از خبث ضمیر و سوء اعتقاد وی خبر می‌دهد:

  • عَلیّةُ هاتی و اعْلَنی و تَرنَّمی***بذلک! إنّی لا أُحبّ التّناجیا
  • حدیثَ أبی‌سفیانَ قِدْمًا سَما بها***إلیٰ أُحُدٍ حتّی أقام البَواکیا
  • ألا هاتِ! سَقّینی علی ذاک قَهْوَةً***تُخیّرها الـعنسیّ کَرْمًا شآمیا
  • إذا ما نظرنا فی أُمورٍ قدیمةٍ***وَجدْنا حلالًا شُرْبها مُتَوالیا
  • و إنْ مُتُّ یا أمَّ‌الأُحَیْمرِ، فانکحی***و لا تأمَلی بعد الفراقِ تَلاقیا!
  • فإنّ الّذی حُدِّثْتِ عن یوم بَعثنا***أحادیثُ طسْم تَجْعل القلبَ ساهیا
  • و لابدّ لی من أن أزورَ محمّدًا***بمَشمولةٍ صفراءَ تَرویٰ عِظامیا“1و2
  •  و قال [ابن] القُزَغْلی: ”و منها:

  • و لولم یَمسُّ الأرضَ فاضلُ بَرْدها***لما کان فیها مَسحَةٌ للتّیَمُّم
  •  و منها:

  • مَعشـرَ النّدمان قوموا***و اسْمَعوا صَوتَ الأغانی!
  • و اشْرَبوا کأسَ مُدامٍ***واتْرُکوا ذکرَ المعانی!
  • شَغَلَتنی نَغمةُ العیدانِ***عن صَوت الأذانِ
  • و تَعوَّضْتُ عن الحور***عَجوزًا فی الدِّنان“3
    1.  سَما ـُ سُمُوًّا: علا و ارتفع، سَما به: أعلاه؛ طَسْم (طَمْس): به معنای محوشدن و نابودشدن است؛ و قهوَه: به معنای خمر است؛ مشمولة: به معنای خمر است، و نیز بر شراب خنک اطلاق کنند؛ رَوِی ـَ رَیًّا: سیراب شدن. (علاّمه طهرانی، قدّس سرّه)
    2. . این ابیات را نیز در ناسخ التّواریخ، مجلّدات حضرت سجّاد علیه السّلام، ج 3، ص 32، از خود ابن‌جوزی، از ابن‌عقیل روایت کرده است. 
    3. . این اشعار به همراه ترجمۀ آنها با قدری اختلاف در انوار ملکوت، ج 2، ص 558 و 587 آمده است. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

285
  •  إلیٰ غیر ذلک ممّا نقلته من دیوانه.»1 ـ انتهیٰ کلام سبط ابن جوزی.

  •  در شفاء‌ الصّدور، صفحه 294 گوید:

  •  «ابن‌جوزی در رسالۀ ردّ بر متعصّب عنید می‌گوید:

  •  لیس العجبُ من فعل عُمر بن سعدٍ و عبیدِالله بن زیادٍ؛ و إنّما العجبُ من خِذلان یزید، و ضربِه بالقَضیب علیٰ ثَنیّةِ الحسین، و إغارته علَی المدینة.

  •  أ فیجوز أن یُفعلَ هذا بالخوارج؟ أ و لیس فی الشّرع أنّهم یُدفَنون؟!

  •  أمّا قوله: ”لی أنْ أسْبیَهمْ“؛ فأمْرٌ لا یُقنَع لفاعله و مُعتقده باللَّعنَة؟

  •  و لو أنّه احترم الرّأسَ حین وُصوله، و صَلّیٰ علیه، و لَمْ یترکه فی طَسْتٍ، و لم یَضْربه بقَضیبٍ؛ ما الّذی کان یَضُرّه، و قد حصل مقصوده من القتل؟ و لکن أحقادٌ جاهلیّةٌ؛ و دلیلُها ما تقدَّم من إنشاده: ”لیت أشیاخی ببدرٍ شهدوا!“

  •  و در صفحۀ 294 و 295 داستان حَرَّه و قتلِ‌عام مدینه، و داستان منجنیق بستن به مکّه و آتش زدن کعبه را آورده است؛ از جمله گوید:

  •  «[عبدالحق دهلوی گفته]: قرطبی گوید: ”اهل أخبار گویند که: مدینه در آن زمان، مطلق از مردم خالی ماند، و ثمرات و فواکه او نصیب وحوش و بهائم شد، و کِلاب و دیگر حیوانات در مسجد شریف آرامگاه ساخت. و مصداق آنچه مخبر صادق بدان خبر داده بود به ظهور آمد.“ ـ تمام شد کلام جذب القلوب.

  •  و قریب به این معانی را ابن‌جوزی در رسالۀ الردّ علی المتعصّب، از مدائنی صاحب تاریخ، نقل کرده و او را توثیق نموده؛ و ابن‌حَجَر نیز نقل این وقایع به تفصیل کرده و گفته:

  •  ”و أُخیفَتْ أهلُ المدینة أیّامًا فلم یمکن أحدًا دخولُ مسجدها، حتّی دَخَلتْه الکِلابُ و الذِّئابُ، و بالَتْ علی مِنبره صلّی الله علیه و آله تصدیقًا لما أخبَر.“»

  •  و در صفحه 296 گوید: «چه خوب می‌گوید عمارۀ فقیه یمنی، شاعر مشهور،

    1. همان، ص 32.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

286
  • در تعریض به این کلام یزید و بیان حالت بنی‌اُمیّه: ”لیت أشیاخی ببدرٍ شهدوا!“ و لِله درّه و علَی الله أجرُه:

  • غَصَبتْ أُمَیّةُ إرثَ آل محمّدٍ***سَفَهًا و شَنّتْ غارةَ الشّنئان
  • وغَدَتْ تُخالف فی الخلافة أهلَها***و تُقابل البُرهانَ بالبُهتان
  • لم تَقتَنعْ أحلامُها برکوبها***ظَهرَ النّفاق و غارِبَ العُدوان
  • وقُعودِهم فی رُتْبةٍ‌ نَبَویّةٍ***لم یَبْنِها لهمُ أبوسفیان
  • حتّی أضافوا بعد ذلک أنّهم***أخذوا بِثارِ الکفر فی الإیمان
  • فأتیٰ زیادٌ فی القبیحِ زیادةً***ترکَتْ یزیدَ یزیدُ فی النقصان»1
  •  و در صفحۀ 296 و 297 گوید: «ملاّ سعد تفتازانی که صیت فضل او بین سنّیان، گوشِ جهان را پر کرده است، در شرح عقائد نَسَفیّه گفته است: ”الحقّ أنّ رضا یزیدَ بقتل الحسین علیه السّلام و استبشارَه بذلک و إهانة‌َ أهلِ بیت رسول الله، ممّا تواتر معناه، و إن کان تفصیلُه آحادًا.

  •  فنحن لا نتوقّف فی شأنه، بل فی إیمانه؛ لعنة الله علیه و علیٰ أنصاره و أعوانه.“

  •  و [تفتازانی] در شرح مقاصد گفته است:‌ ”ما وقع بین الصّحابة من المُحاربات و المُشاجرات علَی الوجه المسطور فی کتب التّواریخ و المذکور علیٰ ألسِنةِ الثِّقات، یَدلّ بظاهره علیٰ أنّ بعضَهم قد حادَ عن طریق الحقّ و بلغ حَدَّ الظُّلم و الفسقِ؛ و کان الباعثُ له الحِقدَ و العِنادَ و الفَساد و الحَسد و اللَّداد و طلبَ المُلکِ و الرّیاسةِ و المیلَ إلی اللّذات و الشّهوات.

  •  إذ لیس کلُّ صَحابیٍّ معصومًا و لا کلُّ من لَقِیَ النبِیَّ بالخیر مَوسومًا؛ إلّا أنّ العلماءَ

    1. . قابل ذکر است که در مجامع روایی و تاریخی موجود اختلافات کثیری در اشعار مذکور از یزید ـ لعنة الله علیه ـ وجود داشت، لذا طبق نور ملکوت قرآن، ج 2، تصحیح گردید. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

287
  • لحُسن ظنِّهم بأصحاب رسول الله، ذکروا لها مَحاملَ و تأویلاتٍ بها تَلیق، و ذهبوا إلی أنّهم محفوظون عمّا یوجب التّضلیل و التّفسیق صونًا لعقائد المسلمین عن الزَّیغ و الضّلالة فی حقِّ کِبار الصّحابة، سیَّما المهاجرین منهم و الأنصار و المُبشَّرین بالثّواب فی دار القرار.

  •  و أمّا ما جریٰ بعدهم من الظُّلم علیٰ أهل بیت النبیِّ، فمِن الظُّهور بحیث لا مجال للإخفاء،‌ و مِن الشَّناعة بحیث لا اشتباه علَی الآراء؛ إذ یکاد یشهد به الجَمادُ و العَجماءُ و یَبکی له من فی الأرض و السّماء‌ و یَنهَدّ منه الجبالُ و تَنشَقّ الصُّخور، و یبقیٰ سوءُ عمله علی کرِّ الشُّهورِ و مَرِّ الدُّهور.

  •  فلعنةُ الله علیٰ من باشرَ أو رَضِیَ أو سَعیٰ، ﴿وَلَعَذَابُ ٱلۡأٓخِرَةِ أَشَدُّ وَأَبۡقَىٰٓ﴾.1

  •  فإن قیل: فمِن علماء المذهبِ مَن لا یُجوِّز اللّعنَ علیٰ یزیدَ، مع علمهم بأنّه یَستَحقُّ ما یَرْبُو علی ذلک و یزیدُ.

  •  قلنا: تَحامیًا عن أن یَرتَقی إلَی الأعلیٰ فالأعلیٰ، کما هو شِعارُ الرّوافض علیٰ ما یُرْوَیٰ فی أدعیتهم و یَجْری فی أندیتهم.

  •  فرَأَی المُعتَنون بأمر الدِّین إلجامَ العوامّ بالکلّیّةِ طریقًا إلی الاقتصاد فی الاعتقاد، بحیث لا تَزِلُّ الأقدامُ عن السَّواء و لا تَضلّ الأفهامُ بالأهواء.

  •  و إلّا فمن یخفی علیه الجوازُ و الاستحقاق؟ و کیف لا یَقَع علیهما الاتّفاق؟!“ ـ إلیٰ آخر ما قال.»

  •  و در صفحۀ 298 گوید: «از فتاوای کبیر که از اصول معتمدۀ‌ اهل سنّت است، روایت شده که گفته است: ”اکتَحَلَ یزیدُ یومَ عاشورا بدَم الحسین‌ و بالإثْمِد، لیقرّ عَینه.“ و از اینجا معلوم می‌شود که سنّت اکتحالِ یوم عاشورا مستند به فعل یزید

    1. . سوره طه (20) آیه 127.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

288
  • است؛ لعنه الله و من اسْتَنّ بسُنَّته.»1

  • و در صفحۀ 299 از سه آیۀ قرآن استدلال بر جواز لعن یزید کرده است:

  •  «1. ﴿وَمَن يَقۡتُلۡ مُؤۡمِنٗا مُّتَعَمِّدٗا فَجَزَآؤُهُۥ جَهَنَّمُ خَٰلِدٗا فِيهَا وَغَضِبَ ٱللَهُ عَلَيۡهِ وَلَعَنَهُۥ وَأَعَدَّ لَهُۥ عَذَابًا عَظِيمٗا﴾؛2

  •  2. ﴿فَهَلۡ عَسَيۡتُمۡ إِن تَوَلَّيۡتُمۡ أَن تُفۡسِدُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَتُقَطِّعُوٓاْ أَرۡحَامَكُمۡ * أُوْلَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ لَعَنَهُمُ ٱللَهُ فَأَصَمَّهُمۡ وَأَعۡمَىٰٓ أَبۡصَٰرَهُمۡ﴾؛3

  •  3. ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُؤۡذُونَ ٱللَهَ وَرَسُولَهُۥ لَعَنَهُمُ ٱللَهُ فِي ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمۡ عَذَابٗا مُّهِينٗا﴾.4»

  •  در صفحۀ 302 تا 304 گفتار غزالی را در طعن بر خلفا در سرّ العالمین ذکر می‌کند.

  •  در صفحۀ 304 و 305 تحسین و تمجیدی بلیغ از خواجه نصیرالدّین طوسی می‌نماید.

  •  در صفحۀ 306: «از شارح مقاصد حکایت کرده است که: ”امامت به چند طریق محقّق می‌شود:

  •  اوّل: بیعت اهل حلّ و عقد از علما و رؤساء و وجوهِ ناس که حضورشان میسّر باشد، و شرط نیست عدد مخصوصی؛ بلکه اگر حلّ و عقد با یک نفرِ مُطاع باشد، بیعت او کافی است.

    1. . قابل ذکر است که ابن‌تیمیّه در الفتاوی الکبری، ج 1، ص 194، فتوای برخی از متأخّرین عامّه را دربارۀ اکتحال روز عاشورا که مستند به روایاتی نموده‌اند، کذب شمرده است. (محقّق)
    2. . سوره نساء (4) آیه 93.
    3. . سوره محمّد (47) آیه 22 و 23.
    4. . سوره أحزاب (33) آیه 57.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

289
  •  دوّم: استخلاف و نصّ امامِ سابق است بر امام لاحق.

  •  سوّم: قهر و استیلا است. چون امام سابق بمیرد و کسی که مستجمع شرایط امامت باشد تصدّیِ امر کند و به شوکت خود قاهر شود، خلافت او منعقد گردد؛ و چنین است اگر جاهل و فاسق باشد، بنابر اظهر.“»

  •  و صاحب شفاء الصّدور گوید: «این سه طریق همه‌اش برای یزید موجود بود، و بنا بر عقیدۀ عامّه خلافتش به‌حق بوده؛ و کشتن حضرت سیّدالشّهدا علیه السّلام چون بر او خروج کرده است، باید بر حق باشد.

  •  چنانچه از شارح مقاصد شنیدی که امامتِ به شوکت، با فسق و جهل منافاتی ندارد؛ یعنی درصورتی‌که از اوّل باشد، و درصورتی‌که طاری باشد هیچ‌یک از طُرق خلافت منافی نیست، چه در اخبار ایشان که در صحیحین مروی شده، حثّ بر لزوم طاعت و وجوب متابعت سلطان و منع از تفریق کلمۀ امّت و خروج از امر خلیفۀ زمان اگرچه ظالم باشد، بیش از اندازه است. چنانچه در خبر از بخاری و مسلم خواهی شنید.

  •  و شارح عقائد نسفیّه در ذیل عبارت مصنّف که می‌گوید: ”و لا یُعزَل الإمامُ بالجور و الفسق.“ بعد از تفسیر فسق به خروج از طاعت خدای، و جور به ظلم بر عِباد الله، گفته:

  •  ”لإنّه قد ظهر الفسقُ و انتشر الجور من الأئمّة ‌و الأُمراء بعد الخلفاء‌ الرّاشدین، و السّلَفُ کانوا ینقادون لهم و یقیمون الجُمَع و الأعیاد، و لا یَرَونَ الخروج علیهم؛ و لأنّ العصمةَ‌ لیست شرطًا للإمامة ابتداءً، فبقاءً أولیٰ.“ ـ تمام شد کلام او بعینه.»

  •  و در صفحۀ 307 و 308 گوید: «آنان که کفر یزید را هم ملتزم شده‌اند، باید قائل به امامت او باشند.

  •  و از جمله شواهد این دعویٰ آن است که خلیفه‌زادۀ محترم ایشان که زاهد صحابه است، یعنی عبدالله بن عمَر، طاعت او را لازم دانسته و نقض بیعت او را حرام شمرده؛ چنانچه در صحیح بخاری و صحیح مسلم از نافع نقل شده، و عبارت

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

290
  • مسلم این است که در باب امر به لزوم جماعت به سند خود از نافع نقل می‌کند:

  •  ”جاء‌ عبدالله بن عمَر إلیٰ عبدالله بن مُطیع حین کان من أمر الحَرَّة ما کان، زمنَ یزیدَ بن معاویة، فقال: اطرَحوا لأبی‌عبدالرّحمٰن وسادةً!

  •  فقال: إنِّی لم آتِکَ لأجْلِسَ، أتَیْتُکَ لأُحَدِّ‌‌‌‌ثَکَ! سمعتُ من رسول الله یقول:

  • مَن خَلَعَ یدًا من طاعةٍ، لَقِیَ الله یوم القیامة لا حُجَّةَ له؛ و مَن مات و لیس فی عنقه بیعةٌ، مات مِیتَةً جاهلیَّةً.“ ...

  •  و به دو طریق دیگر از نافع روایت کرده، و هم به طریق دیگر از زید بن أسلم از پدرش معنای حدیث نافع را از ابن‌عمر روایت کرده؛ و لفظ صحیح بخاری که أصحّ الکتب عندهم بعد از کتاب باری است، چنین است:

  •  لمّا خَلَعَ أهلُ المدینة یزیدَ بن معاویةَ، جَمَعَ ابنُ‌عُمرَ حَشَمَه و وُلدَه فقال:

  •  إنّی سمعتُ النبیَّ یقول: ”یُنصَبُ لکلِّ‌ غادرٍ لِواءٌ‌ یوم القیامة.“ و إنّا قد بایَعْنا هذا الرّجُلَ علی بیعةِ‌ الله و رسولِه؛ و إنّی لا أعْلَمُ غَدرًا أعظمَ مِنْ أن یُبایَع رجلٌ علی بیعةِ اللهِ‌ و رسولِه، ثم یُنصَبَ له القتالُ. و إنّی لا أعلمُ أحَدًا منکم خلَعه و لا بایَعَه فی هذا الأمر إلّا کانت الفصلُ بینی و بَینَه.

  •  ـ انتهی، حکایةً عن رسالة الصَّمصام القاطع، للسیّد المؤیّد السیّد محمّد، ولد السیّد الفاضل النحریر السیّد دلدار علی الهندی ـ قدس سرهما ـ؛ و نسخة البخاری حاضرة‌ عندی، إلّا أنّ ضیقَ المجال عاوقنی عن المراجعة إلیها، و لا بأس بعد وثاقة الناقل، لا‌سیّما مثل هذا الفاضل.»

  •  در صفحه 308 تا 310 بحثی بلیغ در حدیث: «لا یَزال هذا الأمرُ عزیزًا یُنصَرون علیٰ من ناوَأهم علیه1 إلیٰ اثنی‌عشر خلیفة کلّهم من قریشٍ.» و طریق تطبیق

    1. أی: یُنصَرون علی من عاداهم علی أمر الخلافة. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

291
  • آن را بر یزید از لسان عامّه آورده است.

  •  و در صفحه 310 گوید: «حدیث ”مَن ماتَ و لم یَعْرِف إمامَ زمانه ماتَ میتَةً‌ جاهلیّةً“ در صحاح عامّه آمده است و از أخبار متواتره در کتب فریقین می‌باشد.

  •  ابن‌أبی‌الحدید نقل کرده که: ”ابن‌عمر شبانه بر حجّاج وارد شد تا با او برای عبدالملک بیعت کند که مبادا یک شب بی‌امام باشد؛ به جهت آنکه از پیغمبر روایت کرده است: من مات و لم یَعرِف إمام زَمانه مات میتَةً جاهلیّةً‌.“

  •  عبدالمغیث بغدادی در رسالۀ منع لعن یزید می‌گوید ـ موافق نقل ابن‌جوزی در رسالۀ ردّ‌ او ـ : ”ذهب قومٌ إلی أنّ الحسینَ کان خارجیًّا.“

  •  و عبدالله شرقاوی در تحفة النّاظرین فی من ولّی مصر من الولاة و السَّلاطین، بعد از اینکه در احوال حضرت امام حسن علیه السّلام گفته که: ”یزید بن معاویه دسیسۀ‌ سمّی کرده و نزدیک یکی از زنان وی فرستاد که او را مسموم کرد و چهل روز بیمار بود و بدرود سرای فانی نمود“، در احوال یزید می‌گوید:

  •  ”و فی مدّة خلافته أرسَلَ إلی الحسین رضی الله عنه و قَتَلَه، لکونه امتنع من البَیعَةِ‌ له.“ إلی أن قال: ”و لا یجوز لعنه علی الرّاجح.“ ـ انتهی.»

  •  و در صفحه 312 گوید: «چنانچه ملاّ‌سعد در شرح عقائد گوید: ”و الإنصاف أنّه إن أُرید بالأفضلیّة1 کثرة الصَّواب، فللتَّوقُّف جهةٌ؛ و إن أُرید کثرةُ‌ ما یَعُدُّه ذَوُو العقول من الفضائِل، فلا جهةَ له.“

  •  و قال بعض المُحَشّین من أعیانهم المتأخِّرین: ”أی: فلا جهَة للتَّوقُّف، بل یجب أن یُجْزَمَ بأفضَلِیَّة علیٍّ‌ کَرَّمَ اللهُ‌ وَجْههَ؛ إذ قد تواتر فی حَقِّه ما یدلُّ علی عموم مناقبه و وفور فضائله و اتّصافه بالکمالات و اختصاصه بالکرامات.“

    1. أی: أفضلیّة عثمان علی أمیرالمؤمنین علیّ علیه السّلام. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

292
  •  هذا هو المفهوم من سوق الکلام. و لهذا قیل: ”فیه رائحةُ‌ الرَّفض.“ لکنَّه فریةٌ بلا مریةٍ؛ إذ أکثریَّةُ فضایل علیٍّ‌ و کمالاتِه العلمیّة تَواتَر النقلُ فیه معنًی بحیث لا یمکن لأحَدٍ إنکارُه، و لو کان هذا رفضًا و ترکًا للسُّنَةِ لم یوجَد من أهل الروایة و الدِّرایةِ سُنّیٌ أصلًا. فإیّاک و التَّعصبَ فی الدِّین و التجنُّب عن الحَقِّ و الیقین.»

  •  و در صفحه 313 گوید: «و لقد أجاد مهیارُ الدیلمی ـ رضی الله عنه ـ حیث قال مخاطبًا للعرب:

  • ما بَرِحَتْ مُظْلِمَةً دنیاکُمُ***حتّیٰ أضاءَ کوکبٌ فی هاشم
  • نَبَلتُمُ به و کنتُم قبلَهُ***سِرًّا یَموت فی ضلوع کاتم
  • ثُمَّ قـضی مُسَلَّمًا من رَیبَةٍ***فلم یکن من غدرکم بسالمِ
  • ثقفتموا عهودَه فی أهلِه***و جُزتُمُ عن سُنَن المراسمِ
  • و قد شَهِدْتم مقتَل ابن عمّهِ***خیرِ مُصَلٍّ بعده و صائمِ
  • و ما استَحَلَّ باغیًا إمامُکم***یَزیدُ فی الطَّفِّ مِن ابن فاطِم
  • و ها إلی الیَوم الظبا خاضبةٌ***من دَمِهِم مَناسِرَ1 القَشاعِمِ2
  •  و سبط بن جوزی گوید: ”و تَطَرَّقَ إلی هذه الأُمّةِ‌ العارُ بولایته علیها، حتّی قال أبو ‌العلاء‌ المعرّی، یشیر بالشنار إلیها:

  • أرَی الأیّامَ تفعل کُلَّ نُکرٍ***فما أنا فی العجائب مستزیدُ
  • أ لیس قریشکم قَتلَتْ حُسَینًا***و کان علی خِلافَتِکم یزیدُ“»
  •  در ناسخ التواریخ، مجلّدات حضرت سجّاد علیه السّلام، جلد 3، صفحه 39 آورده است که:

    1. المِنسر: المنقار. (محقّق)
    2. القشعم: المسن من الرّجال و النُسور. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

293
  •  «در بعضی از کتب این اشعار را به یزید بن معاویه منسوب داشته‌اند و نوشته‌اند که: ”در آن هنگام که به‌واسطۀ تدبیری که رومیان کرده، و مادّۀ احتراقیّه به وضع باروت فراهم کرده و مسلمانان را چشم زخمی وارد کرده بودند، این هنگام یزید بن معاویه در دیر مرّان مکان داشت و از ضعف لشکر اسلام خبر یافت، و این دو شعر را قرائت نمود:

  • و ما أُبالی بِما لاقَتْ جُموعُهم***بالغَذقُدونة مِن حُمّیٰ و مِن مومِ
  • إذ اتَّکأتُ عَلَی الأنماطِ مُرتَفِعًا***بِدَیْرِ مَرّانَ عِندی أُمُّ کُلثومِ“»
  •  و در صفحه 24 و 25 گوید: «مادر یزید را از بادیه برای معاویه آوردند، مادرش مَیْسون دختر بَجْدَل بن انیف کلبیّه است. صاحب جامع الشواهد گوید:

  •  ”چون میسون را از بادیه آوردند و به یزید آبستن شد، سینه‌اش تنگی گرفت و در اندوه شد. معاویه گفت: در نعمتی عظیم هستی و قدر آن را نمی‌شناسی!

  •  میسون این ابیات را انشاد کرد:

  • لَلُبسُ عَباءَةٍ و تَقَرَّ عَینی***أحَبُّ إلَیّ مِن لُبسِ الشُّفوفِ
  • و بَیتٌ تَخفِقُ الأریاحُ فیهِ***أحَبُّ إلَیّ مِن قَصـرٍ مُنیفِ
  • و بَکرٌ تَتبعُ الأظعانَ صَعبٌ***أحَبُّ إلَیّ مِن بَغلٍ زَفوفِ
  • و أصواتُ الرِّیاحِ بِکُلِّ فجٍّ***أحَبُّ إلَیّ مِن نَقرِ الدُّفوفِ
  • و کَلبٌ یَنجَحُ الأضیافَ دونی***أحَبُّ إلَیّ مِن هِرٍّ ألوفِ
  • و أکلُ الضَّبِّ و الیَربوعِ دَأبی***أحَبُّ إلَیّ مِن أکلِ الرَّغیفِ
  • و خِرقٌ مِن بَنی عَمّی نَحیفٌ***أحَبُّ إلَیّ مِن عِلجٍ عَنیفِ1
  •  چون معاویه این ابیات را شنید، به او گفت: ما رضیتِ یا بنتَ بَجدَل حتّی جعلتِنی عِلجًا! اِلحَقی بأهلِکِ!“»2

    1. . مراد از عِلج عنیف، گبر کافر است.
    2. جنگ 16، ص 210 ـ 222.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

294
  • ب: نساء

  • أُمامَة بنت أبی‌العاص بن الرّبیع

  •  در جلد 10 از قاموس الرّجال آورده است که:

  •  «أُمامَة بنت أبی‌العاص بن الرَّبیع بن عبدالعُزّیٰ بن عبد‌مَناف، و أُمّها زینب بنت النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم؛ و کانت تحت علیّ علیه السّلام بعد فاطمة علیها ‌السّلام.

  •  و فی الاستیعاب: ”لمّا قُتل علیٌّ علیه السّلام و آمَتْ1 منه أُمامة، قالت أُمُّ الهَیثم النَّخَعیّة:

  • أشابَ ذَوائبی و أذَلَّ رُکنی***أُمامَةُ حین فارقَتِ القَرینا
  •  و روی أن النبیّ صلّی الله علیه و آله کان یُحبُّها و أعلق قِلادَةً من جَزْعٍ أُهدیَتْ إلَیه فی عنقها.

  •  و رُوی أنّ علیًّا علیه السّلام قال لأُمامَة:

  • إنّی لا آمَنُ أن یخطبک هذا الطّاغیة (یعنی معاویة) بعد موتی؛ فإن کان لک فی الرّجال حاجة،‌ٌ فقد رضیتُ لکِ المُغِیرَة بن نوفل عشیرًا.

  •  فلمّا انقضت عِدَّتُها، کتب معاویةُ‌ إلی مروانَ یأمره أن یَخطبها علیه و یبذل لها

    1. آمَ یَئیم أیْمَةً و أُیُومًا و أیْمًا الرَّجلُ من زوجته أو المرأة من زوجها: فَقَدها أو فَقَدته؛ فهو و هی أیِّم؛ ج: أیائم و أیامیٰ و أیِّمون و أیِّمات؛ و به زبان پارسی: بیوه مرد و بیوه زن. (علاّمه طهرانی، قدّس سرّه)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

295
  • مائةَ ألف دینار. فلمّا خطبها أُرسلت إلی المُغیرة: أنّ هذا قد أرسَلَ؛ فإن کان لک بنا حاجةٌ فأقبل.

  •  فخطبها المُغیرة من الحسن علیه السّلام، فَزَوَّجَها منه.“1

  •  در کامل ابن أثیر، جلد 2، صفحه 134 آورده است:

  •  «مادر أبوالعاص بن ربیع بن عبدالعزّی بن عبد‌شمس بن عبد‌مناف که زوج زینب بنت رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده است، نامش: هالة بنت خویلد، خواهر خدیجه بوده است. هاله قبل از نزول وحی از رسول خدا خواست تا زینب با پسر او ازدواج کند، و رسول خدا زینب را به وی تزویج نمودند.»2

  • سَفّانة بنت حاتم الطائیّ

  • قضیّة بنت حاتم الطیّ، و کمالها و شرفها و جمالها و بلاغتها و إسارتها بید المسلمین ثمّ فَکُّها

  •  [مستدرک الوسائل، مجلّد 2] صفحة 283:

  •  «السیّد علی‌خان المدنیّ صاحب شرح الصّحیفة و غیره فی کتاب الطّبقات، عن أمیرالمؤمنین علیه السّلام، أنّه قال:

  •  لو کُنّا لا نَرجو جنّةً و لا نخشیٰ نارًا و لا ثَوابًا و لا عِقابًا، لکان یَنبَغی لنا أن نَطلُبَ مکارمَ الأخلاق؛ فإنّها ممّا تدُلُّ علی سَبیلِ النَّجاح.

  •  فقال رجل: ”فداک أبی و أُمیّ یا أمیرالمؤمنین، سَمِعتَه من رسول الله صلّی الله علیه و آله؟“ قال:

    1. قاموس الرّجال، ج 12، ص 189.
    2. جنگ 17، ص 13.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

296
  • نَعَم، و ما هو خیر منه؟! لمّا أتانا سَبایا طَیٍّ، فإذا فیها جاریةٌ حَمّاءُ حَوّاءُ لَعْساءُ لَمْیاءُ عَیْطاءُ، صَلْتُ الجبین، لطیفةُ العِرنین، مسنونَةُ الخَدَّین، مَلْساءُ الکعبین، خَدَلَّجَةُ السّاقین، لفّاءُ الفَخِذَین، خَمیصةُ الخَصْرَین، مَمکورةُ الکَشْحَین، مَصقولَةُ المَتنین؛1 فأعجَبَتنی و قلت: لَأطلبنَّ إلی رسول الله صلّی الله علیه و آله یجعلُها فی فَیْئی!

  • فلَمّا تَکلَّمتْ نسیتُ ما راعَنی من جمالها، لِما رأیتُ مِن فَصاحتها و عُذوبَةِ کلامها! فقالت:

  • ”یا مُحمَّدُ! إنْ رأیتَ أن تُخَلّی عنّی و لا تُشمِت بی أحیاءَ العرب؛ فإنّی ابنةُ سرّة قومی، کان أبی یَفُکُّ العانی و یَحمی الذِّمار2 و یُقری الضَّیف و یُشبِعُ الجائع و یُکسی المعدوم و یُفرِّج عن المکروب؛ أنا ابنةُ حاتمِ طَیٍّ.“

  • فقال صلّی الله علیه و آله: ”خلّوا عنها، فإنّ أباها کان یحبّ مکارم الأخلاق.“

  • فقام أبوبَرْدة فقال: ”یارسول الله! اللهُ یحبّ مکارم الأخلاق؟“

  • فقال: ”یا أبابَرْدَة، لا یدخل الجنّة أحدٌ إلّا بحسن الخلق.“»3و4

  • [فاطمة بنت الحسین]

  •  محمّد دیباج که همان محمّد بن عبدالله عثمانی است، برادرِ مادری عبدالله

    1. حَمّاء: خضراءُ تضربُ إلی السواد؛ الحُوّةُ: سُمرةُ الشفة؛ اللعس: أن تشتدّ حمرة الشفه حتّی تضرب إلی السواد؛ لَمْیاء: صاحبة الشفاة اللطیفة القلیلة الدّم؛ عَیْطاء: طویلة العُنق باعتدال؛ صَلْتُ الجبین: واسعُه و واضحه؛ العِرنین: الأنف؛ مسنونَة: عریضة و حسنة؛ مَلْساء: لطیفة؛ خَدَلَّجَة: عظیمة؛ لفّاء: الضخمة المتدانیة من السمن؛ خَمیصةُ الخَصْرَین: ضامرتهما و صغیرتهما؛ مَمکورة: ممتلئة؛ الکَشْحَین: الجانِبَی البطن (و فی بعض النسخ «ضامرة الکشحین» أی: المهضّم البطن و اللطیف الجسم، و هذه تُناسب معنی الحدیث). (محقّق)
    2. أی: المستحِقُّ لِلحمایة. (محقّق)
    3. مستدرک الوسائل، ج 11، ص 193.
    4. جنگ 24، ص 162.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

297
  • مَحض و ابراهیم غَمْر و حسن مثلّث بود؛ چون فاطمۀ بنت الحسین پس از حسن مثنّی، به عبدالله بن عَمرو بن عثمان ـ که نوۀ عثمان است ـ شوهر کرد، و از او محمّد را زایید، و محمّد دختر خود را که رقیّه بود به ابراهیم قتیل باخَمْری تزویج کرد. پس نوۀ عثمان با فاطمه ازدواج کرده و نیز ابراهیم، نوۀ عثمان را گرفته است. و چون زید بن عمرو بن عثمان در آخرالأمر سُکینه بنت الحسین علیه السّلام را تزویج کرده است، بنابراین دو نفر از نوادگان عثمان که دو برادر بودند، دو دختر امام حسین علیه السّلام را که فاطمه و سکینه باشند، تزویج کرده‌اند.1

  •  در صفحه 824 از موسوعة آل النبیّ، دکترة بنت‌الشّاطی گوید: 

  •  «و أمّا فاطمة بنت الحسین (أُخت سُکینة) فاستقرّت بها الحیاة فی بیت زوجها الحسن المثنّی، ابن عمّها الحسن رضی الله عنهما. فلمّا حضَرت زوجَها الوفاةُ قال لها:

  •  ”إنّکِ یا فاطمةُ امرأة مرغوب فیکِ! فکأنّی بعبدالله بن عمرو بن عثمان إذا خرج بجنازتی قد جاء علیٰ فرس مرجّلًا جمّتَه، لابسًا حُلَّتَه یخطبکِ! فانکحی من شئتِ سواه! فإنّی لا أدَع الدّنیا ورائی همًّا غیرَکِ.“

  •  و صدق حدسُه؛ تزوّجها عبدالله بن عمرو بعد تمنّع منها و إبا؛ فولدت له محمّدًا (الدّیباج) و القاسم و رقیّة، بنی‌عبدالله بن عمرو. و کانت ولدت للحسن ابنَه عبدالله الّذی کان یقول: ”ما أبغضتُ أحدًا بُغضی عبدَالله بن عمرو، و ما أحببت حبَّ ابنَه محمّد الدّیباج.“ (نسب قریش، ص 51)»2

  • نَسیبة، اُمّ‌عُمارة بنتُ کعب بن عَمرو الأنصاریّة

  •  واقدی در مغازی، جلد 3، صفحه 902 ضمن بیان داستان غزوۀ حُنین گوید:

    1. جنگ 15، ص 155.
    2. جنگ 15، ص 247.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

298
  •  «قال: حدّثنی سلیمانُ بن بلال، عن عُمارة بن غَزیّة قال: قالت أُمّ‌عُمارة: ”لمّا کان یومئذ و الناس منهزمون فی کلّ وجه، و أنا و أربع نسوةٍ، فی یدی سیفٌ صارمٌ، و اُمُّ‌سُلَیم معها خنجرٌ قد حَزَمته فی وسطها ـ و هی یومئذ حاملٌ بعبدالله بن أبی‌طلحة ـ و اُمُّ‌سَلیط، و اُمُّ الحارث.“ قالوا: فجعَلَت تسلُّه و تصیح بالأنصار: ”أیّةُ عادةٍ هذه؟ و ما لکم و للفرار؟!“

  •  قالت: ”و أنظُرُ إلی رجلٍ من هَوازِن علی جَمَل أورق معه لِواءٌ، یوضِع جَمَلَه فی أثر المسلمین؛ فأعتَرِضُ له فأضرِبُ عرقوبَ1 الجمل ـ و کان جَمَلًا مُشْرِفًا2 ـ فوقع علی عَجُزه و أشُدُّ علیه، فلم أزل أضرِبُه حتّی أثبتُّه و أخذتُ سیفًا له و ترکتُ الجمل یُخَرخِر،3 یتصفَّق4 ظهرًا لبطن، و رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قائمٌ مُصلِتٌ السیفَ بیده، قد طَرَح غِمدَه، ینادی: یا أصحابَ سورةِ البقرة!

  •  قال: و کَرّ المسلمون، فجعلوا یقولون: ”یا بنی‌عبدالرحمن! یا بنی‌عبیدالله! یا خیل الله!“ و کان رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قد سمّیٰ خیلَه خیل الله، و جعل شِعار المهاجرین بنی‌عبدالرحمن، و جعل شِعار الأوس بنی‌عبیدالله؛ فکرَّت الأنصار، و وقفت هَوازِنُ حَلبَ ناقةٍ فتوحٍ،5 ثمّ کانت إیّاها.

  •  فوالله ما رأیت هزیمةً کانت مثلها، ذهَبوا فی کلّ وجهٍ، فرجع ابنای إلیَّ ـ حبیب و عبدالله، ابنا زید ـ بأُساری مکتّفین،6 فأقومُ إلیهم من الغیظ، فأضربُ عُنُقَ واحدٍ

    1. العرقوب: العرق الغلیظ فوق العقب فی الرِّجل.
    2. الجَمَل المُشرِف: أی العال.
    3. الخَرخَرة: سرعة الخریر فی القصب؛ یُخَرخِر: یَصوت بسرعة کالخَرخَرة.
    4. تصفّق: انقلب.
    5. الفتوح من النُوق: واسعة الإحلیل.
    6. لسان العرب: «کتّفه: شدّ یدَیه من خلفه بالکِتاف.» (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

299
  • منهم، و جعل الناس یأتون بالأُساری؛ فرأیت فی بنی‌مازن بن النجّار ثلاثین أسیرًا، و کان المسلمون قد بلغ أقصیٰ هزیمتهم مکّة، ثمّ کرّوا بعدُ و تراجعوا، فأسْهَمَ لهم النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم [جمیعًا].

  •  فکان أنس بن مالک یقول: إنّ‌ أُمَّ‌سُلَیم أُمِّی، ابنةَ مِلحان، جعلت تقول: ”[یا رسول الله] أ رأیت هؤلاء الّذین أسلموک و فرّوا عنک و خَذَلوک! لا تَعفُ عنهم إذا أمکنک الله منهم، فَاقتُلْهم کما تَقتُل هؤلاء المشرکین!“

  •  فقال: ”یا اُمَّ‌سُلَیم، قد کفی الله! عافیةُ الله أوسع.“

  •  و معها یومئذ جَمَل أبی‌طلحة قد خشیتْ أن یغلبها، فأدنتْ رأسه منها فأدخلت یدها فی خزامته مع الخطام، و هی شادّةٌ وسَطَها بِبُرْدٍ لها، و معها خنجرٌ فی یدها، فقال لها أبو‌طلحة: ”ما هذا معک یا أُمَّ‌سُلَیم؟“ قالت: ”خنجرٌ أخذتُه معی، إن دنا منّی أحدٌ من المشرکین، بَعَجتُهُ به.“1 قال أبو‌طلحة: ”ما تسمع یا رسول الله، ما تقول أُمُّ‌سُلَیم؟“

  •  و کانت أُمُّ‌الحارث الأنصاریّة أخذت بخطام جَمَل أبی‌الحارث زوجها ـ و کان جَمَله یُسمّی المِجْسار ـ فقالت: ”یا حارِ! تترکُ رسولَ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلَّم؟!“ فأخذتْ بخطام الجمل، و الجمل یُرید أن یلحق بأُلّافِه، و النّاس یُولّون منهزمین و هی لا تفارقه.

  •  فقالت أُمّ‌الحارث: ”فمرّ بی عُمَر بن الخطّاب، رضی الله عنه.“ فقالت أُمُّ‌الحارث: ”یا عُمَر! ما هذا؟“ فقال عُمَر: ”أمر الله.“

  •  و جعلت أُمُّ‌الحارث تقول: ”یا رسول الله! من جاوز بعیری فأقتله؛ و‌الله إن رأیت کالیوم ما صنع هؤلاء القوم بنا!“ تعنی بنی‌سُلَیم و أهلَ مکّة الذین انهزموا بالناس.

    1. بَعَجَ بَطنه بالسِّکّین: شَقَّه به.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

300
  •  حدَّثنی ابن‌أبی‌سَبْرَة [قال]: حدّثنی محمّد بن عبدالله بن أبی‌صعصعة: أنّ سعد بن عُبادة یصیح یومئذٍ بالخزرج: ”یا لَلخزرج! یا لَلخزرج!“ و أُسَید بن حُضَیر: ”یا لَلأوس!“ ثلاثًا. فثابوا1 والله من کلّ ناحیةٍ کأنّهم النّحل تأوِی إلی یَعسوبها.

  •  قال: فحَنِقَ2 المسلمون علیهم فقتلوهم حتّی أسرع المسلمون فی قتل الذرّیة، فبلغ ذلک رسولَ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، فقال: ”ما بال أقوام ذهب بهم القتلُ حتّی بلغ الذرّیةَ! ألا لا تُقتَل الذرّیة!“ ثلاثًا. قال أُسَید بن حُضَیر: ”یا رسول الله! أ لیس إنّما هم أولاد المشرکین؟“

  •  قال رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم: ”أ و لیس خیارکم أولادَ المشرکین؟ کلُّ نَسَمَة تولَد علی الفطرة، حتّی یُعرب عنها لسانُها؛ فأبواها یُهوِّدانها أو یُنصِّرانها.“»

  •  أقول: إنّ اُمَّ‌عُمارة هذه هی نَسِیبة (بفتح النون و کسر السین) الّتی شهدت المشاهد مع رسول الله؛ قال ابن‌الأثیر الجَزَری فی أُسد الغابة، مجلّد 5، صفحة 555:

  •  «نَسِیبة بنتُ کعب بن عمرو، اُمُّ‌عُمارة الأنصاریة، شهدت العقبة. أخبرنا أبوجعفر بإسناده عن یونس عن ابن‌إسحاق فی مَن شهِد العقبة، قال: ”و کان من بنی‌الخزرج اثنان و ستُّون رجلًا و امرأتان، منهم تسعة نقباء فیزعُمون أنّ المرأتین قد بایعتا، کان رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم لا یصافح النساء، إنّما کان یأخذ علیهنّ، فإذا أقررن قال: اذهبن فقد بایعتکنّ.

  •  و المرأتان من بنی‌مازن بن النجّار: نسیبة و أُختها، ابنتا کعب بن عمرو بن عوف بن مبذول بن عمرو بن غنم بن مازن بن النجّار، کان معها زوجها و ابناها؛ و زوجها زید بن عاصم بن کعب، و ابناها عبدالله و حبیب ابنا زید بن عاصم؛ و ابنها

    1. لسان العرب«ثابَ: أی عادَ و رجع.» (محقّق)
    2. لسان العرب«الحَنَقُ: شرّةُ الاغتیاظ.» (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

301
  • حبیب هو الّذی أخذه مُسَیلمة، تقدّمت قصّته معه.“

  •  و قیل: إنّ المرأة الثانیة أسماء بنت عمرو بن عَدیّ اُمّ‌منیع، و قد تقدّمت؛ روت أُمُّ‌عُمارة عن النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فی الصائم: ”إذا أُکِلَ عنده...“1 أخرجها الثلاثة؛ نسیبة هذه (بفتح النون و کسر السین) قاله الأمیر أبو‌نصر.» ـ انتهی.

  •  و قال فی صفحة 554: «نُسَیبة بنت الحارث، اُمّ‌عطیّة الأنصاریّة، و هی مشهورة بکنیتها و یَرِد ذکرها فی ”الکُنیٰ“ مستقصًی إن شاء‌ الله تعالی؛ و هی الّتی غسّلت بنت النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم.»

  •  إلی أن قال: «و وافقه ابن‌ماکولا فقال: ”و أمّا نُسَیبة (بضمّ أوّله و فتح ثانیه) فهی نُسَیبة أُمّ‌عطیّة الأنصاریة، لها صحبة و روایة، رویٰ عنها محمّد بن سیرین و حفصة أُخته.“ قال: ”و أمّا نَسِیبة (بفتح أوّله و کسر ثانیه) فهی أُمُّ‌عُمارة، نَسیبة بنتُ کعب الأنصاریة کانت تشهَد المشاهد مع رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، لها روایة رویٰ عنها عبدالرحمن بن عبدالله بن أبی‌صَعْصَعة و الحارث بن عبدالله بن کعب و غیرهما، و الله أعلم؛ أخرجها الثلاثة.“ نُسَیبة هذه بضمّ النون و فتح السین.»2

  • وَرَقَة بنت عبدالله بن الحارث

  • وی جامع قرآن بود و شهید شد

  •  سیوطی در اتقان، جلد 1، صفحۀ 91 گوید:

  •  «أخرج ابن‌سعد فی الطبقات: أنبأَنا الفضلُ بن دُکَین، حدّثنا الولید بن عبدالله بن جمیع، قال: حدّثَتنی جدّتی عن أُمّ‌وَرَقة بنت عبدالله بن الحارث ـ و کان رسول الله

    1. مسند احمد، ج 6، ص 365.
    2. جنگ 7، ص 162 ـ 165.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

302
  • صلّی الله علیه (و آله) و سلّم یزورها و یُسمّیها الشهیدة، و کانت قد جمعت القرآن ـ أنّ رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم حین غزا بدرًا، قالت له: ”أ تأذن لی فأخرُجَ معک أُداویٰ جرحاکم و أُمرِّضَ مرضاکم؟! لعلّ الله یُهدی لی شهادة!“ قال: ”إنّ الله مُهدی لک شهادةً.“

  •  و کان صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قد أمرها أن تَؤمّ أهلَ دارها، و کان لها مؤذّنٌ؛ فهمَّها1 غلام لها و جاریة کانت قد دبَّرَتهما، فقتلاها فی إمارة عمر؛ فقال عمر: ”صدق رسولُ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، کان یقول: اِنطلِقوا بنا نزور الشهیدة.“»2

    1. . خ ل: فغمّها.
    2. جنگ 17، ص 11.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

303

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

304
  • فصل دوّم: کنی و ألقاب

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

305
  • ابن‌اثیر

  • [تحقیقی راجع به ابن‌اثیر]

  •  ابن‌اثیر دوتا است: یکی ابوالسّعادات مجدالدّین، ابن‌الأثیر الشَّیبانیّ، متوفّی در سنۀ 606 که کتاب نهایه را در لغت نوشته است؛ و دیگری عزّالدّین أبوالحسن، ابن الأثیر الشّیبانیّ، متوفّی در سنۀ 630 که أُسدُ الغابة را نوشته است. (الغدیر، جلد 1، صفحه 277)1

  • ابن‌الرُّومیّ

  •  [رجوع شود به علی بن العبّاس الرُّومیّ.]

  • ابن‌القُرَیعة القاضی

  •  [رجوع شود به سالم، مولیٰ أبی‌حُذَیفة.]

  • ابن‌جنّی

  •  [رجوع شود به عثمان بن جِنّی.]

    1. جنگ 16، ص 146.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

306
  • ابن‌شعبة حرّانی

  •  [رجوع شود به الحسن بن علیّ بن الحسین بن شُعبة الحرّانی.]

  • ابن‌شَهرآشوب

  •  [رجوع شود به محمّد بن علی.]

  • ابن‌طَباطبا

  •  [رجوع شود به محمّد بن أحمد بن محمّد.]

  • ابن‌مسکویه

  •  [رجوع شود به أحمد بن محمّد.]

  • ابن‌هرمة قُرَشیّ

  •  [رجوع شود به إبراهیم بن علیّ بن سَلِمة بن هَرِمة الحجازیّ المدنیّ.]

  • أبوإسحاق الرّفاعیّ

  •  [رجوع شود به إبراهیم بن سَعد بن الطّیّب.]

  • أبوإسحاق سَبیعی هَمْدانی

  •  [رجوع شود به عمرو بن عبدالله، هَمْدانی.]

  • أبو‌إسحاق، مولیٰ أسلم مدنیّ

  •  [رجوع شود به إبراهیم بن محمّد بن أبی‌یحیی.]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

307
  • أبوالأسود الدُّؤَلی

  • اشعار أبوالأسود الدُّؤَلی حین بلغَه قتل أمیرالمؤمنین علیه السّلام: «ألا أبلغ معاویة بن حربٍ»

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 41:

  •  «و حکی ابن‌مکرّم فی لسان العرب عن الأزهریّ فی التّهذیب: ”أنّ أبا‌الأسود الدّؤَلی وضع وجوه العربیّة و قال للنّاس: اِنحوا نحوه، فسمّی نحوًا.“ ذکر ذلک فی مادّة نحو. و حکی نحوه محمّد بن مرتضی فی تاج العروس عن ابن‌سیدة فی المحکم و المحیط فی اللّغة

  •  صفحة 45: «و لمّا بلغه قتل أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی‌طالب، بکیٰ حتّی اختلفت أضلاعه و أنشأ:

  • ألا أبلِغْ معاویة بن حرب***فلا قرّت عیون الشّامتینا
  • أ فی الشّهر الصّیام فجَعتمونا***بخیر النّاس طُرًّا أجمعینا
  • قتَلتم خیر من رکب المطایا***و فارِسها و من رکب السّفینا
  • و من لبِس النّعال و من حذاها***و من قرأ المثانی و المِئینا
  • إذا استقبلتُ وجه أبی حسین***رأیتُ البدر راع النّاظرینا
  • لقد علمت قریش حیث کانت***بأنّک خیرها حسبًا و دینا
  •  و قد حکاها ابن‌الأثیر فی الکامل و ابن‌الصّباغ المالکی فی الفصول المهمّة و غیرهما أیضًا عن أبی‌الأسود فی رثاء علیّ أمیرالمؤمنین علیه السّلام.

  • ارسال معاویه حلوای مزعفر برای أبوالأسود؛ و سرودن دختر او این ابیات را: «أ بالشّهد المزعفر یابن حرب»

  •  و قال القاضیّ نورالله المرعشیّ فی مجالس المؤمنین: ”بعث معاویة لأبی‌الأسود هدایا فیها حلویّ، فنظرت إلیها بنت أبی‌الأسود فقالت لأبیها: من أین هذه الهدیّة؟

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

308
  • فقال: بعث بها معاویة یخدعنا عن دیننا. فقالت البنت علی البدیهة:

  • أ بالشّهد المزعفر یا بن حرب***نبیع علیک أحسابا و دینا
  • معاذ الله کیف یکون هذا***و مولانا أمیر المؤمنینا“
  •  قال ابن‌خلکان فی الوفیات بعد ترجمته لأبی‌الأسود: ”و له دیوان شعر، و من شعره:

  • صبَغت أُمیّة بالدّماء أکفّنا***و طَوَتْ أُمیّة دوننا دنیانا“
  •  و أسند الشّیخ منتجب الدّین فی کتاب الأربعین عن علیّ بن محمّد قال:

  •  ”رأت ابنة أبی‌الأسود الدّؤلیّ بین یدی أبیها خبیص، فقالت:یا أبه أطعمنی!

  •  فقال: افتحی فاک! ففتحت، فوضع فیه مثل اللّوزة، ثمّ قال لها: علیک بالتّمر، فإنّه أنفع و أشبع. فقالت: هذا أنفع و أنجح!

  •  فقال: هذا طعام بعَثه إلینا معاویة یخدَعنا عن علیّ بن أبی‌طالب.

  •  فقالت: قبّحه الله! یخدعنا عن السیّد المطهّر بالشّهد المزعفر! تبًّا لمرسله و آکله! ثمّ عالجت نفسها و قائت ما أکلته منه، و أنشأت (تقول البیتین المتقدم ذکرهما.)“

  •  و إنّما ذکرنا هذا الطّریق لأنّه من روایة الشّیخ منتجب الدّین ابن بابویه.»

  • شرح و ترجمه و نسب أبوالأسود دؤَلی که اسمش ظالم بن عمرو بوده است

  •  صفحة 46: «و قال السیّد الدّاماد فی حاشیته علی اختیار رجال الکشیّ للشّیخ الطّوسیّ: ”دؤَلی (بضم الدّال و فتح الهمزة) نسبة إلی دؤل (بضمّ الدّال و کسر الهمزة و فتحها) فی النّسبة من تغییرات النسب، و اسم أبی‌الأسود الدّوئَلی فی الأشهر عند الأکثر: ظالم بن عمرو الدّؤَلیّ المنسوب إلی الدُّئِل بن بکر بن عبد مناف بن کنانة.“

  •  قال فی المغرب:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

309
  • قال أبوحاتم: سمعت الأخفش یقول: ”الدّؤِل (بضم الدّال و کسر الواو المهموزة): دویبة صغیرة شبیهة بابن عرس.“ قال: ”و لم أسمع بفُعِلْ فی الأسماء و الصّفات غیرَه، و به سمیّت قبیلة أبی‌الأسود الدّؤَلی. و إنّما فتحت الهمزة استثقالًا للکسرة مع ما یأتی النّسب، کالنَّمَریّ فی نَمِرٍ.“»

  •  صفحة 47: «و فی الصّحاح:

  • [قال أحمد بن یحیی]: ”و لا نعلم إسمًا جاء علی فُعِل غیر هذا.“ [قال الأخفش]: ”و إلی المسمّی بهذا الاسم نسب أبوالأسود الدّؤَلیّ، إلّا أنّهم فتحوا الهمزة علی مذهبهم فی النّسبة استثقالًا لتوالی الکسرتین مع یائَیِ النّسب؛ کما قالوا فی النّسبة إلی نَمِر: نَمَریّ.“ و ربما قالوا: أبوالأسود الدّولیّ، قلبوا الهمزة واواً، لأنّ الهمزة إذا فتحت و کانت قبلها ضمّة فتخفیفها أن یقلبها واوًا محضة؛ قالوا فی جُؤَن: جون، و فی مُؤَن: مون.»

  •  صفحة 48: «و صحب علیَّ بن أبی‌طالب و شهد معه صفّین، و قدم علی معاویة فأکرمه و أعظم جائزته و ولِی قضاء البصرة و هو أوّل من نقَّط المصحف.»

  • رکن الدّین علیّ بن أبی‌بکر گفته است: «أبو‌الأسود معلّم حسنین علیهما السّلام بوده است» و سیّد حسن صدر بدین کلام اشکال دارد

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 48:

  •  «و قال رکن الدّین علی بن أبی‌بکر الحدیثی فی کتاب الرّکنی فی تقویة کلام النحویّ، و هو کتاب کبیر جدًّا فی النّحو: ”إنّ أوّل من وضع النّحو أبوالأسود الدّؤلیّ، أُستاد الحسن و الحسین علیهما السّلام.“»

  •  صفحة 49: «و أقول فی قوله: ”إنّ أباالأسود الدّوئلیّ کان أُستاذًا للحسن و الحسین علیهما السّلام“ نظرٌ؛ لأنّهما علیهما السّلام کانا إمامین قاما أو قعدا، و هما یعلمان و لا یعلَّمان.»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

310
  •  صفحة 49: «و قال الکفعمی من الإمامیّة فی کتاب مختصر نزهة الألباء فی طبقات الأُدباء لابن الأنباری: ”إنّ أباالأسود الدّؤلی أوّلُ من وضع علم العربیّة، و أخذه أبوالأسود من علیّ علیه السّلام.“

  • کیفیّت تعلیم امیرالمؤمنین علیه السّلام علم نحو را به أبی‌الأسود دُؤلی

  •  قال أبوالأسود: دخلت علی علیّ علیه السّلام و فی یده رقعة؛ فقلت: ما هذه الرّقعة یا أمیرالمؤمنین؟ فقال: ”إنّی تأمّلت کلام النّاس فوجدتُه قد فسد بمخالطة هذه الحمراء (یعنی العجم)، فأردت أن أضع لهم شیئًا یرجعون إلیه و یعتمدون علیه.“ ثمّ ألقی الرّقعةَ و فیها مکتوبٌ: ”الکلام کلّه ثلاثة أشیاء: إسم و فعل و حرف؛ فالإسم ما أنبأ عن المسمّی؛ و الفعل ما أُنبِئَ به؛ و الحرف ما جاء لمعنی. و اعلم یا أباالأسود، إنّ الأسماء ثلاثة: ظاهرٌ و مضمرٌ و إسمٌ لا ظاهر و لا مضمر، و إنّما یتفاضل النّاس فیما لیس بظاهر و لا مضمر.“ و أراد بذلک الإسم العَلم المبهم.

  •  قال أبوالأسود: فکان ما وقع إلی ”أنّ“ و أخواتها ماخلا لکنّ، فلمّا عرضتُها علی علیٍّ علیه السّلام قال لی: ”أین لکنّ؟“ فقلت: ”ما حسبتُها منها!“ فقال: ”هی منها.“؛ فألحقتها بها، ثمّ قال: ”ما أحسن هذا! اِنحَوا نحوه!“»

  •  صفحة 51:

  •  «و قال الشّیخ أبوالحسن سلامة بن عیاض بن أحمد الشامیّ النحویّ المعروف، فی أوائل کتاب المصباح فی النحو: إنّ علیًّا علیه السّلام دخَل علیه أبوالأسود یومًا، قال:

  •  فرأیته مفکّرًا، فقلت له: ”ما لی أراک مفکّرًا یا أمیرالمؤمنین؟“ قال: ”إنّی سمِعت من بعض النّاس لحنًا و قد هممت أن أصنع کتابًا أجمع فیه کلام العرب.“ فقلت: ”إن فعلتَ ذلک أحییت أقوامًا من الهلاک.“ فألقی إلیّ

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

311
  • صحیفة فیها: ”الکلام کلّه اسم و فعل و حرف؛ فالإسم ما دلّ علی المسمّی؛ و الفعل ما دلّ علی حرکة المسمّی؛ و الحرف ما أنبأ عن معنی و لیس بإسم و لا فعل.“ و جعل یزید علی ذلک زیادات.

  • قال: ”و استأذنته أن أصنع فی النّحو ما صنع؛ فأذِن، و أتیته به فزاد فیه و نقص.“

  •  و فی روایة: أنّه ألقی إلیه صحیفة و قال له: ”اِنح نحو هذا!“ فلهذا سمّی النّحو نحوًا.»

  •  صفحة 51: «فلذلک ما قیل: ”فُتح النّحو بفارس (یعنون سیبویه)، و خُتم بفارس (یعنون أباعلیّ). ثمّ قالوا: ”و لم یکن بینهما مثلهما.“ فإذا أُطلق لهما هذا القول فی حقّ أولئک الأئمّة، فحقّ لذی عقل سمع بذکرهما أن یستنجد له هذه الآیة. ـ انتهی.»

  • أبوالأسود از تعلیم علم نحو به مردم بخل می‌ورزید تا وقتی که دید قاری قرآن غلط می‌خواند، آن‌وقت قرآن را إعراب گذارد

  •  [صفحة 52]:و قال أیضًا: «لمّا رسَم علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام لأبی‌الأسود حروفًا یعلمها النّاس ـ حین فسدت ألسنتهم بمعاشرة الأعاجم ـ کان أبوالأسود لا یحبّ أن یظهر ذلک بخلًا به علی أهل زمانه؛ و لم یزل یدافع عن إظهاره حتّی سمع قارئًا یقرأ: ”إنَّ اللهَ بَرِیءٌ مِنَ المُشرِکِینَ وَ رَسُولهِ“1 (بکسر اللّام)؛ فقال: ”لا یحلّ لی بعد ذلک أن أترک النّاس.“ فاستدعی کاتبًا مجیدًا و قال: ”إذا رأیتنی قد ضممتُ فَمِی بحرف فانقط نقطة بین یدی الحرف؛ و إذا رأیتنی قد فتحت فَمی فانقطه نقطة علی أعلاه؛ و إذا رأیتنی قد کسرت فاجعل النّقط تحت الحرف؛ فإذا أتبعتُ ذلک غنّةً فاجعل النّقطة نقطتین.“ ففعَل، فکان الشّکل حینئذٍ نُقَطًا.»

    1. . اقتباس از سوره توبه (9) آیه 3.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

312
  •  صفحة 52: «و علامة الهمزة عینٌ صغیرة، لأنّ الهمزة أقرب الحروف مخرجًا إلی العین من سائرها، فجعلتَ صورة الهمزة فی نفسها کصورة العین؛ فإن کانت الهمزة مضمومة کتبتَها عینًا صغیرة فوقها واو لطیفة؛ و إن کانت مفتوحة کتبتَها عینًا صغیرة فوقها ألف لطیفة؛ و إن کانت مکسورة کتبتَها عینًا تحتها ألف صغیرة؛ و إن کانت ساکنة کتبتَها عینًا صغیرة و فوقها إمّا الخاء و إمّا رأس المیم اللّذان تقدّم ذکرهما. فاعرف ذلک.»

  • أوّل من وضع النّحو أبوالأسود، و أخذ عنه واحدٌ بعد واحدٍ إلی أن انتهی إلی الخلیل... إلی أن انتهی إلی سیبَوَیْه

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 53:

  •  «و قیل: إنّ أوّل من وضع النّحو بالبصرة أبوالأسود؛ و أخذ عنه واحدٌ بعد واحد إلی أن انتهی إلی أبی‌عبدالرّحمن الخلیل بن أحمد، فلم یکن قبله و لا بعده مثله؛ ثمّ أخذ من الخلیل جماعةٌ من العلماء إلی أن انتهی إلی سیبوَیه، و لم یکن فیهم مثله؛ و من أصحابه أبوالحسن بن سعید بن مسعدة الأخفش، و عنه أخذ أبوعثمان المازنی، و عنه أخذ أبوالعبّاس المبرّد، و کان أبوإسحاق الزجّاج معاصرًا له و کذا أبوبکر السرّاج، و عنهما أخذ الشّیخ أبوعلیّ الفارسی. ـ انتهی.»

  • أبوالأسود علم نحو را در أوراقی جمع کرد و به امیرالمؤمنین علیه السّلام نشان داد و حضرت تصحیح فرمود

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 58:

  •  «و قال الشّیخ حسن بن علیّ الطّبرسی فی کتاب أسرار الإمامة، فی طیّ ذکر انتساب کلّ العلوم إلی علیّ علیه السّلام:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

313
  • و علّم جمیعَها أباالأسود الدّوئلی، و کان مؤدّبا1 لابنیه الحسن و الحسین علیهما السّلام، و کان ذکیًّا2 ألمَعیًّا3؛ فجمع ذلک بعد ما تعلّم عنه حدوده جمیعها و غوامضها، و جمع أوراقًا و أوصلها إلی أمیرالمؤمنین؛ فلمّا رآها، استحسنها و قال: ”نِعم ما نحوت!“، فسمّی به تفاؤلًا للفظه [علیه السّلام]، و تعلّم المتعلّمون من أبی‌الأسود، و یزیدون هذا النّوع یومًا فیومًا إلی أن بلغ إلی الخلیل و تلمیذه سیبویه، و انتهی بهما هذا الفنّ. ـ انتهی.4

  •  و قال الشّیخ الأقدم، أبوحاتم، أحمد بن حمدان الرازیّ الإمامی، المعاصر لعلیّ بن بابوَیه، فی کتابه فی الرَّدّ علی کتاب محمّد بن زکریّا الطّبیب الرّازی فی الإلحاد و إبطال النبوّات و الشّرایع، بعد إیراد کلام طویل علی الملحد المذکور: ”إنّ اللّغات أصلها من الأنبیاء علیهم السّلام، کما ذکرنا. فلمّا ختمت النبوّة، ختمت اللّغات کما ختم سائر هذه الأسباب الّتی هی من أصول الأنبیاء و الحکماء بوحیٍ من الله عزّوجلّ، ـ الخ.“5»6

  • ابوالحسن اشعری

  • [آراء أشاعره و معتزله و بعضی از قصص صادره از جُهَلاء]

  •  [معادن الجواهر و نزهة الخواطر، مجلّد 2] صفحة 26:

    1. . خ ل: أدیبًا.
    2. . خ ل: کیّسًا.
    3. المحیط فی اللغة: « رجلٌ یلمعیُّ و ألمعیّ و یلمع و ألمعُ: حافظٌ لما یسمَع. و الیلمعیُّ: الداهی الصادقُ الظن.» (محقّق)
    4. اسرار الإمامة، ص 285.
    5. أعلام النبوّة، ص 290.
    6. جنگ 24، ص 266.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

314
  •  «و الأشاعرة أصحاب أبی‌الحسن الأشعری من نَسلِ أبی‌موسی الأشعری المشهور، أحدِ الحَکَمَین یوم صفّین.

  •  و المعتزلة یقولون بوجوب الأصلح علی الله تعالی، و بأنّ أوامر الله تعالی و نواهِیَه تابعةٌ للمصالح و المفاسد، و بأنّ أفعال العِباد لیست مخلوقةً لِلّه، و بأنّ الله تعالی لا یُریٰ فی القیامة، و لا یجوز علیه الظُّلمُ، و یقولون بالحُسن و القُبح العقلیّین، و بأنّ القرآن مخلوقٌ، و ینکرون الکلامَ النّفسی، و یقولون صفاتُ الله عینُ ذاته لئلّا یلزَم تعدّدُ القدماء. و خالفهم فی ذلک الأشاعرةُ.

  •  و الماتُرِیدِیَّة أصحابُ أبی‌منصور الماتُریدیّ، نسبةٌ إلی ما ترید قریةٌ من قُریٰ سَمَرقَند. و بینهم و بین الأشاعرة اختلافٌ فی بعض المسائل کمسألة التّکوین و غیرِها، لکنّهم یوافقون الأشاعرةَ فیما خالفوا فیه المعتزلةُ.

  •  و کان أبوالحسن الأشعری تلمیذَ أبی‌علیّ الجَبائیّ من شیوخ المعتزلة، فقال الأشعری یومًا لأُستاذه الجبائیّ: ”ما تقول فی ثلاثةِ إخوَةٍ مات أحدُهم مُطیعًا و الآخرُ عاصیًا و الثالثُ صغیرًا؟“ فقال: ”إنّ الأوّل یثاب بالجنّة و الثّانی یُعاقَب بالنّار و الثالث لایُثاب و لایُعاقَب.“ قال الأشعریّ: ”فإن قال الثّالثُ: یا ربّ لِمَ أمَتَّنی صغیرًا و ما أبقیتَنی إلی أن أکبَرَ فأُومِن بک و أُطیعک فأدخُل الجنّةَ؟! ماذا یقول الرّبُّ؟“ فقال: ”یقول: إنّی کنتُ أعلم أنّک لو کَبُرتَ لعصیتَ فدخلتَ النّارَ، فکان الأصلحُ لک أن تموتَ صغیرًا.“ قال الأشعریّ: ”فإن قال الثّانی: یاربّ لِمَ لَمْ تَمُتنی صغیرًا لئلّا أعصِی فلا أدخُل النّارَ؟! فماذا یقول الرّبُّ؟“ فبُهِت الجبائیّ، و ترک الأشعریُّ مذهَبَه.

  •  نقَل هذه الحکایةَ سعدُالدین التّفتازانی فی شرحه علی العقائد النَّسَفِیَّة و نقلها السُّبُکی فی طبقات الشّافعیّة مع تغییرٍ فی الألفاظ.»1

    1. جنگ 20، ص 181.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

315
  • ابوالحسن الحِمّانیّ

  •  [رجوع شود به علیّ بن محمّد، المعروف بالشّریف.]

  • أبوالحسن السُّمَیْریّ

  •  [رجوع شود به علیّ‌ بن محمّد السُّمَیْریّ.]

  • أبو‌الحسن، المعروف بالسیّد الشّریف الرضی

  •  [رجوع شود به محمّد بن الحسین الموسوی.]

  • ابوالدّنیا

  •  [رجوع شود به عثمان بن خطّاب.]

  • أبوالعبّاس، أحمد بن عقدة

  •  [رجوع شود به أحمد بن عقدة.]

  • أبو‌العلاء المَعَری

  •  [رجوع شود به أحمد بن عبدالله بن سلیمان التّنوخی.]

  • أبوالقاسم

  •  [رجوع شود به الحسین بن روح النَّوبختی.]

  • أبوبکر خوارَزمی

  • وی از أکابر علمای شیعه در علم لغت و شعر و أدب و حسن قریحه بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 87:

  •  «و منهم الشّیخ أبوبکر الخوارزمی، شیخ الأدب و علّامة عصره فی علوم العرب،

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

316
  • محمّد بن العبّاس. قال السّیوطی فی الطّبقات:1

  •  قال الحاکم: ”کان واحد عصره فی حفظ اللّغة و الشّعر، و کانت قریحته تقصُر عن حفظه. استوطن نیسابور، و سمع من أبی‌علیّ، إسماعیل بن محمّد الصَّفّار و أقرانه.“

  •  و قال یاقوت: ”صاحب الأشعار و الرّسائل، و مولده و منشأه بخوارزم، و کان أصلُه من طبرستان فلقّب بالطَّبرَخرزمیّ، و خرج من وطنه فی حداثته، و طوّف2 البلاد، و لقی سیف‌الدّولة بن حمدان و خدمه، و ورد بخاری، و صحب الوزیر أباعلیّ البلغمی فلم یحمده و هجاه، ـ الخ.“

  • أبوبکر خوارزمی را که به جهت تشیّعش رافضی می‌گفته‌اند، از أرکان علم أدب و لغت به شمار می‌رود

  •  و قال ابن‌خلّکان: ”کان إمامًا فی اللّغة و الأنساب، أقام بالشّام مدّةً و سکن بنواحی حلب، و کان یشار إلیه فی عصره.“

  •  و قال الثّعالبی فی الیتیمة: ”نابغة الدّهر، و بحر الأدب، و علم النَّظم و النّثر، و عالم الظرف و الفضل، کان یجمع بین الفصاحة و البلاغة، و یحاضر بأخبار العرب و أیَّامها و دواوینها، و یدرس کتب اللّغة و النّحو و الشّعر، و یتکلّم بکلّ نادرة، و یأتی بکلّ فقرة و درّة، و یبلغ فی محاسن الأدب کلّ مبلغ، و یغلب علی کلّ محسن بحسن مشاهدته فی ملاحة عبارته و نعمة نغمته و براعة جده و حلاوة هزله، ـ الخ.“

  •  توفّی فی رمضان، سنة ثلاث و ثمانین و ثلاث‌مائة، و کان من شیوخ الشّیعة الّذین یسمّیهم النّاس رافضة، و لذا قال الشّیخ أبوبکر المذکور فی شعره:

  • بآمل مولدی و بنو جریر***فأخوالی و یحکِی المرءُ خالَه
  • فها أنا رافضـیٌّ عن تراث***و غیری رافضـیٌّ عن کلاله
  •  قال یاقوت فی معجم البلدان، فی لفظ آمل بعد نقله البیتین: ”کذب، لم یکن

    1. طبقات الحفّاظ.
    2. لسان العرب: «طوّف: أی اکثر الطواف

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

317
  • أبوجعفر ـ رحمه الله ـ‌ رافضیًّا، و إنّما حسده الحنابلة فَرَموه بذلک، فاغتنمها الخوارزمی و کان سَبَّابًا رافضیًّا مجاهرًا بذلک متبجّحًا به.“

  • رسالۀ ابوبکر خوارزمی به شیعیان نیشابور در مصائب وارده بر آنها در طول تاریخ

  •  قال الصفدیّ فی شرح الجهوریّة: و بالغ أبوبکر الخوارزمی فیما کتب به إلی جماعة الشّیعة بنیسابور لمّا قصَدهم والیها، محمّد بن إبراهیم، من جملة رسالة مُطَوَّلة، و قال فیها:

  •  ”قال أمیرالمؤمنین و یعسوب‌الدّین: «المحن إلی شیعتنا أسرع من الماء إلی الحدور.»1 هذه مقالة أُسّست علی المحن، و والد أهلها فی طالع الهزاهز و الفتن، فحبوة2 أهلها نغص، و قلوبهم حشوها غصص، و الأیّام علیهم متحاملة، و الدّنیا علیهم مایلة، و إذا کنّا شیعة أئمّتنا فی الفرائض و السنن و نتبّع [متبعی] آثارهم فی کلّ قبیح و حسن، [فینبغی أن نتبعَ آثارَهم فی المحن] غُصِبت سیّدتنا فاطمة میراثَ أبیها صلّی الله علیه یوم السّقیفة، و أُخِّر أمیرالمؤمنین علیه السّلام عن الخلافة، و سُمَّ الحسن علیه السّلام سرًّا، و قُتِل أخوه کرّم الله وجهه جهرًا، و صُلب زیدُ بن علیّ بالکناسة، و قُطع رأس یحیی بن زید بالمعرکة، و قُتل محمّد بن إبراهیم علی ید عیسی بن موسی العبّاسی، و مات موسی بن جعفر فی حبس هارون الرّشید، و سمّ علیّ بن موسی علی ید المأمون، و هُزم إدریس بفخّ حتّی وقَع إلی الأندلس فریدًا، و مات عیسی بن زید طریدًا شریدًا، و قُتل یحیی بن عبدالله بعد الأمان و الأیمان و بعد العهود و الضّمان؛ هذه غیُر فعل یعقوب بن اللّیث بعَلویّة طبرستان، و غیرُ قتل زید و الحسن علی أیدی آل‌سامانَ،

    1. . این حدیث شریف در مجامع روایی و کتب طراز اوّل شیعه به این عبارت یافت نشد، گرچه به معنا و مفادّ آن روایات بسیاری داریم؛ لیکن در برخی کتب غیر روایی ـ مثل شرح منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، ص 276؛ حیاة الامام المهدی، ص 149 ـ به همین لفظ آمده است. (محقّق)
    2. . خ ل: فحیاة.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

318
  • و غیر ما فعَله ابن‌السّاج بعلویّة المدینة، حمَلهم بلا غطاء و لا وطاء من الحجاز إلی سامرّاء؛ و هذه [بعد قتل] قتیبة بن مسلم الباهلی لابن عمر بن علیّ حین أخَذه بابویه و قد ستَر نفسه و واریٰ شخصَه یصانع حیاته و یدافع وفاته، و لا کما فعَله الحسین بن إسماعیل المُصعَبیّ بیحیی بن عمر بن الزّیدیّ خاصّة، و ما فعَله مزاحمُ بن خاقان بعلویّة الکوفة کافّة. و حسبکم أن لیس فی بیضة الإسلام بلدة لیس فیها لقتیلٍ طالبیٍّ تربة، تشارک فیهم الأُمویّ و العبّاسی، و أطبق علیهم العدنانیّ و القحطانی.“

  •  و قال:

  • و لیس حیٌّ من الأحیاء تعرِفه***من ذی یَمان و لا بَکر و لا مُـضَر
  • إلّا و هم شرکاءُ فی دمائهم***کما تشارک أیسارٌ علی جزر»1
  • أبوجعفر العَمرَوِی

  •  [رجوع شود به محمّد بن عثمان بن سعید العَمرَوِی.]

  • أبو‌حذیفة المعتزلیّ

  •  [رجوع شود به واصل بن عطاء.]

  • أبو‌حنیفة

  •  [رجوع شود به نُعمانُ بنُ أبی‌عبدالله محمّد بن منصور.]

  • أبو‌حنیفة

  •  [رجوع شود به نُعمان بن ثابت.]

    1. جنگ 24، ص 279.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

319
  • أبوذر

  • برای کلام حقّ، أبوذرّ در ربذة جان داد غریباً طریداً وحیداً فریداً

  •  [لأکون مع الصادقین، تیجانی] صفحة 129:

  •  «و کما یُؤوِّلون قولَه تعالی: ﴿وَٱلَّذِينَ يَكۡنِزُونَ ٱلذَّهَبَ وَٱلۡفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ ٱللَهِ فَبَشِّرۡهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٖ﴾،1 علی أنّها خاصّة فی أهل الکتاب.

  •  و قصَّةُ أبی‌ذرّ الغِفاریّ ـ رضی الله عنه ـ مع معاویة و عثمان بن عفّان و نفیه إلی الرَّبذة، من أجل ذلک مشهورة، إذ إنّه عاب علیهم کَنزَهُم الذَّهبَ و الفِضّةَ و کان یحتجّ بهذه الآیة علیهم؛ و لکن عثمان استشار کَعبَ الأحبار عنها، فقال له: بأنّها خاصّة بأهل الکتاب! فشتمه أبی‌ذرّ الغفاریّ و قال له: ”ثَکَلَتک اُمُّک یا ابن الیَهودیّة، أ وَ تُعَلِّمُنا دینَنا؟!“ فغضب لذلک عثمان و نفاه إلی الرَّبذَة، فمات هناک وحیدًا طریدًا لم تَجدْ ابنتُه حتّی مَن یُغَسّله و یکفّنه؛ فلا حول و لا قوّة إلّا بالله.»2

  • أبو‌رافِع

  •  [رجوع شود به محمّد بن عُبَیدالله.]

  • ابوطالب علیه السّلام

  • مطالبی از محمّد قزوینی دربارۀ ایمان حضرت ابوطالب

  •  آقای محمّد قزوینی در نامه‌ای که برای علی‌اصغر حکمت به عنوان تقریظ بر

    1. . سوره توبه (9) آیه 34.
    2. جنگ 20، ص 291.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

320
  • کتاب ایشان که دربارۀ ترجمه و شرح احوال جامی نوشته‌اند، مطالبی راجع به تعصّب جامی در عناد با حضرت ابوطالب و در طرد نمودن شیعه نگاشته‌اند که ما مختصری از آن را در اینجا می‌آوریم (این نامه در آخر کتاب جامی، تألیف علی‌اصغر حکمت از صفحۀ 395 تا 407 آورده شده است):

  •  «با آنکه بعد از حافظ می‌توان جامی را در خاتمۀ‌ شعرای بزرگ ایران محسوب داشت، علّت آنکه در بین ایرانیان محل و مقام خود را حائز نشده است و آن‌طور که باید زبانزد مردم نیست و دیوان کامل او تا به‌ حال طبع نشده است و مثنویّات هفت‌گانۀ او یک‌جا با هم طبع نشده است؛ تعصّب او در سُنّی‌گری و اشعار او در ذمّ حضرت ابوطالب علیه السّلام بوده است.

  •  در کتاب نفحات الأُنس با آنکه با استقصای کامل شرح احوال مشایخ عرفا و صوفیّه را نوشته است، مع‌ذلک از ذکر مشاهیر مشایخ عرفا ‌و صوفیّۀ‌ شیعه مانند سیّد نعمت‌الله کرمانی و شیخ آذری طوسی اسفرائنی و سیّد‌ محمّد نوربخش و پسرش شاه‌قاسم نوربخش و شیخ صفیّ‌الدّین اردبیلی و پسرش شیخ صدرالدّین اردبیلی و بسیاری دیگر از نظراءِ ایشان، به کلّی خودداری کرده است.

  •  جامی در سرتاسر کتاب خود از نظم و نثر هرجا موقعی می‌دید و بهانه‌ای به‌دست می‌آورد، از طعن و ذمّ و قدح در حقّ شیعه و تعبیر از آنها به عبارات مستهجن رافضی و روافض و رفضه کوتاهی نمی‌کرده است.

  •  جامی از یک‌ طرف ادّعای محبّت حضرت امیر و اهل بیت را می‌نماید و قصائدی در مدح آن حضرت دارد و نیز یکی دو قصیده در مدح حضرت امام حسین و حضرت علی بن موسی الرّضا علیهما ‌السّلام دارد؛ و از طرف دیگر در حقّ پدر همین حضرت امیر، ابوطالب بن عبدالمطّلب اشعار شنیع ذیل را ساخته است (سلسلة الذهب):

  • نسبت جان و دل چو باشد سُست***نسبت آب و گل چه سود درست
  • بود بوطالب، آن تهی ز طلب***مر نبی را عمّ و علی را أب

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

321
  • خویش نزدیک بود با ایشان***نسبت دین نیافت با خویشان
  • هیچ سودی نداشت آن نسبش***شد مقرّ در سقر چو بولهبش
  •  اینجاست که انسان نمی‌تواند از تعجّب خودداری نماید، و بی‌اختیار در صداقت جامی در ادّعای خلوص نسبت به حضرت امیر، تا درجه‌ای او را شکّ و ریب حاصل می‌شود.

  •  اسلام ابوطالب مورد اتّفاق و اجماع تمام شیعه و اکثر زیدیّه و جمع کثیری از اهل سنّت و جماعت و مخصوصاً معتزله مانند ابوالقاسم بلخی و ابوجعفر اسکافی و غیرهم می‌باشد.

  •  ابوالفداء که از اهل سنّت است در تاریخ خود، أبیات مشهور ذیل را از ابوطالب برای اثبات همین امر ذکر کرده، و بعضی از آن ابیات را نیز ابن‌هشام در قَطر النَّدی در باب تمیز، و سیوطی در شرح ألفیّۀ ابن‌مالک در افعال مدح و ذمّ ـ که آنها هر دو نیز از اهل سنّت و جماعت‌اند ـ برای اثبات بعضی مسائل نحویّه به استشهاد آورده‌اند؛ و آن ابیات این است:

  • و دَعَوْتَنی و علِمتُ أنَّک صادقٌ***و لقد صدَقتَ و کنتَ ثَمَّ أمینا
  • و لقد علِمتُ بأنَّ دینَ محمّدٍ***من خیر أدیان البریّة دینا
  • والله لن یَصِلوا إلیکَ بجمعهم***حتّی أُوَسَّدَ فی التُّراب دفینا
  •  و قصیدۀ لامیّۀ ابوطالب در مدح برادرزادۀ بزرگوار خود، حضرت رسول که در آن گوید:

  • و ما تَرْکُ قومٍ لا أبًا لَکَ سَیّدًا***یحوط الذّمار غیرَ ذربٍ مواکل
  • و أبیضَ یُستسقی الغَمامُ بوجهه***ثِمالُ الیتامی عصمة للأرامل
  • و نُسلِمه حتّی نُـصَرَّعَ حَولَه***و نَذهَل عن أبنائنا و الحلائل1
    1. . جهت اطّلاع بیشتر پیرامون این اشعار و ترجمه آن رجوع شود به امام شناسی، ج 13، ص 104. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

322
  •  نیز در کتب تواریخ و ادب بسیار معروف است.

  •  و ابن‌هشام در مغنی اللّبیب، در باب رُبَّ،‌ به بیت دوّم این ابیات استشهاد نموده؛ و در لسان‌العرب نیز در مادّۀ وَکَلَ و ثَمَلَ، به بیت دوّم و سوّم این ابیات استشهاد کرده است.

  •  ابوطالب در سنّ 8 سالگیِ رسول ‌الله که جدّش حضرت عبدالمطّلب وفات یافت، تکفّل امور او را نمود تا سال دهم از بعثت که ابوطالب در آن سال وفات کرد، یعنی 42 سال تمام از رسول الله حمایت کرد و از شرّ کفّار قریش محفوظ داشت. و اخیراً‌ که قریش عهدنامه نوشتند و در کعبه آویختند که به موجب آن با بنی‌‌هاشم معامله و داد و ستد و مزاوجت و مجالست و معاشرت ننمایند و حتّی سخن نگویند؛ حضرت ابوطالب، رسول الله و اقارب و اتباع او را به شعب ابوطالب برده و مدّت سه سال در کنف حمایت خود با تمام قُوا نگه‌داری نموده و دقیقه‌ای از دفاع آن حضرت کوتاهی نکرد. و اشعاری که ابوطالب در این خصوص گفته و جمیع این مطالب در عموم کتب تواریخ و سِیَر مذکور در السنۀ‌ جمهور، مذکور و مشهور است.

  •  حال بر فرض اینکه ابوطالب به زعم اهل سنّت به رسول الله ایمان نیاورده است، آیا باید او را با ابولهب مقارن و موازن دانست؟ و هر دو را چنان‌که جامی گفته در سَقَر جای داد؟

  •  چه ابولهب در تمام مدّت عمر از بزرگ‌ترین مستهزئین و آزارکنندگان رسول الله بوده و همیشه کثافات و نجاسات بر در خانۀ‌ آن حضرت می‌افکند و هر شخص یا قبیله را که آن حضرت به اسلام دعوت می‌نمود، ابولهب فریاد می‌زد که: ”سخن او را باور نکنید! این جوان برادرزادۀ من است و من او را بزرگ کرده‌ام! وی دیوانه است!“ و زن ابولهب، اُمّ‌جمیل، بنت‌حَرب، خواهر ابوسفیان معروف نیز در عداوت و ایذاء حضرت رسول کمتر از شوهر ملعون خود نبوده و همیشه بوته‌های خار می‌آورد و بر سر راه حضرت رسول می‌نهاد و به‌ همین مناسبت خداوند در

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

323
  • قرآن او را ﴿وَٱمۡرَأَتُهُۥ حَمَّالَةَ ٱلۡحَطَبِ﴾1 خوانده است؛ ولی چنان‌که گفتیم، حضرت ابوطالب 42 سال با تمام قوا از رسول خدا حمایت می‌کرد، و رسول خدا دربارۀ ابوطالب فرمود: ”ما نالت منّی قریشٌ شیئًا أکرهه حتّی مات أبوطالب.“2 و نیز فرموده: ”ما زالت قریشٌ کاعة‌ً3 عنّی حتّی مات عمّی أبوطالب.“4

  • [دشمنی سلاطین صفوی با جامی]

  •  و همین علل باعث شده است که سلاطین صفویّه با جامی به غایت، دشمن بوده‌اند؛ و شاه‌اسماعیل اوّل وقتی که در سنۀ 916 به جنگ محمّدخان شیبانی، پادشاه ازبک خراسان و ماوراءالنّهر به جانب خراسان حرکت نمود، قبل از وصول او به خراسان، پسر جامی از ترس اینکه شاه‌اسماعیل قبر پدر او را نبش نکند، عظام رمیمِ جامی را از قبر او در هرات بیرون آورده و در جای دیگر دفن نمود؛ و وقتی‌که قشون قزل‌باش به هرات رسیدند، قبر او را شکافتند و جسد او را در آنجا نیافته، آنچه چوب و غیره در آنجا یافتند سوختند. و هم‌چنین بنا بر مشهور، پس از تسخیر هرات شاه‌اسماعیل دستور داد که هرجا نام جامی در کتابی دیده شود، نقطۀ جیم را تراشیده بر بالای آن گذارند تا خامی خوانده شود.

  •  و باز به همین مناسبتِ شهرت جامی به تعصّب بوده که قاضی میرحسین میبدی که خود از اهل سنّت و شافعی بوده، ولی متعصّب نبوده، قطعۀ مشهور ذیل را در حقّ جامی گفته:

  • آن امام به‌حق ولیّ خدا***أسداللَه غالبش نامی
  • دو کس او را به جان بیازردند***یکی از أبلهی یکی5 خامی
    1. . سوره مسد (111) آیه 4.
    2. بحار الأنوار، ج 19، ص 17، با قدری اختلاف.
    3. . منتهی الأرب: «کائع: ترسنده از چیزی و بد دل شونده؛ کاعة جمع.»
    4. بحار الأنوار، ج 22، ص 530، با قدری اختلاف.
    5. . خ ل: یک از.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

324
  • هر دو را نام، عبدِ رحمـٰن است***آن یکی ملجم این یکی جامی»1و2
  • أبوعبدالله جَدَلِی از رؤسای شیعه

  •  [المراجعات] صفحة 104:

  •  «100. أبوعبدالله الجَدَلی: ذکره الذّهبی فی الکنی، و وضع علی عنوانه ”دت“ إشارة إلی أنّه من رجال [أبی] داود و التِّرمذِی فی صحیحهما، ثمّ وصفه بأنّه شیعیٌّ بغیضٌ، و نقل عن الجَوْزجانی القول بأنّه: ”کان صاحب رایة المختار...“، و ذکره ابن‌سعد فی طبقاته، فقال: ”کان شدید التشیّع و یزعُمون أنّه کان علی شرطة المختار، فوجّهه إلی عبدالله بن الزّبیر فی ثمان‌مائةٍ لیوقع بهم و یمنع محمّد بن الحنفیّة ممّا أراد به ابن‌الزّبیر، ـ إلخ.“ حیث کان ابن‌الزّبیر حصر ابن‌الحنفیّة و بنی‌هاشم و أحاطهم بالحطب، لیحرقهم، إذ کانوا قد امتنعوا عن بیعته؛ لکنّ أباعبدالله الجدلی أنقذهم من هذا الخطر، فجزاه الله عن أهل نبیّه خیرًا.

  •  و هذا آخر ما أردنا ذکرَهم فی هذه العجالة، و هم مائة بطل من رجال الشّیعة، کانوا حججَ السنّة و عیبةَ علوم الأمّة، بهم حفظت الآثار النبویّة، و علیهم مدار الصّحاح و السّنن و المسانید. ذکرناهم بأسمائهم، و جئنا بنصوص أهل السنّة علی تشیّعهم و الاحتجاجِ بهم، نزولًا فی ذلک علی حکمکم. و أظُنّ المعترضین سیعترفون بخطئهم فیما زعموه من أنّ أهل السنّة لا یحتجّون برجال الشّیعة. و سیعلمون أنّ المدار عندهم علی الصّدق و الأمانة بدون فرق بین السنّی و الشّیعی؛ و لو رُدّ حدیثُ

    1. . أقول: در الکِنیٰ و الألقاب، در ترجمه حال جامی، ج 2، ص 123 احتمال می‌دهد که جامی شیعه باشد و حکایتی از آقا میرمحمّد حسین خاتون‌آبادی نقل می‌کند که دلالت بر این امر دارد؛ فراجع.
    2. جنگ 17، ص 39.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

325
  • الشّیعة مطلقًا لذهبت جملة الآثار النبویّة ـ کما اعترف به الذّهبی فی ترجمة أبان بن تغلب من میزانه1 ـ و هذه مفسدة بیّنة. و أنتم ـ نصر الله بکم الحقّ ـ تعلَمون أنّ فی سلف الشّیعة ممّن یحتجّ أهلُ السنّة بهم غیر الّذی ذکَرناهم، و أنّهم أضعاف أضعاف تلک المائة عددًا و أعلیٰ منهم سندًا و أکثر حدیثًا و أغزر علمًا و أسبق زمنًا و أرسخ فی التشیّع قدمًا، ألا و هم رجال الشّیعة من الصّحابة ـ رضی الله عنهم أجمعین ـ و قد أوقفناکم علیٰ أسمائهم الکریمة فی آخر فصولنا المهمّة.2

  • [شیعیانی که در طفّ و فخّ و سایر وقایع تلف شده‌اند]

  •  و فی التّابعین ممّن یحتجّ بهم من أثبات الشّیعة، کلُّ ثقةٍ حافظ ضابط متقنٍ حجّةٌ؛ کالّذین استشهدوا فی سبیل‌الله نصرة لأمیرالمؤمنین أیّام الجمل الأصغر و الجمل الأکبر3 و صفّین و النّهروان، و فی الحجاز و الیمن حیث غار علیهما بسر بن أرطاة، و فی فتنة الحضرمیّ المرسل إلی البصرة من قِبَل معاویة، و کالّذین استشهدوا یوم الطفّ مع سیّد شباب أهل الجنّة، و الّذین استشهدوا مع حفیده الشّهید زید و غیره من أُباة الضّیم الثّائرین للّه من آل محمّد، و کالّذین قتِلوا صبرًا4 و نُفوا عن عقر دیارهم ظلمًا5، و الّذین أُخلدوا إلی التقیّة خوفًا و ضعفًا؛ کالأحنف بن قیس، و الأصبغ بن نباتة، و یحییٰ بن یعمر ـ أوّل من نقط الحروفَ ـ ، و الخلیل بن أحمد ـ مؤسّس علم اللّغة و

    1. المیزان، ذهبی، ج 1، ص 5.
    2. الفصول المهمّة، ص 179 ـ 190.
    3. الجمل الأصغر یوم هجوم طغاة الناکثین علی البصرة، راجع الأنساب الأشراف، بلاذری، ج 2، ص 228؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص 474؛ شرح نهج البلاغة، ابن‌أبی‌الحدید، ج 2، ص 481؛ مروج الذهب، ج 2، ص 358. و یوم الجمل الأکبر یوم حرب أمیرالمؤمنین علیه السّلام مع هذه الطغاة، راجع تاریخ الإسلام، ذهبی، ج 2، ص 149؛ العقد الفرید، ج 2، ص 280. (محقّق)
    4. کقتل حجر بن عدی و أصحابه. (محقّق)
    5. . کأبی‌ذر‌الغفاری، حیث نفاه عثمان إلی الربذة. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

326
  • العروض ـ ، و معاذ بن مسلم الهراء ـ واضع علم الصّرف ـ، و أمثالهم ممّن یستغرق تفصیلُهم المجلّدات الضّخمة.

  •  و دعْ عنک مَن تحامَل علیهم النّواصبُ بالقدح و الجرح فضعّفوهم و لم یحتجّوا بهم، و هناک مئات من أثبات الحفظة و أعلام الهُدیٰ من شیعة آل محمّد، أغفل أهلُ السنّة ذکرهم؛ لکن علماء الشّیعة أفردوا لذکرهم فهارسَ و معاجم تشتمل علی أحوالهم. و منها تعرف أیادیهم البیضاء فی خدمة الشّریعة الحنفیّة السّمحاء، و من وقف علی شئونهم یعلم أنّهم مثال الصّدق و الأمانة و الورع و الزّهد و العبادة و الإخلاص فی النّصح للّه تعالیٰ و لرسوله صلّی الله علیه و آله و سلّم و لکتابه عزّوجلّ و لأئمّة المسلمین و لعامّتهم، نفعنا الله ببرکاتهم و برکاتکم؛ إنّه أرحم الرّاحمین.»1و2

  • أبوعلیّ الطبرسی

  •  [رجوع شود به الفضل بن الحسن بن الفضل.]

  • أبوغَسّان

  •  [رجوع شود به مالک بن إسماعیل بن زیاد.]

  • أبومحمّد القمّی

  •  [رجوع شود به جعفر بن أحمد.]

  • أبومنصور الطبرسی

  •  [رجوع شود به الحسن بن ‌الفضل بن الحسن.]

    1. جنگ 20، ص 63.
    2. المراجعات، ص 116.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

327
  • أبو‌نصر فارابی، معلّم ثانی

  •  [رجوع شود به محمّد بن أحمد.]

  • أبو‌نُواس

  •  [رجوع شود به حسن بن هانی.]

  • أبوهُرَیرة

  • شیخ المَضیرة، أبوهُرَیرة، تألیف شیخ محمود أبوریّه، صفحة 21:

  •  [لأنّه (أبوهریرة) لیس من أبطال الحروب و لا عهدَ له بمیادین القتال و أنّه لم یُخلَق إلّا لیَخدِمَ و یُطعَم من أجر خدمته، تلقاءَ ذلک لم یجد مناصًا من أن یصبرَ علی مَضَض و أن یرتقب حتّی تسکُن غَمغمةُ الحرب بین النبیّ و أعدائه، و یریٰ لمن تکونُ الغلبةُ؛ شأنُه فی ذلک شأنُ غیره فی ذلک العهد ممّن علی شاکلته] و هم الذین کانوا یقولون فی أنفسهم: «دَعوهُ و قومَه، فإن غلبَهم دَخلنا فی دینه و إن غلبوه کفَونا شَرَّه».

  •  صفحة 23: «و ممّا أوردناه لک، یکون الجزم بِاسم صحیح یطلق علیه من ضروب التّخمین، فنکتفی بذکر کنیته الّتی اشتهر بها، و قد بیّن هو سببَها، فقال:

  •  کنت أُرْعیٰ غنم أهلی، و کانت لی هِرّةٌ صغیرةٌ، فکنت أضعها باللّیل فی شجرة و إذا کان النّهار ذهبت بها معی؛ فکنَّونی: أباهریرة.

  •  و لا ضَیرَ من تصدیق ما قاله، و یبدو أنّ هذه الهرّة قد ظلّت تُلازِمه و هو بالمدینة، فقد رآه النّبیّ و هو یحملها فی کُمّه؛ کما ذکر ذلک الفیروزآبادی فی قاموسه المحیط1

    1. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 43.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

328
  •  صفحة 34: «و لمّا اتّصل أبوهریرة بمعاویة و أصبح من دعاته ـ کما سنبیّنه لک فیما بعد ـ و أقبل علی أطعمته الفاخرة یَلتهِمها، و بخاصّة المضیرة‌1 الّتی کانت من أطایب أطعمة العرب الثّلاثة المشهورة، و الّتی کان أبوهریرة نَهِمًا فیها؛ أطلقوا علیه اسم شیخ المضیرة.»

  • ابوهُریره در خانه‌های مدینه دور می‌زد و گدایی می‌نمود

  •  صفحة 37: «لشخصیّة أبی‌هریرة نواحٍ کثیرة، منها نَهمه الشّدید للطّعام، و من أجل ذلک کان ـ کما علمت ـ یَتکفّف الأبواب و یستکفّ النّاس،2 و هذا النّهم کان له ـ و لا ریب ـ أثر بعیدٌ فی حیاته، و قد لازمته هذه الصّفة طول عمره، حتّی لقد جاءت الرّوایة الصّحیحة: أنّه لمّا نَشِب القتال فی صفّین بین علیّ رضی الله عنه و بین معاویة، کان یأکل علی مائدة معاویة الفاخرة، و یصلّی وراءَ علیّ، و إذا احتدم3 القتال لزم الجبل.»4و5

  • مضیره گوشتی است که با ماست یا بهتر از آن با شیر طبخ می‌کنند، و از ادویه‌جات معطّره بر آ‌ن می‌ریزند

  •  صفحة 38: «کان أبوهریرة یلقّب بشیخ المضیرة و هو صنفٌ من الطّعام، کان

    1. راجع ما قاله الثّعالبی و غیره فی هذه المضیرة. (شیخ المضیرة أبوهریرة)
    2. استکفّ: مدّ کفَّه للسؤال؛ و تکفّف الأبوابَ: إذا وقف بها سائلًا. (شیخ المضیرة أبوهریرة)
    3. أی: اشتدّ. (محقّق)
    4. شذرات الذّهب فی تاریخ مَن ذهب، لابن‌العماد الحنبلیّ، ج 1، ص 64، و قد ذکر هذا الخبر مؤرّخون کثیرون غیرُ ابن‌العماد، و ما یزال یدور علی الألسنة فی کلّ عصر و مصر. (شیخ المضیرة أبوهریرة)
    5. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 54.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

329
  • مشهورًا بین أطعمة معاویة الفاخرة.»1

  •  صفحة 38، پاورقی 2: «المضیرة لحمٌ یطبخ باللّبن و ربما خلط بالحلیب ـ و هو الأجود ـ ثمّ یضیفون إلیه من الأبزار ما یُوَفّر اللّذة فی طعمه، و له مریقةٌ یحمدون أکلها. قال الأستاذ الإمام محمّد عبده فی شرح مقامات بدیع الزّمان الهمذانی: ”ربما تکون لَبَنیّةُ بلاد الشّام هی المضیرة، و کانت من أطایب أطعمة معاویة حتّی ضربوا المثل بها.“»

  •  صفحة 38، پاورقی 5: أطایب أطعمة العرب الّتی ضرب بها المثل: مضیرة معاویة، و ثَرید غَسّان، و فالوذج ابن‌جُدعان. و کان ملوکُ غسّان یختصّون من بین ملوک العرب بالطیّبات، و لهم الثّرید الّتی أجمعت العرب علی أنّه لیست ثریدة أطیبَ منها. و کان عبدالله بن جُدعان من مُطعمی قریشٍ کهاشم بن عبد‌مناف، و هو أوّل من عمل الفالوذج للأضیاف، و فیه یقول اُمیّةُ بن أبی‌الصّلت:

  • له داعٍ بمکّة مُشمعلّ***و آخَرُ فوقَ دارته ینادی
  • إلی رُدُحٍ من الشیزیٰ ملاءٍ***لبابَ البُرّ یُلبَک بالشِّهاد2و3
  •  صفحة 43: «و قد ذکر المفضّل الضَبّیّ فی کتابه الفاخر:

  • أنّ أوّل من قال: ”اُنصُر أخاک ظالمًا أو مظلومًا“ جُندَب بن العَنبر بن عمرو بن تیم.

    1. همان، ص 55.
    2. . المشمعلّ: مبادرٌ مُسرِع؛ الرُّدُح (جمعُ الرَّداح): العظیم من کلّ شیء، و المقصود هنا الأقداح و الأجفان العظیمة؛ الشیزیٰ: خُشُب الجوز یُتّخَذ منه الأمشاط و القصاع و الجفان؛ یُلبَک: یُخلَط؛ الشّهاد: عسل النَّحل. (محقّق)
    3. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 55.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

330
  •  و أراد بذلک ظاهره، و هو ما اعتاده من حمیّة الجاهلیّة، و فی ذلک یقول شاعرهم:

  • إذا أنا لم أنْصُـرْ أخی و هو ظالم***علی القوم لم أنصرْ أخی و هو یُظْلَمُ1
  • مصادرۀ عمر، اموال ابوهریره را پس از ولایت بحرین

  •  صفحة 63: «و فی روایة أن عمَر قال: هل علمت من حین أنّی أستعملتُک علی البحرین و أنت بلا نعلین، ثمّ بلغنی أنّک ابتعتَ أفراسًا بألف دینار و ستّ‌مائة دینار؟ قال: کانت لنا أفراس تناتجت و عطایا تلاحقت.

  •  قال: قد حسبت لک رزقک و مئونتک، و هذا فضل؛ فأدِّه! قال: لیس لک ذلک.

  •  قال له عمر: بلی والله، و أُوَجِّع ظهرَک! ثمّ قام إلیه بالدِّرة فضربه حتّی أدماه، ثمّ قال له: أنت بها! قال: احتسبتُها عند الله.

  •  قال: ذلک لو أخذتَها من حلال و أدّیتها طائعًا. أ جئت من أقصیٰ حجر البحرین یُجبی النّاسُ لک؟! لا لِله و لا للمسلمین! ما رجعَت بک أُمیمةُ2 إلّا لرَعْیة الحُمُر.»3

  • کلٌّ مُیسَّرٌ لما خُلق له

  •  شیخ المضیرة، أبوهریرة، صفحة 66:

  •  «و قد صدق رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم حیث یقول: ”کلٌّ مُیسَّرٌ لما خُلق له.“»4

    1. همان، ص 59.
    2. أُمیمة هی أُمّ أبی‌هریرة؛ و الرّجع و الرّجیع: الرّوث؛ و المعنی: ما روّثت بک أُمّک لتکون والیًا و أمیرًا، و إنّما تغوَّطَت بک لتَرعَی الحمیر. (شیخ المضیرة أبوهریرة)
    3. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 80.
    4. همان، ص 83.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

331
  • عمَر، بزرگان از صحابه را به مأموریّت نمی‌فرستاد

  •  صفحة 67: «کان عمر ـ رضی ‌الله عنه ـ إذا بعث عاملًا له علی مدینة أو ولایة، کتَب مالَه لکَی ینظر ماذا سیصنع فی ولایته؛ فإذا زاد هذا المال بعدَ تولّیه، شاطَرَه ما یزیدُ عن ماله.

  •  و کان عمر لا یستعمل کِبار الصّحابة، و یستعمل رجلاً من أصحاب رسول الله، مثل: عمرو بن العاص، و معاویة بن أبی‌سفیان، و المغیرة بن شعبة؛ و یَدَع من هو أفضل منهم، مثل، علیّ و عثمان و طلحة و الزّبیر و عبدالرّحمٰن بن عوف و نظرائهم.

  •  و قیل له: ”ما لک! لا تُوَلّی الأکابر من أصحاب رسول الله؟“ فقال: ”أکره أن أُدَنِّسَهم بالعمل.“»1

  • سیرة حُذَیفة بن الیَمان

  •  صفحة 69: «حُذیفة بن الیَمان من نُجَباء الصّحابة، و صاحب سرّ النبیّ، الّذی أسرّ إلیه بأسماء المنافقین.2

  •  ولّاه عمر علی المدائن، و کتب له عهدًا قال فیه لأهل المدائن: ”إسمعوا له و أطیعوا و أعطوه ما سألکم!“ فخرج علی حمار موکّف، تحته زاده؛ فلمّا قدم المدائن استقبله أعاظم الدّهاقین (التّجار) و بیده رغیف و عرق من لحم. و لمّا قرأ علیهم عهده، قالوا:

    1. همان، ص 84.
    2. ناشده عمر: ”أ أنا من المنافقین؟“ فقال: ”لا! و لا أُزکّی أحدًا بعدک!“ و کان عمر یترقّبه عند موت أحد الصّحابة، فإذا رآه لا یشهد جنازته، عَرَف أنّه من المنافقین. مات سنة 36 هجری، و لم یُدرک وقعة الجمل، و قد قُتِل صفوانُ و سعیدٌ ابنا حذیفةَ بصفّین، و کانا قد بایعا علیًّا بوصیّة أبیهما إیّاهما. له فی الصّحیحیَن اثنی‌عشر حدیثًا. (شیخ المضیرة أبوهریرة)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

332
  • ”سل ما شئت!“ قال: ”طعامًا آکُله و علفَ حماری، هذا ما دمت فیکم من تبنٍ. فأقام ما شاء الله!“ ثمّ کتب إلیه عمر: ”أقدِم!“ فلمّا بلغه قدومُه کمَن له علی الطّریق، و کانت هذه عادته، فلمّا رآه علی الحال الّتی خرج علیها، أتاه فالتزمه و قال: ”أنت أخی و أنا أخوک.“»1و2

  • تحدیث ابوهریره از عبدالله بن سلام

  •  صفحة 80، پاورقی 1: «صفحة 296، مجلّد 2 من سیر أعلام النّبلاء الذّهبی: ”و عبدالله بن سلام هو أبوالحارث الإسرائیلی، أسلم بعد أن قَدِم النّبیّ المدینة و هو من أحبار الیهود، حدّث عنه أبوهریرة و أنس بن مالک و جماعة. اتّفقوا علی أنّه تُوُفّی سنة 43 هجری.“»3

  • ابوهریره با جعل روایات دروغین، ما را در مقابل علم و امّت‌ها سرافکنده می‌کند

  •  صفحة 81: «و إنّی کلّما ذکرت هذا الحدیث، یعترینی شیءٌ أشبه ما یکون بالخجل أو الخزی! إذ ماذا یقول العلماء ـ و بخاصّة علماء الجیولوجیا ـ الّذین انتهیٰ بحثهم العلمیّ إلی أنّ الأرض قد انقضی علی تکوینها آلاف الملایین من السّنین، ثمّ یأتی رسول المسلمین فیقول: إنّها خُلقت هی و ما علیها فی سبعة أیّام [من أیّام الدّنیا]؟! و ماذا یکون ظنّ هولاء العلماء فی مبلغ علمه علیه الصّلاة و السّلام؟! علی حین أنّه یقول بأنّه تَلقّیٰ علمه وحیًا عن الله، و أنّه لا ینطق عن الهویٰ.

    1. سیر أعلام النبلاء، ج 2، ص 361.
    2. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 88.
    3. همان، ص 98، تعلیقه.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

333
  •  و هکذا یُوَرِّطنا أبوهریرة فی المشاکل الّتی تفضحُنا عند الأُمم و لا نعرِف کیف نتخلّص منها!»1

  •  صفحة 81: «رویٰ ابن‌کثیر فی تفسیره [مجلّد 3، صفحة 561] عن أبی‌هریرة، أنّه قال:

  •  سمعت رسول الله یحکی عن موسی علی المنبر (أی سمعه کلّ الصّحابة) قال:

  •  ”وقَع فی نفس موسی: هل ینامُ الله عزّوجلّ؟ فأرسل الله تعالی إلیه ملکاً فأرِقَهُ2 ثلاثًا، و أعطاه قارورتَین ـ فی کلّ یدٍ قارورة ـ و أمره أن یحتفظ بهما، فجعَل ینام و تکاد یداه تلتقیان، ثمّ یستیقظ فیحبس أحدهما عن الأخری حتّی نام نَومةً، فاصطفقت یدُه فانکسرت القارورتان.“»3

  • کَعب‌الأحبار، مردِ مزوّر یهودی، ابوهریره را آلت دست کرده است

  •  صفحة 82: «و قد بلغ من دَهاء کعب‌الأحبار و استغلاله لسذاجة أبی‌هریرة و غفلتِه أن کان یلقّنه ما یرید بثَّه فی الدّین الإسلامیّ من خرافات و أساطیر؛ حتّی إذا رواها أبوهریرة، عاد هو فصدَّق أباهریرة لیؤکّد هذه الإسرائیلیّات، و لیُمکِّن لها فی عقول المسلمین کأنّ الخبر قد رواه أبوهریرة عن النّبی، و هو فی الحقیقة عن کعب‌الأحبار.»4

  •  صفحة 85: «و عن الزُّهری، قال: قال عمر: ”أقِلّوا الرّوایة عن رسول الله إلّا‌ فیما یُعمَل به.“5

    1. همان، ص 99.
    2. أی: مَنَعَه من النّوم. (محقّق)
    3. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 101.
    4. همان.
    5. اِرجع إلی الجزء الثّامن من البدایة و النهایة، و الجزء الثّانی من أعلام النّبلاء، تجدْ هذه الأخبار و غیرها مبسوطة هناک. (شیخ المضیرة أبوهریرة)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

334
  •  و قد قال الفقیه المحدّث، محمّد رشید رضا ـ رحمه الله ـ‌ فی ذلک: ”لو طال عمْرُ عمَرَ حتّی مات أبوهریرة، لما وصلت إلینا تلک الأحادیث الکثیرة الّتی منها 449 فی البخاری وحده.“»1

  •  صفحة 114، پاورقی 1: «استأذن أبوموسیٰ علیٰ عمرَ ثلاث مرّات، ثمّ رجع فقال له عمَر: ”لِم رجعتَ؟“ فقال: ”إنّ النبیّ قال:

  •  إذا استأذن أحدکم ثلاثًا و لم یأذن له، فلیرجع!

  •  فلم یصدّقه عمر، و قال له: ”إن لم تأت بمن یشهد معک علی هذا الحدیث، فسأوجّع ظهرک!“ فأتی له بمن سمع من النّبی هذا الحدیث.»2

  • [إذا سمعتم بالطّاعون بأرضٍ فلا تدخلوها!]

  •  [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 125:

  •  «فقد روَی البخاری عن اُسامة بن زید، أنّ رسول الله قال: ”إذا سمعتم بالطّاعون بأرضٍ فلا تدخلوها! و إذا وقع بأرضٍ و أنتم بها، فلا تخرجوا منها.“ و قد جاء هذا الحدیث کذلک عن عبدالرّحمن بن عوف.

  •  و لمّا سمع عمَر هذین الحدیثین و حدیث ”لا یورَدنَّ ممرِض علی مُصِحّ“3 ـ و هو ممّا رواه أبوهریرة [کذلک] ـ و کان قد خرج إلی الشّام و وجد الوباء؛ عاد بمن معه.»4و5

    1. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 105.
    2. همان، ص 129، تعلیقه.
    3. النّهایة: «المُمرِض: الّذی له إبلٌ مرضیٰ؛ فنهی أن یَسقِیَ إبلَه المُمرِض مع إبل المصحّ.» (محقّق)
    4. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 142.
    5. جنگ 20، ص 467 ـ 476.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

335
  • بسیاری از عامّه و اهل تسنّن چه از قدیم و چه از جدید، روایات ابوهریره را قبول ندارند

  •  صفحة 130: «روی محمّد بن الحسن ـ صاحب أبی‌حنیفة ـ عن أبی‌حنیفة أنّه قال: ”أُقلّد من کان من القضاة المفتین من الصّحابة، کأبی‌بکر و عمر و عثمان و علیّ و العَبادلة الثّلاثة، و لا أستجیزُ خلافَهم برأیی إلّا ثلاثة نفر: أنس بن مالک و أبوهریرة و سَمُرة.“ فقیل له فی ذلک، فقال: ”أمّا أنس، فاختلَط فی آخر عمره، و کان یُستفتیٰ فیُفتِی من عقله،‌ و أنا لا أقلّد عقلَه؛ و أمّا أبوهریرة، فکان یَروی کلَّ ما سمع، من غیر أن یتأمّلَ فی المعنی، و من غیر أن یعرِف النّاسخ من المنسوخ.“»1

  •  صفحة 132: «و من الّذین انتقدوا أحادیث أبی‌هریرة فی هذا العصر: السیّد محمّد رشید رضا و الدّکتور طه حسین و الدّکتور أحمد أمین و الدّکتور محمّد توفیق صدقی و غیرهم.»2

  •  صفحة 135، پاورقی 2: «و لکن من یجرَؤ علی تخریج أبی‌هریرة و هو محصَنٌ بقِلاع الصّحبة، و قد أوصدوا باب الجرح و التّعدیل دون الصّحابة جمیعًا؛ و فتحوه علی مصراعَیه لیدخل فیه النّاس کافّة.»3و4

  •  صفحة 136: «لمّا قدم العراق مع معاویة فی العام الّذی سمَّوه عامَ الجماعة ـ و هو فی الحقیقة عامُ الفُرقة ـ جَثا علی رُکبتیه فی مسجد الکوفة و جعل یضرب صلعَتَه مرارًا، یَلفِت الناس بذلک الیه، و یَلفِتُ کذلک معاویةَ و حاشیتَه؛ و حین اجتمعوا

    1. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 146.
    2. همان، ص 148.
    3. همان، ص 151، تعلیقه.
    4. جنگ 20، ص 476.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

336
  • علیه، أهابَ بهم: ”یا أهلَ العراق أ تزعُمون أنّی أکذِبُ علی رسول الله؟“ ـ الحدیث.»

  • ابوهریره قرآن را نمی‌دانست چون اُمّی بود، ولی بسیاری از صحابه که اُمّی بودند قرآن را می‌دانستند

  •  صفحة 186: «علی أنّه لم یکن من المهاجرین من یصفِق فی الأسواق إلّا القلیل، و حسبک أبوذر و المقداد و عمّار و رفقاء أبی‌هریرة‌ فی الصُّفَّة‌ و هم سبعون، کانوا کما وصفهم أبوهریرة‌.»1

  •  صفحة 192: «و إذا کان أبوهریرة‌ ـ کما نَعَتَ نفسَه ـ ذکیًّا فطنًا، قویَّ الذّاکرة،‌ واسعَ الحافظة‌، ضابطًا لکلّ ما یسمع، لا تُفلِت منه کلمة‌ٌ، و لاینِدُّ عنه لفظ، فلِمَ لم یحفَظ القرآنَ الکریم علی فَراغه و طول عمره؟! و قد حفِظه کثیر من الرّجال و کذلک بعض النّساء ـ و منهنّ أُمّ‌ورقة‌ بنت عبدالله بن الحارث الصحابیّة‌، و کان النّبیّ یسمّیها ”الشّهیدة“ ـ و لِمَ لم یتعلّم القراءة‌ و الکتابة‌ و یرضیٰ أن یکون أُمّیًّا؟!»2

  •  صفحة 197، پاورقی 1: «قسّموا الصّحابة‌ من حیث فضلهم إلی 12 درجة‌، فما وجدناه3 فی واحدةٍ منها:

  •  1. قدماء السابقین الّذین أسلموا بمکّة‌، 2. أصحاب دار النّدوة،‌ 3. مهاجرة‌ الحبشة‌، 4. أصحاب العَقَبَة‌ الأُولی، 5. أصحاب العقبة الثانیة، 6. أوّل المهاجرین الّذین وصلوا إلی النبیّ بقباء قبل أن یدخل المدینة، 7. أهل بدر، 8. المهاجرون بین بدرٍ و الحدیبیّة‌، 9. أهل بیعة‌ الرِّضوان، 10. من هاجر بین الحدیبیّة‌ و

    1. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 213.
    2. همان، ص 217.
    3. یعنی: أباهریرة. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

337
  • فتح مکّة،‌ 11. مُسْلِمَة‌ الفتح، 12. صبیان و أطفال رأو النبیّ یوم الفتح و حجّة‌ الوداع. (صفحة 69 و 70، مجلّد 1 من الرّوض الباسم، للوزیر الیمانیّ)

  •  و لعلّه بذلک یکون من طبقة‌ الصِّبیان.»

  • ابوهریره علاوه بر جعل روایت به نفع عثمان و معاویه، جعل روایت در تنقیص منزلت امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌کرد

  •  صفحة 206: «لم یکن ما قدم أبوهریرة‌ إلی أبی‌العاص عامّةً‌، و سائر بنی‌أُمیّة‌، و معاویة‌ خاصّة‌، جهادًا بسیفه أو بماله؛ و إنّما کان ـ کما قلنا ـ أحادیث ینشرها بین النّاس، یطعَن فیها علیٰ علیٍّ رضی الله عنه، و یخذّل بها أنصارَه، و یجعل النّاس یتبرّءون منه، ثمّ یَشید بفضل عثمان و معاویة!»1

  • عُبادة بن صامت در شام بر علیه معاویه قیام کرد، معاویه ابوهریره را واسطه نمود و او محکوم شد

  •  صفحة‌ 207: «و ممّا خدَم به أبوهریرة‌ معاویةَ‌، أنّه لمّا اشتدّ إنکار عُبادة‌ بن الصّامت علی معاویة‌ ـ کما علمت من قبل ـ أرسل معاویةُ‌ إلی أبی‌هریرة ـ و کان یومئذ بالشّام ـ و قال: ”ألا تمسک عنّا أخاک عبادة‌!“ فأتاه أبوهریرة‌ و قال له: ”یا عبادة، ما لک و معاویة! ذَرْهُ و ما حمَل!“ فقال له عبادة‌: ”لم تکن معنا إذ بایعنا رسولَ الله علی السَّمع و الطّاعة،‌ و الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر، و أن لا تأخُذنا فی الله لومةُ لائم!“ فسکت أبوهریرة‌ و تَخاذل.»2و3

    1. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 229.
    2. أعلام النبلاء‌ للذّهبیّ، ج 2، ص 4.
    3. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 230.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

338
  •  صفحة‌ 210: «و قد بلغ من شدّة‌ إخلاص أبی‌هریرة‌ لمعاویة، أنّه کان یتمنّی لو یکون من أبطال الحروب، فیغامر فی مواقع صفّین ضدَّ علیّ رضی الله عنه.

  •  فقد روی العتکی، قال: ”کان أبوهریرة‌ مع معاویة‌ فی صفّین، و کان یقول: لَأن أرمِیَ فیهم بسهمٍ ـ یعنی أهلَ العراق ـ أحبّ إلیّ من حُمرِ النَّعَم.“»1و2

  •  صفحة‌ 216: «و لا یدری ما قاله الرّسول صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”النّاس معادنُ، و أنزِلوا النّاس منازلَهم.“»3

  • احادیث مجعولۀ ابی‌هریره، مخالف قوانین عقل و علوم طبیعی و سنّتِ تکوین

  •  [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 220:

  •  «و أخرج الشّیخان عنه، عن رسول الله قال: ”خلَق الله آدمَ علی صورته، طولَه ستّون ذِراعًا!“ و زاد أحمد عن أبی‌هریرة‌: ”فی سبعة‌ أذرع عرضًا.“

  •  و هذا الحدیث هو نفس الفقرة‌ السّابعة‌ و العشرین، من الأصحاح الأوّل من سِفر التّکوین (العهد القدیم)، و إلیک نصّها: ”فخلق الله الإنسانَ علی صورة‌ الله، علی صورة‌ الله خلَقَه؛ ذکرًا و أُنثی خلقهم.“

  •  و فی مسلم، عن أبی‌هریرة‌ مرفوعًا: ”إذا قاتل أحدکم أخاه فلیَجتنب الوجهَ، و لا یَقُلْ: قبّح الله وجهَک و وجهَ من أشبه وجهَک! فإنّ الله خلق آدمَ علی صورته.“4 و

    1. قبول الأخبار و معرفة‌ الرّجال، لأبی القاسم البلخی، ص 59.
    2. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 234.
    3. همان، ص 243.
    4. . قابل ذکر است که این روایت و روایت‌هایی با این مضمون، در کتب معتبر شیعه نیز کثیراً نقل شده است، از جمله: الکافی، ج 1، ص 134؛ التوحید، شیخ صدوق، ص 152 و 153؛ عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، ج 1، ص 120؛ مرآة العقول، ج 2، ص 84؛ بحار الأنوار، ج 4، ص 11 ـ 14 و 320؛ ج 10، ص 176؛ ج 11، ص 121؛ ج 54، ص 103؛ ج 58، ص 33؛ ج 108، ص 47. لذا دأب و ممشای علما در این‌گونه روایات، ارائۀ تبیین و تفسیر صحیحی از آن است. جهت اطّلاع بر معنا و مراد این روایت رجوع شود به نور ملکوت قرآن، ج 1، ص 349 بشود.(محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

339
  • قد أخرجه البخاریّ فی الأدب المفرد، و رواه أحمد کذلک.»1

  •  صفحة 227، پاورقی 2: «من الأمراض الّتی عرفت بأنّ الذّباب یَنقُلها: التّیفوید، و الکولیرا، و الزّحاد، و الحُمَّی المعویة،‌ و الرَّمَد الصَّدیدی،ـ الخ.»2

  •  صفحة 230: «هذا مع ما فی النّسائیّ و غیره عنه، أنّ النبیّ قال: ”إنّ الله وَکّل بقبری ملائکتَه، یُبلّغونی عن أُمّتی السّلام.“

  •  و فی سنن أبی‌داود و غیره عنه، أنّه قال: ”أکثِروا من الصّلاة‌ علَیّ یومَ الجمعة‌ و لیلة‌ الجمعة؛‌ فإنّ صلاتکم معروضة‌ علَیّ.“ فقالوا: ”یا رسول الله، کیف تُعرَض صلاتنا علیک و قد أَرِمتَ؟!“ فقال: ”إنّ الله حرّم علی الأرض أن تأکل لحومَ الأنبیاء.“»3و4

  •  صفحة 237، پاورقی 1: «أخرج البخاری عن سعید بن جبیر، أنّه قال: قلت لابن‌عبّاس: ”سورة‌ التّوبة!“‌ قال: ”هی الفاضحة‌، ما زالت تَنزِل فیهم حتّی ظننّا أنّها لم تُبق أحدًا! و هی تسمّیٰ کذلک المُنقِّرةَ ـ لتنقیرها عن أسرار المنافقین ـ و المُخزیة‌َ و المُثیرة و الحافِرة و المُنَکِّلة‌، و المُدَمدِمَة‌ و المُقَشقِشة‌ و المبعثِرة‌ و المشرِّدة،‌ و تسمّیٰ سورة‌َ العذاب.“ (تفسیر الکشّاف، لجارالله الزَّمَخشری، مجلّد 2، صفحة 136)5

    1. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 247.
    2. همان، ص 253، تعلیقه.
    3. إقتضاء‌ الصّراط المستقیم، لابن‌تیمیّة، ص 190 و 191.
    4. شیخ المضیرة أبوهریرة، ص 257.
    5. همان، ص 264، تعلیقه.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

340
  • احادیث صحیحه از رسول الله، اثر واضح در قلب دارد، و شاهدی از کتاب خدا برای آنها است

  •  صفحة 246: «روی أحمد فی مسنده، عن أبی‌حمید و أبی‌أسید، أنّ رسول الله قال: ”إذا سمعتم الحدیثَ عنّی تَعرِفه قلوبُکم، و تَلینُ له أشعارُکم و أبشارکم، و تَرَون أنّه منکم قریبٌ؛ فأنا أولاکم به. و إذا سمعتم الحدیث عنّی تُنکِرُه قلوبکم و تنفَّرُ منه أشعارُکم و أبشارکم، و تَرَون أنّه منکم بعید؛ فأنا أبعَدُکم منه.“ إسناده جیّد.

  •  و ذکر الحافظ الذّهبی فی تذکرة‌ الحفّاظ فی ترجمة‌ أمیرالمؤمنین علیّ رضی الله عنه: ”حَدِّثوا النّاس بما یَعرِفون، و دَعوا ما یُنکِرون! أ تُحبّون أن یُکذَّبَ اللهُ و رسولُه؟!“ و هذا الأثر أخرجه البخاری.

  •  و قال ابن‌مسعود: ”إذا حدّثناکم بحدیثٍ، أتیناکم بتصدیقه من کتاب الله.“

  •  و قال الرّبیع بن خُثیم: ”إنّ للحدیث ضَوءًا کضوء النّهار تَعرِفُه، و ظلمةً‌ کظلمة‌ اللّیل تُنکِرُه.“»1و2

  • قال علیّ علیه السّلام: «إنّ أکذبَ النّاس علی رسول الله لأبوهریرة الدَّوسی!»

  •  صفحة 160: «قال أمیرالمؤمنین علیه السّلام3”ألا إنّ أکذب الناس ـ ‌أو قال:

    1. همان، ص 272.
    2. جنگ 24، ص 4.
    3. فی هذا المعنی أخبار متواترة عن أئمّة العترة الطّاهرة، و قد أرسل هذه الکلمة عن أمیرالمؤمنین علیه السّلام، بالخصوص إمام المعتزلة أبو‌جعفر الإسکافی، کما فی ص 360، من المجلّد الأوّل من شرح النّهج الحدیدی. (شیخ المضیرة أبوهریرة)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

341
  • أکذبُ الأحیاء ـ علی رسول الله صلّی الله علیه و آله لأبوهریرةُ الدَّوسی.“»

  •  صفحة 160: «قال [عمر] له: ”أکثرتَ یا أبا‌هریرة من الرّوایة! و أحرِ بک أن تکون کاذبًا‌ علی رسول الله صلّی الله علیه و آله!“ و قال له مرّة متغیّظًا: ”لتترکنّ الحدیث أو لأُلحقنّک بأرض دَوْس1 ـ أو بأرض القردة ـ.“»

  • فی موت أبی‌هریرة کان مروان أمامَ الجنازة، و صلّی علیه الولید

  •  صفحة 161: «و حین حمِل نعشُه کان مروان أمام الجنازة، و کان أبناء عثمان یحملون النّعش حتّی بلَغوا به البقیع، فصلّیٰ علیه الولید بن عتبة بن أبی‌سفیان، و نعاه إلی عمّه معاویة؛ فأمره أن یدفع إلی ورثته عشرة آلاف، و أن یحسن جوارهم.»

  •  صفحة 166: «أخرج الشّیخان بسندهما إلی أبی‌هریرة مرفوعًا، قال: ”دخلت امرأةٌ النّارَ فی هرّة ربَطتها فلم تطعَمها و لم تدَعْها تأکُل من خَشاش الأرض.“ـ ا ه‍ .

  •  و هذا الحدیث ممّا أنکرته عائشة علی أبی‌هریرة، فکان ممّا قالت له إذ بلغها: ”إنّ المؤمن أکرم علی الله من أن یعذّبه فی هرّة؛ فإذا حدّثتَ عن رسول الله فانظر کیف تحدِّث.“»

  •  صفحة 171: «و حدیثه بأنّه: ”لن یُدخِل أحدًا عملُه الجنّة!“ قال: قالوا: ”و لا أنت یا رسول الله؟“ قال: ”و لا أنا!“2

    1. لسان العرب: «قبیلة من الأزْد، منها أبوهریرة الدَّوسی
    2. . قابل ذکر است که روایاتی با این مضمون در کتب معتبر حدیث شیعه نیز نقل شده است، از جمله: الکافی، ج 2، ص 71؛ الأمالی، شیخ طوسی، ص 212؛ مرآة العقول، ج 8، ص 43؛ بحار الأنوار، ج 67، ص 385 و 389؛ ج 68، ص 146 و 228؛ وسائل الشّیعة، ج 1، ص 96؛ الوافی، ج 4، ص 295. لذا باید این روایات حمل بر معنای صحیح خود بشود، که همان اطمینان و وثوق به رحمت و فضل خدا است، در مقابل اتّکاء بر اعمال خود انسان؛ چنانچه در روایات فوق نیز به آن تصریح شده است. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

342
  •  یضرب بهذا الحدیث عرض الحائط، لمخالفته کتاب الله عزّوجلّ فی کثیر من آیاته، و حسبک منها: ﴿إِنَّ هَٰذَا كَانَ لَكُمۡ جَزَآءٗ وَكَانَ سَعۡيُكُم مَّشۡكُورًا﴾.1

  •  و حدیثه فی أنّه: ”ما بُعِث نبیّ إلّا و رَعَی الغنم.“ و هذا فی البعد إلی حدّ السّقوط.»

  • حیث اشتبهت مراسیل أبی‌هریرة بمسانیده، سقط الجمیع؛ عملًا‌ بالشّبهة المحصورة

  •  [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 177:

  •  «و مجمل القول فی هذا الفصل أنّ فی حدیث أبی‌هریرة مراسیل کثیرة لا یمکن الاحتجاج بها، و قد اشتبهت بمسانیده، إذ لم یفرق بینهما فی شیء؛ و هذا ما أوجب سقوطَ الجمیع عملًا بالقاعدة المقررّة فی الشّبهات المحصورة.»

  •  صفحة 177: «و حسبک منها، قوله: دخلتُ علی رقیّة بنت رسول الله صلّی الله علیه و آله، إمرأةِ عثمان، و بیدها مُشْط، فقالت:

  •  خرج رسول الله من عندی آنفًا رجّلتْ شعره، فقال لی: ”کیف تجدین أبا عبدالله؟ (یعنی عثمان)“ قلت: ”بخیرٍ!“ قال: ”أکرمیه! فإنّه من أشبه أصحابی بی خُلقًا.“

  •  أخرجه الحاکم،2 ثمّ قال: ”هذا حدیث صحیح الإسناد، واهی المتن؛ فإنّ‌ رقیّة ماتت سنة ثلاث من الهجرة عند فتح بدر، و أبوهریرة إنّما أسلم بعد فتح خیبر!“

  •  قلت: و أورده الذّهبی فی تلخیص المستدرک، ثمّ قال: ”صحیح، منکر المتن“ فإنّ‌ رقیّة ماتت وقت بدر، و‌ أبوهریرة أسلم وقت خیبر!»

    1. . سوره إنسان (76) آیه 22.
    2. . المستدرک، فی أحوال رقیّة، الجزء الرابع، ص 48.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

343
  • شواهد علمیّة تاریخیّة علی کذبِ و اختلاقِ‌ أبی‌هریرة فی أحادیثه

  •  صفحة 180: «و العجب من أصحاب الصّحاح یشحنون به مسانیدهم، لا یلتفتون إلی لوازمه الباطلة، و لا یأبَهون بما یکتنفه من دلائل الوضع و الاختلاق؛ و من تتبّع حدیث الصّحیحین، عجب من بساطة الشّیخین! و إلیک مثلًا‌ یلمسک هذه الحقیقة:

  •  أخرج مسلم فی باب فضائل أبی‌سفیان، من طریق عکرمةَ بن عمّار العجلیّ‌ الیمامی:

  •  إنّ المسلمین کانوا لا ینظرون إلی أبی‌سفیان و لا یقاعدونه، فقال للنبیّ صلّی الله علیه و آله: ”یا نبیّ الله، ثلاثٌ أعطِنیهنّ‌!“ قال: ”نعم!“ قال: ”عندی أحسن العرب و أجمله، أُمّ‌‌حبیبة، بنت أبی‌سفیان؛ أُزوّجُکَها.“ قال: ”نعم!“ قال: ”و معاویةُ، تجعَله کاتبًا بین یدیک.“ قال: ”نعم!“ قال: ”و تأمرَنی أن أُقاتل الکفّار، کما کنتُ أُقاتل المسلمین.“ قال: ”نعم!“ ـ الحدیث.

  •  اِقتصر علیه مسلمُ فی باب فضائل أبی‌سفیان، إذ لم یجد ـ و الحمد للّه ـ سواه؛ و هو باطلٌ بالإجماع. لأنّ أباسفیان إنّما دخل فی عداد المسلمین یوم فتح مکّة إجماعًا و قولًا واحدًا، و قبل الفتح کان عدوًّا للّه و لرسوله و محاربًا لهما؛ أمّا بنته أُمّ‌حبیبة ـ و اسمها رملة ـ فقد أسلمَت قبل الهجرة و حسن إسلامها، فکانت ممّن هاجر إلی الحبشة هَرَبًا من أبیها و قومها، و قد تزوجّها رسول الله صلّی الله علیه و آله و أبوها مُمعِنٌ فی الکفر مسترسلٌ فی محاربته للنبیّ، فلمّا بلغه أنّ النبیّ قد تزوّجها، قال: ”ذلک الفحل لا یُقدَعُ أنفُه!“1 و قدم بعد ذلک علی المدینة یرید أن یزید فی الهدنة، فدخل علی بنته أُمّ‌حبیبة، فلمّا أراد الجلوس علی فراشها، طوَتْه دونه فقال لها: ”رغبت به عنّی؟“ فقالت: ”نعم! هذا فراش رسول الله صلّی الله علیه و آله و أنت امرؤٌ نَجَسٌ مشرک.“ نصّ علی

    1. أی: لا یُضرَب أنفُه؛ و هذا مثلٌ یُضرَبُ لمَن لا سبیلَ إلی دَفعه. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

344
  • هذا کلّه أعلام الأُمّة و أثباتُها و هو ممّا لا ریب فیه، و من راجع کتب السّیَر و الأخبار، وقف علی أحوال أُمّ‌حبیبة فی کتب المعاجم و التّراجم علی التّفصیل.»

  • اختلاق أبی‌هریرة روایاتٍ تدنوه الإمارةَ الجائرة

  •  صفحة 183: «و لمّا أتیٰ العراق مع معاویة عامّ‌ الجماعة، و رأیٰ کثرة مستقبلیه من النّاس جثّا علی رکبتیه فی مسجد الکوفه، و جعل یضرب صلعته مرارًا یلفِت النّاسَ بذلک إلیه، و حین اجتمعوا علیه أهاب بهم: ”یا أهل العراق! أ تزعمون أنّی أُکذّب علی الله و علی رسوله فأُحرق نفسی بالنّار؟!“ إلی آخر ما استرسل فیه یومئذٍ من التّحامل علی الوصیّ تزلُّفًا إلی أعدائه فی کلام باطل.»1

  • جلُّ الصّحابة الکِبار و التّابعین و علمائهم، رفضوا روایات أبی‌هریرة و اتَّهموه

  •  صفحة 185: و بالجملة: «فإنّ إنکار الأجلّاء من الصّحابة و التّابعین، علیه، و اتّهامهم إیّاه، ممّا لا ریب فیه، [و] ما تورّع منهم عن ذلک أحدٌ حتّی مضوا لسبیلهم؛ و إنّما تورّع الجمهور ممّن جاء بعدهم إذ قرّروا القول بعدالة الصحابة أجمعین أکتعین أبصعین، و منعوا من النّظر فی شئونهم و جعلوا ذلک من الأصول المتتبّعة وجوبًا، فاعتقلوا العقول بهذا و سلموا العیون؛ و جعلوا علی القلوب أکِنّةً و علی الأسماع وَقْرًا، فإذا هم ﴿صُمُّۢ بُكۡمٌ عُمۡيٞ فَهُمۡ لَا يَرۡجِعُونَ﴾.2

  •  حاشا أئمّة أهل البیت علیهم السّلام! فإنّهم أنزلوا الصّحابة حیث أنزل الصّحابةُ

    1. نقَله عنه الإمام أبو‌جعفر الإسکافی، من طریق الأعمش، کما فی ص 359، من المجلّد الأوّل من شرح النّهج الحدیدی، طبع مصر. (شیخ المضیرة أبوهریرة)
    2. . سوره بقره (2) صدر آیه 18.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

345
  • أنفسهم، فرأیهم فی أبی‌هریرة لم یعدُ رأی علیّ و عمر و عثمان و عائشة، و تبعهم فی هذا شیعتهم کافّة ـ القدماء منهم و المتأخّرون من عهد أمیرالمؤمنین ـ إلی یومنا هذا.»

  • أبوجعفر الإسکافی: «أبوهریرة مدخولٌ عند شیوخنا، غیرُ مرضیّ الرّوایة»

  •  صفحة 185: «و لعلّ جلّ المعتزلة علی هذا الرّأی. قال الإمام أبو‌جعفر الإسکافی ما هذا نصّه:

  •  و أبوهریرة مدخول عند شیوخنا، غیرُ مرضیّ الرّوایة. (قال:) ضربه عمَر بالدّرة، و قال: ”قد أکثرتَ من الرّوایة! و أحرِ بک أن تکون کاذبًا علی رسول الله صلّی الله علیه و آله!“

  •  (قال:) و رویٰ سفیان الثَّوری عن منصور، عن إبراهیم التَّیمی قال: ”کانوا لا یأخذون عن أبی‌هریرة إلّا ما کان مِن ذکر جنّةٍ‌ أو نارٍ.“ (قال:) و رویٰ أبو‌أُسامة عن الأعمش، قال: ”کان إبراهیم صحیح الحدیث، فکنت إذا سمعت الحدیث أتیته فعرضته علیه. فأتیته یومًا‌ بأحادیث من أحادیث أبی‌صالح عن أبی‌هریرة، فقال: دَعْنی من أبی‌هریرة! أنّهم کانوا یترکون کثیرًا من حدیثه.“

  •  (قال:) و قد رُوی عن علیّ‌ [علیه السّلام] أنّه قال: ”إنّ أکذب النّاس ـ أو قال: أکذَبُ الأحیاء ـ علی رسول الله صلّی الله علیه و آله لأبوهریرةُ الدّوسی.“

  •  (قال:) و رویٰ أبو‌یوسف أنّه قال: ”قلتُ لأبی‌حنیفة: یجیء الخبر عن رسول الله صلّی الله علیه و آله یخالف قیاسَنا، فما نصنع به؟ قال: إذا جاءت [به] الرّواة الثّقات، عملنا به و ترکنا الرّأی. فقلتُ: ما تقول فی [روایة] أبی‌بکر و عمر؟ فقال: ناهیک بهما. قلت: و علیّ‌ و عثمان؟ قال: کذلک. فلمّا رآنی أعدّ الصّحابة، قال: و الصّحابة کلّهم عدولٌ ماعدا رجالًا؛ ثمّ‌ عدّ‌ منهم أبا‌هریرة و أنَس بن مالک.“»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

346
  • [قال علیّ علیه السّلام: «لأُخالفنّ أبا‌هریرة»]

  •  صفحة 188: «و منها: «أنّه بلَغ علیًّا: ”إنّ أبا‌هریرة یَبتدِئ بمیامینه.“ فقال1: ”لأُخالفنّ أبا‌هریرة.“»2

  •  صفحة 204: «[أبوهریرة]: ”... و کنتُ أعلمَ النّاس بحدیثه! و قد والله سبقنی قوم بصحبته، فکانوا یعرفون لزومی له، فیسألوننی عن حدیثه؛ منهم عمَر و عثمان و علیّ و طلحة و الزّبیر.“ ـ إلی آخر کلامه.

  •  قلت: لعلّ أُولی الألباب یعجَبون من جرأة‌ أبی‌هریرة علی التّحدیث بمثل هذا.

  • و أیمُ الله! لا ینقضی عجبی من البخاری و مسلم و أحمد و غیرهم، کیف ینقادون انقیادَ الأکمَه الأبلَه إلی ما یشاء أبوهریرة!

  •  [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 205: «و إنّی و أیم الله! لا ینقضی عجبی من البخاریّ و مسلم و أحمد و أمثالهم، ممّن یرجعون إلی عقل أصیل و رأیٍ جمیع، ثمّ‌ ینقادون انقیاد الأکمه الأبله إلی ما یشاء أبوهریرة و أمثاله! فهل فی إمکانهم أن یعلموا متی سأله علیّ و عمر و عثمان و طلحة و الزّبیر و غیرهم من أهل السّوابق؟! و هل کان سؤالهم إیّاه فی الیقظة أو فی النّوم أو فی عالم الخیال؟ و أیّ حدیث سألوه عنه؟ و مَن رویٰ هذا عنهم غیر أبی‌هریرة؟ و أیّ رجل مِن أهل المعاجم و التّراجم أو مِن

    1. العهدة فی هذه الروایة علَی ابن‌قتیبة فی ص 27، من تأویل مختلف الحدیث (شیخ المضیرة أبوهریرة).*
      * قابل ذکر است که ابن‌قتیبه در کتاب مذکور این روایت را جعلی می‌شمرد، درحالی‌که مرحوم سیّد شرف‌الدّین صحّت روایت را بر عهدۀ ابن‌قتیبه قرار داده است. لذا برخی استناد سیّد شرف‌الدّین به این‌گونه روایات را نقد نموده‌اند. (محقّق)
    2. جنگ 22، ص 252 ـ 256.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

347
  • غیرهم عدّ واحدًا من هؤلاء فی زمرة من رویٰ عن أبی‌هریرة، و لو حدیثًا‌ واحدًا‌؟1 و متیٰ کان هؤلاء یأبهون بحدیثه؟ فإنّا ما عهدناه یحدث فی مجالسهم، و ما کان لیجرأ علی الحدیث بحضورهم، و کانوا یرذّلونه و یکذّبونه، کما سمعته مفصّلًا.»

  • شیخ المَضیرة: «اللَهمّ ارزقنی ضِرْسًا طَحونًا و معدةً هَضومًا و دُبُرًا نثورًا!»

  •  صفحة 207: «و عن ربیع الأبرار للزمخشریّ، قال: کان أبوهریرة یقول: ”اَللهمّ‌ ارزقنی ضِرْسًا طَحونًا و معدة هضومًا2 و دُبرًا نثورًا‌!“

  •  و عن ربیع الأبرار أیضًا،3 قال:

  •  و کان یعجبه (یعنی أبا‌هریرة) المَضیرة جدًّا فیأکلها مع معاویة، و إذا حضرت الصّلاة صلّی خلف علیّ؛ فإذا قیل له، قال: ”مضیرة معاویة أدْسَم، و الصّلاة خلف علیّ‌ أفضَل.“ فکان یقال له شیخ المضیرة4... .»

    1. . قد أحصَی الحاکم فی ترجمة أبی‌هریرة، مَن روی عنه من الصّحابة، فکانوا ثمانیة و عشرین رجلًا‌ لیس فیهم علیّ و لا عمر و لا عثمان و لا طلحة و لا الزبیر، أمّا غیرهم من الصّحابة فإنّما روَوا عنه أُمورًا تتعلّق بالجنّة و النّار أو بالأخلاق و الحضّ‌ علی العلم دون الأحکام التکلیفیّة. (شیخ المضیرة أبو‌هریرة)
    2. بزِنة فَعول، یستوی فیها المؤنّث و المذکّر، کرَغوث؛ نقله عن ربیع الأبرار جماعة من الأثبات کالشّیخ القمّی فی أحوال أبی‌هریرة من کتاب الکِنیٰ و الألقاب. (شیخ المضیرة أبو‌هریرة)
    3. کما فی أحوال أبی‌هریرة من الکنیٰ و الألقاب للمعاصر القمّی. (شیخ المضیرة أبو‌هریرة)
    4. المَضیرة: هی مُرَیقة تُطبَخ باللّبن؛ المضیر: أی الحامض. و یظهر من هذه الحکایة و غیرها أنّه کان ممّن حضر وقعة صفّین، و أنّه کان یصانع الفئتین شأن المتلوّن ذی الوجهین و اللّسانین، یرید بهذا أن لا یقطع علی نفسه خطّ الرجعة إلی الفئة المنتصرة، و قد رأینا بین سوریا و العراق علی مقربة من صفّین مقامًا‌ مشادًا یُدعیٰ مقام أبی‌هریرة، و حدّثنی غیر واحد: ”أنّ أباهریرة کان فی بعض أیّام صفّین یصلّی فی جماعة علیّ، و یأکُل فی جماعة معاویة، فإذا حَمِیَ الوطیسُ لحِق الجبل؛ فإذا سُئل، قال: علیّ أعلم، و معاویة أدسم، و الجبل أسلم.“ (شیخ المضیرة أبو‌هریرة)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

348
  •  صفحة 211: «و روی عنه أیضًا‌:

  • إنّ رجلًا‌ سأل النبیّ صلّی الله علیه و آله: ”بما تأمرنی أن أتّجر؟“ قال صلّی الله علیه و آله: ”علیک بالبَزّ؛1 فإنّ صاحب البزّ یعجبه أن یکون النّاس بخیر و فی جدة.“»

  •  صفحة 212: «الکلمة الأُولی یشترک فیها أبوهریرة و الرّحال بن عُنفُوَة و الفرات بن حیّان، و ذلک أنّهم خرجوا ذات یوم من مجلسه الشّریف، فقال صلّی الله علیه و آله مشیرًا إلیهم: ”لَضِرسُ أحدکم فی النّار أعظم من أُحدٍ، و إنّ‌ معه لَقفا غادر.“ ـ ا ه‍ .»

  • أبوهریرة تبوّء من مقعدة، و سَمُرة أسرف الإسراف الفظیع فی دماء المسلمین

  •  صفحة 217: «و حسبک من أبی‌هریرة ما تبوّأه من مقعدة؛ و یکفیک من سَمُرة إسرافُه الفظیع فی دِماء المسلمین یقیمون الصّلاة و یؤتون الزّکاة، و بیعُه الخمر علانیةً، و مضارّتُه للأنصاری، و تمرّده علی ما دعاه النبیّ صلّی الله علیه و آله یومئذٍ إلیه من الصّلح، و زهدُه فی الجنّة علیٰ وجه یستفاد منه عدم إیمانه و شجّه رأس ناقة النّبیّ استخفافًا و امتهانًا إلی غیر ذلک من بوَائقه.»2و3

  • کلام ابو‌الزّعیزعة کاتب مروان، در قوّت حافظۀ ابوهریره مدسوس است

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 427:

  •  «و یذکر لنا أبوالزّعیزعة، کاتب مروان، ما یثبت إتقانه و حفظه، فیقول:

  • دعا مروان أباهریرة فجعل یسأله، و أجلسنی خلفَ السَّریر، و جعلت أکتب

    1. لسان العرب: «البَزّ: الثّیاب.» (محقّق)
    2. أی: المصیبة و الدّاهیة. (محقّق)
    3. جنگ 22، ص 250 ـ 260.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

349
  • عنه، حتّی إذا کان رأس الحول، دعا به فأقعده من وراء الحجاب، فجعل یسأله عن ذلک الکتاب؛ فما زاد و لا نقص و لا قدّم و لا أخّر.

  •  و قد شهد له بذلک الصّحابةُ و التّابعون و أهل العلم من بعدهم.»

  • مقدار روایت ابوهریره از مسند احمد حنبل، و مسند بقیّ بن مخلّد، و صحیحَین مسلم و بخاری

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 430:

  •  «أبوهریرة أکثر الصّحابة حدیثًا عن رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، و لن نستغرب هذا بعد أن عرفنا ملازمتَه لرسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، و جرأته فی السّؤال، و حُبَّه للعلم، و مذاکرته حدیث الرّسول الکریم فی کلِّ فرصةٍ تسنح له.

  •  رویٰ له الإمام أحمد بن حنبل فی مسنده 3848 حدیثًا، و فیها مکرّر کثیر باللّفظ و المعنی و یصفو له بعد حذف المکرّر خیر کثیر.

  •  و روی له الإمام بقیّ بن مخلّد (201 ـ 276 ه‍) فی مسنده خمسة‌ آلاف حدیث و ثلاث‌مائة و أربعة و سبعین (5374) حدیثًا، و له فی الصّحیحَین ثلاث‌مائة و خمسة و عشرون (325) حدیثًا، و انفرد البخاری أیضًا بثلاثة و تسعین (93) حدیثًا، و مسلم بتسع و ثمانین و مائة (189) حدیث.»1

    1. . اُنظر البارع الفصیح فی شرح الجامع الصّحیح، مخطوط، دار الکتب المصریّة، ص 9 ب، عن مسند الإمام بقیّ بن مخلّد. و فی تاریخ الإسلام، ج 2، ص 344، عدد أحادیثه 5370 حدیثًا؛ و انظر شذرات الذَّهب، ج 1، ص 63. و فی سیَر أعلام النّبلاء: المتّفق فی البخاری و مسلم منها 3260 حدیثًا، و انفرد البخاری بثلاثة و تسعین، و مسلم بثمانیة و تسعین؛ و انظر الفصل فی الملل و الأهواء و النّحل، لابن‌حزم، ج 4، ص 138. (السنّة قبل التّدوین)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

350
  • کلام عمر و کعب‌الأحبار و شافعی دربارۀ روایات وارده از ابوهریره

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 431:

  •  «و کان عمرُ بن الخطّاب ـ رضی الله عنه ـ قد نهیٰ أباهریرة عن الإکثار عن رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم کما نهیٰ غیره، لأنّ سیاسة عمر و بعض الصّحابة الإقلالُ من روایة الحدیث؛ لأنَّ الإکثار مظنّة الخطأ، و فیه شغل النّاس بالحدیث عن القرآن. و مع‌هذا فقد سمح عمر ـ رضی الله عنه ـ لأبی‌هریرة بالتّحدیث بعد أن عرَف ورعَه و تقواه. قال أبوهریرة:

  •  بلغ عمرَ حدیثی، فأرسل إلیّ فقال: ”کنتَ معنا یومَ کنّا مع رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فی بیت فلان؟“ قلتُ: نعم، و قد علمت لأیّ شیء سألتنی. قال: ”و لِم سألتُک؟“ قلت: إنّ رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قال یومئذٍ: ”من کذب علیّ متعمِّدًا، فلیتبوّأ مقعده من النّار.“ قال: ”أما لا، فاذهب فحدّث!“1

  •  وهذا السَّماح توثیق لأبی‌هریرة من أمیر المؤمنین.»

  •  صفحة 433: «[قال طلحة بن عبید‌الله: ”لا نشکّ أنّه سمع ما لم نسمع.“]2 قال کعب‌الأحبار: ”ما رأیت أحدًا لم یقرأ التّوراة أعلم بما فیها من‌ أبی‌هریرة.“3

    1. . سیَر أعلام النّبلاء، ج2، ص 434، إلّا أنّ فی سنده «یحیی بن عبیدالله» اختلف فیه، انظر میزان الإعتدال، ج 3، ص 297؛ و لکنّه ثابت من طریق آخر. (السنّة قبل التّدوین)
    2. سیَر أعلام النّبلاء، ج 2، ص 436، رواه عن طلیحة. و التّصحیح من الإصابة، ج 7، ص 204؛ و تهذیب التّهذیب، ج 12، ص 266؛ و تاریخ الإسلام، ج 3، ص 336. و طلحة هذا صحابی جلیل ـ رضی الله عنه ـ توفّی رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم و هو راضٍ عنه. (السنّة قبل التّدوین)
    3. الإصابة، ج 7، ص 205؛ و سیَر أعلام النُّبلاء، ج 2، ص 432.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

351
  •  قال الإمام الشّافعی: ”أبوهریرة أحفظ مَن رویٰ الحدیث فی دهره.“»

  • نَظّام از متقدّمین، و جولد تسیهر و شبرنجر و سیّد عبدالحسین سیّد شرف‌الدّین عاملی، ابوهریره را خائن و کذّاب می‌دانند

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 436:

  •  «و لکن بعض الباحثین لم یسُرّهم أن یروا أباهریرة فی هذه المکانة السّامیة و المنزلة الرّفیعة، فدفعَتْهم میولُهم و أهواؤهم إلی أن یُصوِّروه صورةً تخالف الحقیقة الّتی عرفناها؛ فرأوا فی صحبته للرّسول الکریم صلّی الله علیه (و آله) و سلّم غایات خاصَّة لأبی‌هریرة: لیشبع بطنه و یروی نهمه؛ و صوَّروا أمانته خیانةً، و کرمه ریاءً، و حفظه تدجیلًا، و حدیثه الطَّیّب الکثیر کذبًا علی رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم و بهتانًا؛ و رأوا فی فقره مطعنًا و عارًا، و فی تواضعه ذلًّا، و فی مرحه هذرًا؛ و صوّروا أمره بالمعروف و نهیه عن المنکر لونًا من الاحتیال لخداع العامّة؛ و رأوا فی اعتزاله الفتن تحزُّبًا و فی قوله الحقِّ انحیازًا؛ و اعتبروه صنیعة الأُمویِّین الّذین طووه تحت جناحهم، فکان أداتهم الدّاعیة لمآربهم السّیاسیّة؛ فهو فی نظرهم من الکاذبین الواضعین للأحادیث علی رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم افتراءً و زورًا.

  •  هکذا رآه بعض أهل الأهواء قدیمًا کالنظّام و المریسی و البلخی، و تابعهم فی هذا العصر بعض المستشرقین أمثال جولد تسیهر1 و شبرنجر،2 و أغرب من هذا أن یطعن فیه و فی السنَّة بعض من ینسب إلی العلم، فقد عثرتُ علی کتاب تحت عنوان

    1. . Goldziher.
    2. . Sprenger.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

352
  • أبوهریرة، ألّفه عبدالحسین شرف‌الدّین العاملی، و افتریٰ فیه علیٰ أبی‌هریرة افتراءاتٍ یندیٰ1 لها جَبینُ العلم، تخُزّ2 ضمیر العلماء، و تجرح الحقّ، و لا تلتقی معه حتّی انتهیٰ إلی تکفیر أبی‌هریرة؛ و قد حمله علی هذا عاملان: أوّلهما هواه، و ثانیهما تأویلاته الّتی لا تتمشّی مع الحقّ، و لا توافق التّاریخ.»

  • شرف‌الدّین عاملی و شیخ‌محمود أبورَیّة مصری، ابوهریره را کاملاً استیضاح می‌نمایند

  •  [السنّة قبل التّدوین، صفحة 436]:

  •  «و قد استقی من هذا الکتاب أیضًا محمود أبورَیّة، صاحب کتاب أضواءٌ علی السّنّة المحمّدیّة، فکان أشدَّ علی أبی‌هریرة من أستاذه و أکثر مجانبةً للصّواب، کما أنّ الأستاذ أحمد أمین کشف عن جانب من سیرة أبی‌هریرة دون أن یکشِفَ عن الجوانب الأُخری فلم تکن صورته عنده مطابقة للحقیقة التاریخیّة.

  •  و من الصّعب أن أُفنِّدَ3 جمیع الشّبهات الّتی أخذها بعضهم علی أبی‌هریرة فی هذا الکتاب، لأنّها تحتاج إلی کتاب ینفرد بها،4 لذلک أردّ هنا ردًّا مجملًا علی أهمّ الشّبهات الّتی أثاروها حوله. و لولا مکانة أبی‌هریرة و نقله جانبًا عظیمًا من السنّة، لترَکتُ الردَّ علی هذه الشّبهة؛ و لکنِّی رأیت من الواجب أن أُبیِّن الحقَّ لأنّ الطَّعن فیه طعن صریح فی جمیع مرویّاته، و ترک لجانب لا یستهان به من السنّة.»

    1. أی: یَعرَقُ. (محقّق)
    2. لسان العرب: «الخزّ: الطّعن بالحراب.» (محقّق)
    3. أی: أُضَعِّف. (محقّق)
    4. . فنَّدتُ ما أثاره هؤلاء فی کتاب تحت عنوان أبوهریرة، راویة الإسلام. (السنّة قبل التّدوین)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

353
  • ابوهریره در وقت دفن امام حسن علیه السّلام به مروان بن حکم پرخاش می‌نماید

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 439:

  •  «هل تشیَّع أبوهریرة للأُمویِّین؟

  •  و ممّا اتُّهم به أبوهریرة أنّه تشیَّع للأمویّین و والاهم، و وضَع الحدیث علی الرّسول صلّی الله علیه (و آله) و سلّم ضدَّ خصومهم و تأییدًا لسیاستهم.1

  •  و یظهر بطلان هذه الشّبهة إذا علمنا أنّه لا دلیل علی تشیّع أبی‌هریرة للأمویّین، بل ثبتت معارضته لهم فی کثیر من تصرّفاتهم، و لم یکن دائمًا علی صلة حسنة بمعاویة، و إذا کان معاویة قد جعله علی المدینة فقد کان یعوله کلّما غضب علیه، و یولِّی مروان بن الحکم مکانه. کما أنّ أباهریرة لم یکن یکره علیًّا و أهله إرضاءً للأمویّین، بل کان محبًّا لأهل البیت؛ و من هذا ما رواه ابن‌کثیر ممّا دار بین مروان بن الحکم و أبی‌هریرة حین أراد المسلمون دفن الحسن مع النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، فکان ممّا قاله لمروان: ”و‌الله ما أنت بِوالٍ، و إنّ الوالی لغیرک؛ فدعه، و لکنّک تدخل فیما لا یعنیک، إنّما ترید بهذا إرضاء من هو غائب عنک (یعنی معاویة).“2

  •  و کذلک نری أباهریرة ینکر علی مروان فی مواضع عدّة، فقد أنکر علیه عندما رأیٰ فی داره تصاویر، فقال له:

  •  سمِعت رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم یقول: ”یقول الله عزّوجلّ:

    1. اُنظر أبوهریرة، لعبدالحسین، ص 26 ـ 31 و ما بعدها؛ و انظر أضواء علی السنّة المحمّدیّة، ص 185 ـ 190. (السنّة قبل التّدوین)
    2. البدایة و النّهایة، ج 8، ص 108. (السنّة قبل التّدوین)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

354
  • و من أظلم ممّن ذهب یخلُق خلقًا کخلقی؟! فلیخلُقوا ذرة!.“1

  •  کما أنکر علیه حین أبطأ بالجمعة، فقام إلیه قائلًا: ”أتظَلُّ عند ابنة فلان تروِّحک بالمراوح و تسقیک الماء البارد، و أبناء المهاجرین و الأنصار یُصهرون من الحرّ؟! لقد هممت أن أفعلَ و أفعلُ“ ثمّ قال: ”اسمعوا من أمیرکم!“2»

  • بنی‌‌أمیّه، ابوهریره را استعباد کرده بودند؛ وی چشم و گوش و دل و جوارح خود را در راه رضای آنان صرف می‌نمود

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 440:

  •  «و کان یجدر بمن اتَّهم أباهریرة بالتشیّع للأمویّین، أن یتّهمه بالتشیّع لأهل البیت، لما رویٰ عن رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فی مناقبهم و مدحهم ممّا ورد فی صحاح السنّة؛3 فهذا أولیٰ لهم من أن یتتبّعوا الأحادیث الضّعیفة و الموضوعة علی أبی‌هریرة فی مدح الأمویّین، لیتّهموه بموالاتهم و تأییدهم، مع وضوح وضع تلک الأحادیث و معرفة الکذبة الواضعین لها و جلاء أمرها، و نتیجةً لهذا المنهج الملتوی حکم علیه عبدالحسین و أبوریّة.

  •  و ممّا قاله عبدالحسین فی أبی‌هریرة و الأمویّین: ”استعبد بنوأمیّة أباهریرة ببرّهم،

    1. مسند الإمام أحمد، ج 2، ص 148، حدیث 7166 بإسناد صحیح، و رواه البخاری. (السنّة قبل التّدوین)
    2. العقد الفرید، ج 1، ص 24. (السنّة قبل التّدوین)
    3. اُنظر علی سبیل المثال لا علی سبیل الحصرمسند الإمام أحمد، ج 13، ص 129، حدیث 7392؛ و ص 195، حدیث 7455؛ و ج 14، ص 69، حدیث 7636؛‌ و ص 260، حدیث 7863؛ و فتح الباری، ج 8، ص 76 و 95. (السنّة قبل التّدوین)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

355
  • فملکوا قیاده و احتلّوا سمعه و بصره و فؤاده، فإذا هو لسان دِعایتهم1 فی سیاستهم، یتطوّر فیها علی ما تقتضیه أهواؤهم؛ فتارةً یفتئت الأحادیث فی فضائلهم ...، و تارة یلفق أحادیث فی فضائل الخلیفتین نزولًا علی رغائب معاویة و فئته الباغیة.“2»

  • قول إسکافی: معاویه برای کسانی که روایت بر علیه علویّین و بر له اُمویّین وضع می‌کرده‌اند، جایزه مقرّر می‌دارد

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 441:

  •  «هل وضع أبوهریرة الأحادیث کذبًا علی رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم؟

  •  لقد اتَّهم عبدُالحسین و أبوریّة أباهریرةَ بالکذب علی رسول الله إرضاءً للأمویّین و نکایة‌ بالعلویّین؛3 و أبوهریرة من کلّ هذا بَراء. و لکنّهما أوردا أخبارًا ضعیفة و موضوعة لا أصل لها. من هذا ما ذکره عبدالحسین، فقال:

  •  قال الإمام أبوجعفر الإسکافی: ”إنّ معاویة حمل قومًا من الصّحابة و قومًا من التّابعین علی روایة أخبار قبیحة فی علیّ تقتضی الطّعن فیه و البراءة منه، و جعل لهم علی ذلک جُعلًا یُرغَب فی مثله، فاختلفوا له ما أرضاه؛ منهم أبوهریرة و عمرو بن العاص و المغیرة بن شعبة، و من التّابعین عروة بن الزّبیر.“ ـ إلی آخر کلامه.4

  •  و قال:

    1. أی: دعوتهم و تبلیغاتهم. (محقّق)
    2. أبوهریرة، لعبد‌الحسین، ص 35 و ما بعدها. (السنّة قبل التّدوین)
    3. . انظر أبوهریرة، لعبدالحسین، ص 35 و ما بعدها؛‌ و أضواء علی السنّة المحمّدیّة، ص 190 و ما بعدها. (السنّة قبل التّدوین)
    4. . انظر أبوهریرة، لعبدالحسین، ص 35 و ما بعدها. (السنّة قبل التّدوین)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

356
  • لمّا قدم أبوهریرة العراق مع معاویة عامّ الجماعة، جاء إلی مسجد الکوفة، فلمّا رأی کثرة من استقبله من النّاس جثَا علی رکبتیه، ثمّ ضرَب صلعته مرارًا! و قال: ”یا أهل العراق،1 أ تزعُمون أنّی أُکذب علی الله و رسوله، و أحرق نفسی بالنّار؟ والله! لقد سمعت رسول الله یقول: «إنّ لکلّ نبیٍّ حرمًا، و إنّ المدینة حرمی، فمن أحدث فیها حدثًا فعلیه لعنة الله و الملائکة و النّاس أجمعین!»“ قال: ”و أشهد بالله أنّ علیًّا أحدث فیها!“ فلمّا بلغ معاویة قوله، أجازه و أکرمه و ولّاه إمارة‌ المدینة.2

  • إسکافی معتزلی بوده، و مخاصمت و منازعت میان معتزله و اهل حدیث از اواخر قرن اوّل جاری بوده است

  •  هذه أخبار مختلفة استشهد بها عبدالحسین لیدعم زعمه أنّ أباهریرة کان عمیلًا للأمویّین، وضّاعًا للحدیث؛ و لکن هذه الأخبار مردودة سندًا و متنًا.

  •  1. أمّا من حیث السّند: فإنّ ابن أبی‌الحدید، صاحب شرح نهج البلاغة، نقل هذه الأخبار عن شیخه، محمّد بن عبدالله، أبی‌جعفر الإسکافی (240 ه‍)، و هو من أئمّة المعتزلة المتشیّعین، و العداء مستحکم بین المعتزلة و أهل الحدیث من أواخر القرن الأوّل الهجری، ثمّ أصبح متوارثًا بعد هذا القرن، و أترک التّعریف بأبی‌جعفر و تزکیته لتلمیذه ابن أبی‌الحدید، إذ یقول: ”ذکر شیخنا أبوجعفر الإسکافی ـ رحمه الله تعالی ـ و کان من المتحقّقین بموالاة علیّ علیه السلام و المبالغین فی تفضیله، و إن 

    1. ساق مؤلّف أضواء علی السنّة المحمّدیّة، هذه الرّوایات فی ص 190 و‌ 191، و علّق فی الهامش علی هذا الخبر، فقال: «یدلُّ هذا القول علی أنّ کِذب أبی‌هریرة علی النّبی قد اشتهر حتّی عمّ الآفاق؛ لأنّه قال ذلک و هو بالعراق، و أنّ النّاس جمیعًا کانوا یتحدّثون عن هذا الکذب فی کلّ مکان.» (هامش الصّفحة 190 من أضواء علی السنّة). اُنظر إلی هذا المؤلِّف الّذی أخذ عن أُستاذه و تفوَّق علیه بالإستنباطات الخیالیّة، من غیر أن یثبت من صحّة الرّوایة، و لکن له وقفة بین یدی الله تعالی! (السنّة قبل التّدوین)
    2. أبوهریرة، لعبدالحسین، ص 38 و 39. (السنّة قبل التّدوین)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

357
  • کان القول بالتّفضیل عامًّا شائعًا فی البغدادیّین من أصحابنا کافّة، إلّا أنّ أباجعفر أشدّهم فی ذلک قولًا، و أخلصهم فیه اعتقادًا.“1

  • إسکافی، از أعاظم علمای معتزلی و قولش مقبول است، و ردّ عَجّاج بر او بلاوجه می‌باشد

  •  هذه شهادة تلمیذ لأُستاذه لا یرقی إلیها الشّک و لا یعتریها الظّن و التّأویل، فالأُستاذ من أهل الأهواء داع إلی هواه، بل متعصِّب فی ذلک، بشهادة أقرب النّاس إلیه و أعرفهم به، فإذا سبق لأمثاله أن کذبوا الصّحابة فی الحدیث بل فی نقل القرآن، فلیس بعیدًا أن یکذبوا علی أبی‌هریرة و یفتروا علیه و علی بعض الصّحابة و التّابعین. لکن روایته مردودة لسببین:

  •  الأوّل: ضعف الإسکافی لعاملین: العامل الأوّل: إنّه معتزلیّ یناصب أهل الحدیث العِداء. و العامل الثّانی: إنّه شیعیّ محترق. فقد اجتمع فیه عاملان یکفی أحدهما لردّ روایته.

  •  الثّانی: لم تذکر هذه الرِّوایات فی مصدر موثوق بسند صحیح، علمًا بأنّ الإسکافی لم یذکر لها سندًا، و هذا یرجّح أنّها موضوعة أو هی علیٰ الأقلّ ضعیفة لا یحتجُّ بها.

  • قول عَجّاج در دفاع از معاویه ـ علیه الهاویة ـ بلا‌وجه می‌باشد

  •  2. و أمّا من حیث المتن: فلم یثبت أنّ معاویة حمل أحدًا علی الطّعن فی أمیرالمؤمنین علیّ رضی الله عنه، و لم یثبت عن أحد من الصّحابة أنّه تطوَّع بذلک، أو أخذ أجرًا مقابل وضع الحدیث، و الصّحابة جمیعًا أسمیٰ و أرفع من أن ینحطّوا إلی هذا الحضیض، و معاذ الله أن یفعل هذا إنسانٌ صاحَبَ رسول الله و سمِع حدیثه و زجره علی الکذب! و إنّ جمیع ما جاءنا من هذه الأخبار الباطلة إنّما کان عن طریق أهل الأهواء الدّاعین إلی أهوائهم، المتعصِّبین لمذاهبهم، فتجرّءوا علی الحقّ، و

    1. شرح نهج البلاغة، ج 1، ص 467، طبعة بیروت؛ و انظر ترجمته فی لسان المیزان، ج 5، ص 221. (السنّة قبل التّدوین)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

358
  • لم یعرفوا للصّحبة حرمتها، فتکلَّموا فی خیار الصّحابة، و اتّهموا بعضهم بالضَّلال و الفسق، و قذَفوا بعضهم بالکفر، و افتروا علی أبی‌بکر و عمر و عثمان و غیرهم.1

  •  و قد کشَف أهل الحدیث عن هؤلاء الکَذَبة، لذلک ناصبت أکثر الفرق أصحاب الحدیث العداء، فتتبّعوا أحوالهم و اخترعوا الأباطیل، لتفقِد الأمّة الثّقة بهم؛ و من ذلک ما فعله المعتزلة و الرَّوافض و بعض فرق الشّیعة، و من أراد الاطّلاع علی بعض هذا فلیراجع کتاب قبول الأخبار، لأبی‌القاسم البلخی.»

  • ایرادهای سیّد شرف‌الدّین و ابوریّه بر معاویه و ابوهریره همگی صحیح می‌باشد، و کلام عجّاج بدون دلیل است

  •  [السنّة قبل التّدوین] صفحة 444:

  •  «و کیف نتصوّر معاویة یحرص الصّحابة علی وضع الحدیث کذبًا و بهتانًا و زورًا، لیطعنوا فی أمیرالمؤمنین علیّ رضی الله عنه، و قد شهد ابن‌عبّاس ـ رضی الله عنهما ـ لمعاویة بالفضل و العقل و الفقه،2 و قد ذکر ذلک البخاری فی صحیحه، فهل هؤلاء أن یتّهموا حبر الأُمّة و عالمها بالکذب، أو بالتشیّع لمعاویة؟!3 هذا لا یمکن، و شهادة ترجمان القرآن صحیحة، و بهذا ننفی تهمة عبدالحسین.

  •  و قد افتریٰ الإسکافی علی الصّحابة الّذین ذکرهم، و بیَّن ابن‌العربی فی العواصم من القواصم جانبًا من أمرهم و مکانتهم و عیِّهم، کما بیَّنت کتبُ التّراجم

    1. . اُنظر العواصم من القواصم، ص 182 و 183. (السنّة قبل التّدوین)
    2. . اُنظر فتح الباری، ج 8، ص 104 ـ 105. (السنّة قبل التّدوین)
    3. . اُنظر أضواء علی التّاریخ، ص 191 و ما بعدها. فللأستاذ محبّ‌الدین الخطیب کلمة‌ قیّمة فی معاویة یجدر الاطّلاع علیها. (السنّة قبل التّدوین)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

359
  • سیرَتهم، ثمّ إنّ روایات أهل الأهواء تسربت إلی التّاریخ الإسلامی، و خاصّة ما یتعلَّق بأخبار الأمویّین، لأنّ کتب التّاریخ کتبت بعد بنی‌أمیّة فشوّهت سیرتهم.1»2

  • أبی‌عبدالله الواقِدِی

  •  [رجوع شود به محمّد بن عمر.]

  • أبی‌مِخنَف

  •  [رجوع شود به لوط بن یحییٰ.]

  • امرؤ القیس

  •  [رجوع شود به عَمرُو بن حُجر الکندی.]

  • أوحد الدّین الأنوریّ الشّاعر

  •  [رجوع شود به علیّ بن محمّد، الشّاعر.]

  • البیهقی

  •  [رجوع شود به أحمد بن حسین، علیّ الشافعیّ الخسروجردی.]

  • الحافظ، الحاکم النَّیسابوریّ

  •  [رجوع شود به محمّد بن عبدالله.]

  • خَبّاز البَلَدیّ

  •  [رجوع شود به محمّد بن أحمد بن حَمْدان.]

    1. اُنظر العواصم من القواصم، ص 177. (السنّة قبل التّدوین)
    2. جنگ 23، ص 260 ـ 271.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

360
  • خُبْز أُرُزِیِّ

  •  [رجوع شود به نصر بن أحمد بصریّ.]

  • خواجه نصیرالدّین الطوسیّ

  •  [رجوع شود به محمّد الطوسیّ.]

  • الرّضیّ الأسترآبادیّ الغَرَویّ

  •  [رجوع شود به محمّد بن الحسن، نجم‌الأئمّة.]

  • السُدِّی الکبیر

  •  [رجوع شود به إسماعیل بن عبدالرّحمن الکوفی.]

  • السیّد أبوالرّضا ضیاء‌الدّین الرّاوندی

  •  [رجوع شود به الحسین السیّد أبوالرّضا ضیاء‌الدّین الرّاوندی.]

  • سیّد رکن‌الدِّین

  •  [رجوع شود به حسن بن محمّد بن شرف‌شاه حسینی.]

  • صاحب بن عبّاد

  •  [رجوع شود به اسماعیل بن عبّاد.]

  • عَضُد‌الدّولۀ دَیلمی

  • وی از اکابر علمای تشیّع بوده است

  •  [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 89:

  •  «و منهم: السّلطان عضد‌الدّولة فناخسرو بن الحسن بن بویه؛ قال السّیوطی:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

361
  • ”هو أحد العلماء بالعربیّة و الأدب.“ قال: ”و کان فاضلًا نحویًّا شیعیًّا، له مشارکة فی عدّة فنون، و له فی العربیّة أبحاث حسنة و أقوال.“ نقل عنه ابن‌هشام الخَضراویّ فی الإفصاح أشیاء: ”و کانت وفاته سنة ثلاث و سبعین و ثلاث‌مائة.“ و حُکی فی نسمة السّحر عن ابن‌الجوزی فی شذور العقود، أنّه قال: ”و کان فاضلًا محبًّا للفضلاء، مشارکًا فی عدّة فنون، شاعرًا أدیبًا.“ إلی أن قال: ”و کان عضدالدّولة من کبار الشّیعة، و أخذ عن الشّیخ المفید بن النُّعمان فقیه الإمامیّة، و کان یزوره فی موکبه العظیم، و لا یفتیه غیرُه، و أمر بعمارة مشهد أمیرالمؤمنین علیّ علیه السّلام بالنّجف، و عمِل علیه قبّةً مزخرفةً، و وقف علیه الأوقاف الواسعة، و أوصیٰ أن یُقبَر بجواره فنفَذت وصیّته، و کان کریمًا ممدوحًا، مدحه مشاهیرُ الشّعراء.“ ـ إلی آخر ما قال.»1

  • قطب‌الدّین الرازیّ البُوَیهیّ

  •  [رجوع شود به محمّد بن محمّد البُوَیهیّ.]

  • الکاتب المرزبانی

  •  [رجوع شود به محمّد بن عُمران.]

  • النابغة الجُعدی

  •  [رجوع شود به حبّان بن قیس المُضَریّ.]

    1. جنگ 24، ص 282.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

362

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

363

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

364
  • فصل سوّم: مطالب متنوّع رجالی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

365
  • یک‌صد تن از أعاظم شیعه که از مشایخ روات اهل سُنّت‌اند

  •  آیة الله سیّد شرف‌الدّین عامِلی در کتاب المراجعات در مراجعۀ 16 که از صفحه 41 تا صفحه 105 از طبع اوّل می‌باشد، در ضمن آنکه بیان فرموده است: «میزان صحیح نزد عامّه، قبولِ روایات مورد وثوق است، أعمّ از اینکه راوی آنها از عامّه باشند و یا از شیعه.» نام یک‌صد نفر از أعاظم شیعه را که به اعتراف خودِ آنها1 شیعه هستند، به ترتیب حروف تهجّی می‌شمارد، و با تعیین آنکه آنها از مشایخ روایات تمام صحاح ستّۀ عامّه، و یا بعضی از آنها می‌باشند، ذکر می‌کند. و ما در اینجا فقط ذکر نام و کنیه و تاریخ حیات، و اینکه کدام یک از مشایخ عامّه از آنان روایت کرده‌اند را می‌آوریم و بدان اکتفا می‌کنیم.

  • حرف الهمزة

  •  1. أبان بن تَغلِب بن رِباح القارئ الکوفیّ، احتجّ به مسلمٌ و أصحاب السُّنَن الأربعة ـ أبوداود و التِّرمذی و النَّسائی و ابن‌ماجة ـ ، مات سنة 141.

  •  2. إبراهیم بن زَید بن عمرو بن الأسود النَخَعیّ الکوفیّ، احتجّ به البخاریّ و مسلمٌ، ولِد سنة 50، و مات سنة 95 أو 96 بعد موت الحَجّاج بأربعة أشهر.

    1. . یعنی به اعتراف عامّه.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

366
  •  3. أحمد بن المُفضَّل بن الکوفیّ الحُفریّ، احتجّ به أبوزرعة و أبوحاتم و أبوداود و النّسائیّ.

  •  4. إسماعیل بن أبان الأزْدیّ الکوفیّ الورّاق، شیخ البخاریّ، و احتجّ به البخاریّ و التّرمذیّ و یحیی و أحمد، مات سنة 286، و القیسرانیّ ذکر وفاتَه فی سنة 216.

  •  5. إسماعیل بن خلیفة المُلّائیّ الکوفیّ، أبوإسرائیل، احتجّ به التّرمذیّ و غیر واحد من أرباب السُّنَن.

  •  6. إسماعیل بن زَکریّا الأسدیّ الخُلْقانیّ الکوفیّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة.

  •  7. إسماعیل بن عَبّاد بن العبّاس الطّالقانی، أبوالقاسم، المعروف بالصّاحب بن عَبّاد، احتجّ به داود و التّرمذیّ، مات لیلة الجمعة، 24 صفر، سنة 385، بالرّیّ، عن تسع و خمسین سنة.

  •  8. إسماعیل بن عبدالرّحمن بن أبی‌کریمة الکوفیّ، المفسّر المشهور بالسُّدّیّ، احتجّ به مسلمٌ و أصحاب السُّنَن الأربعة، و وثّقه أحمد، و أخذ عنه الثَّوری و أبوبکر بن عیّاش، مات سنة 127.

  •  9. إسماعیل بن موسی الفَزاریّ الکوفیّ، احتجّ به التّرمذیّ و أبوداود، مات سنة 245.

  • حرف التّاء

  •  10. تَلید بن سُلَیمان الکوفیّ الأعرج، احتجّ به أحمد و ابن‌نُمَیر.

  • حرف الثّاء

  •  11. ثابت بن دینار، المعروف بأبی‌حمزة الثُّمالیّ، احتجّ به التّرمذیّ و وَکیع و أبو‌نعیم، مات سنة150.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

367
  •  12. ثُوَیدَ بن أبی‌فاختة، أبوالجَهم الکُوفیّ، مولی أُم‌ّهانئ بنت أبی‌طالب، أخذ عنه سفیان و شعبة، و أخرج له التّرمذیّ فی صحیحه.

  • حرف الجیم

  •  13. جابر بن یزید بن الحارث الجُعفیّ الکوفیّ، أخذ عنه شعبة و أبو‌عوانة، و احتجّ به النّسائیّ و أبو‌داود و التّرمذیّ، مات سنة 127 أو 128.

  •  14. جَریر بن عبدالحمید الضَّبّیّ الکوفیّ، احتجّ به جمیع أهل الصّحاح، مات سنة 177.

  •  15. جعفر بن زیاد الأحمر الکوفیّ، احتجّ به التّرمذیّ و النّسائیّ، مات سنة 167.

  •  16. جعفر بن سلیمان الضُّبَعیّ البَصریّ، أبوسلیمان، احتجّ به مسلمٌ و النّسائیّ، مات سنة 178.

  •  17. جمیع بن عَمیرة بن ثَعلَبة الکوفیّ التَّیمیّ، له فی السُّنَن ثلاثة أحادیث، و حَسَّن التّرمذیّ له.

  • حرف الحاء

  •  18. الحارث بن حَصیرة، أبو‌النُّعمان الأَزْدیّ الکوفیّ، احتجّ به النّسائیّ.

  •  19. الحارث بن عبدالله الهَمْدانیّ، صاحب أمیرالمؤمنین علیه السّلام و خاصّته، احتجّ به النّسائیّ.

  •  20. حبیب بن أبی‌ثابت الأسدیّ الکاهِلیّ الکوفیّ التّابعیّ، احتجّ به الصّحاح السّتّة، مات سنة 129.

  •  21. الحسن بن حَیّ ـ و اسم حیّ: صالح بن صالح الهَمْدانیّ ـ، احتجّ به مسلمٌ و أصحاب السُّنَن، ولد سنة 100 و مات سنة 169.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

368
  •  22. الحَکم بن عُتَیبة الکوفیّ، احتجّ به البخاریّ و مسلمٌ، مات سنة 115 عن خمس و ستّین سنة.

  •  23. حَمّاد بن عیسی الجُهَنیّ، غریقُ الجُحفَة، احتجّ به التّرمذیّ و الدّارقُطنی مات سنة 209.

  •  24. حُمْران بن أعیَن، أخو زرارة، احتجّ به الدّارقطنیّ.

  • حرف الخاء

  •  25. خالد بن مُخَلَّد القَطَوانیّ، أبو‌الهَیثم الکوفیّ، احتجّ به البخاریّ و مسلمٌ و أصحاب السُّنَن جمیعًا.

  • حرف الدّال

  •  26. داوُد بن أبی‌عَوف، أبوالحَجّاف، احتجّ به أبو‌داود و النّسائیّ.

  • حرف الزّاء

  •  27. زُبَید بن الحارث بن عبدالکریم الیامیّ الکوفیّ، أبو‌عبدالرّحمن، احتجّ به أصحاب الصّحاح و أرباب السُّنَن کافَّةً، مات سنة 124.

  •  28. زید بن الحُباب، أبوالحسین الکوفیّ التّمیمیّ، احتجّ به مسلمٌ.

  • حرف السّین

  •  29. سالم بن أبی‌الجَعْد الأشجَعیّ الکوفیّ، احتجّ به البخاریّ و مسلمٌ و النّسائیّ و أبو‌داود، مات سنة 97 أو 98 و قیل 100 أو 101.

  •  30. سالم بن أبی‌حَفصة العِجلیّ الکوفیّ، احتجّ به التّرمذیّ، و أخذ عنه السُّفیانان و محمّد بن فُضیل، مات سنة 137.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

369
  •  31. سَعد بن طَریف الإسکاف الحَنظَلیّ الکوفیّ، احتجّ به التّرمذی و الدّارقطنیّ.

  •  32. سعید بن أشوَع، احتجّ به البخاریّ و مسلمٌ، مات فی ولایة خالد بن عبدالله.

  •  33. سَعید بن خَیثَم الهِلالیّ، احتجّ به التّرمذیّ و النّسائیّ.

  •  34. سَلِمة بن الفَضل الأبرَش، قاضی الرّیّ، احتجّ به أبوداود و التّرمذی، مات سنة 191.

  •  35. سَلِمة بن کُهَیل بن حَصین بن کادح بن أسد الحَضرَمیّ، أبویحیی، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتة و غیرهم، مات یوم عاشوراء سنة 121.

  •  36. سلیمان بن صُرَد الخُزاعیّ الکوفیّ، احتجّ به البخاریّ و مسلمٌ، قُتل أمیرًا علی جند التَّوّابین الثّائرین بدم الحسین علیه السّلام، مستهلّ ربیع الثّانی سنة 65، عن ثلاث و تسعین سنة.

  •  37. سلیمان بن طرخان التَّیمیّ البَصریّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة و غیرهم، مات سنة 143.

  •  38. سلیمان بن قَرْم بن مَعاذ، أبو‌داود الضَّبّیّ الکوفیّ، احتجّ به مسلمٌ و النّسائیّ و التّرمذیّ و أبو‌داود.

  •  39. سلیمان بن مِهران الکاهلیّ الکوفیّ الأعمَش، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة و غیرهم، مات سنة 148.

  • حرف الشِّین

  •  40. شریک بن عبدالله بن سنان بن أنَس النَّخَعیّ الکوفیّ القاضی، احتجّ به مسلمٌ و أرباب السُّنَن الأربعة، مات سنة 177 أو 178.

  •  41. شُعبَة بن الحجّاج، أبوالورد العَتَکیّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة و غیرهم، ولد سنة 83 و مات سنة 160.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

370
  • حرف الصّاد

  •  42. صَعصَعة بن صُوْحان بن حُجر بن الحارث العَبدیّ، احتجّ به النّسائیّ.

  • حرف الطّاء

  •  43. طاووس بن کَیسان الخَولانیّ الهَمْدانیّ، أبوعبدالرّحمن، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة و غیرهم، مات فی مکّة قبل یوم التّرویة بیَومٍ، سنة 104 أو 106.

  • حرف الظّاء

  •  44. ظالم بن عمرو بن سفیان، أبوالأسوَد الدُّؤَلیّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة، مات سنة 99، و عمرُه خمس و ثمانون سنة.

  • حرف العین

  •  45. عامر بن وائلة بن عبدالله بن عَمرو اللَّیثی، أبو‌الطُّفَیل، احتجّ به مسلمٌ، ولد عام أُحُد، و مات سنة 100 و قیل 102 و قیل 107و قیل 110، و أرسل ابن‌القَیسرانیّ أنّه مات سنة 120.

  •  46. عَبّاد بن یعقوب الأسدیّ الرَّواجِنیّ الکوفیّ، أخذ عنه أئمّة السّنّة کالبخاریّ و التّرمذیّ و ابن‌ماجة و ابن‌خزیمة و ابن‌أبی‌داود؛ فهو شیخُهم و محلّ ثقتهم، مات فی شوّال سنة 250.

  •  47. عبدالله بن داود، أبوعبدالرّحمن الهَمْدانیّ الکوفیّ، احتجّ به البخاریّ، مات حدود سنة 212.

  •  48. عبدالله بن شَدّاد بن الهاد،1 احتجّ به أصحاب الصّحاح کلّهم و سائر الأئمّة.

    1. المراجعات، ص 144: 
       «و اسم الهاد: أُسامة‌ بن عمرو ‌بن عبد‌الله‌ بن جابر بن بشر بن عتوارة بن عامر بن مالک بن لیث اللیثیّ الکوفی، أبوالولید، صاحب أمیرالمؤمنین.»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

371
  •  49. عبدالله بن عمر بن محمّد بن أبان بن صالح بن عُمَیر القُرشیّ الکوفیّ، الملقّب بمُشکَدانَة، شیخُ مُسلمٍ و أبی‌داود و البَغَوِیّ، و خلقٌ من طبقتهم أخذوا عنه، احتجّ به مسلمٌ و أبوداود، مات سنة 239 أو 238 أو 237.

  •  50. عبدالله بن لَهِیعَة بن عُقبة الحَضرَمیّ، قاضی مصر و عالمها، احتجّ به التّرمذیّ و أبو‌داود و الدّارقطنیّ، مات فی منتصف ربیع الآخر سنة 174.

  •  51. عبدالله بن مَیمون القَدّاح المکّیّ، من أصحاب الإمام جعفر بن محمّد الصّادق علیهما السّلام، احتجّ به التّرمذیّ.

  •  52. عبدالرّحمن بن صالح الأزْدیّ، أبومحمّد الکوفیّ، احتجّ به النّسائیّ و عبّاس الدّوری و الإمام البَغَوِیّ، مات سنة 235.

  •  53. عبدالرّزاق بن هَمّام بن نافع الحِمیَریّ الصَّنعانیّ، من أعیان الشّیعة و خیرة سلفهم الصّالحین، المُصنّف للجامع الکبیر، احتجّ به أصحاب الصّحاح و المسانید بأسرها. أدرک من أیّام الإمام أبی‌عبدالله الصّادق اثنتین و عشرین سنة،1 عاصره فیها و مات فی أیّام الإمام أبی‌جعفر الجواد قبل وفاته علیه ‌الصّلاة والسّلام بتسع سنین؛ لأنّه وُلد سنة 126 و مات فی 211.

  •  54. عَبدالملک بن أعیَن، أخو زُرارة و حُمران و بُکَیر و عبدالرّحمن و ملک و موسی و ضُرَیس و أُمِّ‌الأسود ـ بنی أعْیَن ـ، حدّث عنه السُّفیانان، و قال ابن‌القیسرانیّ: «إنَّه کان شیعیًّا، سمع أبا وائل فی التّوحید عند البخاریّ و فی الإیمان عند مسلمٍ، روی عنه سُفیان بن عُیَینة»، و مات فی أیّام الصّادق علیه السّلام.

    1. لأنّه صلوات الله و سلامه علیه توفّی سنة ثمان و أربعین و مائة؛ و له خمس و خمسون سنةً.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

372
  •  55. عُبَیدالله بن موسی العَبْسیّ الکوفیّ، شیخ البخاریّ فی صحیحه، احتجّ به السّتّة و غیرهم، مات سنة 213 مستهلّ ذی‌القعدة.

  •  56. عثمان بن عُمَیر، أبوالیقظان الکوفیّ البَجْلیّ، یقال له: عثمان بن أبی‌زَرعة، احتجّ به أبوداود و التِّرمذیّ و غیرهما و الدّارقطنیّ.

  •  57. عَدِیّ بن ثابت الکوفیّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة مجمعةً علی الإخراج عنه.

  •  58. عَطیّة بن سعد بن جُنادَة العَوفیّ الکوفیّ، أبوالحسن التابعیّ الشّهیر، احتجّ به أبو‌داود و التّرمذیّ، مات سنة 111.

  •  59. العَلاء بن صالح التَّیمیّ الکوفیّ، احتجّ به أبو‌داود و التِّرمذیّ.

  •  60. عَلقَمة بن قَیس بن عبدالله النَّخَعیّ، أبوشِبل، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة و غیرهم، مات سنة 62.

  •  61. علیّ بن بَدیمة، أنّ أصحاب السُّنَن أخرجوا عنه.

  •  62. علیّ بن الجَعد، أبوالحسن الجَوهریّ البغدادیّ، مولی بنی‌هاشم، أحد شیوخ البخاریّ واحتجّ به، مات سنة 230، عن 96 سنة.

  •  63. علیّ بن زید بن عبدالله بن زُهَیر بن أبی‌مَلیکة بن جَذعان، أبوالحسن القُرشیّ التَّیمی البصریّ، احتجّ به مسلمٌ، مات سنة 131.

  •  64. علیّ بن صالح، أخو ‌الحسن بن صالح، احتجّ به مسلمٌ، و وُلد سنة 100، مات سنة 151.

  •  65. علیّ بن غراب، أبویحیی الفَزاریّ الکوفیّ، احتجّ به النّسائیّ و الدّارقطنیّ، مات سنة 184 أیّام هارون.

  •  66. علیّ بن قادم، أبوالحسن الخُزاعیّ الکوفیّ، احتجّ به التّرمذیّ و أبوداود،

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

373
  • مات سنة 213.

  •  67. علیّ بن المُنذِر الطّرائفیّ، شیخ التّرمذیّ و النّسائیّ و ابن‌صاعد و عبدالرّحمن بن أبی‌حاتم و غیرهم من طبقتهم، أخذوا عنه و احتجّوا به، و احتجّ به التّرمذیّ و النّسائی و الدّارقطنی فی سُنَنهم، مات سنة 256.

  •  68. علیّ بن هاشم بن البُرَید، أبوالحسن الکوفیّ الخَزّاز العائذیّ، أحد مشایخ الإمام أحمد، احتجّ الخمسة به، مات سنة 181.

  •  69. عمّار بن زُرَیق الکوفیّ، احتجّ به مسلمٌ و أبو‌داود و النّسائیّ.

  •  70. عمّار بن معاویة أو ابن أبی‌معاویة، احتجّ به مسلمٌ و أصحاب السُّنَن الأربعة، مات سنة 133.

  •  71. عَمرو بن عبدالله، أبوإسحاق السَّبیعیّ الهَمْدانیّ الکوفیّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتة و غیرهم، وُلد لثلاث سنین بَقین من خلافة عثمان، و مات سنة 127 أو 128 أو 129 أو 132.

  •  72. عَوف بن أبی‌جمیلة البَصریّ،‌ أبوسهل، یعرف بالأعرابیّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة و غیرهم، مات سنة 146.

  • حرف الفاء

  •  73. الفضل بن دُکَین المُلّائیّ الکوفیّ، أبونعیم، شیخ البخاریّ فی صحیحه، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة، وُلد سنة 130 و مات سنة 210 أیّام المعتصم.

  •  74. فُضَیل بن مَرزوق الأغرّ الرُّواسیّ الکوفیّ، أبوعبدالرّحمن، احتجّ به مسلمٌ، مات سنة 158.

  •  75. فِطر بن خلیفة الحَنّاط الکوفیّ، احتجّ به البخاریّ و أصحاب السُّنَن الأربعة و غیرهم، مات سنة 153.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

374
  • حرف المیم

  •  76. مالک بن إسماعیل بن زیاد بن درهم، أبوغَسّان الکوفیّ النَّهْدیّ، شیخ البخاریّ فی صحیحه، احتجّ به البخاریّ و مسلمٌ، مات سنة 219.

  •  77. محمّد بن خازم، أبومعاویة الضَّریر التّمیمیّ الکوفیّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة، مات سنة 195.

  •  78. محمّد بن عبدالله الضَّبّی الطَّهانیّ النَّیسابوریّ، أبوعبدالله، الحاکم، إمام الحفّاظ و المحدّثین، وُلد سنة 321 و مات سنة 405.

  •  79. محمّد بن عُبیدالله بن أبی‌رافع المدنیّ، احتجّ به التّرمذیّ و الدّارقطنیّ و الطّبرانیّ.

  •  80. محمّد بن فضیل بن غَزْوان، أبوعبدالرّحمن الکوفیّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة و غیرهم، مات سنة 195 و قیل 194.

  •  81. محمّد بن مسلم بن الطّائفیّ، کان من المبرّزین فی أصحاب الإمام أبی‌عبدالله الصّادق علیه السّلام، احتجّ به مسلمٌ، مات سنة 177 و فی هذه السّنة مات سَمِیُّه محمّد بن مسلم بن جمّاز بالمدینة.

  •  82. محمّد بن موسی بن عبدالله الفِطریّ المدنیّ، احتجّ به مسلمٌ و أصحاب السّنن.

  •  83. معاویة بن عمّار الدُّهْنیّ البَجْلیّ الکوفیّ، احتجّ به مسلمٌ و النّسائیّ، مات سنة 175.

  •  84. معروف بن خَرَّبوذ الکَرخیّ، احتجّ به البخاریّ و مسلمٌ و أبوداود، مات سنة 200 ببغداد، و قبره معروفٌ یُزار، سریّ السّقطی من تلامذته.

  •  85. منصور بن المُعتَمِر بن عبدالله بن ربیعة السّلمیّ الکوفیّ من أصحاب الباقر و الصّادق علیهما السّلام، احتجّ به أصحاب الصّحاح الستّة و غیرهم، مات سنة 132.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

375
  •  86. المِنهال بن عمرو الکوفیّ التابعیّ، احتجّ به البخاریّ و مسلمٌ.

  •  87. موسی بن قَیس الحَضرَمیّ، أبو‌محمّد، أُورد حدیثه فی السّنن، مات أیّام المنصور.

  • حرف النّون

  •  88. نُفَیع بن الحارث، أبوداود النَّخَعیّ الکوفیّ الهَمْدانیّ السَّبیعیّ، احتجّ به التِّرمذیّ و أخرج له أصحاب المسانید.

  •  89. نوح بن قَیس بن رَباح الحُدّانیّ، و یقال: الطّاحیّ البَصریّ، احتجّ به مسلمٌ و أصحاب السُّنَن.

  • حرف الهاء

  •  90. هارون بن سعد العِجْلیّ الکوفیّ، احتجّ به مسلمٌ.

  •  91. هاشم بن البُرَید بن زَید، أبوعلیّ الکوفیّ، احتجّ به أبوداود و النّسائیّ.

  •  92. هُبَیرَة بن بَریم1 الحِمیَری، صاحب علیّ علیه السّلام، نظیر الحارث فی ولائه و اختصاصه، احتجّ به أصحاب السُّنَن.

  •  93. هِشام بن زیاد، أبو‌المِقدام البَصریّ، احتجّ به التّرمذیّ و الدّارقطنیّ.

  •  94. هشام بن عمّار بن نَصیر بن مَیسَرة، أبوالولید، و یقال: الظَّفریّ الدّمشقیّ، شیخ البخاریّ فی صحیحه، وُلد سنة 153 و مات سنة 245 آخر المحرّم.

  •  95. هُشَیم بن بشیر بن القاسم بن دینار السَّلمیّ الواسطیّ، أبومعاویة، و هو الحافظ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتةّ، مات سنة 183، عن تسع و سبعین عامًا من عمره.

    1. . خ‌ ل: مریم.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

376
  • حرف الواو

  •  96. وَکیع بن الجَرّاح بن مَلیح بن عَدیّ، أبوسفیان الرّواسیّ الکوفیّ، من قیس غیلان، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة و غیرهم، مات سنة 197 بفَیدٍ، قافلًا من الحجّ فی المحرّم، و له من العمر ثمان و ستّون سنة.

  • حرف الیاء

  •  97. یحیی بن الجَزّار العُرَنیّ الکوفیّ، صاحب أمیرالمؤمنین علیه السّلام، احتجّ به مسلمٌ و أصحاب السُّنَن.

  •  98. یحیی بن سعید القَطّان، أبوسعید، مولی بنی‌تمیم البَصریّ، احتجّ به أصحاب الصّحاح السّتّة و غیرهم، مات سنة 198، عن ثمان و سبعین سنة.

  •  99. یزید بن أبی‌زیاد الکوفیّ، أبوعبدالله، مولی بنی‌هاشم، احتجّ به [ مسلم و] أصحاب السُّنَن الأربعة، مات سنة 136 و له تسعون سنة تقریبًا.

  •  100. أبوعبدالله الجَدَلیّ1، احتجّ به أبوداود و التِّرمذیّ.2و3

  • [صاحبان رأی و کید در عرب]

  •  در کامل ابن‌أثیر، جلد 3، صفحۀ 408 و 409 آورده است که:

  •  «و کانوا یعدّون دُهاةَ العرب حین ثارت الفتنةُ خمسةً؛ یقال إنّهم ذوو رأی العرب و مکیدتهم: معاویة و عَمرو و مُغِیرة بن شعبة و قَیس بن سعد بن عبادة و عبدالله بن

    1. . جهت اطّلاع بیشتر رجوع شود به ص 328.
    2. المراجعات، ص 52 ـ 118.
    3. جنگ 20، ص 13 ـ 23.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

377
  • بُدیل الخُزاعیّ؛ و کان قَیس و ابن‌بُدیل مع علیّ، و کان المغیرة معتزلًا بالطّائف.»1

  • سنۀ وفات چند تن از بزرگان و محدّّثین

  •  أبوجعفر محمّد بن یعقوب کلینی: 258 ه‍ تولّد؛ 329 ه‍ وفات.

  •  أبوجعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه: حدود 306 ه‍ تولّد؛ 381 ه‍ وفات.

  •  أبوجعفر محمّد بن الحسن بن علیّ الطوسیّ: 385 ه‍ تولّد؛ 460 ه‍ وفات.

  •  محمّد بن حسن بن علیّ عاملی، المعروف بشیخ حرّ: 1033 ه‍ تولّد؛ 1104 ه‍ وفات.

  •  محمّد بن مرتضی بن شاه‌محمود کاشانی، المدعوّ بمحسن: 1007 ه‍ تولّد؛ 1091 ه‍ وفات.

  •  محمّدباقر بن محمّدتقیّ بن مقصودعلی، المشهور بمجلسی: 1037 ه‍ تولّد؛ 1110 ه‍ وفات.

  •  علیّ بن موسَی بن جعفر بن محمّد بن طاوس: 589 ه‍ تولّد؛ 664 ه‍ وفات.2

  • شدَّة أحوال أصحاب الصُّفَّة و وَعْدُهم الرّسول بِجِفانٍ بعده

  • مستدرک الوسائل، مجلّد 2، صفحة 334:

  •  «السّیّد فضل الله الرّاوندیّ فی نوادره بإسناده الصّحیح عن موسی بن جعفر قال: قال جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن آبائه علیهم السّلام:

  • ”أن رسول الله صلّی الله علیه و آله، کان یأتی أهل الصُّفَّة ـ و کانوا ضیفان

    1. جنگ 16، ص 130.
    2. جنگ 3، ص 183.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

378
  • رسول الله صلّی الله علیه و آله، کانوا هاجَروُا من أهالیهم و أموالهم إلی المدینة فأسکنهم رسول الله صلّی الله علیه و آله صُفَّة المسجد و هم أربع‌مائة رجل ـ یسلّم علیهم بالغَداة و العَشِیّ. فأتاهم ذات یوم فمنهم من یخصف نعلَه، و منهم من یُرَقِّعُ ثوبَه، و منهم من یتفلّی.1 و کان رسول الله صلّی الله علیه و آله یرزقهم مُدًّا مُدًّا من تمرٍ فی کلّ یوم، فقام رجل منهم فقال: یا رسول الله، التّمْرُ الّذی ترزقنا قد أحرق بطونَنا!

  •  فقال رسول الله صلّی الله علیه و آله: أما إنّی لو استطعتُ أن أُطعمکم الدّنیا لأطعمتکم، و لکن من عاش منکم بعدی فسیُغْدیٰ علیه بالجِفان2 و یُراحُ علیه بالجِفَان، و یَغْدُوا أحدکم فی قمیصة و یَروُحُ فی أُخری، و تُنجِّدون بیوتکم کما تُنجَّد الکَعبة.

  •  فقام رجل فقال: یا رسول الله، إنّا إلی ذلک الزّمان بالأشواق، فمتی هو؟!

  •  قال صلّی الله علیه و آله: زمانکم هذا خیر‌‌ٌ من ذلک الزّمان، إنّکم إن ملأتم بطونَکم من الحلال، توشِکون أن تملئوها من الحرام.“ ـ الخبر.»3و4

  • [لزوم جمع‌آوری قرآن پس از شهادت بسیاری از قرّاء]

  •  از قرّاء قرآن چهارصد نفر در جنگ یمامه، و هفتاد نفر در بئر معونه کشته شدند؛ و این مطلب أبوبکر را تحریک کرد که قرآن را جمع‌آوری کند، زیرا احتمال می‌رفت در جنگ‌های متوالی همۀ قرّاء کشته شوند.5و6

    1. أی: یُنَظَّف رأسَهُ أو ثیابَه من القُمَّل. (محقّق)
    2. الوعاءُ الکبیر الّذی یُشبعُ العَشَرَة. (محقّق)
    3. مستدرک الوسائل، ج 12، ص 56؛ ج 16، ص 302.
    4. جنگ 24، ص 182.
    5. . جهت اطّلاع بیشتر رجوع شود به الإتقان، ج 1، ص 193؛ أضواء علی السنّة المحمّدیّة، ص 252.
    6. جنگ 3، ص 157.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

379
  • [نوشتۀ سنگ قبرهایی در قمصر کاشان]

  •  در تابلوی قبر امام‌زادۀ محلّۀ بالای قمصر نوشته است: «قبر داود بن حسن بن حسن بن علی بن أبی‌طالب.»

  •  و در تابلوی قبر امام‌زادۀ محلّۀ پایین قمصر نوشته است: «قبر سلیمان بن داود بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام.»

  •  و در جوار این قبر قبری است که به نام قبر آقا معروف است و در روی سنگ قبر نوشته شده است: «وصل إلی جوار رحمة الله الکریم الأمجد، عبده الصّالح الحاذق الأسعد، فخر‌الدّین محمّد بن المرحوم معزّالدین محمّد، فی بعض شهور سنة 1145 خمس و أربعین و مائة و ألف من هجرة أحمد المحمود الأسمد1 صلّی الله علیه و آله و سلّم.»2

  • أسامی دوازده امام شیعه که در ضمن أصحاب رسول خدا و ائمّۀ فقه سنّت بر دیوارهای صحن مدینه نوشته شده است

  • [أسامی دوازده امام شیعه که بر دیوارهای صحن مدینه نوشته شده است]

  •  در قسمت مقدّم مصلاّی قسمت غرب مسجد النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم در مدینۀ منوّره بر روی تخت سنگی که آن را به طور قائم نصب کرده بودند، در سفر حجّ اخیر حقیر که در سنۀ 1405 واقع شد عبارت زیر نوشته بود:

  • «بسم ‌الله‌ الرحمن ‌الرحیم

  •  قال الله تعالی: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ ٱللَهُ أَن تُرۡفَعَ وَيُذۡكَرَ فِيهَا ٱسۡمُهُۥ يُسَبِّحُ لَهُۥ فِيهَا بِٱلۡغُدُوِّ وَٱلۡأٓصَالِ﴾.3 صدق الله العظیم.

    1. أی: الأعلیٰ. (محقّق)
    2. جنگ 15، ص 55.
    3. . سوره نور (24) آیه 36.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

380
  •  بفضل من الله تعالی تشرّف خادم الحرمین الشریفین الملک فَهد بن عبدالعزیز آل سعود بوضع حَجَرِ الأساس لمشروع توسعة و إمارة‌ الحرم النّبیّ الشریف (التوسعة السعودیّة الثانیة) و بالله التّوفیق، و ذلک فی یوم الجمعة 9/4/1405 هجری الموافق 2/12/1984.»

  •  در مدینۀ منوّره، در مسجد النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم دو صحن موجود است، بر فراز دیوارهای این دو صحن نام ائمّۀ طاهرین سلام الله و سلام ملائکته المقربین علیهم ما دامت السّماوات و الأرضون نگاشته شده است، و لیکن متفرّقاً. و ما برای مزید وضوح، عین آن عبارات و اسامی را با محلّ حقیقی آنها در اینجا ذکر می‌کنیم:

  •  در صحن اوّل که أقرب به قبر پیغمبر است، بر فراز دیوار جنوبی آن این اسماء بدین ترتیب است: «1. أبوهُرَیْره، رضی الله تعالی عنه 2. حسن، رضی‌ الله تعالی عنه 3. عثمان، رضی الله تعالی عنه، ذو النّورین 4. أبوبکر، رضی الله تعالی عنه 5. الله، هو الله الّذی لا إله إلّا هو، جَلَّ جَلاله 6. ما شاء الله لا قوّة إلّا بالله 7. محمّد رسول الله، و کفی بالله شهیدًا 8. عُمَر، رضی الله تعالی عنه 9. عَلِیّ مرتضی، رضی الله تعالی عنه 10. حسین السِّبْط، رضی الله تعالی عنه 11. عبّاس، رضی الله تعالی عنه.»

  •  و بر فراز دیوار شرقی آن نوشته است:

  •  «1. زُبیر العوام، رضی الله تعالی عنه 2. سَعِید بن زید، رضی الله تعالی عنه 3. عبدالرَّحْمن بن عَوْف، رضی الله تعالی عنه 4. عَلِیٌّ الرِّضا، رضی الله تعالی عنه 5. زید بن حارِثَة، رضی الله تعالی عنه.»

  •  و بر فراز دیوار شمالی آن نوشته است:

  •  «1. نُعمان بن ثابت، رضی ‌الله تعالی عنه 2. محمّد بن إدریس، رضی ‌الله تعالی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

381
  • عنه 3. أحمد بن حَنبَل، رضی الله تعالی عنه 4. مالک بن أنَس، رضی ‌الله تعالی عنه 5. جعفرٌ الصّادق، رضی الله تعالی عنه 6. زَین العابدین، رضی ‌الله تعالی عنه.»

  •  و بر فراز دیوار غربی نوشته است: «1. حمزة، أسَدُ الله و أسَد رسوله، رضی ‌الله تعالی عنه 2. سَعد بن أبی‌وقّاص، رضی الله تعالی عنه 3. أُسامَة بن زید، رضی الله تعالی عنه 4. حَبیب بن تمیم الدّاری، رضی الله تعالی عنه 5. طَلحَة الخیر، رضی الله تعالی عنه.»

  •  و در صحن دوّم که أبعد از قرب پیغمبر است، بر فراز دیوار جنوبی آن این اسماء بدین ترتیب است: «1. عبدالله بن عبّاس، رضی الله عنه 2. عبدالله بن زبیر، رضی الله عنه 3. عبدالله بن مسعود، رضی الله عنه 4. محمّدٌ المَهدیّ،1 رضی الله عنه 5. عَلِیٌّ النّقِیّ، رضی الله عنه 6. أنَس بن مالک، رضی الله عنه.»

  •  و بر فراز دیوار شرقی آن نوشته است: «1. مَعاذ بن جَبَل، رضی الله عنه 2. البَلال الحَبَشیّ، رضی الله عنه 3. زَید بن ثابت، رضی الله عنه 4. عبدالله بن عُمَر، رضی الله عنه 5. سَلمان الفارسیّ، رضی الله عنه.»

  •  و بر فراز دیوار جنوبی آن نوشته است: «1. خالد بن الولید، رضی الله عنه 2. أُبَیّ بن کَعب، رضی الله عنه 3. سعد بن عبادة، رضی الله عنه 4. سَعد بن مَعاذ، رضی الله عنه 5. حُذَیفة بن الیمان، رضی الله عنه 6. صُهَیب بن سنان، رضی الله عنه.» 

    1. . و جالب اینجاست که این اسم و لقب مبارک را بدین‌صورت: نوشته‌اند که هر کس در آن به دقّت بنگرد، از ترکیب حاء محمّد و یای المهدی، لفظ حَیٌّ به چشم می‌خورد، یعنی آن امام زمان زنده است.*
      * جای تأسّف بلکه هزار تأسّف است که در همین زمان ما جماعت وهّابی‌ها ـ خذلهم الله جمیعاً ـ به محو آثار و هدم سنّت‌ها اقدام نموده و این اثر را از بین برده‌اند. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

382
  •  و بر فراز دیوار غربی نوشته است: «1. الحَسَن العَسکریّ، رضی الله عنه 2. محمّدٌ التَّقی، رضی الله عنه 3. موُسَی الکاظم، رضی الله عنه 4. محمّدٌ الباقر، رضی الله عنه 5. أبوعُبَیدة الجرّاح، ‌رضی الله عنه.»1

  • [آدرس شرحی مبسوط در احوال عرفای تبریز]

  •  در تاریخ حشری شرحی مبسوط در احوال عرفای تبریز مذکور است.2

  • [تتلمذ خواجه نصیر و علی بن طاووس و کمال الدین میثم نزد ابو‌السعادات اصفهانی]

  •  در روضات الجنّات، در ضمن ترجمۀ احوال خواجه نصیرالدین طوسی (ره) فرموده است: «خواجه و علیّ بن طاووس و کمال‌الدین میثم بن علیّ البحرانی هر سه نفر نزد ابوالسعادات اصفهانی تتلمذ نموده‌اند.»3

  • [حدیث: «إنّ الله تعالیٰ یَبعث لهذه الأُمّة علیٰ رأس کلّ مائة سنةٍ مَن یُجدّد لها دینها»]

  •  مرحوم آقای حاج شیخ فضل‌الله نوری، شهید معرکۀ مشروطیّت ـ أعلَی الله تعالیٰ مقامه الشّریف ـ در اوّل صفحه‌ای ‌که به عنوان مقدّمه و معرّفی کتاب مستدرک الوسائل مرقوم داشته‌اند، چنین نوشته‌اند:

  • «قل للأولیٰ: فاقوا الوریٰ و تقدّموا***قدمًا! هلمّوا شاهدوا المتأخّرا!
    1. جنگ 16، ص 138.
    2. جنگ 6، ص 42.
    3. جنگ 6، ص 142.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

383
  •  عنه صلّی الله علیه و آله و سلّم:

  • ”إنّ الله تعالی یَبعث لهذه الأُمّة علیٰ رأس کلّ مائة سنةٍ مَن یُجدّد لها دینَها.“»1

  •  این حدیث شریف اگرچه مسنداً از طرف شیعه به نظر این اقلِّ خدّام شریعت نرسیده است، و فقط جمعی از محدّثین سنّت و جماعت آن را روایت کرده‌اند، و سیّد شریف جرجانی و جلال‌الدّین سیوطی و غیرهما در تطبیق مصادیق آن سخن‌ها رانده‌اند؛ ولی وجدان و طول تجارب رئوسِ مئات آن را تصدیق می‌نماید، بلکه می‌توان گفت که این خبر صدق اثر از شواهد نبوّت و آیات خاتمیّت است.

  •  و نیز بالمناسبه در ضمن همین مقدّمه این شعر را آورده است:

  • «و آثار قومٍ2 قولُهم و حدیثُهم***رَویٰ جدُّنا عن جبرئیلَ عن الباری»
  •  و نیز در توصیف مرحوم حاج میرزا حسین نوری این شعر را نوشته‌اند:

  • «و إذا الفتیٰ غدَرتْ به أیّامُه***کفَل الثّناءُ له بعُمرٍ ثانِ»
  •  أقول: لا یخفیٰ آنکه مرحوم حاج شیخ فضل‌الله، خواهر‌زاده و داماد مرحوم حاج میرزا حسین نوری ـ أعلَی الله مقامهما ـ بوده است.3

  • [رجال هجده‌گانه مورد وثوق شیعۀ امامیه]

  •  مرحوم بحرالعلوم فرموده است:

  • قَد أجمَعَ الکُلُّ علیٰ تَصحیحِ ما***یَصِحُّ عَن جَماعَةٍ فلْیُعلَما
  • و هُم أُولوا نَجابَةٍ و رِفعَة***أربَعَةٌ و خَمسَةٌ و تِسعَة
  • فالستّةُ الأُولیٰ مِن الأمجادِ***أربَعَةٌ مِنهُم مِن الأوتادِ
    1. الجامع الصغیر، ج 1، ص 74.
    2. . خ ل: والِ أُناسًا.
    3. جنگ 6، ص 189 ـ 192.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

384
  • زُرارَةٌ کَذا بُرَیدٌ1 قَد أتیٰ***ثُمَّ محَمَّدٌ2 و لَیثٌ3 یا فَتیٰ
  • کَذا الفُضَیلُ4 بَعدَهُ مَعروفُ5***و هوَ الّذی ما بَینَنا مَعروفُ
  • و الستّةُ الوُسطیٰ أُولوا الفَضائل***رُتبَتُهم أدنیٰ مِن الأَوائل
  • جَمیلٌ6 الجَمیلُ مَع أبانِ7***و عَبدُلانِ8 ثُمّ حَمّادانِ9
  • و الستّةُ الأُخریٰ هُمُ صَفوانُ10***و یونُسٌ11 علَیهِما الرّضوانُ
  • ثُمّ ابنُ مَحبوبٍ12 کَذا محَمّدُ13***کذاکَ عَبدُاللَهِ14 ثُمّ أحمَدُ15
  • و ما ذَکَرناهُ الأصَحُّ عِندَنا***و شَذَّ قَولُ مَن بِه خالَفَنا16
    1. ابن مُعاویة العجلیّ.
    2. . ابن مسلم.
    3. . ابن البختری المرادی (أبو‌بصیر).
    4. . ابن یسار.
    5. ابن خَرَّبوذ.
    6. . ابن دَرّاج.
    7. . ابن عثمان.
    8. . عبدالله بن مُسکان و عبدالله بن مغیره.
    9. . حمّاد بن عیسی و حمّاد بن عثمان.
    10. . ابن یحیی.
    11. ابن عبدالرّح‍مٰن.
    12. . حسن.
    13. . ابن أبی‌عمیر.
    14. . ابن بکیر.
    15. . ابن أبی‌نصر بزنطی.
    16. سماء المقال فی علم الرّجال، ج 2، ص 226.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

385
  •  سیّد حسن صدر در کتاب تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحه 299، از رجال کشّی مفصّلاً درجات و طبقات این هجده تن اصحاب اجماع را بیان می‌کند.1

  • بخاری، أشعث بن قیس کافر و مرتد را صحیح می‌شمرد و به حدیث او احتجاج می‌نماید

  •  [الشّیعة و التّشیّع] صفحه 238، پاورقی 1:

  • «و هذا الأشعثُ المرتدُّ یَروِی عنه البخاری و مسلم، و یَعُدّان حدیثَه من الصّحاح!»

    1. جنگ 2، ص 114.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

386

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

387

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

388
  • بخش دوّم: فهارس و کتاب شناسی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

389
  • دربارۀ کتاب اخلاق ناصری و طهارة الأعراق

  • اخلاق ناصری از کتاب طهارة الأعراق ابن‌مسکویه گرفته شده، و ابن‌مسکویه آن را از علمای هند و غیره اخذ نموده؛ لذا در آن شرب خمر به نحو مخصوص تجویز شده است.

  •  از علاّمه طباطبائی راجع به کتاب طهارة الأعراق سؤال نمودم، فرمودند:

  •  در شیعه بهترین کتاب اخلاق در مختصرات است، و در متوسّطات بهترین آنها جامع السّعادات، و در مطوّلات کتاب إحیاء الإحیاء است.

  •  و فرمودند:

  •  ابن‌مسکویه از معاصرین بوعلی سینا بوده است و کتاب فلسفه هم نیز دارد که صد در صد عین فلسفۀ یونانی است و ابداً با فلسفۀ هندی ربطی ندارد، و کتاب اخلاق او نیز طبق مذاق هندیان نیست.1

  • [جایگاه کتاب تذکره علاّمه حلّی و خِلاف شیخ طوسی]

  •  آقا سیّد محمّد‌علی میلانی از قول آقا شیخ محمّدتقی قمی، عضو دارالتّقریب، نقل کردند که او گفت:

  •  «من به یکی از علمای درجه اوّل جامع‌الأزهر که میل داشت به اقوال و فتاوای

    1. جنگ 6، ص 142.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

390
  • شیعه و جهات اختلاف آن با اقوال اهل سنّت مطّلع شود، دو کتاب تذکرة علاّمه و خِلاف شیخ طوسی را دادم، و او پس از مطا‌لعه چنان شیفتۀ این دو کتاب شد و از سیطرۀ این دو عالم بزرگوار بر اقوال عامّه در هر مسئله به شگفت درآمده بود که می‌گفت:

  • من اقوال علمای عامّه چون: مالک و شافعی و ابو‌حنیفه و احمد حنبل و غیرهم را از روی این دو کتاب بهتر می‌توانم پیدا کنم تا از روی کتاب‌های خودمان؛ و لذا از روزی که این دو کتاب را مطالعه کردم هر وقت بخواهم بر مسئله‌ای بنا به قول یکی از علمای خودمان واقف شوم، بدین دو کتاب مراجعه می‌کنم و از مراجعه به کتب خودمان منصرف می‌شوم.»1

  • [دربارۀ کتاب ردّ تحفة اثنی‌عشریّه]

  •  کتاب ردّ تحفة اثنی‌عشریّه، تألیف سیّد ناصر حسین هندی، فرزند مرحوم میر حامد حسین نیشابوری هندی، مؤلّف کتاب عبقات الأنوار است.

  •  و کتاب تشیید المطاعن و کتاب استقصاء الإفحام هر دو از مؤلّفات پدر میر حامد حسین است.2

  • [دربارۀ کتاب نثر طوبی]

  •  کتاب نثر طوبی و یا لغات القرآن، از اوّل تا حرف ظاء آن به قلم مرحوم آیة الله شعرانی است، و از حرف عین تا آخر کتاب که حرف یاء است به قلم آقای محمّد قریب است. توضیح آنکه: مرحوم آیة الله شعرانی چنانچه خود در قسمت إلحاقی جلد آخر تفسیر أبوالفتوح رازی، طبع دوازده جلدی مرقوم داشته‌اند، کتاب نثر طوبی یا لغات القرآن را تا حرف سین نوشته بودند و تا همین مقدار را در آخر تفسیر جلد 12 ملحق نموده و به طبع رسانیده‌اند، و سپس در صدد تکمیل آن بوده 

    1. جنگ 15، ص 50.
    2. جنگ 6، ص 149.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

391
  • تا به صورت کتاب مستقلّی طبع کنند، و هنوز به اتمام آن موفّق نشده رحلت می‌کنند؛ و تا حرف ظاء را تکمیل نموده بودند. و در این‌حال آقای محمّد قریب آن را تکمیل و از عین تا حرف یاء را تدوین و به نوشته‌های مرحوم شعرانی ضمیمه نموده‌ و به صورت کتاب فعلی مستقلاًّ طبع می‌شود.

  • دربارۀ کتاب تبیین اللّغات لتبیان الآیات، تألیف آقای محمّد قریب

  •  آقای محمّد قریب، مردی دانشمند و خلیق و مؤدّب بود و چنان‌که خود در مقدّمۀ جلد 2 از نثر طوبی، صفحه 3 گوید: فرهنگ لغات قرآن را به نام تبیین اللّغات لتبیان الآیات به طور مبسوط و مفصّل نوشته است؛ و چون مرحوم شعرانی، جلد اوّل نثر طوبی را که تا حرف سین است نوشته و با تفسیر ابوالفتوح منتشر کرده‌ بودند و سپس از جلد دوّم فقط از حرف شین تا حرف ظاء را موفّق به نوشتنش شده بودند، ایشان از حرف عین تا آخر را به طور مختصر نوشته و با نوشتۀ آیة الله شعرانی منضم نموده و به صورت جلد دوّم از نثر طوبی انتشار داده‌اند؛ و علی‌هذا جلد اوّل و جلد دوّم از حرف شین تا ظاء‌ تألیف آیة الله شعرانی است و جلد دوّم از حرف عین تا حرف یاء تألیف مرحوم محمّد قریب است.1

  • دربارۀ کتاب حدیقة الشّیعة

  •  آیة الله شعرانی در مقدّمۀ کتاب تفسیر أبوالفتوح رازی (ره) که در أحوال ابوالفتوح نوشته‌اند، در جلد 1 از طبع اسلامیّه، صفحه 13 و 14، از جمله نوشته‌اند:

  •  «در روضات از میرزا عبدالله أفندی صاحب ریاض روایت کرده است که: ”سیّد جلال‌الدّین محمّد بن غیاث بن محمّد کتاب إیجاز المطالب فی إبراز المذاهب، و کتاب هادی إلی النّجاة من جمیع المهلکات را به ابن‌حمزه نسبت داده است.“

    1. جنگ 17، ص 2.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

392
  •  و هم صاحب ریاض گوید: ”کتاب حدیقة الشّیعة ملاّ احمد أردبیلی را سیّد جلال‌الدین محمّد بن غیاث بن محمّد تلخیص کرد.“ و از کلام او معلوم می‌شود این کتاب حدیقة الشّیعة که امروز متداول و در دست ماست، از محمّد بن غیاث بن محمّد است؛ و نسبت دو کتاب مذکور را به ابن‌حمزه، از وی نقل کرد، نه از ملاّ احمد اردبیلی؛ چون محتمل است او هنگام تلخیص قصّه، ابن‌حمزه را افزوده باشد.

  •  و در روضات گوید: ”أصل کتاب حدیقة الشّیعه را از مؤلّف دیگر مقدّم بر ملاّ أحمد أردبیلی دیده‌اند.“

  •  باری کتاب حدیقة الشّیعه به صورت فعلی از مقدّس اردبیلی نیست، و از گفته‌های اهل فن چنان نتیجه باید گرفت که این کتاب را یکی از مؤلّفان آغاز دولت صفویّه یا أواخر دولت گورکانیان در شرح حال پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و دوازده امام علیهم السّلام نوشته است؛ شبیه روضة الشّهداء ملاّ حسین کاشفی، و زینة المجالس، و چند کتاب فارسی دیگر در مناقب أئمّۀ اثنی‌عشر علیهم السّلام که عبارت آنها فصیح و شیرین است امّا روایات ضعیف بسیار دارد.

  •  و نام ملاّ احمد اردبیلی و زبدة البیان در این کتاب از آنجا آمد که نسخه‌ای از این حدیقة در تصرّف ملاّ احمد اردبیلی بوده و در حاشیۀ آن توضیحاتی نوشته است، و ناسخان پس از آن، جزء متن کرده‌اند. و باز محمّد بن غیاث بن محمّد آن را تلخیص کرده است؛ و گرنه أخبار ضعاف و بی‌اصل را با عبارت فارسی فصیح نمی‌توان به عالمی مدقّق نسبت داد که اصلاً آذربایجانی بوده و در نجف أشرف پرورش یافت. و ما هرگز احتمال نمی‌دهیم محقّق اردبیلی تألیف دیگری را انتحال کند، و چون با آن علم و تقوا و شهرت و قبول عامّه و جاه و عزّت که داشت، حاجت نبود کتابی ضعیف را به خویش نسبت دهد. و عجیب‌تر آنکه گوید:

  •  مرا گذر به اصفهان افتاد، دیدم که مردم آن بلده شیخ أبوالفتوح عجلی شافعی را شیخ أبوالفتوح رازی نام کرده بودند، و به این بهانه به عادت پدران خویش قبر آن سنّی صوفی را زیارت می‌کردند؛ اگرچه از مردم آن دیار أمثال این

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

393
  • کردار دور نیست، زیرا که ایشان پنجاه ماه زیاده از دیگران نسبت به حضرت شاه ولایت ناشایست و ناسزا گفته‌اند، و در این زمان که مذهب شیعه به‌قدر قوّتی گرفته، ایشان هم‌چنان به شاه مردان، مانند پدران محبّتی ندارند. ـ انتهی.

  •  این اعتراض غیر وارد بر اهل اصفهان البته از مثل ملاّ احمد اردبیلی صاحب آیات الأحکام و شرح ارشاد، سخت بعید است؛ مردی به آن درجۀ فضل و علم می‌داند که اگر مردم شهری اشتباه کنند و قبر سنّی را شیعی بدانند، دلیل بر سوء سریرت آنان نیست و اشتباه قبر ـ چنان‌که گفتیم ـ برای قاضی نور الله شوشتری نیز رخ داد و هیچ‌کس توهّم سوء سریرت دربارۀ او نکرد! ملاّ احمد اردبیلی معاصر شاه عبّاس بزرگ است که اصفهان پایتخت او بود، چگونه مردم اصفهان در عهد او محبّتی به شاه مردان نداشتند؟!» ـ الخ.

  •  تا اینجا به مقدار لازم از گفتار آیة الله شعرانی ذکر نمودیم.1

  • دربارۀ کتاب مصباح الشَّریعة و مفتاح الحقیقة و تحف العقول و إرشاد دیلمیّ و اختصاص

  •  دربارۀ کتاب مصباح الشّریعه، حاجی نوری (ره) در خاتمۀ مستدرک، در جلد 3، صفحه 328 تا 333، که فائدۀ دوّم است، از جمله مطالبی که بالمناسبه آورده است آن است که در صفحه 330 در سطر چهارم به آخر صفحه مانده گوید: «و آلَ أمرُهم إلی أن نَسبوا مثلَ الشّیخِ الجلیل، تَرجمان المفسّرین أبی‌الفتوحِ الرّازیِّ، و صاحبِ الکَراماتِ علیِّ بن طاوُس، و شیخِ الفقهاء الشَّهید الثّانی ـ قدّس الله أرواحهم ـ إلی المیل إلی التَّصوُّف کما رأیناه؛ و هذه رَزیَّةٌ جلیلةٌ‌ و مصیبةٌ عظیمةٌ لابدّ من الاسترجاع عندها. نعم یمکن أن یقال لهم تأدّبًا لا إیرادًا: إنّ فیما ورد عن أهل البیت العصمة‌ علیهم السّلام غِنًی مندوحة‌ عن الرّجوع إلی زُبرهم و مُلَفَّقاتهم و مواعظهم؛ فإنّک إن

    1. جنگ 18، ص 71 ـ 73.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

394
  • غمرت فی تیّار بحار الأخبار، لا تجد حقًّا صدر منهم إلّا و فیها ما یشیر إلیه، بل رأینا کثیرًا من الکلمات الّتی تنسب إلیهم هی ممّا سرقوها من معادن الحکمة و نسبوها إلی أنفسهم أو مشایخهم.» آنگاه گوید: «قال تلمیذ المفید... .» ـ الخ.

  •  أقول: فیما أورده فی هذا المقام مواضع من الزَّ‌لَّة و سوء الأدب و الکلام علی غیر محلّه. 

  •  و در صفحه 331 در اوّل صفحه گوید: «قال تلمیذ المفید، أبویَعْلَی الجعفریّ فی أوّل کتاب النَّزهة: إنّ عبدالملِک بن مَروان کَتب إلی الحَجّاج: ”إذا سمعتَ کلمةَ حِکمةٍ، فَاعْزِها1 إلی أمیرالمؤمنینَ (یعنی نفسَه)؛ فإنّه أحَقُّ بها و أولیٰ مِن قائلها.“ ـ انتهی.»

  • و در صفحه 331 سطر سوّم گوید: «فروَیٰ سبط الطبرسیّ فی مشکوة الأنوار عن الباقر علیه السّلام، أنّه قال لجابر: ”یا جابر، و لا تَسْتَعِنْ بعَدوٍّ لنا حاجةً و لا تَستَطعِمْه، و لا تَسألهُ شَربَةً؛ أما إنّه لَیُخَلَّد فی النّار فَیَمُرُّ به المؤمنُ، فیقولُ: یا مؤمنُ! ألَستُ فعلتُ بکَ کذا و کذا؟! فَیَستَحیِی منه، فَیَستَنقذُه من النّار.“ ـ الخبر.»

  •  و در صفحه 331 سطر هشتم گوید: «و لیس لمن تقدَّم الصّادقَ علیه السّلام من الصّوفیَّةِ، کَطاوُسٍ الیَمانِیِّ و مالِک بن دینارٍ و ثابت البَنانیّ و أیّوب السَّجِستانی و جبیبٍ الفارسیِّ و صالحٍ المُرّیِّ و أمثالِهِم، کتابٌ یُعْرف منه أنّ المِصباحَ علی أُسلوبه. و من الجایز أن یکون الأمر بالعکس، فیکون الّذین عاصروه علیه السّلام منهم أو تأخَّروا عنه، سلکوا سبیلَه علیه السّلام فی هذا المقصد و أخذوا ضِغثًا من کلماتِه الحَقَّةِ و مزَجُوها بِضِغث من أباطیلهم، کما هو طریقة کُلِّ مُبدعٍ و مُضِلٍّ؛ و یُؤیِّده اتِّصالُ‌ جَماعةٍ منهم إلیه و إلی الأئمّةِ مِن وُلده، کشقیقٍ البَلخیِّ و معروفٍ الکَرخیِّ و أبی‌یزید البَسطامی طَیفور

    1. . در أقرب الموارد مادّۀ وَعَزَ گوید: «وَعَزَ إلیه فی کذا أن یفعل أو یترک (ض) یعزُ وَعْزًا: تقدّم و أشار.» [مصباح المنیر: عَزَوته إلی أبیه: نسبتُه إلیه و عزیتُه. (محقّق)]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

395
  • السّقَّا، کما یظهر من تراجمهم فی کتب الفریقین، فیکون ما اُلِّفَ بعده علی أسلوبه و وتیرته.»

  •  تا آنکه گوید: «مَع أنّه یُوجد فی جملةٍ‌ من أدعیتهم و مناجاتهم و خطَبهم علیهم السّلام، من العبارات الخاصّةِ و الکلماتِ‌ المختصَّة، ما لا یوجد فی سایر کلماتهم؛ فارجِع البصر إلی المناجاة الإنجیلیَّةِ الکبری و الوسطی، و آخِر دعاء کمیلٍ، و المناجاةِ الخمسة‌عَشَر الَّتی عَدَّها صاحبُ الوسائل فی الصَّحیفةِ الثّانیة من أدعیة السجّادیَّة علیه السّلام و نَسَبها إلیه من غیر تردید، مع أنّه لا یُوجد لها سَنَدٌ و لم یحتو علیها کتابٌ مُعتَمدٌ، و لیس فی تمام المصباحِ ما یُوجد فیها من الألفاظ الدّائرة فی ألسنةِ القوم.

  •  ثمّ نقول: إنّک بعد التأمُّل فی ملفّقاتِ القوم فی هذا الباب تجد المصباحَ خالیًا عن مصطلحاتهم الخاصَّةِ الَّتی علیها تدور رحی تمویهاتهم؛ کلفظ العِشق و الخمر و السُّکر و الصَّحو و المَحو و الفَناء و الوَصل و القطب و الشّیخ و الطَّرب و السّماع و الجذبَة و الإنِّیَّة و الوَجْد و المُشاهَدة و غیرَ ذلک ممّا لیس فیه شیء منه.»

  •  و در صفحه 332 سطر هفتم، پس از آنکه مفصّلاً گفته است: کتاب تحف العقول حسن بن علیّ بن شُعبه، ذکری از آن و از مؤلّفش در میان اصحاب ما نبوده، [می‌گوید:] «و اکتفی بمدحه و مدح الکتاب و نسبته إلیه فی الأمل بما فی مجالس المؤمنین؛ و لیس له و لکتابه ذکر فی مؤلَّفات أصحابنا قبله إلّا ما نقلناه عن الشیخ إبراهیم القطیفی فی رسالته فی الفرقة النّاجیة. و قد أکثر من النَّقل عن التّحفِ فی الوسائل.

  •  و مثله فی عدم الذِّکر و الجهالة، الحسن بن أبی‌الحَسن الدَّیلَمیّ و کتبه، سیّما إرشاد القلوب الّذی قد أکثر من النَّقل عنه، و عدَّه من الکُتُب المعتمدة الَّتی نقل منها و شهد بصحَّة مؤلِّفوها؛ و لیس له أیضًا ذکر فیما وصل إلیه و إلینا من مؤلَّفات أصحابنا، سوی ما نقله عنه الشَّیخ ابن‌فَهدٍ فی عدَّة الدّاعی فی بعض المواضع، بعنوان الحسن بن أبی‌الحسن الدَّیلَمیّ.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

396
  •  فمن أین عرَفه و عرَف وثاقته و عرَف نسبة الکتاب إلیه و شهادته بصحّته؟ فهل هذا إلّا تهافتٌ فی المذاق و تناقضٌ فی المسلک؟! و إن کانت المسامحة فیهما لعدم اشتمالها علی فروع الأحکام و اقتصارهما غالبًا علی ما یتعلّق بالأخلاق و الفضائل و المواعظ، فهلّا کانت شهادةُ هؤلاء ‌الأجلَّة علی صحَّة المصباح کافیةً فی عَدِّه ثالثًا لهما، فإنّه أیضًا مثلهما.

  •  و کذا الکلام فی صحّة نسبة کتاب الاختصاص إلی المفید (ره)، و قد تسامح فیه بما لا یخفی علی النّاقِد البصیر.»

  • [تعداد اصحاب پیامبر اکرم و برخی اوصاف آنها]

  •  و در صفحه 332، سطر آخر گوید: «ففی الخصال بالسَّند الصّحیح عن أبی‌عبدالله علیه السّلام، قال: ”کان أصحاب النبیّ صلّی الله علیه و آله اثنا عشر ألف رجلٍ؛ ثمانیة آلافٍ من المدینة و ألفان مِن مکّةَ و ألفان من الطُّلَقاء. لم یُرَ فیهم قَدَرِیٌّ و لا مُرْجِئیٌّ و لا حَروریٌّ و لا معتزلیٌّ و لا صاحبَ رأیٍ، کانوا یبکون باللَّیل و النَّهار و یقولون: اقبض أرواحَنا قبل أن نأکل خبز الخمیر.“»

  • [نسخ شش‌گانۀ مروی از حضرت صادق علیه السّلام]

  •  در جلد 3 از مستدرک الوسائل، صفحه 333 گوید: «شش نسخه ازحضرت صادق علیه السّلام روایت شده است:

  •  «1. در رجال نجاشی: ”محمّد بن مَیْمون أبو‌نصر زعفرانیّ، عامیٌّ، غیر أنّه روی عن أبی‌عبدالله جعفر بن محمّد علیهما السّلام.“

  • 2. در رجال نجاشی: ”فُضَیْل بن عَیاض، بصری ثقةٌ عامیٌّ، رویٰ عن أبی‌عبدالله علیه السّلام.“

  • 3. در رجال نجاشی: ”عبدالله بن أبی‌أویس بن مالک بن أبی‌عامرٍ الأصبَحیّ، له نُسخةٌ عن جعفر بن محمّد علیهما السّلام.“

  • 4. در رجال نجاشی: ”سُفیان بن عُیَینَة بن أبی‌عِمران الهِلالیّ، کان جدّه أبوعمران

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

397
  • عاملًا من عُمّال خالِدٍ القَسرِیّ، له نسخة عن جعفر بن محمّد علیهما السّلام.“

  • 5. در رجال نجاشی: ”إبراهیم بن رَجاء شَیْبانیّ أبوإسحاق، المعروف بِابن أبی‌هراسة، أُمُّه عامیٌّ، رویٰ عن الحسن1 بن علیّ بن الحسین علیهما السّلام، و عبدالله بن محمّد بن عُمَر بن علی علیه السّلام، و جعفر بن محمّد علیهما السّلام، و له عن جعفر علیه السّلام نسخةٌ.“

  • 6. و در فهرست شیخ است: ”جعفر بن بَشیر ثقةٌ جلیلُ القدر.“ [إلیٰ أن قال]: ”و له کتاب یُنسب إلی جعفر بن محمّد علیهما السّلام، روایة علیّ بن موسی الرّضا علیهما السّلام.“

  •  فهذه سِتّةُ نُسخ منسوبة إلی الصادق علیه السّلام، غیر الرّسالة الأهوازیّة و الرّسالة إلی أصحابه المرویّة فی أوَّل روضة الکافی؛ فمن الجائز أن یکون إحدیٰها المِصباح، خصوصًا ما نسب إلی الفُضَیل بن عِیاضٍ و هو من مشاهیر الصّوفیَّة و زُهّادهم حقیقةً، کما یظهر من توثیق النجاشیّ و مدحه الشّیخ بالزُّهد.

  •  و فی أمالی الصدوق بإسناده عن الفُضیل بن عِیاض، قال: ”سألتُ أباعبدالله علیه السّلام عن أشیاءَ من المکاسب؛ فنهانی عنها و قال:

  • یا فضَیلُ! واللهِ لَضرر هؤلاء علی هؤلاء الأُمَّةِ‌2 أشدُّ من التُّرک و الدَّیْلم.

  •  و سألتُه عن الوَرَع من النّاس، قال:

  • الّذی یتورّع من محارم الله و یجتنبُ هؤلاء، و إذا لم یَتَّقِ الشُّبهاتِ وقع فی الحرام و هو لا یَعرِفه؛ و إذا رأی مُنکَرًا فلم یُنکِره و هو یقدرُ علیهِ، فقد أحَبَّ أن یُعصَی اللهُ، فقد بارز اللهَ بالعَدواةِ؛ و من أحبَّ بقاءَ الظّالمینَ فقد أحبَّ أن

    1. . خ ل: الحسین.
    2. . خ ل: هذه الأُمّة.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

398
  • یُعصَی اللهُ. إنّ الله تبارک و تعالَی حَمِدَ نفسَه علی هلاک الظّالمین فقال: ﴿فَقُطِعَ دَابِرُ ٱلۡقَوۡمِ ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ وَٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾.“1

  •  و قال الأُستاذ الأکبر فی التَّعلیقة: ”و فی هذه الرِّوایة ربّما یکون إشعارًا بأنّ فُضَیلًا لیس عامیًّا، فتأمَّل.“ ثمّ ذکر خبرًا من العیون فیه إشعار بعامیّته؛ و قد أخرج الکلینیُ عنه خبرًا فی باب الحسد، و آخَرَ فی باب الکفالة و الحوالة.»

  •  مرحوم حاجی نوری تا اینجا مطلب را دربارۀ مصباح الشریعة ادامه می‌دهد، و در اینجا می‌گوید که:

  •  «و بالجملة فلا أستبعدُ أن یکونَ المصباحُ هو النُّسخة‌ُ الَّتی رواها الفُضَیل، و هو علی مَذاقه و مَسلکه. و الّذی أعتقده أنَّه جمَعه من مُلتَقاطِ کلماته علیه السّلام فی مجالس وعظه و نصیحته؛ و لو فرض فیه شیءٌ یخالف مضمونُه بعضَ ما فی غیره، و تعذَّر تأویلُهُ، فهو منه علی حَسَبِ مذهبِهِ لا من فریَته و کذِبه، فإنّه ینافی وَثاقَتَه.

  •  و قد أطنبنا الکلامَ فی شرح حال المصباح مع قِلَّة ما فیه من الأحکام، حِرْصًا علی نَشر المآثر الجعفریَّة و الآداب الصّادقیَّة، و حفظًا لابن‌طاوس و الشّهید و الکفعمی ـ رحمهم الله تعالی ـ عن نسبة الوَهم و الاشتباه إلیهم؛ و الله العاصم.»2

  •  جناب محترم حجة الاسلام آقای حاج شیخ حسن مصطفوی ـ دامت معالیه ـ در مقدّمه‌ای که بر نسخۀ مطبوع خود مرقوم داشته‌اند، از جمله در صفحه «ج» گویند:

  •  «و إلیک ما یقول السیِّدُ الأجلّ الزّاهدُ، رضیُّ‌الدِّین علیُّ بنُ طاوس، المتوفّی 664، فی أمان الأخطار (طبع نجف، صفحة 78): ”یَصحبُ المسافرُ معه کتابَ مصباحِ الشَّریعة و مفتاحِ‌ الحقیقةِ عن الصَّادق علیه السّلام؛ فإنّه کتابٌ لطیفٌ شریفٌ فی التَّعریفِ

    1. . سوره أنعام (6) آیه 45.
    2. خاتمة مستدرک الوسائل، ج 3، ص 328 ـ 334.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

399
  • بالتَّسلیکِ إلی الله جلّ جلالُهُ و الإقبالِ علیهِ و الظَّفرِ بالأسرارِ الَّتی اشتَمَلَت علیه.“»

  • و در صفحه «د» گوید: «جناب آخوند ملاّ محمّد تقی مجلسیّ ـ علیه الرحمة ـ در مجلّد آخر از شرح کتاب من لا یحضره الفقیه می‌گوید: ”و علیکَ بکتابِ مصباحِ الشَّریعة، رواه الشهیدُ الثّانی ـ رضی الله عنه ـ بإسناده عن الصّادق علیه السّلام، و مَتنُهُ یَدُلُّ علی صِحَّتِه.“»

  •  و در صفحه «ه‍» گوید: «و ممّن اعتَمد علی هذا الکتاب بعد السیِّد، الشیخُ الفقیهُ الإمامُ الشَّهیدُ الثّانی ـ رضوان‌الله علیه ـ؛ فإنَّه اعتمد علیه غایة الاعتماد، و نقل أکثر أبوابه فی تألیفاته المُنیفة، کالمُنیَة و المُسَکِّن و الأسرار و کَشف الرَّیبَة

  • و در صفحه «ح» گوید: «و ممّن اعتمد علی هذا الکتاب الشّیخ الجلیلُ، جمالُ‌الدِّینِ أحمدُ بنُ فَهدٍ الحِلّی فی کتابه عُدَّةُ‌ الدّاعی (طبع تبریز 1274، صفحة 52) حیث نقل بابًا من الکتاب: ”قال الصّادق علیه السّلام: الخَشیَةُ میراثُ العلمِ، و العلمُ شعاعُ المعرفة.1

  •  و منهم المحقّق الربّانیُّ الفیضُ الکاشانیُ فی جملةٍ من تألیفاته، منها الحقایق؛ و منهم المولی المحقّق النّراقی، حیث نقل من هذا الکتاب فی مواضع متعدّدة من کتابه جامع السّعادات؛ و منهم الفاضل المتبحّر الشّیخ إبراهیم الکَفعمیّ فی کتابه مجموع الغرائب، کما حُکی عنه فی خاتمة المستدرک؛ و منهم المحقّق مولانا العلّامة المجلسی حیث ذکر هذا الکتاب من جملة مدارک بحاره؛2 و منهم السَّید السّند النحریر، السّید

    1. مصباح الشّریعة، ص 20.
    2. مع عدم تقویته إیّاه؛ قال النّوری فی خاتمة المستدرک، ص 349: «و قال العلّامة المجلسی فی البحار: ”و کتاب مصباح الشریعة فیه بعض ما یریب اللَّبیبَ الماهِرَ، و أُسلوبه لا یُشبه سایرَ کلمات الأئمّة علیهم ‌السّلام و آثارهم. وَ روَی الشیخُ فی مجالسه بعض أخباره هکذا: أخبرنا جماعة عن أبی‌المفضل الشّیبانی بإسناده عن شقیق البلخی عمّن أخبره من أهل العلم.
      و هذا یدُّلُ علی أنّه کان عند الشیخ ـ رحمه الله ـ و فی عصره و کان یأخذ منه، و لکنّه لا یثق به کلَّ الوثوق و لم یثبت عنده کونُه مرویًّا عن الصّادق علیه السّلام و إنّ سنده ینتهی إلی بعض الصّوفیّة، و لذا اشتمل علی کثیرٍ من اصطلاحاتهم و علی الرّوایة من مشایخهم و من یعتمدون علیه فی روایاتهم؛ و الله یعلم.“ ـ انتهی.» (علّامه طهرانی، قدّس سرّه)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

400
  • علیخان المَدَنِیّ فی شرحه علی الصَّحیفة السّجادیّة؛ و منهم الشّیخ المحدث البارع النُّوری فی خاتمة المستدرک.

  •  ذکر المصطفوی فی صفحة «یه» و صفحة «یو» و صفحة «یز»، من مقدّمة کتاب مصباح الشریعة، أسماء الرِّجال الّذین نقل منهم فی هذا الکتاب:

  •  أبوالدَّرداء عویمر بن عامر: ضعیف مجهول، باب 28.

  •  أبوذر: هو من خیار الصَّحابة، الصّادق فی قوله و عمله، روی عنه فی باب 11 و 28 و 84.

  •  أحنَفُ بن قَیس التَّمیمیّ: صحابیٌّ حَسَنٌ، 57.

  •  أُوَیس المُراریُّ القَرَنیّ: عظیم المنزلة، 78 و 88.

  •  ثَعلَبَةُ الأسَدیّ: مجهولٌ، لیس له بهذا العنوان ذکر فی کتب الرجال.

  •  رَبیع بن خُثَیم: أحد الزّهاد المشهورین، 15 و 24و 27و 92.

  •  زَید بن ثابِت: صحابیٌّ و کان عثمانیّاً مُنحرفاً، 66.

  •  سُفیان بن عُیَینَة: الجاهل المنحرف المخالف، ولد فی سنة 107 و توفّی سنة 198، باب 63.

  •  سلمانُ الفارسی: أجلّ من أن یوصف، 69

  •  عبدالله بن مسعود: الّذی خَلَطَ و مال، 42.

  •  کَعب الأحْبار: المنحرف الکذّاب،‌ 52

  •  محمّد بن الحَنَفِیَّة: ابنُ أمیرالمؤمنین علیه السّلام، 59

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

401
  •  هِرَمُ بنُ حَیّان: أحد الزُّهاد الثَّمانیة‌، 88.

  •  وَهَب بنُ منبّه: الضّعیف، 28 و 90.»

  •  و در صفحۀ «کج» و صفحۀ «کد» از مقدمه گوید: «و الّذی خطر ببالی و أراه حقًّا أنَّ هذا الکتاب الشّریف قد جمع بعد القرن الثانی، و ألَّفه مؤلّفه النحریر الفاضل الموحّد العالم الربّانیّ فی قبال مذاهب أُخر، و جمَعه تأییدًا لمذهب الشّیعة الجعفریّة و لترویج مسلک الطّائفة الاثنی‌عشریة، و نشر مرامهم و إظهار عقائدهم و آدابهم و تبیین أخلاقهم و تحکیم مبانیهم؛ و بهذا النظر نسبه إلی مؤسّس المذهب، و مبیِّن الطَّریقة الحقّة، الإمام جعفر بن محمّد الصّادق علیه و علی آبائه أفضل التحیّة.

  •  و لمّا کان غرض المُؤلِّف المُعَظَّم له ـ رضوان الله علیه ـ فی تألیف هذا الکتاب تثبیت مسلک الشّیعة و تحقیق مذهب الجعفریّة فی مقابل مذاهب أُخر، فیکون نقل الکلام ممّن یقبل کلامه من المخالفین لطیفًا و حسنًا، تأییدًا للمذهب و تحکیمًا للمبنیٰ.

  •  و الّذی نَقطع به هو أنّ مؤلّف هذا الکتاب الشّریف أحد العلماء المحقّقین، و من أهل المعر‌فة و الیقین، و من أعاظم رؤساء الرّوحانیّین، و من أکابر مشایخ المتألّهین، و من أجلّاء أصحابنا المتقدّمین و کتابه هذا أحسن کتابٍ فی بابه لم یؤلّف نظیره إلی الآن؛ جمَع فی اختصاره لطائفَ المعانی و حقائقَ لم یسبِقه غیرُه من الکتب، فللّه درّ مؤلّفه.

  •  و یکفی فی مقام عظمة هذا الکتاب الشّریف ـ کما قلناه ـ اشتباهُ جمعٍ من الأعاظم، و القول بأنّه من تألیفات الإمام جعفر بن محمّد الصّادق علیه السّلام، أو من تقریره و إملائه، و کفیٰ به فضلًا و مقامًا.»

  •  مرحوم سیّد جلال الدّین محدّث اُرموی در مقدّمۀ مفصّل خود بر شرح فارسی مصباح الشّریعة و مفتاح الحقیقة، از عبدالرّزاق گیلانی (ره)، علاوه بر کسانی را که از علماء در اعتقاد به صحّت و نسبت مصباح الشَّریعة، ما در گفتار خود آوردیم، برخی دیگر را اضافه می‌کند؛ مانند:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

402
  •  سیّد هاشم بحرانی در مقدّمۀ تفسیر برهان آن را جزء مآخذ خود شمرده است. (مقدّمه، صفحۀ د)

  •  حاج ملاّ مهدی نراقیّ در جامع السّعادات. (صفحۀ «د»)

  •  سیّد حسین قزوینی، استاد بحرالعلوم، در مبحث خامس جامع الشَّرایع. (صفحۀ د)

  •  فاضل لاهیجی در تفسیر نفیس خود. (صفحۀ «د»)

  •  سیّد أبوالقاسم ذهبی شیرازی در اوّل مناهج أنوار المعرفة، شرح مصباح الشَّریعة. (صفحۀ د)

  •  حاج میرزا جواد آقای ملکی تبریزی در أسرار الصلاة. (مقدمه، صفحۀ «ه‍»)

  •  حاج شیخ علی‌أکبر نهاوندی در کتاب بنیان الرَّفیع فی أحوال الرّبیع. (مقدمه، صفحۀ «ه‍»)

  •  مرحوم محدّث می‌گوید: «دربارۀ این کتاب سه نظر مختلف، علمای أعلام اظهار نموده‌اند:

  •  اوّل: اینکه کتاب حائز درجۀ اعتبار و واجد شرایط قبول است؛ از جمله قائلین به این مطلب: سیّد بن طاووس و شهید ثانی و فیض کاشانی و ملاّ محمّدتقی مجلسی و حاج میرزا ابوالقاسم ذهبی شیرازی و ابن‌فَهد حلّی و شیخ ابراهیم کفعمی و سیّد هاشم بَحرانی و حاج ملاّ مهدی نراقی و سیّد حسین قزوینی و سیّد علیخان مدَنی و شریف لاهیجی است؛ و أیضاً حاج میرزا حسین نوری و حاج شیخ علی‌اکبر نهاوندی می‌باشند.

  •  دوّم: اینکه این کتاب مورد اعتماد نیست، و ابداً قابل استناد نمی‌باشد، و به‌کلّی از درجۀ اعتبار و صلاحیّت قبول ساقط است؛ ازجمله قائلین به این مطلب شیخ حرّ عامِلی در آخر کتاب هدایة الأُمّة، تحت عنوان «تتمّة» تصریح به این مطلب نموده است؛ و از جمله ملاّ عبدالله أفَندی صاحب ریاض العلماء است که آن را از کتب مجهولة‌المؤلّف شمرده است، و نسبت آن را به هشام بن حَکَم رد کرده ‌است؛

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

403
  • زیرا اوّلاً: در این کتاب از کسانی نام برده شده است که از هشام متأخّر بوده‌اند، و ثانیاً: در این کتاب مطالبی است که تُنادی علیٰ أنّه لیس من مؤلَّفاته، بل هو من مؤلَّفات بعض الصوفیّة کما لا یخفی؛ لکن وصّیٰ به ابنُ‌طاوس. ـ انتهی.

  •  سوّم: اینکه با اعتراف به عدم مشابهت اُسلوب متن این کتاب به سایر متون مسلّم‌الصّدور از ائمّه علیهم السّلام و مقطوع‌النّسبة به ایشان، از این کتاب می‌توان استفاده کرد و اخبار آن را به کار بست. از جمله قائلین بدین نظر، علاّمه محمّد باقر مجلسی است؛ زیرا آن بزرگوار تمام أبواب آن را به‌جز دو باب در بحار الأنوار نقل کرده است، و از شواهد معلوم است که نیاوردن آن دو باب هم به جهت سهو و غفلت از نقل بوده است، نه تعمّد بر عدم نقل.» (ملّخص مقدّمه از صفحه ب تا صفحه ط)

  •  مرحوم محدّث در صفحۀ «ی» از مقدّمه، مطلب علاّمه مجلسی را بدین‌گونه تقریر و تقریب کرده است که:

  •  «این کتاب اگرچه به حسب اُسلوب با سایر اخبار اهل بیت علیهم السّلام تا حدّی بی‌شباهت به نظر می‌آید و به اسلوب کلمات عرفا و متصوّفه شبیه‌تر می‌باشد؛ امّا چون غالب مضامین و مندرجات آن از جهت معنا مطابق با اخبار و روایات است، و در اشتمال بر اصطلاحات صوفیّه هم به حدّی نرسیده که نتوان آن را به حضرت صادق علیه السّلام نسبت داد؛ و اگر أحیاناً عبارتی از قبیل: ”العُبودیّةُ جَوهرةٌ کُنهُها الرُّبوبیَّةُ“ ـ تا آخر، به نظر رسد قابل توجیه و ممکن التأویل است؛ و از طرفی هم موضوع آن کتاب، اخلاق و آداب و مواعظ و نصایح و نظایر اینهاست، که همه مشمول قاعدۀ تسامح در أدلّۀ سنن می‌تواند بود که به اتفاق آراء، در آنها أخبار ضعیفه را نیز می‌توان پذیرفت و مورد عمل و قبول قرار داد، و نسبت به امام را در جای خود باقی داشت اگرچه به حدّ ثبوت نرسد. بنابراین این کتاب را نمی‌توان به جهت مذکور شدن سخنانی به عنوان نقل امام از ربیع بن خُثَیم و امثال آن بالمرّه بر کنار داشت؛ پس باید آن را در بوتۀ اجمال گذاشت و منسوب به آن حضرت

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

404
  • دانست، و به صرف نسبت قناعت کرد، و اگرچه نسبتش را نیز مسلّم ندانیم، و از کلمات حکمت‌آمیز و مواعظ پرفایده و نصایح دلپذیر آن استفاده کرد، و دستور عاقلانه ”اُنظُر إلی ما قالَ و لا تَنظُر إلی مَن قالَ“ را معمول باید داشت، مخصوصاً با توجّه به اینکه هرچه در این کتاب نقل شده، همه در طریق تهذیب و تزکیۀ نفس است.»

  •  و در صفحۀ «یا» و صفحۀ «یب» از مقدّمه گوید: «... پس وقتی که جایز باشد که ما برای تهذیب اخلاق و تزکیۀ نفوس از حکایات و امثال مجعوله و موضوعه بر زبان حیوانات بتوانیم استفاده کنیم، امر در این قبیل کتب منسوبۀ به ائمّه علیهم السّلام با اشتمال آنها بر مطالب عالیه و مضامین نفیسه سهل خواهد بود.

  •  مؤیّد این مطلب است آنچه عالم جلیل شیخ فرج‌الله حُوَیزی (ره) در کتاب شریف إیجاز المقال ـ که کتاب شریف پرفایدۀ رجالی است ـ بعد از ذکر کتب زیادی تحت عنوان ”کلامٌ فیما جُهل مُصَنِّفُه“ گفته: ”أمثال هذه الکتب لا یُعتمَد علی نقلها، لکنّها مؤیِّدةٌ لغیرها، و فیها فوائد کثیرةٌ فی غیر الأحکام الشَّرعیَّة؛ و ما تَضَمَّن منها حکمًا شرعیًّا لابدّ أن یوجد له فی الکتبِ المعتمدةِ موافقٌ أو معارضٌ، فیظهَر ما ینبغی العملُ به.“»

  • و در صفحۀ «یب» گوید: «آنچه به نظر نگارنده می‌رسد این است که مصباح الشّریعة به این کیفیّت که هست، و به این تعبیرات مغایر با اسلوب سایر آثار ثابته و مسلّمۀ ائمّۀ أطهار علیهم السّلام، نمی‌تواند که از حضرت صادق سلام الله علیه صادر شده باشد، و به طور قطع و جزم از آن حضرت نیست؛ لیکن ممکن است که مؤلّف کتاب که ظاهراً از متصوّفۀ شیعی مذهبی بوده است، مضامین صادرۀ از آن حضرت را فراگرفته و به تعبیرات معهودۀ فیما بین متصوّ‌فه أدا کرده باشد.

  •  پس با وجود این نظر، می‌توان از این کتاب حدّ اعلای استفاده را در باب تهذیب أخلاق و تزکیۀ نفس و تصفیۀ باطن و تخلیۀ قلب از رذائل و تحلیۀ آن به

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

405
  • فضائل کرد، به بیانی که گذشت. و مخصوصاً با توجّه به عنایت خاصّۀ ابن‌طاووس و شهید ثانی و پیروان ایشان ـ رضوان الله علیهما و علیهم ـ به این کتاب چنان‌که در آغاز بحث یاد شد؛ و السَّلام علی من اتّبع الهدی

  •  مرحوم محدّث در صفحۀ «یب» تا صفحۀ «کو» به تفصیل، به گفتار مرحوم حاج شیخ علی‌اکبر نهاوندی و اثبات او این کتاب را با استفاده از ادلّۀ حاج میرزا حسین نوری در خاتمۀ مستدرک، و با اضافه نمودن مطالبی از خود ذکر نموده است و در پایان آن نیز مرحوم نهاوندی با اصرار و ابرام در تأیید کتاب گوید:

  •  «بهتر از همۀ این ادلّه در اثبات اعتبار این کتاب، دلایل محدّث نوری (ره) است در خاتمۀ مستدرک. با وجود این، آنها نیز برای این کتاب موجب اعتبار کافی نمی‌تواند شد؛ زیرا این کتاب با آنکه به این وضع و کیفیّت و اُسلوبی که هست به‌طور قطع و یقین‌ نمی‌تواند که از حضرت صادق علیه السّلام باشد، و دلایل این مطلب در هر باب از ملاحظۀ عبارات آن باب ـ که متن کتاب است ـ مشهود و هویدا است. لیکن چون موضوع کتاب به‌طور غالب اخلاق و آداب و مواعظ و نصایح و نظایر آنهاست، عمل به آنها مفید و سودمند است، اگرچه قائل آن کتاب امام معصوم مفترض‌الطّاعة، أعنی حضرت صادق سلام الله علیه و علی آبائه الطّاهرین نیز نباشند؛ هذا ما عندنا، و السّلام علی من اتّبع الهدی. ـ انتهی. »1و2

    1. جنگ 18، ص 105 ـ 117.
    2. ولایت فقیه، ج 3، ص 29: 
      «از محصّل و ملخّص بيانى كه اين دو بزرگوار (يعنى مرحوم نهاوندى و مرحوم محدّث اُرْمَوى) كردند، به‌دست مى‌آيد كه: ”اين كتاب سندش كافى نيست و ما از باب تسامح در أدلّۀ سُنَن به اين كتاب عمل مى‌كنيم؛ زيرا در اين كتاب حكم شرعى وجود ندارد، و اگر هم باشد يكى دو تا بيش نيست كه آن هم مؤيَّد به أخبار صحيحۀ وارده از امام عليه السّلام بوده، و لهذا قطعىُّ‌الصّدور خواهد بود.
      و از آنجایى كه تمام اين كتاب شامل مطالب اخلاقى است، بناءً علي‌هذا ما مى‌توانيم به مضامينش عمل كنيم، گرچه استناد اين كتاب به حضرت صادق عليه السّلام ثابت نباشد. ـ اين بود مفاد كلام ايشان.“
      در اينجا بايد عرض كرد: خيلى جاى تأسّف و تأثّر است كه با تمسّك به احاديث تسامح در ادلّۀ سُنن، كتاب را از درجه اعتبار ساقط نموده، مطالب عظيم و عميق عرفانى و اخلاقى را كه بر فقه و اعمال جوارح حكومت دارد و سازندۀ عقائد و ايمان و سِرّ و ولايت انسان است، از فقه ظاهرى پایين‌تر و كمتر بشماريم؛ و حكم آن را حكم مستحبّات عادى و اعمال عادى بدانيم و بگویيم: چون راجع به اخلاقيّات است و اخلاقيّات هم خيلى مهمّ نيست، لذا از اين جهت عمل كردن به مضمون آن كتاب اشكالى ندارد. درحالى‌كه اين حساب، حساب امور متعارفۀ شخصى و اخلاقيّات عادى نيست؛ بلكه رموز و اسرار عرفانى است، اين سرّ و حقيقت و هويّتِ عروج انسان به مقام تقرّب، و بيان بواطن و حقایق قرآن است!
      ما چگونه مي‌توانيم جواز عمل به آنها را با تسامح در ادلّۀ سنن ثابت كنيم؟! هر جایى كه ديديد مى‌گويند: ”از باب تسامح در أدلّه“ يعنى آن را به كنارى بيندازيد و اعتبار ندهيد! اين است معنى آن.
      اين محمل و اين‌گونه حمل به جهت آن است كه: اخبارى كه در اين كتاب آمده است داراى معانى بلند و عميقى است كه انسان به حقيقت آن معانى نرسيده است؛ آن‌وقت چون نمى‌تواند خودش را در آن سطح بياورد و وجود خود را با آن معانى دقيق و ظريف تطبيق بدهد، لذا مى‌گويد از امام نيست و آن را انكار مى‌كند، و خلاصه خودش را راحت مى‌نمايد. اين كار، كار صحيحى نيست؛ و اين طريقه در واقع نه تنها اسقاط اين روايات، بلكه به طور كلّى اسقاط تمام معارف و دقائق و لطائفى است كه از سطح افكار عاديۀ مردم بالاتر و در روايات به كار برده شده است.»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

406
  • [نام بعضی از کتب اهل سنّت و مؤلّف آنها]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

407

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

408

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

409

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

410

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

411
  • بر تشریح الأفلاک شیخ بهائی؛ 4. اصول به نام المدخل إلی عذب المنهل فی الاُصول؛ 5. تحشیه بر تفسیر ملاّ فتح‌الله؛ 6. تحشیۀ دورۀ نفائس الفنون؛ 7. تحشیه بر أسرار الحکم حاجی سبزواری؛ 8. تحشیه بر مجمع البیان؛ 9. تحشیه بر وافی؛ 10. ترجمة الإمام علی [علیه السّلام] صوت العدالة الإنسانیّة؛ 11. تصحیح و تحشیۀ إرشاد القلوب دیلمی؛ 12. تعلیقات بر زیج بهادری؛ 13. تعلیقات بر وسائل الشّیعة؛ 14. تعلیقۀ دورۀ اصول کافی ملاّ صالح مازندرانی؛ 15. تعلیقۀ و حواشی فصل الخطاب حاجی نوری؛ 16. حاشیه بر قواعد علاّمه حلّی؛ 17. شرح مسائل دورۀ آن قواعد؛ 18. حاشیه بر وسیله و بر عروة؛ 19. حاشیۀ کفایه؛ 20. درایه؛ 21. دمع السجوم، ترجمۀ نفس المهموم؛ 22. رسالۀ فقهیّۀ دورۀ کافی؛ 23. رساله در اصطلاحات فلسفه؛ 24. رساله در اعتقادات، شرح مفصّل بر اعتقادات صدوق؛ 25. رساله وجوه قرآن در اوّل منهج؛ 26. شرح اشعار تفسیر کشّاف؛ 27. شرح تبصرۀ علاّمه؛ 28. شرح خطبۀ 184 از نهج البلاغه؛ 29. شرح و ترجمۀ دعای عرفۀ حضرت ‌سیّدالشّهدا ‌علیه السّلام؛ 30. علوم و صناعات فارابی؛ 31. کتاب نبوّت: راه سعادت؛ 32. متفرقاتی بر جامع الرّوات اردبیلی؛ 33. نثر طوبی.1

  • [کتاب‌های یحیی بن بطریق]

  •  آقای شیخ محمّدباقر محمودی در مقدّمۀ کتاب خصائص الوحی المبین، در صفحه 7، در تعلیقۀ آن، از گفتار علاّمه حاج شیخ آقابزرگ طهرانی در الذریعة، نقل کرده است که:

  •  «کتاب‌های مصنّفۀ ابن‌بطریق که از فحول و اساطین علمای مذهب، و متوفّی در سنۀ 600 بوده است، عبارت است از:

  •  1. عمدةٌ من صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، أمیرالمؤمنین علیّ بن

    1. جنگ 17، ص 77.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

412
  • أبی‌طالب، وصیّ المختار؛ 2. مناقب؛ 3. اتّفاق صحاح الأثر فی إمامة الأئمّة الاثنی‌عشر؛ 4. الردّ علی النّظر فی تصفّح أدلّة القضاء و القَدَر؛ 5. تصفّح الصحیحَین فی تحلیل المتعتَین؛ 6. خصائص الوحی المبین؛ 7. المستدرک المختار؛ 8. نهج العلوم إلی نفی المعدوم، المعروف بسؤال أهل حلب1و2

  • [مؤلّفات سیّد بن طاووس]

  •  صورت کُتبی که مرحوم علیّ بن طاووس تألیف کرده است، چنانچه در کشف المحجّة مسطور است:

  •  1. کتاب إقبال؛ 2. کتاب فتح الجواب الباهر لخلق الکافر؛ 3. کتاب فتح الأبواب بین ذَوی الألباب و بین ربّ الأرباب؛ 4. کتاب ربیع الألباب؛ 5. کتاب بهجة لثمرة المهجة؛ 6. کتابإصطفاء؛ 7. کتاب طرائف؛ 8. کتاب غیاث سلطان الوَریٰ لسکّان الثّریٰ فی قضاء صلوات الأموات؛ 9. کتاب ملهوف فی قتلَی الطّفوف؛ 10. کتاب طرف الأنباء و المناقب فی شرف سیّد‌الأنبیاء و عترته الأطائب؛ 11. کتاب مصباح الزّائر و جناح المسافر؛ 12. کتاب التّوفیق للوفاء بعد التّفریق دار الفناء؛ 13. کتاب المِضمار؛ 14. کتاب المهمّات و التتمّات.3و4

  • [دربارۀ کتاب سُمُوّ المعنی فی سُمُوّ الذّات]

  •  روزی جناب محترم آقای حاج‌آقا عزّالدین زنجانی گفتند که:

  •  «پسر مرحوم آیة الله حاج شیخ محمّدحسین اصفهانی کمپانی از پدرش نقل

    1. خصائص الوحی المبین، تعلیقۀ شیخ محمّد باقر محمودی، ص 38.
    2. جنگ 14، ص 95.
    3. . رجوع شود به کشف المحجّة لثمرة المهجة، ص 195.
    4. جنگ 3، ص 51.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

413
  • می‌کرد که او می‌‌فرمود: ”دربارۀ حضرت سیّدالشّهدا علیه السّلام اگر کسی کتابی می‌‌نویسد باید مثل کتاب سُمُوّ المعنی فی سُمُوّ الذّات، تألیف علائلی، بوده باشد؛ و الاّ ننویسد.“»1

  • کلام آقا شیخ آقابزرگ طهرانی (ره) دربارۀ سند صحیفۀ سجّادیّة

  • بسمه تعالی شأنه العزیز

  •  رأیت بخطّ العلّامة النِّحریر، فرید عصرنا، الشّیخ آقابزرگ الطّهرانی فی ظهر الصَّحیفة السّجادیّة، ما هذا لفظه:

  •  «بسم الله الرَّحمن الرَّحیم. الحمد لولیّه و الصّلاة علی نبیّه و وصیّه. و بعد، فاعلم أنّه رَوی الصّحیفَة عَن بَهاء الشّرفِ المُصَدَّرِ بها اسمُهُ الشّریف، جماعةٌ مِنْهم من ذَکَرَهم الشّیخ نجم‌الدّین جعفر بن نجیب‌الدّین محمّد بن جعفر بن هِبة‌الله بن نما الحِلّی، فی إجازته المسطورة فی إجازة‌ صاحب المعالم؛ و تاریخ بعض إجازاته سنة 637، فی إجازات البحار، صفحة 108:

  •  جعفر بن علیّ المشهَدیّ، أبوالبَقاء هِبَة‌الله بن نما، الشّیخ المقریّ جعفر بن أبی‌الفضل بن شَعرة، الشریف بن أبی‌القاسم الزکیّ العَلَویّ، الشریف أبوالفتح بن الجعفریة، الشیخ سالم بن قَبارویه،2 الشیخ عربیّ بن مسافِر؛ و کلّهم أجلّاءُ مشاهیر.

  •  و أبوالفتح المعروف بابن الجعفریّة، هو السیّد الشّریف ضیاءالدّین أبوالفتح محمّد بن محمّد العلویّ الحسینیّ الحائریّ، و قد قرَأ علیه السیّد عزّالدّین أبوالحَرْث محمّد بن الحسن بن علیّ العلویّ الحسینیّ البغدادیّ کتابَ مَعدِن الجواهر الکَراجکی،

    1. جنگ 7، ص 572.
    2. . خ ل: قهارویه، قهازویه.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

414
  • فی الحِلَّة السّیفیّه، فی جمادی الأولی، سنة 573؛ و ذکرتُ هذا التّاریخ لیُعلم عصرُ غیره ممّن شارکه فی روایة الصّحیفة عن بَهاء الشّرف تقریبًا.

  •  و إجازةُ صاحب المعالم مُدرَجةٌ فی المُجَلّد الأخیر من البحار. و أدرج هو فی إجازته إجازاتٍ ثلاث وجدها بخطّ الشّهید الأوّل: إحدىٰها إجازة نجم‌الدّین جعفر بن نما؛ کما ذکره فی أوائل صفحة المائة، من هذا المجلّد. ثمّ أدرجها متفرقّةً‌ فی إجازته، منها الفقرة الّتی نقلناها؛ فقد ذکرها فی وسط صفحة 108، من مجلّد الإجازات.1

  •  حرّره مالک النُّسخة إرثًا، الجانی محمّد‌محسن المدعوّ بآقا‌بزرگ الطّهرانی، فی 5 رجب، سنة 1345.» ـ انتهی.

  •  حرّره مالک هذه الصَّحیفه إرثًا، فی 19 رجب، سنة 1375

  •  سیّد محمّد‌حسین الحسینی الطهرانی2

  • اسامی بعضی از کتب فقهیّه

  •  1. مصابیح الظّلام، [وحید بهبهانی]؛2.إشارة السّبق، [أبوالمجد حلبی]؛ 3. فوائد الشّرایع، محقّق کرکی (حاشیۀ او است بر عبادات شرایع)؛ 4. جعفریّة، محقّق کرکی؛ 5. العزّیّة، محقّق؛ 6. میسیّة، شیخ ابراهیم میسی، معاصر محقّق کرکی؛ 7. تعلیق الإرشاد، شیخ ابراهیم قطیفی، معاصر محقّق کرکی؛ 8. روض الجنان، شهید ثانی؛ 9. تمهید القواعد، شهید ثانی؛ 10. غایة المراد، شهید اوّل؛ 11. غایة المرام، صاحب مدارک؛ 12. کشف الإلتباس، شیخ مفلح صیمری؛ 13. منتهیٰ، علاّمه؛ 14. تلخیص الخلاف، شیخ مفلح صیمری؛ 15. نهایة الأحکام، علاّمه؛ 16. الموجز الحاوی،

    1. بحار الأنوار، ج 107، ص 45.
    2. جنگ 20، ص 9.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

415
  • ابن‌فهد؛ 17. جامع الشّرایع، یحیی بن سعید؛ 18. تنقیح، فاضل مقداد؛ 19. ارشاد الجعفریّة1.2

  • [کتب کلامی مهمّ عامّه]

  •  کتب کلامی مهمّ عامّه که بدان استدلال می‎کنند:

  •  1. الشّفا بتعریف حقوق المصطفیٰ، قاضی عیاض؛

  •  2. المواقف، قاضی عبد‌الرّحمن بن احمد إیجی عضدی؛

  •  3. شرح المواقف، میر سیّد شریف؛

  •  4. المقاصد، سعد‌الدّین تفتازانی؛

  •  5. شرح المقاصد، أیضًا للتّفتازانی؛

  •  6. مقاصد المقاصد، مختصر شرح مقاصد، ابن‌محمّد إیجی.3

    1. . بنا بر تحقیقات صورت گرفته، ظاهراً کتاب ارشاد الجعفریّة همان کتاب المطالب المظفّریة است که شرحی بر کتاب جعفریّه ـ تألیف شیخ نورالدّین علی بن الحسین بن عبدالعالی الکرکی (متوفّی سنه 940 ه‍ . ق) صاحب جامع المقاصد ـ می‌باشد.
      دلیل بر این مدّعا مطلبی است که صاحب مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، طبع جدید، ج 4، ص 376 آورده است: «و ارشاد الجعفریة و شرحها الاخر.» بر طبق ظاهر کلام که مرجع ضمیر «شرحها» الجعفریة باشد؛ کما اینکه محقّق کتاب مفتاح الکرامة، در طبع جدید، ج 5، ص 63، تعلیقه، این مطلب را محتمل دانسته است.
      البتّه مؤیّد دیگر این مطلب، عبارتی است در یکی از نسخه‌های خطی کتاب المطالب المظفریّة، در مکتبۀ آیة الله مرعشی، به رقم 2776: «الظاهر هو ارشاد الجعفریّة.» که این کتاب تألیف سید امیر محمّد بن أبی‌طالب استرآبادی ـ از تلامذه محقّق کرکی صاحب جعفریّه ـ می‌باشد.
      جهت اطّلاع بیشتر رجوع شود به الذریعة إلی تصانیف شیعه، ج 13، ص 175؛ ج 21، ص 141.
    2. جنگ 3، ص 182.
    3. جنگ 13، ص 67.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

416
  • [کتاب تذکرۀ می‌خانه]

  • تذکرۀ می‌خانه از ملاّ عبدالنبیّ فخرالزّمانی قزوینی است که در 1028 هجری رحلت کرده است، و تذکرۀ‌ او را آقای احمد گلچین معانی، تصحیح و طبع نموده و ملحقاتی را به آن افزوده است.1

  • [راجع به صحّت انتساب کتاب سرّ العالَمین به غزالی]

  •  در مقدّمۀ طبع نجفِ کتاب سرّ العالمین، طباطبائی حسینی، آمده است که:

  •  «و ممّن نَسبَ کتابَ سرّ العالمین للغزالی: القاضی نور‌الله التُستریّ فی مجالس المؤمنین، و الشّیخ علیّ بن عبدالعالی الکَرکیّ ـ فیما نقل عنه ـ، و المولا محسن الفیض الکاشی صاحب الوافی، و الطّریحی فی مجمع البحرین

  •  راجع به صحّت انتساب کتاب سرّ العالمین به غزالی در تعلیقۀ صفحۀ 65 از کتاب الإمام زین‌العابدین، تألیف سیّد عبدالرزّاق مقرّم گوید:

  •  «نصّ علیٰ نِسبة کتاب سرّ العالمین إلی الغزالی: الذّهبی فی میزان الاعتدال، مجلّد 1، صفحة 232؛ و ابن‌حجر فی لسان المیزان، مجلّد 2، صفحة 215؛ و سبط ابن‌الجوزی فی تذکرة الخواصّ، صفحة 36؛ و جرجی زیدان فی آداب اللّغة العربیّة، مجلّد 3، صفحة 98.»

  •  و در المَحَجّة البیضاء، جلد 1، صفحۀ 1، تصریح کرده است که: غزالی در حین تصنیف إحیاء العلوم سنّی بوده، و بعداً در آخر عمر شیعه شده و کتاب سرّ العالمین را تصنیف کرده است.

  •  و جلال همایی از صفحۀ 272 تا 274 از غزالی‌نامه شواهدی بر عدم صحّت انتساب کتاب به غزالی ذکر کرده است و گوید: «من تردید ندارم.»

    1. جنگ 10، ص 47.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

417
  •  و علاّمه مجلسی در [جلد] 9 بحار، صفحۀ ‌236 تصریح دارد، آنجا که گوید: «غزالیّ فی کتاب سرّ العالمین...» و علاّمه امینی در پاورقی صفحۀ 391 از جلد 1 الغدیر گوید: «لا شکَّ فی نسبة الکتاب إلی الغزالیّ.» ـ الخ.1

  • [راجع به کتاب أغانی]

  •  در الذّریعة، در جلد 2، صفحۀ 249 و 250 فرموده است که:

  •  «صاحب کتاب أغانی، شیخ ابوالفرج اصفهانی، علیّ بن الحسین محمّد اصفهانی بغدادی، از اولاد مروان بن محمّد (مروان حمار)، آخرین خلیفه از خلفای اموی بوده است، و او شیعیّ زیدی و حافظ و مورّخ و نسّابه و أخباری و کاتب و نحوی و ادیب بوده، و در سنۀ 356 فوت کرده است.

  •  در تاریخ ابن‌خلّکان و کشف الظّنون گفته‌اند که: ”مانند أغانی کتابی نیامده است.“ و در کشف الظّنون تمجید صاحب بن عبّاد را از این کتاب مفصّلاً آورده است و گفته‌ است که: ”صاحب بن عبّاد به‌واسطۀ با خود همراه بردن کتاب أغانی، از حمل سی شتر از کتاب‌های ادب در سفرهای خود مستغنی می‌شده است.“

  •  خود مؤلّف آن را مختصر کرده و به نام مجرّد الأغانی نام نهاده است، و صاحب لسان العرب آن را مختصر کرده و مختار الأغانی نام گذارده است، و نیز مرحوم آیة الله معاصر، شیخ محمّد حسین کاشف‌الغطاء زبدۀ آن را استخراج و با اسقاط اسانید و مکرّرات در یک جلد ضخیمی در‌آورده و فهرست مبسوطی بر آن نوشته و به نام المغنی عن الأغانی نام نهاده است.»2

    1. جنگ 5، ص 204.
    2. جنگ 15، ص 100.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

418

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

419
  • بخش سوّم: مطالب پزشکی

  •  الف: پیشگیری و درمان

  •  ب: خواص و فوائد

  •  ج: فقهی، روایی حکمی

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

420

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

421
  • الف: پیشگیری و درمان

  •  ‌

  • [درمانی برای رفع بیماری کلیه]

  •  در نسخه‌ای که آقای دکتر عبدالحسین کافی به یکی از مَرضای مبتلا به مرضِ کلیه داده بودند، نوشته بود:

  •  «برای یک مرتبه: برگ بوارو (1 گرم)، دم گیلاس (2 مثقال)، کاکل ذرّت (2 مثقال)، اووا اورسی (1 مثقال)؛ همگی را جوشانیده، صاف کرده، در یک لیوان برای صبح خیلی زود، ناشتا میل کنند؛ و نسخۀ فوق ده مرتبه تکرار شود. و بدین‌گونه طبخ شود که برای هر دفعه، سه لیوان آب ریخته، و آن‌قدر بجوشانند که یک لیوان باقی بماند.»1

  • [موارد مفید و مضرّ برای اگزما و فشارِ خون]

  •  چیزهایی که برای اِگزما و فشار خون مفید است:

  •  عسل، آب‌غوره، آب‌لیمو، میوه‌جات فصلی، شاه‌توت، سالویتا، کباب‌برگ

    1. جنگ 6، ص 52.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

422
  • سیخ، جوجه.

  •  چیزهایی که برای اگزما و فشار خون مضرّ است:

  •  تخم مرغ، ادویه‌جات، غذاهای سرخ‌شده، سیر ـ فقط برای اگزما مضرّ است ـ، موز، گوجه فرنگی، ماهی ـ فقط برای اگزما مضرّ است ـ بوقلمون، مغز سر گوسفند، گوشت کلّه، اسفناج.

  •  مطالب بالا را دکتر محمود منصور همدانی دستور داده است.1

  • درمان زخم معده

  •  یکی از دوستان (آقای کربلائی حاج حسین درخشی‌فر) می‌گفت که: «لقمان‌الدّولۀ ادهم، که دکتر ماهر و حاذقی بود، برای زخم معده دستور داده بود که:

  •  ”15 مثقال اسفرزه را بو داده، و سپس بکوبند؛ در این‌صورت به شکل پودر و قائوتی درخواهد آمد، و قبل از غذا به فاصلۀ‌ نیم ساعت، یک قاشق مربّا‌خوری از آن را در روی زبان ریخته، و بدون آب یا چیز دیگری بگذارند خود‌به‌خود با لعاب دهان آمیخته شده و از گلو پایین برود. و قبل از هر غذا این کار را بکنند تا تمام 15 مثقال مصرف شود؛ آن زخم معده به‌‌کلّی از بین خواهد رفت.“

  •  و آن دکتر می‌گفته است که: ”این مداوا فقط برای زخم معده است؛ نه زخم اثنا عشر، و یا ورمِ معده و غیر ذلک.“»

  •  آقای درخشی‌فر می‌گفت: «من به یکی از دوستانی که به‌واسطۀ زخم معده قادر بر روزه گرفتن نبود، توصیه کردم؛ انجام داد، و یک روز او را دیدم روزه گرفته، و گفت: ابداً از کسالت من اثری نیست!»2

    1. جنگ 6، ص 54.
    2. جنگ 6، ص 185.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

423
  •  ‌

  • علائم فشار خون

  •  آقای دکتر ناصر اتّفاق که از اطبّای حاذق طهران هستند، گفتند: «علامت فشار خون: یا سرگیجه، و یا درد گرفتنِ پشت سر بعد از برخاستن از خواب، و یا احساس پریدن مگس در جلوی چشم، و یا صدای هوهو شنیدن از گوش است. و در غیر این‌صورت، فشار خون نیست؛ گرچه درجۀ فشارسنج از میزان طبیعی بیشتر نشان دهد، و خودبه‌خود در بدن انسان پایین می‌آید و به مقدار طبیعی می‌رسد، بدون احتیاج به معالجه و مداوا.»1

  • [داروی فشار خون]

  •  آقای ... گفتند: «دکتر محمود منصور که متخصّص در امراض قلب است، گفته است: ”برای فشار خون، زرشک و برگۀ هلو بسیار مفید است.“ و بر این گفتار اصرار دارد.»

  •  آقای ... گفتند: «برای فشار خون، قدری تخم کاسنی را بشویند، و شب تا به صبح خیس کنند، و سپس بجوشانند و بخورند؛ فوق‌العاده مفید است.»2

  • [ترمیم شکستگی استخوان]

  •  از دکتر نوّاب نقل شده که می‌گفت: «من در بیمارستانی که عدّه‌ای از پیرمردها که استخوانشان شکسته بود، معالجه می‌نمودم؛ هرچه کردیم استخوان آنها جوش بخورد، جوش نمی‌خورد. تا بالأخره دستور دادم برای تغذیۀ آنان از این گندم‌های جوانه‌زده تهیّه کنند؛ و چون از این غذا تغذّی نمودند، همه شفا یافتند.»

    1. جنگ 6، ص 185.
    2. جنگ 14، ص 30.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

424
  •  دکتر نوّاب می‌گفت: «هر چاشت اگر مقداری از آن به اطفال داده شود، از هر غذایی بهتر و مفیدتر خواهد بود.»1

  • [رفع گرفتگی بینی]

  •  برای رفع گرفتگی بینی در اثر زکام، و احتمال سینوزیت و بسته شدن مجاری سیلان آب بینی و چشم، روزی چند مرتبه مقداری از تخم گشنیز و از گل بابونه و عناب را در ظرفی ریخته و بجوشانند، و بُخور دهند؛ بسیار مفید است.2

  • [رفع زکام و گرفتگی سر و صداع]

  •  آقای ... از مرحوم حضرت آیة الله انصاری ـ رضوان الله علیه ـ نقل کردند که ایشان فرموده بودند:

  •  «برای رفع زکام و گرفتگی سر و صداع: 2 مثقال مرزن‌جوش، و 2 مثقال اسطوخودوس، و 15 عدد عناب را سه قسمت کرده، هر قسمت را صبح بخور دهند، و مقدار نصف استکان از آبِ آن را نیز بخورند، بسیار مؤثّر است.»3

  • [درمان چربی خون و فشار خون و نقرس (اسید اوریک خون)]

  •  جناب آقای ... گفتند: «برای چربی خون، هیچ چیز بهتر از آبِ شوید نیست؛ بدین‌طریق که شوید را در آب بریزند و گرم کنند پهلوی آتش ولی جوش نخورد، و آن آب را روزانه مرتّباً بخورند.»

  •  و آقای حاج سیّد عزّالدین زنجانی فرمودند: «برای چربی خون هیچ چیز بهتر از آب شوید نیست؛ بدین‌طریق که همین‌طور شوید خام را بجُوَند، و یا آب

    1. جنگ 6، ص 189.
    2. جنگ 6، ص 210.
    3. جنگ 5، ص 128.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

425
  • گرفته و بخورند.»

  •  خانم ... می‌گفتند: «برای فشار خون هیچ چیز بهتر از جعفری خام نیست.»

  •  و آقای حاج سیّد محمّدعلی جلالی ـ همشیره زاده ـ می‌گفتند: «برای فشار خون ـ نه تنها پایین آوردن فشار، بلکه برای تعدیل فشار ـ هیچ چیز بهتر از جعفری تازۀ خردکرده و ممزوج شده با آب لیموترش تازه نیست.»

  •  و از چیزهای بسیار مؤثّر برای اسید اوریک خون (کسالت نِقرس) خوردن آب‌غوره، بالأخص در صبح‌های ناشتاست.

  •  و از جناب آقای ... و آقای ... هر دو نقل شد که: «برای اسید اوریک خون، سیب با پوست آن مفید است.» و نیز گفته شده است که سیب با پوست برای چربی خون مفید است.1

  • دستور غذایی برای اشخاص ضعیف و کم‌‌خون

  •  مرحوم آقای زیرک‌زاده به جناب آقای حاج‌آقا معین ـ در وقتی که حقیر در نجف اشرف مشرّف بودم، و ایشان برای زیارت تشرّف حاصل نموده بودند ـ دستور زیر را برای اشخاص ضعیف و کم‌خون داده‌اند:

  •  «دستور غذا:

  •  1. هویج خام و پخته، جگر گوسفند، تخم مرغ، کرفس، کدو، به، زردآلو، نخود، چغندر، کلسیم ( آب استخوان قلم گوساله).

  •  2. لوبیا چیتی یا قرمز، هویج، سیب‌زمینی، چغندر، کلم، آب‌لیمو چاسنی2.

  •  دستور غیر غذا:

  •  1. مورد و آرد نخود و حنا، با پوست سیب مخلوط نموده، با یک عدد تخم‌مرغ

    1. . ‌جنگ 6، ص 223.
    2. . ظ ـ کاسنی.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

426
  • به سر ببندند؛ هر ده روز یک مرتبه.

  •  2. مومیایی اصل را با روغن داغ نموده، قبل از رفتن به حمّام، گوش، پشتِ چشم، مغز، نخاع و شقیقه را ماساژ بدهند.

  •  3. سرمۀ ترمه درست کرده، استعمال کنند.»1

  • داروی یرقان برای طفل نوزاد

  •  بسیاری از کودکان نوزاد، مبتلا به یرقان می‌شوند که آثار زردیِ آن در چهره و بدنشان مشهود می‌گردد؛ کراراً به تجربه رسیده است که:

  •  اگر یک عدد خروس رسمی را ـ نه تخم خارجی، و اگر سیاه‌رنگ باشد بهتر است ـ بگیرند و چربی آن را بگیرند، و سپس طبخ کنند تا به‌صورت آبگوشت درآید، آنگاه چربی‌های باقیماندۀ در آن را ـ که فعلاً بر روی آب خروس است ـ کاملاً بگیرند، و پس از آن مقدار نصف استکان از آن را به تدریج به طفل دهند، و بقیّه را به مادر بخورانند؛ به‌کلّی یرقان طفل بهبود می‌یابد.2

  • [علاج زخم و جراحتِ درون بدن]

  •  آقای حاج سیّد عبدالحسین میرحجازی گفتند: آقای سیّد باقر طبیب گفت:

  •  «برای زخم و جراحت اندرون بدن که چرک داشته باشد، یک عدد پرتقال را با پوست و همۀ محتویات آن ـ بدون هسته ـ در آب‌میوه‌گیری آبش را بگیرند، و سپس یک لیوان آب گرم بر آن اضافه کنند، و قدری شکر بریزند؛ و روزی دو بار بخورند، اثر عجیب دارد.»

  •  حاج سیّد حسن معین گفتند: «برای زخم و جراحت مثانه، اثر مهمّی از آن

    1. جنگ 17، ص 83.
    2. جنگ 19، ص 20.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

427
  • تجربه شد.»1

  • [نسخۀ حاج‌آقا اللهیاری برای افراد کهن‌سال]

  •  آقای حاج حاجی‌آقا اللهیاری ابهری نسخه‌ای داشتند که برای افرادی که سنّشان از شصت سال گذشته است بسیار مفید است، و آن این است:

  •  «زعفران: نیم مثقال، قرص کمر: 3 عدد، جوز بوآ: 5 مثقال، میخک: 5 مثقال، هِل: 5 مثقال، دارچین: 5 مثقال، زیرۀ کرمانی: 5 مثقال، بادیان ختائی: 5 مثقال، مصطکی: 5 مثقال، مغز جلقوزه: 5 مثقال، گل سرخ: 5 مثقال، تخم هویج: 5 مثقال، تریاک: 6 نخود؛ تمام اینها را کوبیده و از الکِ ریز خارج نموده و با عسل مخلوط، و معجونی خواهد شد، و هر روز به قدر 2 مثقال از آن باید خورده شود.»2

  • بعضی از دستورات کیمیاوی از آیة الله انصاری همدانی رضوان الله علیه

  •  «الحمامة تنعقد صابرة علی نار السّبک إذا أُخذ منها جزء و من الطّیر طیر نصف جزء و من السّتک نصف جزء و من العقاب مثله، فدُقّت الأدویةُ کلُّ واحد علی‌ٰحده؛ ثمّ لُحفت بمجموعها الحمامةُ فی طاسة نحاس و غُطّیت بصفحة نحاس، فوضعت فی نقرةٍ و أُوقِد علیها بالفحم الجزل حتّی لا یبقی له دخان، تخرج الحمامة معقودة؛ ثمّ اجعَل فی بوطقة و الحَفها بالزّجاج و انفُخ علیه حتّی تنسبک، و ارفَع عنها الزّجاج و أفرِغها فی الرّاط،3 تجده نقرة منسبکة و هی یابسة و فیها بعض السّواد؛ فلو کان شکه ثابتًا تنبغی أن لا یسودّ، و لو جعل بدل الطّاسة بوطقةٌ ملطوفةٌ بالروسنحتج و بیاض البیض، حصل المطلوب.»4

    1. جنگ 14، ص 51.
    2. جنگ 5، ص 161.
    3. دهخدا: «راط: ظرفی است از آهن مانند قصبه‌ای که فلز ذوب شده را در آن ریزند.»
    4. جنگ 10، ص 104.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

428
  • ب: خواص و فوائد

  • راجع به خواصّ گندمِ جوانه‌زده

  •  اگر گندم را خیس کنند، و چند روزی بگذرد که جوانه دهد و طول جوانه به اندازۀ طول خود گندم برسد نه بیشتر، خوردن این گندم که در حال رشد و حیات است و مملوّ از ویتامین‌ها است، بسیار خاصیّت دارد. به خصوص اگر روزها در وقت صبح با صبحانه دو قاشق غذاخوری با قدری شیرینی ـ مانند عسل یا خرما ـ‌ خورده شود، چنان نیرویی به بدن می‌دهد که تا وقت شب، انسان نشاط او را احساس خواهد کرد، و در طول روز پیوسته سر حال و خوشحال است.1

  • فایدۀ مصطکی و شونیز (سیاه‌دانه)

  •  آقای حاج ... نوشته‌اند: «مزجُ المصطکی مع خبز الشّعیر، یقوّی المعدة و یمنع الخفقان و یُصلح الکبدَ و الکُلیٰ؛ و مع الشّونیز یُخرج الرّیاح الغلیظة و السّدد،2 و یقوّی الباه.3 و ینبغی أن لا یؤکَلَ کثیرًا إلّا مع اللّحم و المرق و الدّهن و الحلو، و أن یقلَّلَ مع غیر ذلک؛ و أن یبادَرَ إلیٰ شرب الماء فوق الیابس منه کالکعک، و العکس فی الطَّریّ.»4

    1. جنگ 6، ص 189.
    2. لسان العرب: «السُدَّه و السُداد: داءٌ یَسُدّ الأنفَ، یأخذُ بالکَظَم و یمنع نسیم الریح.» (محقّق)
    3. الباه: النّکاح. (محقّق)
    4. جنگ 14، ص 90.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

429
  • [فایدۀ خوردن سیب]

  • بحار الأنوار، جلد 14، صفحه 511:

  •  «از طبّ الأئمّة، با اسناد خود از حضرت جعفر بن محمّد علیهما السّلام روایت کرده است که: ”لو یَعلم النّاسُ ما فی التفّاح، ما داوَوا مَرضاهم إلّا به.“»

  •  و نیز از همین کتاب با اسناد خود از سماعة روایت کرده است: «قال: سألتُ أباعبدالله الصّادق علیه السّلام عن مریضٍ اشتَهَی التفّاحَ و قد نُهِی عنه أن یاکُلَه، فقال: ”أطعِموا مَحمومیکم التفّاحَ؛ فما من شَی‌ءٍ أنفَعَ مِن التفّاح!“»1و2

  • [فایدۀ خوردن گوشت]

  • عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، صفحه 237:

  •  «و بإسناده عن علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام، قال: ”علیکُم بِاللَّحم؛ فإنّه یُنبِت اللّحمَ. و من ترَک اللّحمَ أربعینَ یومًا، ساءَ خُلُقُه.“ 

  • و بإسناده عن علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام، قال: ”کان النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم لا یأکُل الکُلیَتَین مِن غیر أن یُحَرِّمَهما؛ لقُربهما من البَول.“»3و4

    1. بحار الأنوار، ج 59، ص 101.
    2. جنگ 5، ص 221.
    3. عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، ج 2، ص 41.
    4. . جنگ 5، ص 229.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

430
  • ج: فقهی، روایی حکمی

  • ترکِ خوردن حیوانی در أخبار

  •  در کتاب جمال الأسبوع، طبع حروفی، مطبعۀ اختر شمال، در صفحه 216، مرحوم سیّد بن طاووس می‌فرماید:

  • «الفصل السّادس و الثّلاثون: فیما نذکره من دعاء للحاجة یوم الجمعه بغیر صلاة؛ بل یصوم و یُفطر الصّائم علی شیءٍ لم یکن فیه روحٌ:

  •  بإسنادی إلی جَدّی السّعید أبی‌جعفر الطوسیّ، قال: روی عن العسکریّ علیه السّلام، عن أبیه، عن آبائه علیهم السّلام، عن الصّادق جعفر بن محمّد علیهما السّلام، قال:

  • من عرضت له حاجة إلی الله تعالیٰ، صام الأربعاء و الخمیس و الجمعةَ و لم یُفطر علی شیءٍ فیه روحٌ و دعا بهذا الدُّعاء، قضَی اللهُ حاجتَه:

  •  اللَهمّ إنّی أسألکَ بِاسمک الّذی به ابتَدَعتَ عجائبَ الخلق فی غامضِ العلمِ بجودِ جمالِ وجهِک من عظیمِ عجیبِ خَلقِ أصنافِ غریبِ أجناسِ الجَواهرِ،1 فخَرّتِ الملائکةُ سُجَّدًا لِهَیبتک من مَخافتِک، فلا إلٰهَ إلّا أنتَ! و أسألک باسمک الّذی تَجَلَّیتَ به لِلکَلیمِ علَی الجَبَل العظیمِ، فلمّا بَدا شُعاعُ نورٍ مِن حجابِ العظمةِ، أثبَتَّ معرفتَک فی قلوبِ العارفینَ بمعرفةِ تَوحیدِک، فَلا إلٰهَ

    1. . در اینجا ملاحظه می‌شود که شش بار اضافۀ بدون فاصله تکرار شده است؛ و در تتمّۀ دعا هفت بار هم آمده است: «فأسألک بِاسمکَ الّذی فَتَقتَ به رَتقَ عظیمِ غَواشی جُفونِ حَدَقِ عُیونِ قلوبِ النّاظرینَ، فَلا إلٰه إلّا أنتَ!»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

431
  • إلّا أنتَ!»1 ـ تا آخر دعا که البتّه مفصّل هم نمی‌باشد.

  •  از اینجا به‌دست می‌آید که مقصود از «اسمک الّذی تجلَّیتَ به لِلکلیم علَی الجبل العظیم» مراد قلوب موسیٰ و همراهان بوده است، نه کوهِ سنگیِ خارجی؛ زیرا بعد از این فقره وارد است: «فلمّا بَدا شعاعُ نورٍ من حجاب العظمة، أثبَتَّ معرفتَک فی قلوب العارفین بمعرفة توحیدک، فلا إلٰه إلّا أنتَ!» این تفریع به‌خوبی می‌رساند که مراد از اندکاکِ جَبَل، اندکاک نفس و از میان رفتن إنّیّت و فناء در ذات حضرت احدیّت است.2

  • [الأمراض تتولّد من ستّة أشیاء]

  •  و در صفحۀ 324 خزائن نراقی فرماید:

  •  «فائدة: اتّفقت حکماء الهند و الرّوم و الفرس أنّ الأمراض تتولّد من ستّة أشیاء: سهرِ اللّیل، و نوم النّهار، و الشّرب فی جوف اللّیل، و حبس البول، و کثرة الجماع، و الأکل علَی الشّبع.»3

  • فی حکم تشریح بدن المُسلم، فی علم الطبّ

  •  [معادن الجواهر، مجلّد 1] صفحة 407:

  •  «مسألة 14: علم الطبّ من أشدّ لوازم النّاس، و أعظم ما یُحتاج إلیه؛ و هو غیر ممکن الحصول بسویٰ درس الوجود الإنسانی و تشریحه و معرفة مواقع الأعضاء و منافعها. و کلّ هذا یستلزم تشریحَ أجساد أموات الآدمیّین؛ فهَل فی الأمر من محذورٍ شرعیّ؟

    1. بحار الأنوار، ج 87، ص 44.
    2. جنگ 14، ص 123.
    3. جنگ 6، ص 52.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

432
  •  الجواب: تشریح بدن الآدمیّ المحترم غیرُ جائز؛ لما فیه من المُثلة المنهیّ عنها، و لما فیه من الإهانة، و حرمة الآدمیّ المحترم میّتًا کحرمته حیًّا.

  •  أمّا غیر المحترم کمنکر الصّانع و من ضارَعه1، فلا یبعُد عدم حرمة تشریح بدنه، لاسیّما إذا کان ذلک لغرضٍ صحیحٍ کتعلّم الطبّ؛ لعدم الدّلیل علیٰ وجوب احترامه و حرمة التّمثیل به لغرضٍ صحیح، و إن ورد أنّه صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”نَهیٰ عن المُثلة و لو بالکَلب العَقور2 إلّا أنّ ذلک منصرفٌ إلی صورة عدم وجود الغرض الصّحیح.

  •  ثمّ إنّ علم التّشریح، الظّاهرُ عدمُ توقّف تعلّمِه علی التّشریح العملیّ، لإمکانه بدونه؛ نعم مع التّشریح العملیّ یکون أتمّ و أسهل. فمع فرض حرمة تشریح البدن، لا یُباح لأجل تعلّم الطبّ ـ و إن کان تعلّمه من الواجبات الکفائیّة ـ لعدم التّوقف. و لو فرض التوقّف، فهو لا یتوقّف علی تشریح البدن المحترم؛ لإمکانه بتشریح غیره. أمّا البدن المشکوک، فالظّاهر عدمُ حرمة تشریحه.

  •  لکن فی هذا الزّمان لا یمکن تعلّم الطبّ بدون التّشریح العملیّ، لالتزام المعلّمین به، و عدم اعتقادهم بلزوم احترام بدنٍ مِن الأبدان. فمع فرض العلم بأنّه إذا أراد تعلّم الطبّ لابدّ أن یَبتلی بتشریح البدن المحترم، لا یَبعُد حرمةُ التعلّم إلّا مع فرض بقاء الوجوب الکفائیّ؛ لعدم قیام مَن به الکفایة. فیباح لذلک التّشریح المحرّم؛ لأنّ مصلحة حفظ النّفوس أهمّ فی نظر الشّارع من مفسدة تشریح البدن. و الله أعلم.»3

    1. أقرب الموارد: «ضارعة: شابهه.»
    2. بحار الأنوار، ج42، ص 248.
    3. جنگ 20، ص 168.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

433
  • [ارجاع دادن پیامبر اکرم صلّی الله علیه و‌ آله بیماران را به طبیب]

  •  [أضواءٌ علی السنّة المحمّدیّة] صفحة‌ 45:

  •  «و فی طبقات الأطبّاء و الحکماء، لابن جُلجُلٍ، عن سعد بن أبی‌وقّاص قال: مرِضتُ مَرَضًا، فعادَنی رسولُ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فقال لی: ”اِئتَ الحارثَ بن کَلدةَ؛‌ فإنّه رجلٌ یتطبّب.“ فأمَر رسولُ الله بإتیان الأطبّاء و مسأَلتهم عمّا بین أیدیهم!»1

  • [نوک انگشتان، بهترین راهِ جذب خوراکی‌هاست]

  •  در کتاب اعجاز خوراکی‌ها، صفحه 43 گوید:

  •  «نوک انگشتان، بهترین راه جذب خوراکی‌هاست.» و هم می‌گوید: «عدّه‌ای معتقدند که غذا را باید با دست خورد تا ویتامین‌ها و موادّ مؤثّر آن، جذب پوست بدن شود؛ ما این دستور را تجویز می‌کنیم، و منکر خاصیّت آن هم نیستیم.»

  •  در کتاب اعجاز خوراکی‌ها، صفحه 43، مطالب سودمندی راجع به اَلکل و شرب آن دارد که برای فهم مطلب باید یکی دو صفحه قبل و بعد آن را هم مطالعه نمود.2

  • [آرامش ضربان قلب در شب و هنگام خواب]

  •  در شب 14 شعبان المعظّم 1414 هجریّه قمریّه که برای معاینۀ چشم به بیمارستان حضرت امام رضا علیه السّلام در مشهد مقدّس رفتم، جناب چشم‌پزشک محترم، آقای دکتر مجید ابریشمی ـ سلّمه الله ـ گفتند:

  •  «با امتحان و تجربه‌های مکرّره، الآن به ثبوت رسیده است که در شب‌ها ضربان قلب در حالت خواب، در جمیع افراد آرام‌تر و ساکن‌تر می‌باشد؛ و در بخش

    1. جنگ 24، ص 14.
    2. جنگ 6، ص 220.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

434
  • سی‌سی‌یو این امر کاملاً مشهود است.

  •  بدواً تصوّر کردند شاید علّت این امر، تاریکی باشد نه دخالت شب؛ ولی به‌واسطۀ قرار دادن سی‌سی‌یو در مکان‌های به‌تمام‌معنا ظلمانی و حتّی در طبقات زیرزمین تاریک در روز، مشاهده کردند که در روز ابداً تسکین و آرامش موجود نمی‌باشد. و فقط دخالت شب است، خواه در مکان نورانی و خواه ظلمانی؛ و عدم این اثر در روز، خواه ظلمانی و خواه نورانی.»

  •  و سپس گفتند: «شاید علّت، خواب نبوده باشد بلکه مطلق استراحت بدن در شب باشد؛ فلهذا در مکان تاریک و بدون سر و صدا استراحت کردند و خود را به خواب زدند (یعنی تصوّر کردند که خواب هستند) باز دیدند که سی‌سی‌یو ابداً نشان راحتی را در ضربان قلب نشان نمی‌دهد، بلکه فقط این آرامش اختصاص به حالتِ خواب دارد.»

  •  أقول: ﴿وَجَعَلَ ٱلَّيۡلَ سَكَنٗا﴾،1 ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ ٱلَّيۡلَ لِبَاسٗا وَٱلنَّوۡمَ سُبَاتٗا وَجَعَلَ ٱلنَّهَارَ نُشُورٗا﴾،2 و امثال ذلک بر این دعویٰ شاهدی است صادق.3

  • راجع به مطالعه و نوشتن قبل از غروب

  •  در شب پنجشنبه، ششم جمادی‌‎الثّانیۀ 1415 که به بیمارستان حضرت امام رضا علیه ‌السّلام برای معاینۀ چشم مراجعه نمودم، از جمله مطالب آن بود که چشم‌پزشک متعهّد و معروف ما، آقای دکتر مجید ابریشمی ـ زید توفیقه ـ فرمودند:

  •  «در موقع نزدیک غروب آفتاب، تا مقداری از غروب گذشته به فاصلۀ نیم ساعت یا بیست و پنج دقیقه، سلّول‌های چشم برای تقویت خود در شب شروع به

    1. . سوره انعام (6) آیه 96.
    2. . سوره فرقان ( 25) آیه 47.
    3. . ‌جنگ 13، ص 108.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

435
  • فعّالیت می‎نمایند. و در شب قدرت بینایی آن سلّول‌ها نسبت به روز، بالغ بر ده هزار مرتبه افزون می‎گردد؛ و لهذا در شب تاریک در بیابان وسیع، اگر کسی در گوشۀ بیابان نور مختصری ایجاد کند، از فاصلۀ دور فوراً رؤیت می‌شود.

  •  امّا قبل از رسیدن شب در فاصلۀ نیم ساعت، که هوا نیمه‌تاریک است و سلّول‌ها هنوز تقویت نشده‎اند، دیدن اشیاء مشکل می‌شود؛ و لهذا دیده می‎شود غالب تصادفات در رانندگی در آن هنگام به وقوع می‌پیوندد.

  •  امّا در هنگام صبح که دوباره سلّول‌ها کم‎کم قدرت شبانۀ خود را از دست می‎دهند، فقط در فاصلۀ ربعِ ساعت در بین‌الطلوعین، قریب به طلوع آفتاب، شروع به فعّالیت در تغییر و کاهش می‌کنند؛ و لهذا آن خطر رانندگی و مشکل دیدار بدین‌صورت نمی‎باشد.»

  •  حقیر گفتم: آیا در مسئلۀ طبّ، حکمِ منع کتابت و مطالعه بعد از زمان عصر وارد شده است؟

  •  گفتند: «من تا الآن برخورد به چنین امری نکرده‎ام، و احتمال قوی می‌رود در آینده نیز این مسئله مکشوف، و از نظر چشم‌پزشکی اعلام گردد؛ همان‌طور که مسئلۀ خوابیدن در شب و استراحتِ قلب در آن مجهول بود، و سپس کشف و اعلام گردید.»

  •  أقول: در روایت وارده از رسول خدا صلی ‌الله علیه و آله و سلّم: «مَن أحَبَّ کریمتاه، لم یَکتُبْ بعد العصر» باید دقّت بیشتری به‌عمل آید!

  •  حقیر روزی که در ایّام طلبگی‎ام در قم، از طهران به قم می‎رفتم، شیخی پیرمرد پهلوی من روی صندلی ماشین نشسته بود و می‌گفت: «من قاری قرآن در مقابر قم هستم، و چه بسیار بعد از عصر خوانده‎ام، و اینک که چشم من ضعیف شده (و گویا گفت: آب آورده است) در اثر خواندن قرآن نزدیک به غروب بوده است.»

  •  وی می‌گفت: «این تجربۀ عملیّه برای خودِ من دلیل روشنی می‌باشد بر

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

436
  • صحّت این امر خطیر!»1

  • چیزهایی که نورِ چشم را کم می‌کند

  • 1. سفیدیِ اطاق، و نظرِ تند یا مداوم بر چیزهای سفید نمودن؛

  • 2. دیدنِ روی دشمن در حال غضب؛ 3. جماع زیاد؛

  • 4. آبِ داغ بر سر ریختن؛ 5. غذای گرم خوردن؛

  • 6. نوشتن خطّ، بعد از عصر؛ 7. شب‌ها با چراغِ لامپا و کم‌نور راه رفتن؛

  • 8. راه رفتن در هوای گرم؛ 9. بیدار خوابی؛

  • 10. گریۀ زیاد؛ 11. مرگ احبّه؛

  • 12. جوع و گرسنگی زیاد.2

  • از کتاب درمان رایگان با ورزش پروفسور نبوی

  •  پروفسور سیّد سیف‌الدّین نبویّ تفرشی، در کتاب مذکور، در صفحۀ 54 گوید:

  •  «در بدن زنان یک آنزیمی وجود دارد به نام آلفالیپو پروتئین کلسترول، که این آنزیم در نزد مردان خیلی کمتر وجود دارد، و در نتیجۀ وجود این آنزیم است که زنان در عمر دوّم و سوّم (یعنی قبل از یائسگی) خیلی کمتر به بیماری‌های عروقیِ قلب و انفارکتوس مبتلا می‌شوند. مگر آنکه زنان در دوران یاد شده، از قرص‌های ضدّ آبستنی و سیگار زیاد استفاده نمایند؛ که در این‌صورت خطر ابتلا به بیماری عروقی و انفارکتوس قلبی ـ به‌مانند مردان ـ افزایش می‌یابد.

  •  پس زنانی که سیگار نمی‌کشند و قرص ضدّ آبستنی مصرف نمی‌کنند، کمتر به ورزش نیاز داشته، مگر آنکه علاقه به زیبایی بدن و بدن‌سازی خود داشته باشند؛

    1. جنگ 13، ص 135.
    2. جنگ 5، ص 204.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

437
  • ولی خانم‌هایی که مصرف سیگار زیاد دارند، و از قرص‌های [ضدّ] آبستنی استفاده می‌کنند، حتمًا باید ورزش نمایند!

  •  پس از ختم دورۀ عادت زنانگی و شروع یائسگی، حتماً ورزش برای زنان برای جلوگیری از بیماری‌‌های عروقی قلبی و پوک‌شدن استخوان‌ها (Osteoporose) مورد نیاز می‌باشد.»

  •  توضیح: در دنیای پزشکی پیشرفتۀ امروز، سعی می‌شود که از شروع دوران یائسگی، به توسّط هورمون‌های Oestro progestatif، پیشگیری از یائسگی به‌عمل آید؛ و به عمر عادت زنانگی حدّالإمکان افزوده گردد.

  •  و در صفحۀ 58 گوید: «لباس ورزشکار نباید از محصولات پلاستیکی باشد، و شایسته است پنبۀ خالص باشد.»1

  • موادّ پپسی‌کولای خارجی، حاوی آنزیم لوزالمعدۀ خوک است

  •  آقای دکتر ... در سفر مکّه، روزی به منزلگاه حقیر آمده و گفتند: «در سفر قبل که به مکّه مشرّف شده بودم، با یکی از اطبّای ترکیه که زبانش ترکی بود و در طب نیز حذاقتی داشت، برخورد کردم و با زبان انگلیسی به سخن پرداختیم.

  •  از جمله گفتارش این بود که: ”پپسی‌کولا برای هضم غذا، دارای ترکیبی است از موادّ آنزیم، فلهذا چون انسان می‌خورد، آروقی می‌زند و غذایش زودتر هضم می‌شود؛ زیرا هضم غذا در معدۀ انسان به‌واسطۀ آنزیم صورت می‌گیرد که از لوزالمعده ترشّح می‌‌شود، و این ماده در لوزالمعدۀ خوک فراوان است.

  •  و من تحقیق قطعی کرده‌ام که از جمله موادّی را که برای تهیّۀ پپسی‌کولا از خارج می‌آورند، همین آنزیم لوزالمعدۀ خوک است که آن را از انگلستان وارد می‌کنند.“

  •  آن طبیب می‌گفت: ”من با اطبّا و مقامات ذی‌صلاحیّت مصر دربارۀ این حقیقت

    1. جنگ 25، ص 204.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

438
  • مذاکره کردم، و آنها این مطلب برایشان ثابت شد و از ورود آنزیم در سربسته‌های انگلستان جلوگیری کردند. و با اطبّا و مقامات عربستان سعودی نیز مذاکره کردم؛ و لیکن چون این کشور محلّ کالاهای خارجی است، به گفتار من ترتیب اثر ندادند.

  •  آنزیم را از لوزالمعدۀ گاو نیز می‌توان تهیّه کرد؛ ولی چون ذبیحۀ کافر است، تهیّۀ آن از کشور کفر نیز حرام است، زیرا از حیوان بعد از موتش گرفته می‌شود.“

  •  آن طبیب ترک می‌گفت: ”بر اساس تحقیقاتی که کرده‌ام فقط پپسی‌کولا از این نوع آنزیم استفاده می‌کند، و نوشابه‌های دیگر مطلقاً فاقد این مادّه است!“»1

  • [طریق تهیّۀ ماءالشّعیر]

  •  جناب محترم، برادر مکرّم، آقای حاج محمّد‌حسن بیاتی از علویّه، مادرزن خود که عیال مرحوم حاج محسن افراسیابی، عرق و گلاب‌گیر معروف همدان بوده است، نقل کردند که:

  •  «طریق ماء‌الشّعیر که اطبّا برای مرضیٰ طبابت می‌نموده‌اند، این است که: نیم کیلو جو را پوست کنده و در ظرفی می‌ریزند، و دو عدد عناب هم می‌ریزند، و هفت لیوان آب بر روی آن می‌ریزند و می‌گذارند به تدریج بپزد تا از آب آن فقط سه لیوان بماند؛ در این‌صورت آن آب را برداشته و خنک کرده و می‌خورند، که خواصّ بسیاری دارد.»2

  • [نظر ابوعلی سینا در خلاصه و عصارۀ علم طب]

  •  از ابوعلی سینا:

  • اسمَعْ جمیعَ وصیّتی واعمَل بها***فالطّبُّ مجموعٌ بنظمِ کلامی
  • أقلِل جِماعَک ما استَطَعتَ فإنّهُ***ماءُ الحیاةِ تَصُبُّ فی الأرحامِ
    1. جنگ 19، ص 8.
    2. جنگ 14، ص 41.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

439
  • و اجعَل غَذائک کُلَّ یومٍ مرّةً***و احذَر طعامًا قبل هَضمِ طعامِ1و2
  • [استحباب مضمضه و استنشاق]

  •  در صفحه 15 از فردوس الأعلی، مرحوم کاشف‌الغطاء‌ گوید:

  •  «و نُقل أنّ الأطبّاء استکشفوا فی الطبّ الجدید: أنّ فی باطن دِماغ الإنسان و سطح أسنانه جراثیمَ (میکروبات) أصغرَ من الذرّ، لا صقة بها و لا یَقلعُها إلّا الماء؛ و من هنا یُعلم الحکمة فی أمر الشّارع المقدّس باستحباب المضمضة و الاستنشاق عند کلّ غُسل و وضوء.»

  • [امور اساسی در محافظت از صحّت ابدان]

  •  [زنبیل، حاج فرهادمیرزا] صفحه 271:

  •  «آن ده فایده که متَّفق‌علیه است در محافظت صحّت ابدان، و مجموع حکما مواظبت بر آن نموده‌اند و در کتب نوشته‌اند این است:

  •  ”اوّل: پیش از نوم بر متوضّا خود را عرضه کردن؛

  •  دوّم: هر سه روز یک‌بار به حمّام رفتن؛

  •  سوّم: در هر ماهی دو نوبت قی کردن است؛

  •  چهارم: آنکه چیزی که دندان بر آن کار نکند، ناخوردن؛

  •  پنجم: میوۀ خام ناخوردن، و البتّه احتراز کردن؛

  •  ششم: تا ضرورتی نباشد دارو ناخوردن؛

  •  هفتم: از مباشرت بسیار به افراط احتراز کردن؛

    1. الکنی و الألقاب، ج 1، ص 322؛ امام شناسی، ج 1، ص 64.
    2. جنگ 1، ص 155.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

440
  •  هشتم: با زنان پیر مجامعت ناکردن؛

  •  نهم: خون بی‌ضرورتی از خود روان نکند؛

  •  دهم: قصد غذا نکردن مگر آنکه اشتها غالب شود.

  • لا تُکثِرنَّ من الجماع فإنّه***ماءُ الحیاة تُراق فی الأرحام
  • دع الأکل بعد الأکل، تلقیٰ سلامة***من السّقم و اطلُبْ أن تعیش مُنَعّما
  • فقِلّةُ أکل المرء یَشحذُ فهمَه***و إکثارُه للأکل یورِثه العمیٰ
  • و کُن أنت لِاستیفاء عیشک طاعمًا***إذا کان ذو جهلٍ یعیش لیَطعَما“»1
  • فوائد وجود مگس از روزنامۀ صحّت

  •  [زنبیل، حاج فرهادمیرزا] صفحه 326، در باب مگس و منافع آن می‌نویسد:

  •  «در باب منافع این حیوان ضعیف برای بنی‌نوع انسان، روزنامۀ صحّت تفصیلی نوشته بود؛ ترجمۀ آن را خالی از مناسبتی ندیده، ذیلاً می‌نگاریم:

  •  ”این یکی معلوم است که به مناسبت تغییر موسم و درآمدن تابستان، این حیوان به کثرت ظاهر می‌شود. و اگرچه در ظاهر مردم را اذیّت می‌کنند، ولی باطناً فوائد بسیاری برای حفظ صحّت بنی‌نوع بشر از وجود آنها حاصل می‌شود؛ چنان‌که مرسن نامِ حکیم که از اطبّای حاذقۀ انگلستان است، می‌گوید:

  •  با وجود اذیّتی که از نوع مگس به آدمیان می‌رسد نباید او را مانند حیوان موذی نگاه کرد؛ چه، نوع مگس برای بنی‌‌نوع انسان از حیوانات بسیار خیرخواه است. وظایف سودمندی که دربارۀ حفظ صحّت آدمیان از آنها به ظهور می‌رسد مستحقّ انواع احترام‌اند، که در آن باب لازم است برای اثبات مدّعا شرح و بسطی داده شود، که همه کس را از کمال خیرخواهی و درجۀ منافع این حیوان ضعیف در خصوص نگاه‌داری صحّت بنی‌آدم آگاهی حاصل آید.

    1. جنگ 23، ص 386.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

441
  • درحالتی‌که مگس از پرواز مانده، جایی می‌نشیند، خواهید دید که به محض نشستن پاهایش را به همدیگر مالیده، پس از روی پرهای خود گذرانیده، بعد از آن دست‌هایش را بلند نموده به سر و صورت خود به همدیگر خیلی مالیده، آن‌گاه با خرطوم خود تا هر جایی که می‌رسد بدنش را می‌لیسد. تماشاکننده چنین می‌پندارد که این عملیّات، محض به جهت طهارت است، حال آنکه مطلب غیر این است.

  •  طبیبِ مُؤمیٰ‌إلیه به مناسبت تجربه و تحقیقی که خود به‌عمل آورده است، می‌گوید:

  •  این عملیّات که از مگس مشاهده می‌شود برای طهارت نیست؛ بلکه برای تلف کردن هَوامّ بسیار کوچک و میکروب نامی است که مخلوط هوا و مخلّ صحّت، و با ذرّه‌بین درصورتی‌که به دقّت نگاه کرده شود، مشهود می‌گردد. هوامّ مذکور در حالت طیران مگس روی بال و پر آن جمع می‌شود؛ این است که مگس پس از فراغت از پرواز جایی که نشسته است به‌واسطۀ دست و پا و خرطوم، هوامّ مذکور را که به وجود خود نشسته، جمع کرده فرو می‌برد.

  •  طبیب مؤمیٰ‌إلیه نخست چنین گمان کرده بوده است که مگس‌ها تخم خودشان را می‌خورند. روزی در روی کاغذی که مگس‌ها نشسته، مجلس میهمانی غریبی داشته‌اند، به‌واسطۀ ذرّه‌بین نگاه کرده، دیده است خیلی هوامّ سفید صغیرالجثّه روی کاغذ جمع است و مگس‌ها آن را طعمه می‌کنند. سپس همان کاغذ را پاک کرده جایی نگاه می‌دارد، پس از اندک زمانی کاغذ را معاینه می‌کند که باز هوامّ مذکور روی آن جمع شده؛ و از این یکی دریافته بوده است که خوراک مگس‌ها پیوسته همین هوامّ میکروب نام بوده است، نه تخم خودشان.

  •  طبیب مؤمیٰ‌إلیه می‌گوید:

  •  این هوامّ برای حفظ صحّت خیلی مضرّ است؛ به علّت اینکه تولید آن از کثافت است، چنان‌که در هرجا که موادّ کثیفه است هوامّ مذکور بیشتر پدید آمده، مگس‌ها نیز برای صید آنها آنجا جمع می‌شوند.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

442
  •  و این یکی واضح است: نوع مگس در جایی که تمیز و پاک است کمتر یافت شده، و آن که هست ضعیف و نحیف است؛ ولی به‌خلاف جای کثیف که مگس در آنجا هم فراوان و هم فربه و چاق‌تر است.“ ـ انتهیٰ.»1

  • [روایتی در باب حجامت]

  •  [معادن الجواهر، مجلّد 1] صفحة 305:

  •  «و فیه أیضًا عن الهادی علیه السّلام، أنّه احتجم یوم الأربعاء، فذکر ما یرویه أهل الحرمین عن النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم من أنّه یورِث البیاض (أی البرص)؛ فکذَّبهم و قال: إنّه یَتولّدُ مِن الحمل فی الطَّمْث.“»2

  • راجع به اشعۀ مادون قرمز و اشعۀ ماوراء بنفش

  •  در فرهنگ‌نامه، جلد 2، صفحه 175 و 176 آورده است که:

  •  «اشعۀ زیرِ قرمز: در نور معمولی خورشید بسیاری از رنگ‌ها هست که آنها را در رنگین‌کمان می‌‌بینیم، همۀ آنها به شکل پرتوهایی از خورشید می‌‌آیند؛ خورشید اشعۀ دیگری نیز می‌فرستد که آنها را نمی‌بینیم، بعضی از این اشعۀ ناپیدا را اشعۀ زیر قرمز نامیده‌اند.

  •  اشعّۀ زیر قرمز از هر چیز داغی خارج می‌شود، به همین جهت با استفاده از فیلم‌های مخصوص می‌توان از یک اتوی داغ در اتاقی تاریک عکس گرفت.

  •  اشعۀ زیر قرمز در عکس‌برداری هوایی کمک فراوان می‌کند؛ این اشعّه از ابرها و مه‌ها بهتر از نور معمولی می‌گذرند. برای عکس‌برداری از ستاره‌های بسیار دور نیز دوربین‌های عکّاسی که با اشعۀ زیر قرمز کار می‌کنند، به کار می‌رود. اشعۀ

    1. جنگ 23، ص 387.
    2. جنگ 20، ص 159.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

443
  • زیر قرمز به هر مادّه‌ای برخورد کند گرما پدید می‌‌آورد؛ مقداری از گرمای نور خورشید از اشعۀ مرئی آن است، ولی بیشتر این گرما از اشعۀ زیر قرمز است. پزشکان در پاره‌ای درمان‌ها این اشعه را برای تولید گرما به کار می‌‌برند.

  •  اشعۀ فوق بنفش: نور خورشید از رنگ‌های رنگین‌کمان ساخته شده است: بنفش، نیلی، آبی، سبز، زرد، نارنجی، قرمز. این رنگ‌ها به شکل امواج از خورشید می‌‌آیند، این امواج همه یک طول موج ندارند؛ از رنگ‌های رنگین‌کمان، امواج نور بنفش کوتاه‌ترین و امواج نور قرمز بلندترین آنها است. خورشید امواجی کوتاه‌تر از امواج بنفش نیز می‌فرستد که آنها را نمی‌بینیم، آنها را اشعۀ فوق بنفش می‌نامند.

  •  چون مردم مدّتی در آفتاب بمانند رنگ سوخته‌ای پیدا می‌کنند که بر اثر اشعۀ فوق بنفش است. هوا قسمت عمدۀ اشعۀ فوق بنفش را از زمین دور می‌کند، و خوب است که چنین می‌کند. اشعۀ فوق بنفش اگر به مقدار زیاد باشد خطرناک است؛ ولی بعضی از این اشعه‌ها برای ما مفیدند، ما را در برابر پاره‌ای از بیماری‌ها ایمن نگاه می‌دارند. در اتاق و داخل ساختمان هیچ اشعۀ فوق بنفشی به ما نمی‌رسد، معمولاً شیشۀ پنجره آنها را کاملاً می‌گیرد.»

  • راجع به اسیدها و بازها

  •  در فرهنگ‌نامه، جلد 2، صفحه 172 و 173 آورده است که:

  •  «اسیدها و بازها: مزۀ ترشِ لیموترش به علّت اسیدی است که در آن وجود دارد، عدّۀ اسیدها فراوان است و همۀ آنها ترش‌مزه‌اند؛ سرکه یک اسید است، توت سرخ و سیب و آلبالو و گیلاس هم اسید دارند، بسیاری از میوه‌های دیگر نیز چنین هستند، شیر ترشیده نیز به علّت اسیدی که در آن تشکیل شده ترش‌مزه است، در معده نیز اسید ضعیفی هست که به گوارش غذا کمک می‌کند.

  •  اسیدهای موجود در غذاهایی که می‌خوریم همه اسیدهای ضعیف هستند، ترشی آنها غذاها را خوش‌مزه می‌سازد؛ امّا اسیدها ممکن است بسیار قوی باشند،

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

444
  • اسیدها ممکن است چندان قوی باشند که دست‌‌‌کاری با آنها آسیب برساند!

  •  اسیدهای قوی ممکن است پوست بدن را بخورند و زخم‌هایی بر آن پدید آورند، و نیز می‌توانند پارچه را بخورند و آن را سوراخ کنند، حتّی ممکن است فلزها را در خود حل کنند. اسیدهای قوی در تهیّه انواع چیزها به کار می‌روند؛ کودها، رنگ‌ها و موادّ منفجره، معدودی از این چیزها هستند. جوهر گوگرد یا اسید سولفوریک، جوهر نمک یا اسید کلوریدریک، و جوهر شوره یا اسید نیتریک، سه اسید قوی هستند.

  •  اسیدی که در معدۀ ما هست اسیدی است به نام اسید هیپوکلوریک که چون در خود آب دارد، اثرش چندان شدید نیست.

  •  راه شناختن اسیدها و بازها: برای اینکه معلوم شود در جسمی اسید وجود دارد یا نه، از راه‌های گوناگون و فراوان می‌توان استفاده نمود. یکی از این راه‌ها، به کار بردن کاغذی است آغشته به رنگی به نام تورنسُل؛ اسیدها رنگ کاغذ تورنسُل آبی را ارغوانی می‌کنند.

  •  اسیدها گروه بسیار مهمّی از موادّ شیمیایی را تشکیل می‌دهند.

  •  گروه دیگری از موادّ شیمیایی بازها نام دارند؛ بازها بر عکس اسیدها رنگ کاغذ تورنسُل ارغوانی را آبی می‌کنند.

  •  آب‌آهک یک بازِ ضعیف است. بعضی از بازها بسیار قوی هستند؛ دست‌کاری با بازهای قوی نیز مانند دست‌کاری با اسیدهای قوی، زیان‌‌بخش است. قَلْیا یک باز قوی است، آمونیاک نیز چنین است. بازها را گاهی قلیاها می‌نامند. بازها در ساختمانِ بسیاری از چیزها به کار می‌روند؛ صابون یکی از این چیزها است.

  •  اسیدها و بازها را اغلب موادّ شیمیایی متضادّ می‌نامند؛ یک اسید ممکن است برای کاستن شدّت عمل یک باز به کار رود، و یک باز نیز از شدّت عمل یک اسید بکاهد.

  •  وقتی که یک اسید و یک باز مخلوط شوند، مادّۀ شیمیایی دیگری به نام نمک تشکیل می‌شود.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

445
  •  اسید و باز ممکن است اثر یکدیگر را به کلّی از بین ببرند.»1

  • [اثر سوء خیالات و مقالات هرزه]

  •  در [مجموعه مقالات استاد حسن‌زاده آملی] صفحه 19 گوید:

  •  «خیالات و مقالات هرزه، ذهن را کج و معوج می‌کنند، فکر را از استقامت باز می‌دارند؛ اقوال پلید و نیّات خلافِ واقع، افکار را آشفته می‌کنند.

  •  یکی از رساله‌های شیخ رئیس ابوعلی سینا، رسالۀ عهد اوست. در آن رساله با خدایش پیمان بسته است که مقالات و رُمان‌ها و افسانه‌های هرزه نخواند؛ که رُمان مسموم و آلوده، رهزن درست‌اندیشی انسان می‌گردد، حتّی در خواب‌های انسان اثر می‌گذارد که انسان خواب‌های آشفته می‌بیند.

  •  وقتی در محضر مبارک استاد، جناب علاّمه طباطبائی ـ رضوان الله تعالیٰ علیه ـ بودم، سخنانی از حالات شبش به میان آورد و فرمود:

  •  هر وقت در روز مراقبت من قوی‌تر است، مشاهداتی که در شب دارم زلال‌تر و صافی‌تر و روشن‌تر است.

  •  در آخر وافی جناب فیض ـ قدّس سرّه ـ از کافی ثقةالإسلام کلینی به إسنادش از ثامن‌الائمّه علیهم السّلام روایت شده است که: قال:

  •  إنّ رسول الله صلّی الله علیه و آله کان إذا أصبح قال لأصحابه:”هل من مُبَشِّراتٍ؟!“ یعنی به الرّؤیا.»2

  •  در صفحه 20 گوید: «در همین کتاب وافی، از کافی روایت کرده است که: امام صادق علیه السّلام فرمود:

    1. جنگ 7، ص 400.
    2. وافی، ص 137/14، حدیث دوّم، باب رؤیا.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

446
  • رأیُ المؤمن و رُؤیاه فی آخر الزّمان علیٰ سبعین جزءًا من أجزاء النبوّة.»1

  • کلام اینشتین و بعض الحکماء در مضرّات مطالعۀ زیاد

  •  در کتاب دو فیلسوف شرق و غرب، در فصل 17 «مبادی نسبیّت»، در صفحه 117، از جمله گوید:

  •  «اینشتین می‌گوید: ”خواندن زیاد، قوۀ ابتکار را از عقل پس از سنّ معیّنی سلب می‌کند؛ هر کس در خواندن افراط، و بر فکر خود کمتر اعتماد کند، فکرش گرفتار عجز و کسالت می گردد.“»2 ـ انتهی.

  •  و أقول: نظیر همین قانون را در سفینة البحار، جلد 2، صفحه 219 آورده است، بدین عبارت که:

  •  «قال بعض الحکماء فی ذلک: ”إنّ الشجرة لا یشینها قلة الحمل إذا کانت ثمرتها یانعة.“ و یجب أن لا یخوض فی فنّ حتّی یتناول من الفنّ الّذی قبله بُلْغَتَه و یقضی منه حاجته، فازدحام العلم فی السَّمع مضلّة للفهم؛ و علیه قوله تعالی: ﴿ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَتۡلُونَهُۥ حَقَّ تِلَاوَتِهِۦٓ﴾،3 أی: لا یجاوزون فنًّا حتّی یحکموه علمًا و عملًا.»4و5

  • [اعضای چهره و صورت به عربی]

  •  الجَبهَةُ: ما بَینَ الحاجِبَینِ إلَی النّاصِیَةِ.

  •  الجَبِینُ: طَرَفا الجَبهَةِ ـ ما بَینَ الصَّدغِ و النَّزعة.

    1. جنگ 18، ص 33.
    2. دو فیلسوف شرق و غرب، ص 120.
    3. . سوره بقره (2) آیه ‌121.
    4. سفینة البحار، ج 6، ص 345.
    5. جنگ 14، ص 33.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

447
  •  الصَّدغُ: ما بینَ العَین و الأُذُن.

  •  النَّزعةُ: هو موضِعُ أنحارِ الشَّعر من الرّأس.

  •  العِذارُ: [خطّ اللّحیة و موضعه من الوجه].

  •  العارضُ: [الخدّ].1

    1. جنگ 3، ص 44.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

448

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

449

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

450
  • بخش چهارم: طرائف و لطائف

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

451
  • [اطّلاع بر مذاهب و تاریخ و آگاهی بر انساب]

  •  در جنایات تاریخ نوشته که:

  •  «می‌گویند راغب اصفهانی در محاضرات نوشته است:

  •  کسی در حضور حجّاج از مردی شکایت کرده گفت: ای امیر! این مرد ناصبی حروری شیعی، علی بن معاویه که حسین دختر پیغمبر را در بصره شهید کرده دوست می‌دارد، و به معاویة بن أبی‌طالب که ابن‌ملجم را در صحرای کربلا کشته دشنام می‌دهد!

  •  حجّاج گفت: احمق! من نمی‌دانم به کدام یک از دو چیز تو بیشتر بخندم، به اطّلاع تو در مذاهب و تاریخ یا آگهی که به انساب داری؟!»1

  • [وزیر نادرشاه وحکایت کشک و بادمجان]

  • [درس‌هایی از نهج البلاغة، جلد 2] صفحه 81:

  •  «می‌گویند: نادرشاه از کشک و بادمجان خوشش می‌آمد، برایش کشک و بادمجان پخته بودند؛ نادرشاه می‌گوید: بله، کشک و بادمجان غذای خوبی است! وزیرش هم می‌گوید: بله قربان، کشک و بادمجان غذای خیلی خوبی است، به

    1. جنگ 2، ص 45.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

452
  • انسان نیرو می‌دهد، قوّت می‌دهد، هوش آدم را زیاد می‌کند و...!

  •  یک‌بار نادرشاه از کشک و بادمجان‌ها خیلی می‌خورد و دلش درد می‌گیرد، سپس می‌گوید: این غذای بسیار بدی است! وزیر هم می‌گوید: بله قربان، چیز بسیار بدی است، ثقیل است، سنگین است، سردل آدم می‌ماند، هوش آدم را کم می‌کند، سودا می‌آورد...!

  •  نادرشاه عصبانی شد و گفت: احمق! تو آن وقت می‌گفتی این غذا خوب است و حالا می‌گویی بد است!

  •  وزیر جواب می‌دهد: قربان! بنده نوکر بادمجان نیستم، من نوکر حضرت والا هستم! اگر حضرت والا گفتند خوب است، من هم می‌گویم خوب است و بالعکس.»1

  • [قصص و حکایات جُهَلاء]

  •  [معادن الجواهر عاملی، مجلّد 2] صفحة 101:

  •  «11. و ممّن اشتهر بالحُمق منهم هَبنَّقة، حتّی ضرب به المثل فقیل: ”أحمق مِن هبَنَّقَة!“ یقال: إنّه شرَد له بعیرٌ فجعل ینادی: لمن أتی به بعیران؟ فقیل: کیف تبذل بعیرین فی بعیر؟ فقال: لحلاوة الوجدان!»

  •  صفحة 103: «18. سُرق لأعرابی حمارٌ، فقیل له: أ سُرِقَ حمارُک؟ قال: نعم و أحمد الله! فقیل له: علی ماذا تحمد؟ فقال: حیث لم أکن علیه!

  •  19. و ممّا یناسب المقام، ما یحکی أنّه جاء شابّ من الرَّیْف إلی الجامع الأزهر لطلب العلم و بعد أیّام کتب إلی أهله کتابًا و کتب فیه نُخبرکم ـ لأخبرتکم بمکروه ـ أنّنی غسلت ثیابی و نشرتُها علی السّطح، فهبَّت ریح ألقت قمیصی إلی صحن الدّار، و الحمدلِله إذ لم أکُن فیه و إلّا لتکسّرتُ!»

    1. جنگ 17، ص 143.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

453
  •  صفحة 104: «25. حجّ أعرابیّ فدخل مکة قبل النّاس و تعلّق بأستار الکعبة و قال: اللهمّ اغفر لی قبل أن یدهمک النّاس!1

  •  28. یحکی أنَّ رجلًا غریبًا دخل حِمْص، فسمع المؤذّن یقول: ”أهلُ حِمْص یشهدون أن محمّدًا رسول الله.“ فتعجّب من ذلک. فلمّا وصل إلی باب المسجد وجد رجلًا یبیع الخمر و بجانبه مصحف و هو یحلف به أنّ هذا الخمر ما داخله ماءٌ و لا غشّ. فدخَل المسجد فوجَد الإمام یصلّی علی رِجل واحدة و رِجله الثّانیة مرفوعة و علیها نجاسةٌ! فازداد عجبًا. فذهب لیخبر القاضی بما رأی، فوجد علی ظهره غلامًا! فرفع صوته بالشّتم، فسمِعه القاضی فقال له: ما شأنک؟! فأخبره بما رأیٰ. فقال له: لا تعجَب،2 فإنّ جمیع الّذی رأیته له وجهٌ صحیحٌ؛ أمّا المؤذّن فإنّ مؤذّننا مریضٌ و لم نجد صَیِّتًا غیر یهودیّ و هو لا یشهد أنّ محمّدًا رسول الله، و أمّا الخَمر فإنّ فی المسجد شجرةُ عنبٍ لا یصلُح ثمرُها لغیر الخمر، و أمّا الإمام فإنّه لمّا دخل فی الصّلاة تلوّثت رجلُه فرفعها لئلّا یصلّی بالنّجاسة، و أمّا الغلام فإنّه کان صغیرًا و له مال، فجاء الآن و ادّعی البلوغ فأردتُ إختباره!

  •  29. و ذهب رجلٌ من حِمص یشتری زَیتًا فلم یسع الإناءُ، فقلّبه و قال للزیّات: ”صُبَّ الفاضل هاهنا!“ فأُریق الزَّیت، و صَبَّ له الزیّات الباقی علی أسفل الإناء. فلمّا رجع إلی امرأته أراد أن یحکی لها القصّة، فقال لها: ”قلّبت الإناء هکذا لیصبّ لی الباقی“ فأُریق الجمیع!

  •  30.‌ حکی عن بعض القرّاء قال: دخلت مسجدًا بِحمص فرأیتُ رجلًا مکشوفَ الرّأس، فقلت سلامٌ علیکم! فلم یردّ علی جوابًا، فکررّت: علیه السّلام!

    1. النهایة: «أی یکثروا علیک و یفجأُوک.» (محقّق)
    2. . خ ل: لا تعجل.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

454
  • فنظر إلیّ مُغضبًا و قال: لعلّک من هولاء الصّفاعنة الّذین یأتون من أسفل الشّام؟! قلت: ما شأنهم؟ قال: إنّهم یقرءون السَّبْع الطّوال و یبغضون أبابکر الصَّنادیقی و عُمَر القواریری بن عفّان و عثمان بن أبی‌سفیان و معاویة بن أبی‌الخطّاب أحد حملة العرش.

  •  قلت: و من معاویة؟ قال: هو رجلٌ أرسله الله إلی قوم یعلّمهم أنّ عصا موسی کانت من شجر التّوت! فلقیه محمود النبیّ فزوّجه ابنَتَه عائشة، فولدت له الحسن و الحُسین فی أیّام الحجّاج بن المهدیّ!

  •  فقلت له: أراک خبیرًا بالتّواریخ و أنا قد أفنیت عُمری فی هذا الفنّ و ما عرفت هذا! أتَحفَظُ القرآن؟! قال: أقْرَأ باللّغات السّبع. قلت: اِقرء لی شیئًا منه!

  •  فقال: بسم ‌الله الرّحن الرّحیم، و کانوا إذا جاءهم بشیرٌ أو نذیر استغششوا استغشاشًا، و قاموا إلی ناقة الله فذبحوها، و مکروا مکرًا کُبّارًا، فبأیّ آلاء بابکما تکذّبان؟

  •  فقلت له: یا شیخ! کیف ترضیٰ بهذه الحالة مع حوزک هذه الفضائل؟ هل سکنت بغداد لیعرفوا قدرک و فضلک؟ فقال: بغداد دار الجهلة و المجانین؛ ما أصنع بها؟ فقلت: صدقت و ترکتُه و انصرفتُ.»

  •  صفحة 120: «93. قال رجل لنحوی: قد عرَفتُ النّحو إلّا‌ أنّنی لا أعرف هذا الّذی یقولون: أبوفلان أبا‌فلان أبی‌فلان. قال: هذا أسهل الأشیاء فی النحو؛ أبو لمن عظم قدره، و أبا للمتوسّطین، و أبی للرّذلة.

  •  95. دخل أحمد بن محمّد القزوینی السوق بالکوفه فقال لنخّاسٍ1: اُطلب لی حمارًا لا بالصغیر المحتقر و لا بالکبیر المشتهر؛ إن أقللت عَلَفَه صبر و إن أکثرته شکر؛ إذا خلا فی الطریق تدفّق و إذا کثر الزّحام ترفّق. فقال له النّخاس بعد ما نظر

    1. النخّاس هنا بائع الرقیق. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

455
  • إلیه ساعة: إذا مَسَخ اللهُ القاضِیَ حمارًا أشتریه لک.»

  •  صفحة 122: «108. کتب رجلٌ إلی بعض القُصّاص1 رقعةً یسأله الدّعاء لامرأةٍ حامل. فقرأ الرّقعة ثمّ قلّبها و فی ظهرها صفة دواء کتبه طبیبٌ و فیه شونیز أفتیمون عاقِر قَرْحًا (و نحو هذا)، فظنّها کلمات یسأل بها فقال: یا ربّ شونیز و أفتیمون و عاقِر قَرْحًا (إلی أن أتمّ المکتوب) احفظ حمل هذه الحامل.

  •  113. سُرق لرجل حمارٌ فشکا أمره إلی طبیب، فقال: اِشرب مُسهِلًا! فشربه فتحرّک بطنه فدخل إلی خربة یَتَبرَّزُ، فوجد حمارَه فیها فأخذه و دعا للطّبیب.

  •  114. شکا رجل إلی طبیبٍ وَجَعَ بطنِه، فقال: ما الّذی أکلت؟ قال: رغیفًا محترقًا. فدعا الطبیب بذرور لیکحله به، فقال: إنّما أشتکی وَجَعَ بَطْنی لا عَیْنی! قال: قد عرفتُ، و لکن أکحلک لتبصر المحترق فلا تأکله!»

  •  صفحة 125: «118. مرض رجل، فلمّا اشتدّ به المرض أمر بجمع آلات اللهو عنده، فسُئل عن ذلک، فقال: إنّ الملائکة لا تدخل بیتًا فیه شیءٌ من آلة اللهو.»

  •  صفحة 126: «122. قال بعضهم: کنتُ فی جامع واسط و رجلان یذکران جَهنّم، فقال أحدهما: بلَغنی أن الله یُعظم خلق الکافر حتّی یکون ضرسه مثل جبل أُحد! فقال شیخ إلی جانبهما کثیر الصّلاة: لا تنکروا هذا، فإنّ الله علی کلّ شیءٍ قدیر؛ و تصدیق ما کنتما فیه کتابُ الله، قال الله تعالی: أُولئک یبدّل الله سَنانَهم خَشَباتٍ، فالّذی یبدّل السّنّ خَشَبَةً قادرٌ أن یجعله مثلَ جَبَل أُحد.»

  •  صفحة 128: «132. و کان یجلس إلی أبی‌یوسف رجلٌ یُطیل الصَّمت، فقال له: ألا تتکلّم؟ قال: بلی، متی یُفطر الصّائم؟ قال: إذا غابت الشمس. قال: فإن لم تغب

    1. . فی المرآة«القُصّاص: رواة القصص و الأکاذیب.»

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

456
  • إلی نصف اللّیل! فضحِک أبویوسف و قال: أصبتَ فی صَمْتِک و أخطأتُ أنا فی استدعائی نطقَک. ثمّ قال:

  • عجبت لإزراء العَیِیِّ بنفسه***و صَمْت الّذی قد کان بالصّمت أعلما
  • و فی الصّمت سترٌ للعَیِّ و إنّما***صحیفةُ لُبِّ المرء أن یتکلّما
  •  133. سأل رجل فقیهًا فقال الرجل: إذا خرج منه الرّیح تجوز صلاته؟ قال: لا! قال: أنا قد فعلت و جازت صلاتی.

  •  134. و سأل آخر فقیهًا فقال: أمّ الزّوجة هل تصیر زوجةً؟ قال: لا! قال: أنا قد فعلت ذلک فصارت.»

  •  صفحة 130: «142. سقط أخٌ لعثمان بن سعید فی البئر، فقال له أخوه: أنت فی البئر؟! قال: أما ترانی؟ قال: لا تذهب حتّی أجیئک بمن یخرجک.

  •  143. نزل الموت بزوج امرأةٍ فقیل لها: لو دخلتِ علیه و ودَّعتِه! قالت: أخاف أنْ یَعرفنی ملک الموت!»

  • قصص و حکایات أذکیاء

  •  صفحة 136: «1. جاء رجلٌ إلی سلیمان علیه السّلام فقال: إنّ لی جیران یسرقون إوَزّی.1 فنادی الصّلاة جامعةً ثمّ خَطَبهم فقال فی خطبته: و أحدکم یسرق إوزّ جاره. ثمّ یدخل المسجد و الرّیشُ علی رأسه، فَمَسَح رجلٌ رأسه، فقال: خذوه فإنّه صاحبکم.»

  •  صفحة 142: «20. قال أبوحنیفة: احتجتُ إلی ماء بالبادیة، فجاء أعرابیٌّ معه قِرْبَة فأبی أن یبیعها إلّا بخمسة دراهم، فاشتریتها منه ثمّ قلت: ما رأیک فی السویق؟ فقال: هات! فاعطیته سویقًا بزیت فأکل حتّی امتلأ فعطش فقال: شربة! فقلت:

    1. تاج العروس: «الإوَزّة و الإوزّ: البطّ.» (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

457
  • بخمسة دراهم! فشرب قَدَحًا و استرددت الخمسة الدّراهم و بقی الماء.»

  •  صفحة 147: «35. انفرد الحجّاج یومًا من عسکره فلقی أعرابیًّا فقال: کیف الحجّاج؟ فقال: ظالم غاشم.1 فقال: هلّا شکوتَه إلی عبدالملک؟ فقال: لعنه الله، أظلم منه و أغشم! ثمّ جاء العسکر و علم أنّه الحجّاج فصاح به: یا حجّاج، السرّ الّذی بینی و بینک لا یطّلع علیه أحد! فضحِک و ترَکه.»

  •  صفحة 160: «38. قیل لأشعب: حدّثنا! فقال: سمعت عِکْرَمَةَ یقول: سمعت ابن‌عبّاس یقول: سمعت رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم یقول: ”خُلَّتان لا یجتمعان فی مؤمن“ نسِی عِکْرَمةُ واحدة و نسیت أنا الأُخری!

  •  39. وجد أشعب دینارًا، فقیل له: عَرِّفْه! فقال: بل أشتری به قمیصًا و أُعَرّفه. قیل: إذَن لا یعرفه أحد. قال: فذلک أُرید.

  •  40. کان أشعب مولی فاطمة بنت الحسین علیه السّلام، فأسْلَمَته إلی البَّزازین فقیل له: أین بلغت معرفتک بالبزّ؟ قال: أُحسِنُ النَّشر و ما أُحسِنُ الطَّی.»

  •  صفحة 163: «53. قال الأعمش: إذا کان عن یسارک ثقیلٌ فی الصّلاة، فتسلیمه عن الیمین تجزئُک.»

  • [نوادر جواب‌های عقیل به معاویه]

  •  صفحة 176: «7. قال معاویة لعقیل بن أبی‌طالب و کان جیّد الجواب حاضره: أنا خیر لک من أخیک. فقال عقیل: إنّ أخی آثر دینَه علی دنیاه و إنّک آثرتَ دنیاک علی دینک، فأخی خیر لنفسه منک، و أنت خیر لی منه.

  •  8. و قال له یومًا: إنّ علیًّا قطع قرابتک و ما وَصَلَک فقال له عقیل: والله لقد أجزل

    1. لسان العرب: «الغشم: الظلم و الغصب.» (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

458
  • العطیّة و أعظمها و وصَل القرابة و حفِظها و حسُن ظنّه بالله إذ ساء به ظنّک و حفِظ أمانته و أصلح رعیّته إذ خُنْتُم و أفْسَدتم و جُرْتم فاکفف لا أبالک فإنّه عمّا تقول بمعزل.

  •  9. فقال [معاویة] له یومًا: إنّ فیکم لَشَبَقًا1 یا بنی‌هاشم! قال [عقیل]: هو منّا فی الرّجال و منکم فی النساء.

  •  10. و قال له یومًا: هذا عقیل، عمّه أبولهب! فقال عقیل: و هذا معاویة، عمّته حمّالة الحَطَب! (و هی أمّ جمیل بنت حرب بن أُمَیَّة، عمّة معاویة و کانت زوجةَ أبی‌لهب)

  •  11. و قال له یومًا: یا أبا‌یزید! أین تری عمّک أبا‌لهب؟ فقال له عقیل: إذا دخَلتَ النّار فانظر عن یَسارِک تَجِدْه مفترِشًا عمّتک حَمَّالة الحَطَب، فانظر أیّهما أسوأُ حالًا، النّاکح أم المنکوح.»

  •  صفحة 177: «12. و قال له لیلة الهریر بصفّین: یا أبا‌یزید! أنت مَعَنا اللّیلة. قال: و یوم بَدْرٍ کنتُ معکم.

  •  13. دخل عقیلٌ علی معاویة و قد کُفَّ بصرُه، فأجلسه معه علی سریره ثمّ قال له: أنتم معشر بنی‌هاشم، تُصابون فی أبصارکم! قال: و أنتم معشر بنی‌أُمیّة، تُصابون فی بصائرکم!

  •  14. قال معاویة یومًا لعقیل: هل من حاجةٍ فأقضیها لک؟! قال: جاریة عرضت علیّ بأربعین ألفًا! قال: و ما تصنع بجاریة قیمتها أربعون ألفًا و أنت أعْمی؟ تجتزی بجاریةٍ قیمتها خمسون درهمًا!

  •  قال: أرجو أن تلد لی غلامًا إذا أغضبتَه یضرب عنقک بالسَّیف! فضحِک معاویة و قال: مازَحْناک یا أبا‌یزید!

    1. الشَّبَقُ: شدةُ طلب النکاح. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

459
  •  و ابتاع له الجاریة فأولدها مُسْلِمًا.

  •  فلمّا أتت علیه ثمانیُ عشرة سنة و قد مات أبوه عقیل، باع من معاویة أرْضًا له بالمدینة بمائة ألف درهم، و قبض المال؛ فبلغ ذلک الحسین علیه السّلام فکتَب إلی معاویة: إنّک غررتَ غلامًا [من بنی‌هاشم] فابتعتَ منه أرضًا لا یملکها، فاقبِض منه ما دفعتَ إلیه و اردُد إلینا أرضنا!

  •  فأخبر معاویة مُسلِمًا بذلک و قال: اُردُد علینا مالنا و خذ أرضک! فقال: أمّا دون أن أضرب رأسک فلا! فضحِک معاویة و قال: هذا قول أبیک حین اتبعتُ له أُمَّک! و ردّ الأرض و سوّغ مُسلِمًا المالَ.

  •  15. قالت امرأة عقیل له ـ و هی بنت عتبة بن ربیعة، خالة معاویة ـ: یا بَنی‌هاشم، لا یحبّکم قلبی أبدًا! أین أبی؟ این أخی؟ أین عمّی؟ کأنَّ أعناقَهم أباریقُ فِضَّةٍ. قال عقیل: إذا دخلتِ جهنّم فخذی علی شِمالک.

  • [جواب‌های دندان‌شکن ابن‌عبّاس به عائشه پس از فراغ از وقعۀ جَمَل]

  •  16. روی الکشیّ بسنده قال: ”بعَث أمیرُالمؤمنین علیه السّلام عبدَالله بن عبّاس بعد وقعة الجمل إلی عائشة، یأمرها بالرّحیل. قال: فاستأذنتُ علیها فلم تأذن، فدخلتُ بغیر إذن و تناولت طَنفَسةً1 فَجَلَستُ علیها. فقالتْ من وراء السّتر: یا بن‌عبّاس! أخطأتَ السنّة، دخلت بیتنا بغیر إذننا و جلستَ علی متاعنا بغیر إذننا!

  •  قال: إنّما بیتک الّذی خَلَّفک فیه رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، فإذا رجعتِ إلیه لم ندخُله إلّا بإذنک و لم نجلس علی متاعک إلّا بإذنک. إنّ أمیرالمؤمنین

    1. أی: حصیرًا. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

460
  • یأمرک بالرّحیل إلی المدینة. قالت: رحِم الله أمیرالمؤمنین، ذاک عمر بن الخطّاب. قال: هذا والله أمیرالمؤمنین! قالت: أبیتُ ذلک!

  •  قال: إن کان إباؤک فیه لقصیر المدّة کما قال القائل:

  • ما زال إهداء القصائد بیننا***شتمَ الصّدیق و کثرةَ الألقابِ
  • حتّی ترکت کأنّ قولک فیهم***فی کلّ مجمعة طَنین ذُبابِ
  •  قالت: أخرُج عنکم، فما فی الأرض بلدٌ أبغضُ إلیّ من بلد تکونون فیه. فقال: ما کان هذا جزاؤنا منکِ إذ جعلناکِ للمؤمنین أُمًّا. قالت: أتَمُنّون علیّ برسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم؟ قال: و لِمَ لا نمُنّ علیکِ بمن لو کان منکِ قلامة1 منه مننت به علینا، کما قال أخو بنی‌فهر:

  • مننتُ علی قومی فأبدوا عداوةً***فقلتُ لهم کُفُّوا العداوة و الشّـرا
  • ففیه رضًا من مثلِکم لصدیقه***و أحُجّ بکم أن تجمعوا البغَی و الکُفْرا
  •  فأخبرتُ أمیرالمؤمنین علیه السّلام بذلک، فقال: أنا کنت أعلمَ بک حیث بعَثتک.»

  •  صفحة 179: «19. دخل أبوالأسود علی معاویة بالنّخیلة، فقال له معاویة: أ کنت ذکرت للحکومة؟ قال: نعم! قال فما کنت صانعًا؟ قال: کنت أجمع ألفًا من المهاجرین و أبنائهم و ألفًا من الأنصار و أبنائهم، ثمّ أقول: یا معشر من حضر، أ رَجُلٌ من المهاجرین أحقّ أم رجلٌ من الطُّلَقاء؟ فلعنه معاویة و قال: الحمد لله الّذی کفاناک.»

  •  صفحة 182: «28. و سلّم علیه أعرابیٌّ، فقال أبوالأسود کلمةً مقولةً قال: أ تأذن لی فی الدّخول؟ قال: وراءکَ أوسع لک! قال: فهل عندک شیء؟ قال: نعم. قال: أطْعِمنی! قال: عیالی أحقّ منک! قال: ما رأیت ألأم منکَ! قال: نسیتَ نفسَک.»

    1. أی: ما سقط من طرف الظَّفْر؛ یُضرب بها المثل فی الحقیر. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

461
  • [جواب‌های دندان‌شکن صَعصَعَه و أحنف به معاویه در شام]

  •  صفحة 184: «32. حضر الأحْنَف (و اسمه صَخر بن قیس) عند معاویة، فتکلّم جلساؤه فی یزید و قد أخذ له البیعة، و الأحنف ساکت، فقال معاویة: ما لک لا تتکلّم یا أبا‌بحر؟! قال: أخاف الله إن کذبتُ و أخافکم إن صدقتُ!

  •  33. و قال معاویة یومًا لجلسائه: ألستُم تعلمون قولَه تعالی ﴿وَإِن مِّن شَيۡءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَآئِنُهُۥ وَمَا نُنَزِّلُهُۥٓ إِلَّا بِقَدَرٖ مَّعۡلُومٖ﴾،1 فکیف تلوموننی بعد هذا؟ فقال الأحنف: ما نلومک علی ما فی خزائن الله، إنّما نلومک علی ما أنزل الله من خزائنه، فأغلقتَ علیه بابک! فسکَت معاویة و لم یحر جوابًا.

  •  35. خطب معاویة یومًا بمسجد دمشق، و فی الجامع من الوفود علماءُ قریش و خطباءُ ربیعة و صنادیدُ الیمن و ملوکُها، فقال: إنّ الله تعالی أکرم خلفاءه فأوجب لهم الجنّة و أنقذهم من النّار، ثمّ جعَلنی منهم و جعَل أنصاری أهل الشام الذّابین عن حرم الله المؤیّدین بظفر الله المنصورین علی أعداء الله.

  •  و کان فی الجامع من أهل العراق الأحنفُ بن قیس و صعصعة بن صوحان، فقال الأحنف لصعصعة: أ تکفینی أم أقوم إلیه أنا؟ فقال صعصعة: بل أکفیکه أنا. فقام صعصعة فقال: یا ابن أبی‌سفیان، تکلّمتَ فأبلغتَ و لم تقصر دون ما أردتَ، و کیف یکون ما تقول و قد غلَبتنا قَسرًا2 و ملّکتَنا تَجبُّرًا و دِنْتَنا بغیر الحقّ؟! فأمّا إطراؤک لأهل الشّام فما رأیتُ أطوع لمخلوقٍ و أعصیٰ لخالقٍ منهم، ابتَعتَ منهم دینَهم و أبدانهم بالمال، فإن أعطیتَهم حاموا عنک و نصَروک و إن منَعتهم قعَدوا عنک و

    1. . سوره حجر (15) آیه 21.
    2. لسان العربالقَسرُ: القهر علی الکُره. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

462
  • رفَضوک! فقال معاویة: اُسکت [یا] ابن‌صوحان، فوالله لولا أنّی لم أتجرّع غُصَّةَ غیظٍ قطّ أفضل من حلمٍ لما عُدْتَ إلی مثل مقالتک!

  •  فقعد صعصعة، فأنشأ معاویة یقول:

  • قَلَّبتُ1 جاهِلَهم حِلْمًا و مکرمةً***و الحلم عن قدرةٍ فضلٌ من الکَرَم
  •  36. قدم وفد العِراقیّین علی معاویة و فیهم صعصعة بن صَوحان، فقال لهم معاویة: أهلًا و سَهلًا، قدِمتم الأرض المقدّسة و أرض الأنبیاء و الرّسل و الحشر و النشر. فقال صعصعة و کان من أحضرِ النّاس جوابًا: أمّا قولُک الأرض المقدّسة، فإنّ الأرضَ لا تُقدِّس أهلَها و إنّما تُقدِّسهم الأعمالُ الصّالحة؛ و أمّا قولک: أرض الأنبیاء و الرّسل، فمن بها من أهل النّفاق و الشِّرک و الجبابرة أکثر من الأنبیاء و الرّسل؛ و أمّا قولک: أرض الحشر و النشر، فإنّ المؤمن لا یضُرّه بُعدُ المحشر و المنافق لا ینفَعه قربُه.

  •  فقال معاویة: لو کان النّاس کلّهم أولدهم أبوسفیان لما کان فیهم إلّا کَیِّسًا رشیدًا. فقال صعصعة: قد أولد النّاس من کان خیرًا من أبی‌سفیان فأولد الأحمق [و الفاجر] و الفاسق و المعتوّة! فخجِل معاویة.

  •  37. قال معاویة یومًا: إنّ اللهَ فضّل قریشًا بثلاث: فقال لنبیّه علیه الصّلاة و السّلام: ﴿وَأَنذِرۡ عَشِيرَتَكَ ٱلۡأَقۡرَبِينَ﴾2 فنحن عشیرته، و قال: ﴿وَإِنَّهُۥ لَذِكۡرٞ لَّكَ وَلِقَوۡمِكَ﴾3 فنحن قومه، و قال: ﴿لِإِيلَٰفِ قُرَيۡشٍ * إِۦلَٰفِهِمۡ﴾4 إلی قومه ﴿ٱلَّذِيٓ أَطۡعَمَهُم مِّن جُوعٖ وَءَامَنَهُم مِّنۡ خَوۡفِۢ﴾5 و نحن قریش!

    1. . خ ل: قبِلت.
    2. . سوره شعراء (26) آیه 214.
    3. . سوره زخرف (43) آیه 44.
    4. . سوره قریش (106) آیه 1 و 2.
    5. . سوره قریش (106) آیه 4.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

463
  •  فأجابه رجلٌ من الأنصار فقال: علی رِسْلِک1 یا معاویة، فإنَّ الله یقول: ﴿وَكَذَّبَ بِهِۦ قَوۡمُكَ﴾2 و أنتم قومه، و قال: ﴿وَلَمَّا ضُرِبَ ٱبۡنُ مَرۡيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوۡمُكَ مِنۡهُ يَصِدُّونَ﴾3 و أنتم قومه، و قال لرسوله صلّی الله علیه و آله و سلّم: ﴿يَٰرَبِّ إِنَّ قَوۡمِي ٱتَّخَذُواْ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ مَهۡجُورٗا﴾4 و أنتم قومه؛ ثلاثة بثلاثة، و لو زدتنا لزدناک! فأفحمه.

  • [جواب جاریة بن قدامه به معاویه]

  •  39. قال معاویة لجاریة بن قُدامة: ما کان أهونک علی أهلکَ إذ سمّوکَ جاریة! قال: ما کان أهونک علی أهلک إذ سمّوک معاویة، و هی الأُنثی من الکلاب! قال: لا أُمَّ لک! قال: أُمّی وَلَدتنی للسیّوف الّتی لقیناک بها! قال: إنّک لتهدّدنی؟! قال: إنّک لم تَملِکنا عنوةً، و لکنّک أعطیتنَا عَهدًا و أعطَیناک طاعةً؛ فإن وفیتَ وفینا لک و إن فزعت إلی غیر ذلک فإنّا ترکنا وراءنا رجالًا شدادًا و ألسنةً حِدادًا! قال معاویة: لا کثَّر الله فی النّاس أمثالَک! قال جاریة: قُل معروفًا فإنّ شرّ الدّعاء المُحتطب.5

  •  43. قال معاویة لعمروبن العاص: ما أعجب الأشیاء؟ قال غلبةُ مَن لا حقّ له ذا الحقّ علی حقّه. قال معاویة: أعجب من ذلک أن یُعطیٰ من لا حقّ له ما لیس له بحقّ بغیر غلبة.»

    1. أی: لا تعجل. (محقّق)
    2. . سوره أنعام (6) آیه 66.
    3. . سوره زخرف (43) آیه 57.
    4. . سوره فرقان (25) آیه 30.
    5. أی: الدعاءُ الّذی یجمع الحطب لنار الحرب. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

464
  • [جواب‌های قاطع مسلم بن عقیل علیه السّلام به ابن‌زیاد]

  •  صفحة 188: «45. لمّا دخل مُسلم بن عقیل علی عبیدالله بن زیاد بالکوفة و هو أسیرٌ، لم یُسّلِّم علیه بالإمرة؛ فقال له الحَرَسیّ: لِمَ لا تسلّم علی الأمیر؟! قال مسلم: اُسکُتْ! ویحک والله ما هو لی بأمیر! قال ابن‌زیاد: لا علیک، سلّمتَ أم لم تسلّم فإنک مقتولٌ! قال: إن قتَلتَنی فلقد قتَل مَن هو شرّ منک مَن هو خیرٌ منّی. قال: قتلنی الله إن لم أقتلک قتلةً ما یقتلها أحد فی الإسلام! قال: أما إنَّک أحقّ أن تحدث فی الإسلام ما لم یکن، و إنّک لا تَدَع سوءَ القتلة و قُبْح المثلة و خبث السّریریة و لُؤم الغلبة لأحدٍ هو أولی بها منک! قال: یا عاقّ یا شاقّ، خرجتَ علی إمامک و شققت عصا المسلمین و ألقَحت الفتنة! قال: إنّما شقّ عصا المسلمین معاویة و ابنه یزید، و أما الفتنة فإنّما ألقحتها أنت و أبوک زیاد بن عُبید عبد بنی علاج من ثقیف! قال: إیه ابن‌عقیل، أتیت هذا البَلَد و أهلُه جمیعٌ فشتَّتَّ أمرَهم و فرَّقت کلمتَهم. قال: و ما لهذا جئت و لکنّکم دَفنتم المعروف و أظهرتم المنکر و تأمّرتم علی النّاس بغیر رضا منهم و عملتم فیهم بأعمال کسریٰ و قیصر؛ فأتیناهم لنأمر فیهم بالمعروف و ننهی عن المنکر و ندعوهم إلی حکم الکتاب و السنّة! قال: لِمَ لم تفعل ذلک و أنت بالمدینة تشرب الخمر؟! قال: أنا أشرب الخمر؟ أما والله إنَّ الله لیعلم أنَّک تعلم أنّک غیر صادقٍ و أنّ أحقّ بشرب الخمر منّی من یقتل النّفس الّتی حرّم الله و یسفک الدّم الحرام علی الغضب و العداوة.

  •  فأخذ ابن‌زیاد یشتمه و یشتم علیًّا و عقیلًا و الحسن و الحسین علیهم السّلام، فقال: أنت و أبوک أحق بالشّتیمة، فاقضِ ما أنت قاض یا عَدوَّ الله.»

  •  صفحة 190: «49. قال یزید یومًا لعمرو بن الحسن علیه السّلام: أ تصارع ابنی خالدًا؟ قال له عمرو: لا، و لکن أعْطنی سکّینًا و أعطه سکّینًا ثمّ أُقاتله! قال یزید:

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

465
  • شِنشِنةٌ أعرفها من أخزمِ***هل تلد الحیَّةُ إلّا حیَّة1
  • [جواب‌های قاطع مؤمن الطّاق به أبو‌حنیفة]

  •  صفحة 197: «78. فی العِقْد الفرید: عمارة عن محمّد بن أبی‌بکر البصریّ قال: لمّا مات جعفر بن محمّد، قال أبوحنیفة لشیطان الطّاق2: ”مات إمامک!“ و ذلک عند المهدیّ، فقال شیطان الطّاق: ”لکن إمامک من المنظرین إلی یوم الوقت المعلوم.“ فضحک المهدیّ من قوله و أمر له بعشرة آلاف درهم.3

  •  79. قال أبو‌حنیفة لشیطان الطّاق: أنت تقول بالرّجعة، فاقرضنی أربع‌مائة درهم و أردّها علیک فی الرّجعة أربع‌مائة دینار! قال: أعطنی کفیلًا أنّک تعود إنسانًا و لا تعود قِرْدًا.

  •  80. و قال له أبوحنیفة: بلَغنی أنَّکم معشر الشِّیعة، إذا مات منکم مَیِّتٌ کسَرتم یده الیسری لیُعطیٰ کتابه بیمینه! فقال: بلَغنی عنکم معشر المرجئة أنّکم إذا مات منکم مَیِّتٌ، قمعتم فی دبره جُرَّةً حتّی لا یعطش یوم القیامة! قال: مکذوب علینا. قال: نحن مکذوب علینا. فقال: مکذوب علینا و علیکم.

  •  81. و کان یمشی معه4 یومًا فسمع رجلًا ینادی: مَن رأیٰ صبیًّا ضالّاً؟ فقال

    1. . خ ل: الحیّة.
    2. امام شناسی، ج 1، ص 204، تعلیقه 1:
      «احول اسمش محمّد بن نعمان است، از اصحاب خاص حضرت صادق علیه السّلام است، و چون در زیر طاقى دکان داشته است لذا او را مؤمن الطاق گویند؛ و لیکن اهل سنّت به جهت زبردستى او در فن مناظره و در عین حال عداوتى که بعضى از آنها حتّى با اصحاب اهل بیت دارند، او را ”شیطان الطاق“ مى‌گویند.»
    3. العقد الفرید، ج 1، ص 479.
    4. . أی: مع أبو‌حنیفة. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

466
  • مؤمن الطاق: أمّا الصّبیّ فلم نره، و لکن إذا أردت شیخًا ضالّاً فخُذ هذا!

  •  82. و قال له أبوحنیفة: أنتم حیث لا تعلمون بالقیاس، تتحیّرون فی کثیر من الأحکام! فقال: کلّا! فقال: إذا خرج بعیر من البحر هل یحلّ أکله؟ قال: إن کان له فَلْسٌ أکلناه، و إلّا ترکناه سواء کان بعیرًا أو ناقة.

  •  83. و قال له أبو‌حنیفة: ما تقول فی المتعة؟ قال: حلالٌ، نطق بها الکتابُ و جرت بها السّنّة. قال: فتحبّ أن یُتَمَتّعَ بناتُک و أخواتک. قال: شیء قد أحلّه الله و إن کرهتَه فما حیلتی؟ و لکن ما تقول فی النّبیذ؟ قال: حلالٌ!‌ٌ قال: أ فَیسرّک أن تکون أخواتک و بناتک نَبّاذاتٍ؟!1 فقطعه و مضیٰ.

  • [جواب مؤمن الطّاق در نزاع امیرالمؤمنین علیه السّلام و عبّاس در میراث]

  •  84. و حبَسه الرّشید‌ مرّةً و جعل یرتقب حُجَّةً لقتله، فقال له عیسی بن موسی: قل له: ”لِما اختصم علیٌّ و العبّاس فی میراث رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم؟ أیّهما کان الظّالم لصاحبه؟“ فأیّهما قال إنّه الظّالم، اُقتُله به.

  •  فأحضَره و قال له ذلک، فقال: أنا لا أقول إنّهما اختصما؛ و لکنّهما کانا کجبرئیل و میکائیل لمّا اختصما إلی داود لِیُنَبِّها علی خطائه! فالتفت الرّشید إلی عیسی و قال: زعمتَ أنّک تقتله؟

  •  85. قیل لمحمّد بن الحنفیّة: لِمَ یغرِّر بک2 أبوک فی الحرب و لا یغرِّر بالحسن و الحسین؟ قال: إنّهما عیناه و أنا یمینه، فهو یدفع عن عینیه بیمینه.

  •  88. قال رجل لکثیر الشّاعر و قد رآه راکبًا و أبوجعفر الباقر علیه السّلام

    1. أی: بایعات النّبیذ. (محقّق)
    2. . [أی: یعرِّضک للهلاک. (محقّق)]

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

467
  • یمشی: أ تَرکب و أبوجعفر یمشی؟ فقال: هو أمرنی بذلک، و أنا بطاعته فی الرّکوب أفضل منّی فی عصیانی إیّاه بالمشی.»

  •  صفحة 200: «94. أتی دعاة خراسان أباعبدالله الصّادق علیه السّلام فقالوا له: أردنا ولد محمّد بن علیّ. فقال: أُولئک بالشراة1 و لست بصاحبکم. فقالوا له: لو أراد الله بنا خیرًا لکنتَ صاحبنا. فقال المنصور بعد ذلک لأبی‌عبدالله علیه السّلام: أردتَ الخروج علینا؟! فقال: نحن ندُلّ علیکم فی دولة غیرکم، فکیف نخرُج علیکم فی دولتکم.»

  •  صفحة 201: «97. جعَل الجعد بن درهم فی قارورة تُرابًا و ماءً، فاستحال دودًا و هوامًّا2 و قال لأصحابه: أنا خلقت ذلک لأنّی کنتُ سبب کونه.

  •  فبلغ ذلک جعفر بن محمّد علیه السّلام فقال: ”لِیَقُل کم هو و کم الذُّکران منه و الإناث، إن کان خلقه، و کم وزن کلّ واحدة؟ و لیأمر التی تسعیٰ إلی هذا الوجه أن ترجع إلی غیره.“ فانطلق و هرب.»

  • [قَصَصٌ و روایاتٌ مُهمّة]

  •  صفحة 202: «101. سمع الأحنف رجلًا یقول: ما أحلم معاویة! فقال: لو کان حلیمًا ما سفه الحقّ.

  •  102. وصف رجلٌ معاویة بالحلم عند الشَّعبی، فقال الشعبی: و هل أغمَدَ سَیفَه و فی قلبه علی أحدٍ شیءٌ.

  •  103. رؤی عبدالله بن جعفر یُماکِس فی درهم، فقیل له: تُماکس فی درهم و

    1. الشراة: موضع بین دمشق و المدینة من أرض البلقاء، فیه موضع یسمی الحمیة کان مسکن وُلد العبّاس.
    2. الهوامّ: جمع هامّه، حشرات الأرض. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

468
  • أنت تجود بما تجود به؟ فقال: ذاک مالی جُدْتُ به، و هذا عقلی بَخِلتُ به.»

  •  صفحة 203: «105. کان للمُغیرة بن شُعْبة ـ و هو والی الکوفة ـ جَدْیٌ یُوضَع علی مائدته، فحضره أعرابیٌّ و مدّ یَدَه إلی الجَدْی و جعل یسرع فیه، فقال له المغیرة: إنّک لتأکله بحرد کَأنَّ أُمَّه نَطَحتک! قال: و إنّک لَمُشفق علیه کأنّ أُمَّه أرْضَعَتک!»

  •  صفحة 204: «110. قال رجلٌ لابن شِبْرِمَة: مِنْ عندنا خرَج العلم إلیکم. قال: نعم؛ ثمّ لم یرجع إلیکم.»

  •  صفحة 206: «1. کان التَّنابِل یومًا جالسین علی زبل فاحترق فلم یقوموا عنه کسلًا، فلمّا وصلت النّار إلیهم صاح أحدهم: آه، قد احترقتُ! فقال له رفیقه: قل عنّی: و رفیقی أیضًا قد احترق!

  •  2. کان بعض التَّنابِل جالسًا فی الشَّمس فی حرارة الصَّیف، و الظِّل قریب منه، فقیل له: قُم و اجلس فی الظّل. فقال: بعد القلیل یأتی الظِّلُّ إلیّ بدون أن أتکلّف القیام إلیه!»1

  • [التّحصیل بین تعطیلین غیر مستحب]

  •  [معادن الجواهر، مجلّد 4] صفحة 80:

  •  «و من الشائع أنّ التّحصیل بین تعطیلین غیر مستحبّ؛ و لهذا قال بعض الظُّرَفاء لمّا سئل عن کیفیّة تحصیله: یومٌ أنا فی الحمام و یومٌ شیخی فی الحمّام، و یومٌ خُلقی ضَیِّق و یومٌ شیخی خُلقه ضیِّق، و یومٌ خمیس و یومٌ جمعة و یومٌ تحصیلٌ بین تعطیلین، و تَمَّ الأُسبوع.»

    1. جنگ 20، ص 183 ـ 197.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

469
  • [سخن گفتن بی‌جا در محضر استاد]

  •  صفحة 81: «و کان [الشیخ حسن المامقانی] یدرس مرةً و تکلّم بعض الطّلبة، و اتّفق أنّ سقّاءً ضاع له حمار فکان ینادی فی الزّقاق: ”یا مَن شاف مَطیًّا1 أبیض!“ فقال الشّیخ للطّالب: اسکتْ، لِئلّا یظنّک أنت فیأخذک!»

  • [زیاد شدن رزق و روزی به‌واسطه تأهّل]

  •  [صفحة 81]: «(و منها) أنّه کنّا فی مجلس فیه الشَّیخ فقال: أنا کنت فقیرًا، و إذا حصل بیدی خبزٌ و جبنٌ أعُدُّها نِعمَةً کبری؛ فلمّا تزوجت العلویّة (و کان متزوّجًا بعلویّة عربیّة) درّتْ عَلَیَّ الأرزاق فصرتُ آکل شُلَّة الماش.»

  • [در مذهب ابن‌أبی‌الحدید]

  •  [صفحة 81]: «(و منها) أنّه جاء لوداع رجل ترکیّ یرید السّفر ـ لنا به علاقة نسائیة ـ یسمّی الشّیخ عبدالنّبیّ، فجری ذکر ابن‌أبی‌الحدید فقال: یقولون: ”إنّه شیعیٌّ و کان یتستّر بالاعتزال.“ فقلت: هذا ما لا یصحّ، لأنّه صَرَّح بالاعتزال فی شعره فقال:

  • و رأیت دین الاعتزال و إنّنی***أهوی لأجلک کُلَّ من یَتشَیَّع
  •  و فی مؤلَّفه شرح النهج، و لم یُسمَع أنّ أحداً من علماء الشّیعة أظهر خلاف معتقده فی کتابٍ أو شعرٍ قد یظهر ذلکَ فی کلامه.

  •  فقال: نعم، الأمر کما قلتَ.»2

    1. أی: مرکوب. (محقّق)
    2. . این مطالب منقولۀ از ص 81 را از آیة الله الشیخ حسن مامقامی نقل نموده‌ است.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

470
  • [سخن زنی بینا با همسر نابینایش]

  •  صفحة 85: «و جاءَنی آخر فقال: فلانٌ من العرب یباحث فی الفقه و هو جِدُّ فقیهٌ.

  •  فوجدتُ أنّه لا یحضر درسه إلّا هو و اثنان من العاملیّین من نوعه و بعض الشُّرُوقیّین؛ فقلت له: إنّ أعمًی تزوّج بمبصرة فقالت له: ”وددت أنّک کنتَ بصیرًا لتری جمالی و صباحة وجهی!“ فقال لها: ”لو کنت کما تقولین لما ترکک البُصَراء تَصِلین إلَیَّ!“ و لو کان هذا الشّیخ کما تقولون لما انحصر تلامیذه فی هولاء!»1

  • [صحبت ناپلئون اوّل با حکیم‌باشی خود دربارۀ اینکه از هر نفر چند اولاد به عمل می‌آید]

  •  [زنبیل، حاج فرهاد میرزا] صفحه 178: 

  •  «ناپلئون اوّل بناپارت روزی با حکیم‌باشی خود مسمّی به کورویزار که حکیم دانشمند بود صحبت می‌کرد، در اثنای صحبت فرمایش کردند که: به طبیعت از هر نفر چند اولاد به عمل می‌آید و آنچه غالباً تجربه شده است چیست؟ چون در فرنگستان به مذهب عیسوی یک زن جائز است، و غالباً در زمان کهولت زن اختیار می‌کنند که در سنّ کهولت زن جوان داشته باشند.

  •  کورویزار عرض کرد: آنچه تجربه شده و اغلب بر این است در سنّ بیست سالگی تا پنجاه سالگی ممکن است که ده دوازده أولاد از یک مرد به عمل آید، و از سنّ پنجاه سالگی تا شصت سالگی چهار پنج شش نفر أولاد ممکن است که به عمل بیاید، و از سنّ شصت سال شمسی که گذشت زن آدم هر ساله توأم می‌زاید!

  •  ناپلئون خیلی خندید و به او انعام وافر مرحمت کرد! و منظور او آن بود که در شصت سالگی بالاتر دیگر از شخص اولاد به عمل نمی‌آید و زن او از جای دیگر

    1. جنگ 20، ص 258.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

471
  • حمل می‌گیرد که به گردن آن مرد بگذارد، و به جهت دلخوشی آن مرد ممکن است که هر سال توأم بزاید که تو پیر نشده و آن مرد پیر بر خود قبول می‌کند که از قوّۀ رجولیّت نیفتاده‌ام!

  •  سهل است، زن هر سال توأم می‌زاید و در ولایت خودمان هم این کار را تجربه‌ کرده‌ایم که از زنان جوان که برای مشایخ که از هفتاد و هشتاد گذشته که أولادی به هم رسیده است و به حکم الولد للفراش و للعاهر الحَجَر،1 آن شیخ مُتَصَبِّی آن صبیّ را از أولاد دیگر که در زمان شباب از او به عمل آمده است دوست‌تر دارد. نعوذ بالله من سوء العاقبة.»2

  • دُرٌّ لطیف من ابن‌حجر علَی العَینیّ

  •  شیخ حسن بورینی در شرح قصیدۀ لامیّۀ ابن‌فارض مصری در صفحۀ 126 از جلد 2، قضیّۀ جالبی را به مناسبت صحّت چشم‎زخم (عَین) و ورود آن از رسول اکرم صلّی الله علیه و آله نقل کرده است که ما برای ضبط آن، در اینجا می‎آوریم:

  •  «قال صلّی ‎الله علیه و آله و سلّم: ”العَینُ حقٌّ... .“

  •  فیُعجبنی ما حکاه شیخ الإسلام، الشّهاب بن علیّ بن حَجَر، قال:

  •  ”بنَی الملک المؤیّد جامعًا بمصر و بنیٰ له منارة عظیمةً، فاتّفق أنّ المنارة سقطت.“ فقال فی ذلک شیخ الإسلام المذکور ـ لما کان بینه و بین الشّیخ العینیّ الحنفیّ من المنافرة ـ هذین البیتین:

  • لجامع مولانا المؤیّد رونقٌ***منارته تزهو من اللُّطف و الزَّینِ
  • تقول و قد مالت علینا تَعَجّبوا***فلیس علی حُسنی أضرُّ من العَینِ
    1. الکافی، ج 5، ص 491.
    2. جنگ 23، ص 385.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

472
  • قال ابن‌حجّة:

  •  و لم یکن العینیّ المذکور یحسن النّظم، فأعطی شمسَ‌الدّین النَّواجی دراهم، و نظم له هذین البیتین مقبّحًا علی ابن‌حجر، فقال:

  • منارة کعروس الحُسن إذ جلیت ** و هَدْمها بقضاء الله و القَدَرِ

  • قالوا: أُصیبت بعینٍ، قُلتُ: ذا خَطأٌ ** ما آفةُ الهَدْم إلّاخِسّة الحَجَر

  •  و قد أفتی ابن‌حجر بلزوم المؤاخذة‌ العظیمة لقائل البیتین؛ لکونه أنکر العَین، و الحال أنّ النّبی صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قال: ”إنّ العَینَ حَقٌّ.“

  •  و أُجیب بأنّ مراده إنکار کون الهَدم من العین، لا إنکار صحّة‌ العین من أصلها؛ لأنّ قوله: ”قلتُ: ذا خطأٌ“ أی: قولکم ”أنّ هَدمها من العین“ خطأٌ، لا أنّ العین لا أصل لها.»1

  •  و در صفحۀ 130 گوید: «و أشار ابن‌الفارض بخطابه لهذه الثّلاثة: الرُّشد و التنسُّک و التُّقیٰ، إلیٰ أنّها عنده لا تفارقه مع إعراضه عن الاشتغال بها و توجّهِ قلبه بالکلّیّة إلیٰ جانب ربّه؛ و هذه حالة الکاملین و طریقةُ أهل ‎الله الصّادقین. و لمّا کانت هذه الحالة خفیّةً علی العلماء من أهل الشّریعة فضلًا عن خفائها علی عامّة‌ المؤمنین، لا یعرفونها فی المحقّقین من الأولیاء العارفین، ظَنّوا أنّ طریقهم ترک الشّریعة و التّهاون بأحکامها المنیعة‌، فصغرت عندهم مشارب الحقیقة و قَبُحَت فی أعینهم محاسن أهل الطّریقة.»2 ـ ا ه‍ .3

    1. شرح دیوان ابن‌فارض، ج 2، ص 177.
    2. همان، ص 182.
    3. . ‌جنگ 13، ص 134.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

473

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

474
  • بخش پنجم: اشارات و نکته‌ها 

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

475
  • الف: مطالب سیاسی، تاریخی اجتماعی

  • [کلامی از آیة الله شبیری]

  •  آیة الله حاج سیّد موسی شُبَیری زنجانی ـ دامت برکاته ـ در روز یازدهم شهر محرم الحرام 1412 در مشهد مقدّس فرمودند:

  •  «اینک بر سر مزار مرحوم آیة الحق آقای حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی رفته‌ام و در روی سنگ قبر او که عوض نموده و جدیداً نهاده‌اند، تاریخ فوت را 15 شعبان المعظم ضبط کرده‌اند، با آنکه تاریخ وفات در سنگ قبلی 17 شعبان بوده است که به مناسبت تقارن با عید سعید تغییر کرده است. نظیر مورّخۀ تولّد حضرت آیة الله حاج آقا روح ‌الله خمینی ـ رضوان الله علیه ـ است که تحقیقاً 18 شهر جمادی‌الثّانیه است، ولی امروز مشهور شده است که روز 20 شهر جمادی‌الثّانیه مطابق با میلاد حضرت صدّیقه کبری سلام الله علیها است، و برای تطابق این تغییر صورت گرفته است.»

  •  ایشان فرمودند: «چند نفر از دوستان ـ که نام آنها را بردند ـ پس از این تغییر از شخص آیة الله پسندیده ـ اخوی معظّم له ـ شفاهاً پرسیدند: تولّد ایشان چه روزی است؟! در پاسخ گفتند: 18 جمادی الثانیه است.»1

    1. جنگ 18، ص 231.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

476
  • راجع به تغییر سال هجری قمری به هجری شمسی در مجلس شورای ملّی

  •  در جلسۀ یکصد و چهل و سوّم صورت مشروع مجلس، صبح سه‌شنبه 27 حوت 1303، مطابق 21 شعبان 1342، در دورۀ‌ پنجم مجلس شورای ملّی ـ که در صفحه 1010 تا 1014 و در صفحه 1056 تا 1060 روزنامۀ رسمی کشور شاهنشاهی آمده است ـ تاریخ رسمی مملکت را هجری شمسی باستانی قرار داده‌اند.

  •  آقای محیط طباطبائی گفته‌اند: «اصل این پیشنهاد در مجلس به‌واسطۀ ارباب کیخسرو شد، و محرّک و مشوّق در مجلس، تقی‌زاده بوده است. شریعتمدار دامغانی نطق مفصّلی در مخالفت خود با این تغییر کرده است.»1

  • وصیّت‌نامۀ رهبر انقلاب اسلامی ایران، حضرت آیة الله خمینی، تغمّده الله برحمته

  •  این‌جانب سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی در روز پنجشنبه، 4 ذی‌القعدة الحرام 1409، وصیّت‌نامه حضرت آیة الله خمینی ـ قدّس الله سرّه ـ را که پنج روز پس از رحلت ایشان بوده است، از باب تکلیف شرعی، که این حقیر هم یک فرد مسلمانم و وصیّت ایشان نسبت به تمام مسلمین جهان است، مطالعه نمودم؛ و الحق تمام مطالبش مفید و ارشادی و از روی مهر و عطوفت و مطالب واقع‌بینانه تحریر شده بود. فقط یک مورد آن، مورد نظر و خدشۀ حقیر قرار گرفت، که برای تذکّر در اینجا یادداشت می‌کنم:

  •  متن کامل این وصیّت از صفحه 3 تا صفحه 10، از روزنامۀ رسالت، مورّخۀ سه‌شنبه 16 خرداد 1368، مطابق 2 ذی‌قعده 1409، 6 ژوئن 1989، سال چهارم، که به‌طور فوق‌العاده، رایگان، به‌مناسبت ارتحال ایشان انتشار یافته است، آمده است.

    1. جنگ 17، ص 27.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

477
  •  در صفحه 3، در منتهای ستون دوّم و اوّل ستون سوّم می‌فرمایند:

  •  ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان، و خرد و کلان، در صحنه‌های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر، و همدوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعّالیت دارند. و آنان که توان جنگ دارند، در آموزش نظامی ـ که برای دفاع از اسلام و کشور اسلامی از واجبات مهمّ است ـ شرکت، و از محرومیّت‌هایی که توطئۀ دشمنان و ناآشنایی دوستان از احکام اسلام و قرآن بر آنها بلکه بر اسلام و مسلمانان تحمیل نمودند، شجاعانه و متعهّدانه خود را رهانده و از قید خرافاتی که دشمنان برای منافع خود به دست نادانان و بعضی آخوندهای بی‌اطّلاع از مصالح مسلمین به وجود آورده بودند، خارج نموده‌اند.1

  •  أقول: در این عبارات مواقع خدشه و اشکال بسیار است؛ و ما در کتاب رسالۀ بدیعه، در تفسیر آیۀ ﴿ٱلرِّجَالُ قَوَّ ٰمُونَ عَلَى ٱلنِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ ٱللَهُ بَعۡضَهُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖ﴾2 مفصّلاً شرح و توضیح دادیم؛ این کتاب نیز به پارسی ترجمه شده است.

  •  البته در صفحه 7، در وسط ستون سوّم فرمود‌ه‌اند:

  •  اگر مجلس و دولت و قوّۀ قضائیّه و سایر اُرگان‌ها، از دانشگاه‌های اسلامی ملّی سرچشمه می‌گرفت... ـ إلی آخر کلامه.3

  •  این کلام می‌رساند که قوای سه‌گانه باید از دانشگاه‌ها باشد، نه از حوزۀ علمیّه؛ درحالی‌که هم حوزه و هم دانشگاه در ایجاد افراد قوای ثلاثه، در حدود استعداد خود، متعهّدند.

  •  و در صفحه 10، ستون دوّم فرموده‌اند:

  •  امیدوار به فضل خدا، از خدمت خواهران و برادران مرخّص، و به سوی

    1. وصیّت‌نامه، متن، ص 8.
    2. . سوره نساء (4) آیه 34.
    3. وصیّت‌نامه، متن، ص 59.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

478
  • جایگاه ابدی سفر می‌کنم.1

  •  در اینجا خواهران را بر برادران مقدّم داشته‌اند.

  •  و در آخر ستون فرموده‌اند:

  •  پس از مرگ من، احمد خمینی برای مردم بخواند.2

  •  و در اینجا احمد فرموده‌اند، نه سیّد احمد.

  •  ولی به طور حتم می‌توان گفت: اینها غفلت‌هایی بوده است از ملاحظۀ دقیق در عبارات و حکایات از واقع؛ امّا آن مطلب اوّل را که تذکّر دادیم، نظریّه‌ای است مخدوش و غیر صحیح. اللَهمّ‌ اغفر له و لنا و ارحمه و إیّانا، برحمتک یا أرحم الرّاحمین.

  •  و ایضاً این وصیّت‌نامه بتمامه، در مجلّۀ جوانان امروز، مورّخۀ دوشنبه 29 خردادماه 1368، شمارۀ 1147 درج است، و مطلب فوق را در صفحه 21، در ستون اوّل ذکر نموده است.3

  • رحلت آیة الله العظمی حاج سیّد محمّد رضا گلپایگانی، رضوان الله علیه

  •  [رحلت] حضرت سیّد الفقهاء و المجتهدین، حجة الاسلام و المسلمین، آیة الله تعالی فی العالمین، که از برجستگان علم و تقوا، و دارای نفسی لطیف و بدون هوا، و از مراجع عظام شیعه و در این اواخر مرجعیّت به ایشان تقریباً انحصار یافت: الحاجّ السیّد محمّدرضا موسوی گلپایگانی ـ أسکنه الله بحبوحةَ جنّته ـ که با حقیر فقیر سوابقی بس درخشنده و روشن داشته‌اند، بعد از کسالتی مدید که به سه سال منتهی گردید، در سنّ نود و شش سالگی واقع شد. چند روزۀ آخر، از شهر قم ایشان را به طهران آوردند و در بیمارستان بستری شدند؛ در لیلۀ جمعه به هنگام اذان مغرب، شب 24 جمادی‌الثانیة،

    1. همان، ص 91.
    2. همان، متن، ص 92.
    3. جنگ 17، ص 81 و 82.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

479
  • سنۀ 1414 هجریّۀ قمریّه، به خلع لباس تن و پوشیدن خلعت بقا آراسته گردیدند. فردا صبح از بیمارستان که در شمیران بوده است، تا راه‌آهن پس از تشییع عمومی، جنازه را به قم حمل، و در روز شنبه، سه ساعت به ظهر مانده،1 از مسجد حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام تا صحن مطهّر حضرت معصومه سلام الله علیها تشییع و در محل بالا سر، جنب قبر مرحوم حاج شیخ عبدالکریم، دفن نمودند.2

  • [تاریخ ارتحال مرحوم حاج سیّد مرتضی کشمیری]

  •  آقای شبیری زنجانی گفتند: «ارتحال مرحوم حاج سیّد مرتضی کشمیری ـ رضوان الله علیه ـ در سنۀ 1324 بوده است.»3

  • حدّ قرون وسطیٰ

  •  در کتاب تاریخ تمدّن اسلام و عرب، گوستاولوبون در مقدّمۀ مؤلّف، از طبع دوّم، در تعلیقه صفحۀ 12 گوید:

  •  «قرون وسطیٰ یا ازمنۀ مُظلَمۀ در تاریخِ اروپا، ازمنه‌ای را گویند که جهالت و توحّش سرتاسر اروپا را فرا‌گرفته و به‌واسطۀ شدّت تعصّب مذهبی و تعدّیات حکّام، اوضاع مملکت تیره و تاریک و حالت اهالی بی‌نهایت تأسّف‌آور بوده است. این حالت از سال 486 تا سنۀ‌ 1495 میلادی امتداد داشته؛ و ترقّی اروپا بعد از آن شروع گردیده [است] که آن را دورۀ تجدید حیات علمی و ادبی می‌نامند.»4

    1. . به‌واسطۀ کثرت جمعیّت و ازدحام عجیب مشیّعین، مراسم تدفین در عصر روز شنبه صورت گرفت. (علاّمه طهرانی، قدّس سرّه)
    2. جنگ 14، ص 127.
    3. . ‌جنگ 17، ص 65.
    4. تمدّن اسلام و عرب، ص 4، تعلیقه.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

480
  • تعریف شهر بابل

  •  و نیز در همین تعلیقه گوید: «شهر بابل کنار دجله و فرات ـ که الحال عراقِ عرب می‌گویند ـ بنا شده بود، وسعت آن یکصد میل بوده، حصاری که اطراف شهر بنا شده بود، ارتفاع آن سی متر و عرض آن هم به این اندازه بوده که یک گاریِ1 چهار اسبه از بالای آن به خوبی عبور می‌نمود. پادشاهی که این شهر را بنیاد کرده نمرود بود، و زمان او 2235 سال قبل از میلاد بوده است. پایتخت بابل تقریباً در همان محلّی بود که امروز آن را حلّه می‌نامند.»2و3

  • تطابق روز چهارم رجب و روز عید فطر و روز عید قربان

  •  یک نفر روایتی از امیرالمؤمنین علیه الصّلاة و السّلام نقل کرد که چنانچه روز چهارم شهر رجب ـ هر روزی باشد ـ همان‌ روز، روزِ فطر و روز نحر است؛ مثلاً چنانچه روز چهارم رجب جمعه باشد، روز عید فطر و عید قربان هر دو جمعه خواهد بود.

  •  أقول: هذه الرّوایة لو صحّت، لکانت غیر معمول بها عند الأصحاب؛ فلا تغفل.4

  • [تاریخ ساخت جامع الأزهر]

  •  جامع الأزهر مصر، بنا به گفتۀ آرمین، در سنۀ 351 هجری ساخته شده است.5

    1. . خ ل: عرّابه.
    2. تمدّن اسلام و عرب، ص 4، تعلیقه.
    3. جنگ 18، ص 69.
    4. جنگ 5، ص 58.
    5. جنگ 2، ص 42.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

481
  • [توطئه استعمار در تغییر لغات عربی در ادبیّات فارسی به لغات خارجی]

  •  این جملۀ زیر، در صفحه 141 از جلد 4، بحث نهم نور ملکوت قرآن آورده شود:

  •  «فرهنگ ادبیّات ایران در زمان استعمار پهلوی، در قالب حفظ آثار مِلّی، با برانداختن لغات عربی در هالۀ لغات خارجی، مستقیماً بر نابودی روح اسلام می‌کوشید؛ اینک نیز در همان خط و مرز در تلاش است.»1

  • عجائب و غرائب بناء أهرام فراعنه در مصر

  •  [معادن الجواهر، مجلّد 2] صفحة 348:

  •  «الأهرام: جمع هَرَم؛ و هی کثیرةٌ فی أرض مصرَ، رأینا منها ثلاثةً متفاوتة أکبرُها و یُعرَف بهَرَم الجِیزة، عظیمٌ جدًّا علی هیئةٍ مربّعة، و یضیق قلیلًا قلیلًا بقدر درجةٍ واحدةٍ من جمیع جوانبه حتّی ینتهی إلی مَفرَش حَصیرٍ، و یُری رأسُه من بعیدٍ مثلَ رأس الحَربَة. و هو کالجبل العظیم عالٍ إلی الغایة، یبلغ ارتفاعُه نحوَ 140 مترًا، واسعِ القُطر إلی النّهایة، یصعد علیه ‌النّاسُ بسهولة لأنّ له من جمیع جهاته مثلَ الدَّرَج الواسع، نعم إذا وصل الإنسانُ إلی منتصفه فما فوق یخاف علی نفسه من قوّة الرّیح؛ و رُمتُ الصُّعودَ إلی أعلاه فمنَعنی رُفاقی، فوصلتُ إلی قریبِ منتصفه و نزلتُ. و رأینا ـ و نحن جلوسٌ علیه ـ إمرأةً إنکلیزیّة صاعدةً إلی أعلاه یُمسِکها ثلاثةُ أشخاصٍ من المسلمین ذوی العمائم الکبیرة، الّذین هم بمنزلة القَوّام علی تلک الأمکنة یرتزقون ممّا یدفعه إلیهم السُّوّاحُ و الزّائرون، و کلُّهم مُمسکون بمِنطقتها الّتی هی من الجلد من ورائها و عن یمینها و یسارها، و جسمُها المُفرِط فی البَیاض یَلوح من تحت ثیابها الشفّافةِ، فلمّا مرّوا علینا سلّموا فسلَّمَت هی اتّباعًا لهم.

    1. جنگ 14، ص 114.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

482
  •  و هذا الهَرَم مَبنِیٌّ بالحجارة الصُّلبة المنحوتةِ الکبیرة، لکنّها لیست مفرطةً فی العِظَم. و فیه بابٌ قریب مِن أسفَلِه ینزل منه إلی جهة السُّفْل. و سقفُه و أرضُه و جوانبه من الحجارة العظیمةِ یَنزِل الرّجلُ فیه منحنیًا ثمّ یضیق حتّی یَنزِل فیه زَحْفًا، و یقال: ”إنّ عمقَ الهَرَم فی بطن الأرض یعادل عُلُوَّه علی وجهها“ و فی وَسَطِه من الدّاخل طریقٌ یُصعَد منه إلی أعلی الهرم، و فی أثناء الطّریق تابوتٌ من الصَّخْر أُعِدّ للقبر الّذی بُنِیَ الهرَمُ لأجله. و کانت النّاس قدیمًا لا تَعلَم لماذا بُنِیَت الأهرامُ، فقیل: ”خوفًا من الطّوفان.“ و قیل: ”إنّها بیوتٌ کُتِبَت فیها الحکمة.“ و قیل: ”ضَمِنَتْ خزائنَ الملوک.“ و قیل: ”أنّها قبورُ الفراعنة و لم یکن لها بابٌ لیمکن الدخول إلیها.“ و رام المأمونُ لمّا دخَل إلی مصر، فَتحَ الهَرَم الأکبرِ فعجز عن ذلک لکثرة النَفَقات، ثمّ لم تزل تتداول الأیدی علی فتحها حتّی فُتِحَت فی العصور الأخیرة، فعُلِم أنّها قبورُ الفراعنة. و قد بذَل بانوها غایةَ الجهد فی إخفاء أبوابها عن النّاس حتّی لا یدخلوا إلیها، و جعلوا مسالکَها فی بطونها غامضةً مخوفة، و رُدِم بعض طرقها بالصخور العظمیة، و جُعِل فیها أشیاء کثیرةٌ توجب عدمَ الاهتداء إلی القبور الّتی فیها، فلم یزل بنو الإنسان یجتهدون حتّی وصلوا إلی تلک القبور و استخرجوا مَن فیها و جعلوها عبرةً للنّاظرین.

  •  و إلی جانب الهرَم الکبیر هرَمٌ أصغَرُ منه و ثالثٌ أصغَرُ منهما، و کلُّها بهَیئة واحدة. و بجانب ذلک أبنیةٌ قدیمة متهدّمة، و یلوح للنّاظر أهرامٌ أُخَر کثیرةٌ بعیدة عن هذه، لکنّ أعظمَ الکلّ أهرامُ الجیزه الثلاثة المذکورة، و أعظَمُها هرَمٌ واحد.»

  • عجائب و غرائب خلقت فیل

  •  صفحة 351: «و الفیل: بخلقتِه العجبیة و خرطومِه الّذی یتناول به کلَّ شیءٍ حتّی الإبْرَةَ! و رأیناه یکسر به قَصَبَ السُّکَّرِ بضَغْطَةٍ واحدة کما یکسر أحدُنا القُثّاءَ

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

483
  • الدّقیق، ثمّ یرفعه إلی الثَّقْبِ الّذی فی أسفل رَقَبَتِه الّذی منه یتغذَّی لا مِن فمِه، و یأکل الحشیشَ و غیره. و خرطومُه مثقوبٌ، و فی طرفه کالشفتَین یقبض بهما. و فی فمه نابان أبیضان طویلان. و له أُذنان عظیمتان مدوَّرتان، یُحرِّکهما دائمًا. و یقول له سائسُه: ”سَلامٌ“ فیرفع خرطومَه علی وجهه کما یرفع الجندیُّ یدَه عند السّلام؛ و قد طُرِحَت له خَشَبةٌ عظیمة علی الأرض فیَدحوها بیده دحوَ الصبیِّ الکُرَةَ؛ متی أشار إلیه سائِسُه و یُلقِی المتفرّجون الفَلْسَ الصَّغیر، فیتناوله بخرطومه و یُقدِّمه إلی سائسه ممّا دلّ علی ذَکائِه و قبوله للتّعلیم. و لیس له مَفاصلُ و لذلک لا ینام علی الأرض، بل یتساند إلی شیء و ینام؛ و لهذا یحتالون علی اصطیاده، فیَعمِدون إلی شجرة و یَنشُرونها إلّا یسیرًا، فیستند إلیها فتنقلب به، فیَقَعُ علی الأرض و لا یقدِر علی القیام، فیصیدونه. و رقَبَتُه قصیرةٌ و جُثّتُه عظیمةٌ، و لذلک جعَل اللهُ له خُرطومًا یتناول به غذاءَه و یدافع به عن نَفسه، و لولاه لمات جوعًا؛ و إذا لَفَّ خرطومَه علی إنسان احتمله و ألقی به ناحیةً. فتبارک اللهُ أحسَنُ الخالقین الّذی لا تُحصیٰ عجائبُ خلقِه.»

  • موزۀ مصر و اشیاءِ موجوده در آن

  •  صفحة 352: «الأنتیکة خانه: و هی بناءٌ فَخْمٌ له طبقات، فیه ما یَعجُز عنه الوصفُ من الآثار القدیمة؛ مثل أجسام فراعنةِ مصر مُحَنَّطَةً1 باقیةً بحالها بلحومها و شعورها و أظفارها، و أکفانها الّتی تُشبِه المبرومَ الّذی کان یُنسَج فی جَبَل‌عامل، و البُردِیِّ الملفوفةِ به، و توابیتِها، و قد اسودّت أجسامُهم من طول المَکْث، و قد أُخرجت من التّوابیت و وُضِعَت فی غیرها، و غُطِّیَت بألواح الزُّجاجِ، و کُتِبَ عند کُلِّ رجل اسمُه: ”فهذا رعمسیس الأوّل، و هذا فلان، و هذا فلان.“ و کُتِبَ عند بعضها:

    1. فرهنگ معاصر، آذرتاش آذرنوش: «مُحَنَّط: مومیایی شده.» (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

484
  • ”یُظَنّ أنّ هذا فرعونُ موسی.“ و بعضها قد صُوِّرت صورُها علی التّوابیت الّتی هی مِن شجر الدُّلْبِ بأتقَنِ صُنعٍ، حتّی یُخالُ للنَّاظر أنّ الصّانع لها قد فَرِغ منها الآن، و قد نُقِشَت بالنُّقوش الذّهبیّة الصّفراء، و من شدّة إتقان التّصویر یُخیَّل للنّاظر أنّها ذو الصّورة الحقیقیّ. و هی لا تزید عن الأجسام الموجودة الیومَ، ممّا دلّ علی أنّ ‌بُنَی الإنسان قدیمًا و حدیثًا بقَدَرٍ واحِدٍ، إلّا ما یُحکی عن العَمالِقَة؛ و أنّ ما یتوهّمه البعض من أنّ أجسام السّالفین أکبَرُ من أجسامنا وهمٌ باطلٌ.

  •  و هوٰلاء الفراعنة بعد ما کانوا ملوکًا جبابرةً و حافظوا علی أجسادهم بعد الموت من الفناء قد صاروا عِبْرةً لمن اعتبر و متفرَّجًا لکلّ ناظِر. و هذا التَّحْنیط ـ الّذی کان یستعمله المصریّون القدماء و لم یَهتدِ إلیه أهلُ هذه الأعصارِ مع ما بلغوا من الرُّقیِّ ـ یُظهِر أنّه کان شائعًا سَهلًا، و أنّه کان له أناسٌ مخصوصون کالّذین یتعاطون تغسیلَ الأموات و تکفینَهم فی هذا الزّمان. و مِن عجائبه أنّهم کانوا یستعملونه لحفظ کلّ جسمٍ من الفناء حتّی الحبوبَ و الفواکهَ و الخبز و الطّعام، و أجسامَ الحیوانات البرّیة و البحریّة من الغِزْلان و الغَنَم و المِعْزیٰ و التّمساح الّذی یَظهَر أنّه کان مُقدّسًا عندهم، فقد رأیناها کلّها باقیةً من ذلک العهد.

  •  و ممّا رأیناه صوَرُ جنودٍ مجسّمةٌ فی أیدیهم القسیّ کأنّهم یمشون صفوفًا، و صورةُ عجلةٍ مجسّمة و سُرُرًا، و غیر ذلک ممّا یعجز القلمُ عن استیعابه و استیعاب وصفِه. و فیها صوَرُ أجسام ملوک و غیرهم من الحجارة المجسّمة، رجالًا و نساءً، بهیئاتٍ ملابسُهم بأبدَعِ ما یُتصوَّر و أتقَنِه، قد صُنِعَت من الرُّخام و المرمر؛ فتریٰ فیها إنسانًا بکِبَره و ضخامتِه و أکبَرَ مِن خِلقَته الأصلیة و أضخَمَ بکثیر.»1

    1. جنگ 20، ص 223.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

485
  • ب: لغزش‌ها و اشتباهات

  • رفعُ اشتباهٍ من صاحب کتاب الغدیر

  •  در الغدیر، جلد 1، صفحه 281 گوید:

  •  «45. ابن‌حَجَر العسقلانیّ الهیتمیّ، المتوفّی 973، قال فی الصواعق المحرقة.» ـ الخ.

  •  اقول: ابن‌حجر هیتمی غیر از ابن‌حجر عسقلانی است:

  •  ابن‌حجر عَسقَلانی نامش احمد بن علی بن حَجَر است که عسقلانیّ الأصل بوده است و در سنۀ 773 متولّد شده و در سنۀ 852 فوت کرده است، صاحب کتب بسیاری از جمله الإصابة، و لسان المیزان.

  •  و ابن‌حجر هیتمی نامش احمد بن محمّد بن علی بن حجر است که هیتمیّ الاصل بوده است و در سنۀ 909 متولّد شده و در سنۀ 973 فوت کرده است، و صاحب کتب بسیاری است از جمله الصواعق المحرقة و تطهیر الجنان.

  • شرح حالات آن دو نفر را در ریحانة الأدب، جلد 7، صفحه 470 تا صفحه 472 آورده است.1

  • اشتباهاتی از مرحوم سیّد حسن صدر در تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام

  •  صاحب المراجعات، «شُعبَة بن الحجّاج، أبوالورد العتکی واسطی، ساکن بصره، مکنّی به أبو‌بَسطام» را شیعه می‌داند و در صفحه 68 تحت شمارۀ 41 ذکر

    1. جنگ 16، ص 146.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

486
  • کرده است و گفته است:

  • و عدّه من رجال الشّیعة جماعةٌ من جهابَذَة أهل السنّة، کابن قُتَیبة فی معارفه و الشهرستانی فی الملل و النحل. (تا آنکه گوید:) و حدیثه ثابت فی صحیحی البخاری و مسلم عن کلٍّ من أبی‌‌إسحاق السبیعی و إسماعیل بن أبی‌خالد و منصور و الأعمش و غیر واحد. (تا آنکه گوید:) کان مولده سَنَة ثلاث و ثمانین، و مات سَنَة ستّین و مائة؛ رحمه الله تعالی.

  •  اقول: در سنۀ وفات او که 160 است بحثی نیست؛ زیرا او از راویان حضرت صادق علیه السّلام است و رحلتشان در سنۀ 148 بوده است، هم‌چنان‌که از زمان کسانی که او از آنها روایت می‌کند ـ مانند أبوإسحاق و منصور و أعمش و اسماعیل بن خالد ـ مشهود است، و صاحبان رجال فوتش را در 160 گفته‌اند.

  •  امّا در شیعه بودن وی بحث، بلکه ردِّ صریح داریم:

  •  اوّلاً: مرحوم سیّد حسن صدر در تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحه 233 می‌گوید:

  •  اوّلین مؤسّس علم رجال أبو‌محمّد عبدالله بن جَبَلة بن حیّان بن أبحر کَنانیّ است که شیعه است، و نجاشی در أسماء مصنّفین از شیعه ذکر کرده است. و او زماناً مقدّم است بر شُعبَة بن حجّاج که سیوطی در کتاب اوائل او را اوّلین مصنّف در علم رجال شمرده است، و شاید مراد سیوطی از اوّلین عالم، اوّل عالم از علمای سنّت باشد، نه شیعه؛ و إلّا لا یخفی علی مثل الجَلال، کتابُ الرِّجال لعبدالله بن جَبَلَة المشهور. ـ إلی آخر ما ذکره.

  • و از این بیان به خوبی پیداست که مرحوم صدر، شعبة بن حجّاج را سنّی می‌دانسته است، با آنکه اصل تصنیف کتاب تأسیس الشّیعة برای نمایاندن و سوا کردن و مشخّص نمودن علمای شیعه می‌باشد.

  •  ثانیاً: در کتب تراجم و رجال و کتب فقهیّه از شُعبة به عنوان سنّی نام می‌برند؛ و فتاوای او در مقابل فتاوای شیعه مشهور است.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

487
  •  مرحوم مامقانی در تنقیح الرجال، جلد 2، صفحه 85 او را از عامّه می‌داند، او می‌فرماید:

  • شُعبَة بن الحجّاج بن الورد، أبو‌بسطام الأزدیّ العتکیّ الواسطِی، لَم أقف فیه إلّا علی عَدِّ الشیخ (ره) إیّاه من أصحاب الصّادق علیه السّلام، و قوله: ”أسنَدَ عَنهُ.“

  • نعم، نقل المولی وحید (ره) عن الحافظ أبی‌نُعَیم أنَّه قال: ”حدّث عن جعفرٍ علیه السّلام (یعنی الصّادق علیه السّلام) من الأئمّة الأعلام شُعبَةُ بن الحجّاج.“1ـ انتهی.

  • و من تتّبع نقلَ فتاواه فی کتبهم الفقهیّه المُعَدَّة، لنقل الخلاف، لعلّه لا یستریب بذلک؛ بل نقل عن السیّد المرتضی (ره) فی الشّافی عن جمع هو أحدهم أمرًا غریبًا حیث قال: ”عُبّاد بن صُهَیب و شُعبَة بن الحجّاج و مَهدیّ بن هِلال و غیرهم رَوَوا عن جعفر بن محمّد علیهما السّلام أنّه کان یتولّی الشیخین. و أنّه رویٰ عن أبیه محمّد بن علیّ علیهما السّلام، و عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام مثل ذلک.“

  • فکون الرّجل من علماء العامّة و أهل الفتویٰ منهم من البدیهیّات، و ذلک کاف فی ضعفه. و روی أبوالفرج فی المقاتل عن یحیی بن علی، و الجوهری، و الْعَتَکی عن رجالهم: ”أنَّ شُعبَة بن الحجّاج تبریّ کان یفتی بالخروج مع إبراهیم بن عبدالله.“2 و رویٰ عن رجاله فی موضع آخر: ”أنّه خرج مع إبراهیم من أصحاب الحدیث شُعبة بن الحجّاج، و هشیم بن بشیر، و عبّاد بن العَوام، و یَزید بن هارون، و غیرهم.“3 ـ إلی آخر ما ذکره.

  •  بنابراین نسبت تشیّع شعبة بن حجّاج شاید به‌واسطۀ خروج با ابراهیم بن

    1. تعلیقة علی منهج المقال، ص 202.
    2. . رجوع شود به مقاتل الطالبین، ص365.
    3. . رجوع شود به مقاتل الطالبین، ص250.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

488
  • عبدالله بوده است، و معلوم است که مجرّد خروج دلیل بر آن نیست؛ و روایت وی از حضرت صادق علیه السّلام نیز دلیل بر آن نمی‌باشد، زیرا بسیاری از أعلام عامّه از آن حضرت روایت می‌نمایند.

  •  ولی سیّد شرف‌الدّین تاریخ وفات شعبة را که سنۀ‌160 است، به درستی آورده است و در آن خطائی ننموده است، آن خطائی را که مرحوم سیّد حسن صدر نموده و آن را 260 ذکر کرده است؛ و از آن جهت دچار خطای دیگری شده است که اوّلین مصنّف علم رجال را ابن‌جَبَلَة شیعی دانسته است، و او بر شعبة بن حجّاج بنابر نقل او که تاریخ وفاتش را سنۀ 260 ذکر کرده، تقدّم داشته است.

  •  مرحوم صدر در تأسیس الشّیعه، صفحه 233، تحت عنوان «أوّلُ مَن وضع علم الرِّجال» گوید:

  •  «أبو‌محمّد عبدالله بن جَبَلَة کَنانیّ، که نجاشی وی را از مصنّفین شیعه دانسته است، اوّلین کسی است که تصنیف کتاب رجال نموده است. او بر شُعبَة بن الحجّاج ـ که سیوطی او را اوّلین مصنّف در این علم شمرده است ـ مقدّم است؛ زیرا که أنت خبیرٌ بأنّ شُعبَة مات سنة ستین و مائتین، فعبدالله مقدّم علیه. (آنگاه گوید:) سیوطی علماء اهل سنّت را ضبط نموده است، نه شیعه را؛ و گرنه بر مثل کسی همچون سیوطی پوشیده نیست که عبدالله بن جَبَلة مشهور دارای کتاب رجال مشهور است.»

  •  أقول: اشتباه آیة الله صدر از اینجا ناشی شده است که خطائاً سنۀ وفات شعبه را سنۀ 260 ذکر کرده است، درحالی‌که بدون شبهه و ریب سنۀ‌ 160 بوده است.

  •  آیة الله صدر در کتاب الشّیعة و فنون الإسلام، در صفحه 76 و 77 ضمن بحث که دربارۀ اوّلین کسی که تدوین علم رجال حدیث و أحوال روات را نموده است، وفات شعبة را در سنۀ ستّین و مائتین تحریر فرموده؛1 و این نیز اشتباه است.

    1. الشّیعة و فنون الاسلام، ص 57.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

489
  •  او می‌فرماید: «فی أوّل من دوّن علم رجال الحدیث و أحوال الرّواة: فاعلم أنّه أبوعبدالله محمّد بن خالد البرقیّ القمیّ، کان من أصحاب الإمام موسی بن جعفر الکاظم، کما فی کتاب الرّجال للشّیخ أبی‌جعفر الطّوسی. و ذکَر تصنیفه فی الرِّجال الرُّواة، أبوالفرج ابن‌النّدیم فی الفهرست، فی أوّل الفنّ الخامس فی أخبار فقهاء الشّیعة من المقالة السّادسة، قال: ”و له من الکتب کتاب العویص، کتاب التبصرة، کتاب الرجال فیه ذکر من روی عن أمیرالمؤمنین رضی الله عنه.“1 ـ انتهی.

  •  ثمّ صنّف بعده أبومحمّد عبدالله بن جَبَلة بن حیّان بن أبْحر الکَنانِیّ، صنّف کتاب الرّجال. و مات سنة تسع عشرة‌ و مائتین عن عمر طویل.

  •  و قال السیّوطی فی کتاب الأوائل: ”أوّل من تکلّم فی الرّجال شعبةُ“ و هو متأخّر عن ابن‌جَبَلة، فإنّ شعبة مات سنة ستّین و مائتین؛ بل تقدّمه منّا بعد ابن‌جبلة، أبوجعفرٍ الیقطینیّ صاحب الإمام الجواد محمّد بن علیّ [علیهما السّلام]، فإنّه صنّف کتاب الرّجال؛ کما فی فهرست النّجاشی و فهرست ابن‌الندیم.“»

  • گفتار صدر در تشیّع حاکم صاحب مستدرک

  •  امّا صاحب المراجعات در صفحه 92 تحت شماره 78 از علمای شیعه، او را با عنوان ”محمّد بن عبدالله الضَّبِّیُّ الطَّهانیّ النیسابوریّ، هو أبوعبدالله الحاکم إمام الحفّاظ و المحدّثین، و صاحب التّصانیف الّتی لعلّها تبلغ ألف جزءٍ.“ـ إلی آخر ما أفاده فی هذا المقام، یاد کرده و از علمای شیعه شمرده است.2

  •  و امّا صاحب تأسیس الشّیعة، یک‌جا در صفحه 260، و در جای دگر در

    1. الفهرست، ص 309.
    2. المراجعات، ص 166.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

490
  • صفحه 294، او را إمامی شیعی ذکر کرده است.

  •  و در جای سوّم در کتاب الشِّیعة و فنون الإسلام، صفحه 75 است که می‌فرماید:

  •  «و الحاکم من الشّیعة، باتّفاق الفریقین. فقد نصّ السّمعانیّ فی الأنساب و الشّیخ أحمد بن تیمیّه و الحافظ الذَّهبی فی تذکرة الحفّاظ علی تشیّعه، بل حکی الذّهبی فی تذکرة الحفّاظ عن ابن‌طاهر أنّه قال: ”سألت أبا‌إسماعیل الأنصاریّ عن الحاکم فقال: ثقةٌ فی الحدیث، رافضیٌّ.“

  •  قال الذّهبی: ”ثمّ قال ابن‌طاهر: کان الحاکمُ شدیدَ التَّعَصُّب للشِّیعة فی الباطن، و کان یُظهر التَّسنُّن فی التَّقدیم و الخلافة، و کان منحرفًا عن معاویة و آله متظاهرًا بذلک؛ و لا یعتذر منه.“ـ‌ إلی آخر ما أفاده.

  •  قلت: و قد نصّ أصحابنا علی تشیّعه، کالشّیخ محمّد بن الحسن الحُرّ فی آخر الوسائل، و حُکی عن ابن‌شهر‌آشوب فی معالم العلماء فی باب «الکُنی» أنَّه عدَّه فی مُصَنِّفی الشِّیعة، و أنَّ له الأمالی و کتابًا فی مناقب الرّضا و ذکروا له کتاب فضائل فاطمة الزَّهراء علیها السّلام. و قد عقد له المولی عبدالله أفندی فی کتابه ریاض العلماء، ترجمةً مفصّلةً فی القسم الأوّل من کتابه المختصّ بذکر الشّیعة الإمامیة‌ و ذکره فی باب الألقاب و باب الکنی، و نصّ علیه و ذکر له کتابَ أُصول علم الحدیث و کتابَ‌ المدخل إلی علم الصّحیح، قال: ”و استدرک علی البخاری فی صحیحه أحادیثَ؛ منها فی أهل البیت حدیث الطَّیْرِ المَشوِّی و حدیث مَن کنتُ مَولاه.“» ـ انتهی کلام السیّد الصّدر، رحمة الله علیه.

  •  باری از این عبارات غیر از تشیّع حاکم به معنا تقدیم امیرالمؤمنین علیه السّلام علی عثمان و معاویه برنمی‌آید؛ مگر آنکه عبارت: «شدید التَّعصُّب للشِّیعة فی الباطن، و کان یُظهر التَّسنُّن فی التّقدیم و الخلافة» دلالت بر رفض شیخین در باطن کند، گرچه به‌واسطۀ مصالح و محاذیری از روی تقیّه در ظاهر قائل به تقدّم ایشان ‌باشد، در این‌صورت حاکم شیعه است واقعاً بتمام معنی الکلمة.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

491
  •  امّا عبارت ذهبی را که سیّد حسن صدر در تأسیس الشِّیعة، صفحه 294 آورده است، بعد از جملۀ: «و کان منحرفًا عن معاویة و آله متظاهرًا بذلک، و لا یعتذر منه» ذهبی گوید: «قلتُ: أمّا انحرافُه عن خصوم علیٍّ فظاهرٌ، أمَّا أمرُ الشَّیخَین فمُعظِمٌ لهما بکلِّ ‌حالٍ؛ فهو شیعیٌّ لا رافضیٌّ.» ـ انتهی ما فی تذکرة الحفّاظ.

  • بنابراین چون از عبارات حاکم استفاده رَفض و نَقض شیخین نمی‌شود، و کلامی که دلالت بر بطلان و غاصبیّت ایشان حقّ مسلّم امیرالمؤمنین علیه السّلام را باشد، یافت نمی‌شود، حکم به تشیّع وی علی الإطلاق مشکل است؛ و الله العالم علی سرایر عباده، و هو اللّطیف الخبیر.1

  • اشتباه از تنقیح المقال

  •  مرحوم مامقانی در تنقیح المقال، جلد اوّل، صفحه 462، شماره ترتیب 4412 که ترجمۀ أحوال زید فرزند اکبر امام حسن مجتبی علیه السّلام را می‌آورد، به‌جای عبارت زید بن الحسن بن علی بن أبی‌طالب علیه السّلام «زید بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی‌طالب» آورده است؛ و این اشتباه است، چون حضرت حسن بن حسن که او را حسن مثنّی گویند، پسری به نام زید ندارد، و تمام أحوال و ترجمه و شرح وقایع مذکوره از زید بن حسن است.2

  • رَفعُ اشتباه من الکافی

  •  در فروع کافی، جلد اوّل، صفحه 324 از طبع سنگی، در کتاب المزار، باب 918 روایتی بدین مضمون وارد است:

    1. جنگ 18، ص 220 ـ 226.
    2. جنگ 17، ص 84.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

492
  • «محمّد بن یحیی عن محمّد بن أحمد عن هارون بن مسلم عن علیّ بن حسان عن الرّضا علیه السّلام قال: ”سُئل أبی عن إتیان قبر الحسین علیه السّلام فقال: صلّوا فی المساجد حوله و یجزی فی المواضع کلّها أن تقول: السّلام علی أولیاء الله [و أصفیائه، السلام علی أمناء الله]و أحبّائه.“» ـ إلی آخر زیارتی که روایت شده است.1

  •  اقول: این روایت در اصل این‌طور بوده است: «علیّ بن حسّان عن الرّضا علیه السّلام، قال: سئل عن إتیان قبر أبی‌الحسن علیه السّلام» و بعداً در نسخ این‌طور که فعلاً نوشته شده تصحیف شده است، به چند دلیل:

  •  اوّل: آنکه کلینی ـ رحمه ‌الله ـ این روایت را در باب القول عند قبر أبی‌الحسن موسی و أبی‌جعفر الثانی ذکر کرده است، پس راجع به زیارت حضرت أبی‌الحسن موسی بن جعفر است ـ که حضرت رضا علیه السّلام دستور می‌دهند ـ نه راجع به زیارت حضرت سیّدالشّهدا،‌ و الاّ باید در باب زیارت آن حضرت ذکر شود.

  •  دوّم: آنکه مرحوم شیخ طوسی و محمّد بن یعقوب کلینی و محمّد بن علیّ بن بابویه قمّی، چنانچه صاحب وسائل از آنها حکایت می‌کند ـ و ما عین عبارت او را ذکر خواهیم نمود ـ این‌طور روایت کرده‌اند. 

  •  سوّم: آنکه مضمون این زیارت‌نامه مناسبت با زیارت حضرت موسی بن جعفر دارد نه حضرت سیّدالشّهدا ‌علیهم السّلام؛ چه در تمام زیارات حضرت أباعبد‌الله الحسین ذکری از قتل و شهادت و مشابه آن می‌‌شود، ولی در این زیارت هیچ ذکری نیست.

  •  و آنچه دربارۀ علّت این تصحیف به نظر می‌رسد آنکه ناسخ در هنگام کتابت لفظ أبی را از جملۀ سئل عن اتیان قبر أبی‌الحسن علیه السّلام فراموش کرده است، و

    1. الکافی، ج 4، ص 578.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

493
  • سپس بعد از توجّه در حاشیه نوشته است، و بعداً که خواسته‌اند از روی این نسخه استنساخ کنند ندانسته‌اند جای أبی که در حاشیه نوشته شده است کجاست، و گفته‌اند مناسب است که نائب فاعل سئل بوده باشد و لذا بعد از سئل نوشته‌اند و بنابراین سئل أبی شده است؛ و از طرف دیگر چون در نسخۀ اوّل از أبی‌الحسن لفظ أبی فراموش شده است، بنابراین در متن الحسن مانده است و ناسخ دوّم چون دیده است که اوّلاً: سؤال از زیارت قبر امام حسن علیه السّلام بعید است و همۀ مردم از زیارت قبر حسین علیه السّلام سؤال می‌کنند، و ثانیاً: در کنار قبر امام حسن مساجدی نیست تا امام بفرماید: «صلّوا فی المساجد حوله»، لذا لفظ الحسن را از نزد خود تصحیح نموده و تصحیفاً به لفظ الحسین مبدّل ساخته است.

  •  و بدین‌وسیله به نظر خود که خواسته است خدمتی کند، چنین خیانتی صورت گرفته و روایت واژگون شده است؛ و نظیر بسیاری از تصحیف‌ها از همین قبیل است.

  •  باری در فروع کافی، جلد چهارم، صفحه 579 عین عبارت مصحّف را از روی طبع سنگی سابق حکایت نموده و نوشته‌اند: «سئل أبی عن أتیان قبر الحسین» (طبع سربی مطبعۀ حیدری، سنۀ 1377، ناشر آخوندی)

  •  مرحوم شیخ حرّ عاملی در کتاب وسائل الشّیعة آن نسخۀ مصحّف از کافی به‌ دستش رسیده است، ولی با یک تصحیف، یعنی روایت را بدین قسم ذکر می‌کند:

  • و عن محمّد بن یحیی عن محمّد بن أحمد عن هارون بن مسلم عن علی بن حسان عن الرضا علیه السّلام قال: «سُئل عن إتیان قبر أبی‌الحسین علیه السّلام» ـ الحدیث.1

    1. وسائل الشیعه، ج 10، ص 431.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

494
  • ولی چون می‌دانسته است که أبی‌الحسین معنی ندارد، این روایت را در باب استحباب زیارة قبر أبی‌الحسن بالمأثور ذکر کرده است و در آخرش فرموده است:

  • و رواه الشیخ بإسناده عن محمّد بن یعقوب، و کذا الّذی قبله إلّا أنّه قال: «عن إتیان قبر أبی‌الحسن علیه السّلام» و رواه أیضًا بإسناده عن محمّد بن أحمد بن داود عن أبیه عن محمّد بن جعفر عن محمّد بن أحمد مثله إلی قوله: «حوله».

  • و رواه الصّدوق بإسناده عن علیّ بن حسان قال: «سُئل الرّضا علیه السّلام عن إتیان قبر أبی‌الحسن علیه السّلام»1 و ذکر بتمامه، و رواه فی عیون الأخبار عن محمّد بن الحسن الصّفار عن علی بن حسان، قال: «سألت الرّضا علیه السّلام» و ذکر مثله. (وسائل، طبع امیر بهادر، جلد دوّم، صفحه 408)

  •  ولی در وسائل، طبع حروفی، جلد دهم، صفحه 431، جناب معلِّق و مصحِّح آقای شیخ عبدالرّحیم ربّانی شَدُرُسْنا کرده است، یعنی چون فهمیده است که قبر أبی‌الحسین غلط است و از طرفی صاحب وسائل این روایت را در باب زیارة قبر أبی‌الحسن علیه السّلام ذکر کرده است، در عبارت ایشان دست برده و أبی‌الحسین را تبدیل به أبی‌الحسن نموده است، غافل از آنکه صاحب وسائل در ذیل می‌فرماید: «و رواه: الشیخ بإسناده عن محمّد بن یعقوب، و کذا الذی قبله إلّا أنّه قال: ”عن إتیان قبر أبی‌الحسن علیه السّلام“» ـ إلی آخر ما أفاده، پس صاحب وسائل با علم به اینکه أبی‌الحسین اشتباه است، فقط برای حفظ امانت در روایت در عبارت کلینی که به او رسیده است، دست نبرده و عین آن را نقل نموده و سپس اشاره به طرق دیگر از روایت به لفظ أبی‌الحسن نموده است؛ رحمة ‌الله علیه رحمةً‌ واسعةً.2

    1. عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، ج 2، ص 272.
    2. جنگ 7، ص 298 ـ 301.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

495
  •  ‌

  • [اشتباه واضح شهید ثانی در مطلب ادبی و عربی در شرح لمعه ذیل روایت «ذَکاةُ الجَنینِ ذَکاةُ اُمِّهِ»]

  •  شهید ثانی ـ رحمة الله علیه ـ در کتاب ذَباحة از شرح لمعة چون می‌رسد به حدیث نبوی: «ذَکاةُ الجَنینِ ذَکاةُ أُمِّهِ»1 می‌فرماید:

  •  «این حدیث دلالت دارد بر اینکه ذکاة جنین بنفس ذکاة اُمّ آن است و نیاز به تذکیۀ علی‌حده ندارد.»2 و سپس می‌گوید: «و امتناع ذکّیتُ الجنینَ إن صَحَّ، فهو محمول علی المعنی الظّاهری و هو فری الأعضاءِ المخصوصة، أو یقال: إنّ إضافة المصادر تخالف إضافة الأفعال للاکتفاء فیها بأدنیٰ ملابسة؛ و لهذا صَحَّ ”لِلَهِ علی الناس حِجُّ البیتِ و صومُ رمضانَ“، و لم یصِحّ ”حَجَّ البیتُ و صامَ رمضانُ“ بجعلهما فاعلین.»3

  • و معلوم است که این کلام اشتباه بزرگی است؛ زیرا هرجا که مصدر اضافه به فاعل شود، فعلش هم به فاعل نسبت داده می‌شود؛ و هرجا که مصدر به مفعول اضافه شود، در جایی است که فعلش هم به مفعول نسبت داده می‌‌شود. و در واقع همان فاعل فعل و یا مفعول فعل، مضافٌ الیه واقع می‌شوند؛ نه آنکه هرجا که فعل به فاعل نسبت داده ‌شود، صحیح باشد که آن فاعل را به عنوان مفعول، مضافٌ ‌الیه مصدر قرار دهیم؛ و هرجا که فعل به مفعول نسبت داده شود، صحیح باشد که آن مفعول را به عنوان فاعل، مضافٌ ‌الیه قرار دهیم. پس در جملۀ «حِجُّ البَیتِ و صَومُ رَمَضانَ» که بیت و رمضان به عنوان مفعولیّت، مضاف‌ٌ الیه مصدر قرار گرفته‌اند، صحیح است که به همین عنوان مفعول فعل قرار گیرند و بگوییم: زیدٌ‌ حَجَّ البیتَ و

    1. بحار الأنوار، ج 10، ص 356.
    2. الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمشقیّة، ج 7، ص 248 ـ 249.
    3. همان، ص 249 ـ 250.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

496
  • صامَ ‌رمضانَ، و همین‌طور که به عنوان فاعل غلط است که بگوییم: حَجَّ البَیْتُ و صامَ رمضانُ. در اضافۀ مصدر هم همین‌طور است که در حجُّ البیتِ و صومُ رمضانَ، بیت و رمضان را در معنای فاعل قرار دهیم.

  •  و به آنچه ما در اینجا آوردیم مرحوم آقا جمال خوانساری در شرح تصریح کرده و فرموده است که این سخن از شهید ثانی جدّاً‌ غریب است.1

  • [نظریّۀ مرحوم علاّمه در مورد انقلاب روحی احمد امین مصری]

  •  إنّ أحمد أمین أتی فی مواضع عدیدة فی کتابه یوم الإسلام ما هو عدولٌ عن رأیه السّالف، و أقَرَّ بصحّة دعوی الشّیعة ضمنًا. و هذا ظاهر فی صفحات 12 و 41 و 43 و 52 و53 و54 و 58 من کتابه، و اعترف و أقرّ و صرّح کثیرًا بأنّ المصیبة العظمیٰ للمسلمین الیوم، إغلاق باب الاجتهاد؛ و لا یری المسلمون خیرًا و سعادة إلّا إذا فتحوا باب الاجتهاد بمصراعیه.

  •  و أنا الفقیر الحقیر السید محمّد الحسین الحسینی الطهرانی أوردت هذه التعلیقة فی وقت غروب الشمس من یوم الأربعاء لخمس بقین من شهر جمادی‌الثانیّة 1412 الهجریة القمریّة.2

  • نظریۀ حقیر در پیرامون گفتار آقای مشکینی راجع به بحث تکامل

  •  جناب محترم آیة الله آقای حاج میرزا علی مشکینی اردبیلی در ضمن بحث

    1. جنگ 16، ص 102.
    2. . مرحوم علاّمه طهرانی ـ رضوان الله تعالی علیه ـ پس از اینکه کتب احمد امین مصری را در مجلّدات مختلف جنگ خود خلاصه نمودند، در جنگ 23، ص 137 در تعلیقه این عبارات را مرقوم فرموده‌اند. (محقّق)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

497
  • تفسیری خود که در حوزۀ علمیّۀ قم افاده می‌‌نمودند، ضمن یازده جلسه بحث که از شنبه 7/12/1355 هجریّه شمسیّه تا دوشنبه 23/12/1355 به طول انجامیده است، بحث مفصّلی در پیرامون اصل انسان نموده‌اند که طبق آیات قرآن چنین استفاده کرده‌اند که:

  •  نسل بشر منتهی به آدم و حوّا می‌‌شود و لیکن آن دو تن از گِل به طور دفعی و اعجازی خلق نشده‌اند، بلکه پس از گذشت صدها میلیون سال از حیوان تک سِلّولی به انواعی از حیوان تبدّل یافته و بالأخره منتهی به انسان شده است.

  •  این‌جانب نوار سخن‌های ایشان را در مشهد مقدّس در تاریخ رجب المرجب 1402 هجریّه قمریّه، یعنی پس از متجاوز از پنج سال، شنیدم و اینک خلاصه و مختصر هر جلسه از مباحث ایشان را در اینجا یادداشت می‌‌نمایم، و در پایان نظریّۀ خود را بیان می‌دارم، بحول الله تعالیٰ و قوّته و لا حول و لا قوّة إلّا بالله العلیّ العظیم.1

  •  این بود مجموعۀ آنچه آقای مشکینی راجع به بحث تکامل بیان کرده‌اند، و ما خلاصۀ آن را بدون حذف مطلبی یا آیه‌ای و روایتی در این صفحات آوردیم؛2 و در نزد حقیر به‌هیچ‌وجه من الوجوه، بیانات ایشان قابل قبول نیست؛ نه در ظهور آیات، و نه در کیفیّت بحث در روایات و ردّ روایت وارده در تفسیر عیّاشی ـ با آنکه تفسیر عیّاشی از نقطۀ نظر اتقان از کافی مهم‌تر و معتبر‌تر است ـ و ردّ خطبۀ نهج البلاغه و قصص العلماء، با آنکه درصورتی‌که قصص از قطب راوندی نباشد از سیّد ضیاءالدّین ابوالرّضا فضل‌الله راوندی است که شاگرد ابوعلی بن شیخ طوسی است، و از بزرگان علمای شیعه و معتمدین و موثّقین است که در راوند کاشان نزول نموده و

    1. . جهت اطّلاع بر متن پیاده شدۀ این سخنرانی‌ها رجوع شود به جنگ 7، ص 440. (محقّق)
    2. جنگ 7، ص 494.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

498
  • آنجا را مسکن و محل اقامت خود قرار داده است، و شرح حال او را سیّد جلال‌الدّین محدّث ارموی در مجموعۀ اشعاری که از ایشان با کتاب نقض به طبع رسانیده است مفصلاً بیان کرده و از تبحّر در علوم و ادبیّت و عربیّت داستان‌ها نقل کرده است؛ و عجیب اینکه آقای مشکینی ایشان را مجهول‌الحال خوانده‌اند.

  •  باری فعلاً مجال ندارم در یکایک از جملات و کلمات ایشان غور و بررسی نمایم تا معلوم شود چقدر از مرحله دور بوده‌اند، و در حقیقت این حقیر تعجّب دارم از کسی که سالیان دراز در حوزه مشغول تحصیل و تعلیم بوده است، چگونه در اثر برخورد و معاشرت با دکتری یا با مطالعۀ کتابی، یک‌باره خود را می‌‌بازد؟! و در تحت تأثیر کلام او قرار می‌‌گیرد، به‌طوری‌که از کیفیّت بحث ایشان چنین معلوم می‌‌شود که گویا اصلاً درس نخوانده، و به قواعد جرح و تعدیل و تقدیم و تأخیر روایات آشنا نبوده، و به مختصر احتمالی رفع ید از ظهور نموده و نصوص صریحه را به معانی تخیّلیّه و توهّمیّه حمل نموده است؛ مانند نفس واحدة که به معنای إسْپرم و اُوُول گرفته‌اند، و یا نطفه را به معنای آب و غیر ذلک از حمل‌هایی که به‌هیچ‌وجه قابل قبول نیست.

  •  این‌گونه تفسیرها بیشتر شباهت به تفسیرهای مادّیین دارد که از عالم روح و عقل و مثال و تجرّد و ملکوت و سیطره و احاطۀ عالم ملکوت بر عالم ملک بی‌خبر بوده‌اند، و از اعجاز انبیاء مانند مرده زنده‌کردن عیسی و پرانیدن طیوری که با دست خود گل آن را خمیر نموده و در آن می‌دمند، بی‌اطّلاع بوده‌اند و تمام وقایع و شئون را بر اساس مادّه و تحوّلات مادّی توجیه می‌‌کنند؛ و به عبارت دیگر بیشتر به تفسیر کمونیست‌ها و مادّیین صِرف شباهت دارد.

  •  این حقیر اگر بخواهم در جرح و ردّ مطالب ایشان چیزی بنویسم از اصلِ سخنرانی‌های ایشان بیشتر خواهد شد؛ و چون فعلاً ـ که روز چهاردهم شهر شعبان المعظم یک هزار و چهارصد و دو هجریّه قمریّه است و در مشهد مقدّس ساکن هستم ـ مجال بیش از تحریر این سطور را نداشتم، برای آنکه اصل مطالب ایشان

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

499
  • فعلاً محفوظ باشد، خلاصۀ آن را در این مجموعه آوردم تا به حول و قوّۀ الهی چنانچه خدا مَدَد کند و توفیق دهد پس از مشاغل علمی و کتابت کُتب و دروسی که در پیش دارم، این خلاصه را مطالعه و مشروحاً و مستدلاً پاسخ بنویسم؛ بحول الله و قوّته و به أستعین، و لا حول و لا قوّة إلّا بالله العلیّ العظیم1.2

  • طیّ المکان و طیّ الزّمان لهما أصلٌ صحیح، و إن أنکرهما شرف‌الدّین

  •  [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 151:

  •  «و قد دلّ هذا الحدیث علی أنّ الله تعالی یطوِی الزّمان لمن شاء من عباده کما یطوِی المکان لهم. (قال:) قال النوَویّ: ”إنّ بعضهم کان یقرأ أربع ختمات باللّیل و أربعًا بالنّهار، و لقد رأیت أبا‌الطّاهر بالقدس الشّریف سنة سبع و ستّین و ثمان مائة و سمعت عنه، إذ ذاک أنّه کان یقرأ فیهما أکثر من عشر ختمات؛ بل قال لی شیخ الإسلام، البرهان بن أبی‌شریف ـ أدام الله النفع بعلومه عنه ـ أنّه کان یقرأ خمس‌عشرة ختمة فی الیوم و اللیلة. (قال:) و هذا باب لا سبیل إلی ادراکه إلّا بالفیض الربّانیّ.“ ـ انتهی بلفظه.

  •  (قلت:) بل لا سبیل إلی إمکانه إلّا إذا أمکن وضع الدّنیا علی سعتها فی البیضة علی ضیقها! و أولوا الألباب یعلمون أنّ طیّ الزّمان و طیّ‌ المکان کلیهما ممّا لا حقیقة له. و لو فُرض وقوعهما فلا وجه لطیّ الزمان هنا، إذ بِطیّه یزداد الإشکال؛ نعم لو قال بِطیّ الکلام فی هذا المقام لکان أنسب لمراده، و إن کان باطلًا.

  •  و لا یمکن أن یکون ما نقَله فی هذا الحدیث عن داود معجزة له علیه السّلام؛

    1. . جهت اطّلاع بیشتر رجوع شود به نور ملکوت قرآن، ج 2، ص 558.
    2. جنگ 7، ص 494.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

500
  • لأنّ معجزات الأنبیاء خوارق للعادة، و هذا خارق للعقل، کما لا یخفی.»1

  • تَهافُتی در گفتار صاحب الذّریعة إلی تصانیف الشّیعة

  •  در [الذّریعة إلی تصانیف الشّیعة] جلد 3، صفحه 183، در تحت رقم 648 فرموده است: 

  •  «بیان الغیب منظوم فارسی فی المعارف مطبوع استقبل به دیوان غزلیّات الحافظ الشیرازی، و هو منسوب إلی التّاجر الفاضل الحاج عبدالکریم الصابونی الطهرانی، المتوفّی بعد سنة 1330؛ کما نُسب إلیه: أخلاق کمالی و توحید کمالی و لسان الغیب و نیاح الغیب، مع أنّ جمیعها من تألیف السیّد محمّد بن السیّد محمود الحسینی اللواسانی الطهرانی، نزیل المشهد الرَّضوی أخیرًا، و المتوفّی بها سنة 1355، و کان مشهورًا بالسیّد محمّد العصّار، و لقبه الشعری: ”النّاظم“، و إنّما أضافه إلی الغیب إخفاءً لاسمه لبعض المصالح.»

  •  و در جلد 18، صفحه 310 گوید: «لسان الغیب مثنویٌ فی العرفان، قیل: للمیرزا محمّدکریم الصّابونی الطهرانی، التّاجر المعروف المتوفّی 1339، و هو مطبوع فی 1316. نُسب إلی الغیب إخفاءً‌ لاسم الناظم، کما أنّ له بیان الغیب و نیاح الغیب أیضًا و الأخلاق الکمالی و التوحید الکمالی، و کلّها مطبوعات و لم یذکُر فیها اسمه بل ذکَر فی آخره سبب اختفاءِ‌ اسمه و الاختصار بتخلّصه فقط، و ذکَر فی أوّله أنّه أوّل منظوماته. وذکَر الدکتور أحمد إحسان تفاصیل حالاته.»2

  • و مظنون آن است که مطلب اخیر ایشان مقرون به صحّت است و در حکم

    1. جنگ 22، ص 248.
    2. راجع [الذریعة] ج 18، ص 309. (علّامه طهرانی، قدّس سرّه)

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

501
  • ناسخ مطلب اوّل است، کما فیه شواهد. و علّت این اشتباه آن شده است که سیّد محمّد لواسانی عصّار نیز لسان الغیب داشته است، که در صفحه 309 ذکر کرده است و این دو لسان الغیب به هم اشتباه شده؛ و نیز سایر کتب به سیّد محمّد نسبت داده شده است.1

    1. جنگ 16، ص 121.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

502
  • ج: متنوّعات

  • [بلوغ الأطفال و بلوغ الرجال]

  • بحر المعارف، صفحه 38:

  •  «و عَن البُهلولِ: ”البُلوغُ بُلوغانِ: بُلوغُ الأطفالِ و بُلوغُ الرِّجالِ؛ أمّا بُلوغُ الأطفالِ فبِخُروجِ المَنِیِّ، و أمّا بُلوغُ الرِّجالِ فبِالخُروجِ عَن المُنیٰ.“»1و2

  • [معنی شطح و طامات]

  •  فی بحرالمعارف، صفحه 90:

  •  «شِطح و طامات، بیان: شِطح (بکسر الشین) سرودی ‌است که در حین چرانیدن بزغاله سرایند؛ و طامات مملوّ شدن و بسر آمدن آب است، و در اصطلاح چیزی است که باید مخفی داشت.»3و4

  • [اسامی بهشت‌های هشتگانه]

  •  در بحرالمعارف، صفحه 212، در اسامی بهشت‌های هشتگانه فرموده است:

  •  «اوّل: عدن، دوّم: وسیله، سوّم: فردوس، چهارم: خلد، پنجم: نعیم، ششم:

    1. بحرالمعارف، ج 1، ص 163.
    2. جنگ 3، ص 130.
    3. بحرالمعارف، ج 1، ص 325.
    4. جنگ 3، ص 139.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

503
  • جنّة‌المأوی، هفتم: دارالسّلام، هشتم: دارالقرار.»1و2

  • علم آن است که با انسان باشد، نه آنکه در کتاب است

  •  در سفینة البحار، جلد 2، صفحه 225 گوید: «قال بعضهم:

  • إنّی لأکرَه علمًا لا یکون معی***إذا خلوتُ به فی جوف الحمّام
  •  فکن فی جمیع الأحوال مراعیًا له مُقبِلًا علیه، فإنّ آفة العلم النِّسیان؛ و لا تتّکل علی جمعه فی الکُتُب، فإنّه موکَّل ضایع، کما قیل:

  • لا تفرحنَّ بجمع العلم فی کُتُبِ***فإنّ فی الکَتْبِ3 آفاتٌ تُفَرِّقُها
  • النّار تُحرقها و الماءُ یُغرقها***و اللّبث یمزقها و اللُّصُّ یَسـرقها»4
  • معنای أرَضین سبع و سماوات سبع

  •  آیة الله شعرانی ـ رضوان الله علیه ـ در کتاب راه سعادت، طبع اوّل، صفحه 209 در معنی هفت آسمان و هفت زمین گفته‌اند:

  •  «اگر کسی پرسد: هفت آسمان و هفت زمین چیست؟!

  •  در جواب گوییم: تقسیم هر مکان را هر کس بر حسب مصلحت خود هرطور فرض کند صحیح است؛ مثلاً شهری را ممکن است به چهار بخش کرد و نام هریک را محلّه گذاشت، یا به ده بخش کرد و هریک را ناحیه نامید، یا بیست بخش کرد و هریک را کوی و برزن گفت؛ و همه صحیح است.

  •  زمین را قدیم به هفت منطقه تقسیم می‌کردند، از خطّ استوا به شمال؛ و

    1. بحرالمعارف، ج 2، ص 48.
    2. جنگ 3، ص 139.
    3. . خ ل: للکتب.
    4. جنگ 16، ص 210.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

504
  • هریک را اقلیم می‌گفتند. و امروز همۀ زمین را از شمال و جنوب خطّ استوا به پنج منطقه تقسیم می‌کنند: یک منطقۀ حارّه و دو معتدله و دو منجمده.

  •  برای پیغمبران خدا این دو تقسیم مساوی است؛ برای اینکه می‌خواهند قدرت خداوند و مخلوقیّت جهان را ثابت کنند، خواه هفت اقلیم باشد یا پنج منطقه.

  •  و نیز هفت سیّاره در هفت مدار سیر می‌کنند، قدیم نام آن مدارها را آسمان گذاشتند و گمان می‌کردند اجسام منفصل از هم‌اند. و امروز مدار را تصدیق می‌کنند امّا آنها را أثیر متشابه و از یک جنس می‌دانند. و پیغمبران می‌گویند: اینها مخلوق خداست؛ خواه هفت آسمان متباین باشند، خواه هفت آسمان متشابه. و خداوند فرموده در سورۀ‌ مؤمنون: ﴿وَلَقَدۡ خَلَقۡنَا فَوۡقَكُمۡ سَبۡعَ طَرَآئِقَ﴾،1 یعنی بالای سر شما را هفت راه آفریدیم.

  •  و نیز در سورۀ شوری فرمود: ﴿وَمِنۡ ءَايَٰتِهِۦ خَلۡقُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِن دَآبَّةٖ﴾،2 که در کرات سماوی هم جانور آفریده است.

  •  و این با مذهب امروزی مطابق است.»3

  • [أفضل الأعمال أحمَزُها]

  •  در مجمع البحرین، در مادّۀ «حَمَزَ» آمده است:

  •  «فی حدیث ابن‌عبّاس: ”أفضل الأعمال أحْمَزُها.“ أی: أشَقُّها و أمتنها و أقواها. قیل: ”و لیس بکلّی.“ فلیس کلّ أحمز أفضل و لا العکس4و5

    1. . سوره مؤمنون (23) آیه 17.
    2. . سوره شوری (42) آیه 29.
    3. جنگ 16، ص 275.
    4. مجمع البحرین، ج 4، ص 16.
    5. جنگ17، ص 2.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

505
  • مطالبی از مستطرفات سرائر

  •  در صفحۀ اوّل از مستطرفات سرائر آورده است: 

  • «فیما أورده موسی بن بکر الواسطی فی کتابه:

  • عن العبد الصالح علیه السّلام، قال: ”قال النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم: یُنزل اللهُ المئونةَ1 علی قدر المئونة، و ینزل اللهُ الصّبرَ علی قدر المصیبة.“»2

  •  و در صفحة 3: «و ممّا أورده أبان بن تغلب، صاحب الباقر و الصّادق علیهما السّلام فی کتابه:

  •  قال أبان: حدّثنی القاسم بن عروة البغدادیّ، عن عبید بن زرارة قال: ”قلتُ لأبی‌عبدالله علیه السّلام: ما تقول فی قتل الذَّر؟“ قال: ”فقال: اُقتُلْهُنَّ، آذَینَک أو لم یُؤذِینَک.“

  •  قال: و حدّثنا محمّد بن عبدالله بن غالب قال: حدّثنا محمّد الحلبی، عن عبدالله بن سنان قال: قال أبوعبدالله علیه السّلام: ”لا بأس بقتل النّمل، آذَینَک أو لم یؤذِینک.“»3

  •  و در صفحۀ 6: «و من ذلک ممّا استطرفناه من کتاب جمیل بن درّاج:

  •  [جمیلٌ] عن حسین4 الخراسانی، عن أحدهما علیهما السّلام، أنّه سمعه یقول: ”غسل یومک یُجزیک للیلتک، و غسل لیلتک یجزیک لیومک.“»5

    1. . خ ل: المعونة.
    2. السرائر، ج 3، ص 550.
    3. همان، ص 563.
    4. . خ ل: الحصین.
    5. السرائر، ج 3، ص 567.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

506
  •  و در صفحۀ 7: «و من ذلک ما استطرفناه من جامع البزنطی، صاحب الرّضا علیه السّلام:

  •  ابن‌أبی‌یعفور عن أبی‌عبدالله علیه السّلام قال: ”السُّنَّة أن تستقبل الجنازة من جانبها الأیمن و هو ممّا یلی یسارک، ثمّ تصیر إلی مؤخّره و تدور علیه حتّی ترجع إلی مقدّمه.“»1

  •  و در صفحۀ 21: «و من ذلک ما استطرفناه من روایة أبی‌القاسم بن قولویه:

  •  عن أبی‌عبدالله علیه السّلام، رفع الحدیث إلی النبیّ، قال: ”قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: من أمَّ قومًا و فیهم من هو أعلم منه أو أفقه منه، لم یزل أمرُهم فی سَفال إلی یوم القیامة؛ و مَن دعا إلی ضلال، لم یزل فی سخط الله حتّی یرجع منه؛ و من مات بغیر إمام مات میتةً جاهلیّةً.“»2و3

  • أخباری از طبقات ابن‌سعد راجع به بعضی امور ائمّه علیهم السّلام

  •  [الطّبقات الکبریٰ، مجلّد 5] صفحة 322:

  •  «أخبرنا الفضل بن دُکَین قال: حدّثنا نُصیر بن أبی‌الأشعث القُرادیّ، عن ثُویر قال: قال أبوجعفر: ”یا أباالجَهْم، بِمَ تَخْضب؟“ قلت: ”بالحِنّاء و الکَتَم.“ قال: ”هذا خضابنا أهلَ البیت.“»

  •  صفحة 323: «قال: أخبرنا مَعْن بن عیسی قال: حدّثنی هارون بن عبدالله بن الولید المَعیصی قال: ”رأیت محمّد بن علیّ علیٰ جبهته و أنفه أثر السّجود لیس بالکثیر.“»

    1. همان، ص 576.
    2. همان، ص 635.
    3. جنگ 7، ص 175.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

507
  •  صفحة 323: «قال: أخبرنا أحمد بن عبدالله بن یونس قال: أخبرنا زُهیر قال: حدّثنا عُروة بن عبدالله بن قُشیر قال: سألت جعفرًا: ”فی أیّ شیءٍ کفّنتَ أباک؟“ قال: ”أوصانی فی قمیصه و أن أُقطّع أزراره، و فی ردائه الّذی کان یلبس، و أن أشتری بردًا یمانیًّا؛ فإنّ النبیّ صلّی الله علیه [وَ آله] و سلّم کُفّن فی ثلاثة أثواب، أحدُها بردُ یمان.“»1

  • [حروف ابجد]

  •  ا (1)، ب (2)، ج (3)، د (4)، ه‍ (5)، و (6)، ز (7)، ح (8)، ط (9)، ی (10)، ک (20)، ل (30)، م (40)، ن (50)، س (60)، ع (70)، ف (80)، ص (90)، ق (100)، ر (200)، ش (300)، ت (400)، ث (500)، خ (600)، ذ (700)، ض (800)، ظ (900)، غ (1000).2

  • [کلام شاطبی در طرز عمل به مکاشفات]

  •  شاطبی در کتاب الموافقات فی أُصول الأحکام ـ که کتاب قیّم و استواری است و مطالب سودمندی دارد ـ خوب طرز عمل به مکاشفات را نشان می‌دهد که در چه نوع از مکاشفات انسان می‌تواند عمل کند، و در چه نوع نمی‌تواند عمل کند. و این مطالب را در جلد 2 از صفحه 192 تا 201 ضمن فصل آخر از مسئلۀ دهم و تمام مسئلۀ یازدهم آورده است.3 گرچه در بعضی از کلمات او فی‌الجمله محلّ تأمّل است.4

    1. جنگ 24، ص 382.
    2. جنگ 5، ص 140.
    3. الموافقات، تحقیق محمّد مُحیی‌‌الدِّین عبدالحمید، مکتبه محمّد علی صبیح، مصر.
    4. جنگ 13، ص 32.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

508
  • [شعری از شمس تبریزی]

  •  راجع به یکی از مردان خدا، شمس تبریزی، گفته‌اند که او فقط در تمام مدّت عمرش یک شعر گفته است:

  • من گنگِ خواب‌دیده و عالم تمامْ کر***من عاجزم ز گفتن و خلق از شنیدنش1
  • [کلام یکی از حکما در کیفیّت توکّل بر خدا]

  • مجموعة ورّام، صفحه 318:

  •  «قیلَ لِبَعضِ الحُکَماءِ: ”إنّ أباذَرٍّ ـ رَحِمَهُ اللَهُ ـ کانَ یَقولُ: الفَقرُ أحَبُّ إلَیّ مِن الغِنیٰ، و السُّقمُ أحَبُّ إلَیّ مِن الصِّحَّةِ، و المَوتُ أحَبُّ إلَیّ مِن الحَیاةِ.“

  •  فقالَ: ”رَحِمَ اللَهُ أباذَرٍّ! ولَکِنِّی أقولُ: مَن تَوَکَّلَ علَی اللَهِ لَم یُحِبَّ أن یَکونَ فی حالَةٍ سِوَی حالِهِ.“»2و3

  • [اندازۀ قطع وزیری و رقعی]

  •  آقای حسین غفّاری که ناشر کتب هستند، گفتند که:

  •  در قطع وزیری، حدّاکثر طول مقدار نوشته شده صفحه باید 19 سانتی‌متر، و حداکثر عرض نوشته شده 12 سانتی‌متر باشد؛ و در قطع رقعی، باید حداکثر طول مقدار نوشته شده 17 سانتی‌متر، و حداکثر مقدار عرض نوشته شده 10 سانتی‌متر باشد.»4

    1. جنگ 5، ص 153.
    2. مجموعة ورّام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، ج 2، ص 15.
    3. جنگ 3، ص 44.
    4. جنگ 6، ص 181.

مطلع انوار ج11 - رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

509
  • [مقایسه میزان سختی آب شرب منزل مشهد و چشمه زشک و نوچاه]

  •  آقای دکتر سیّد جواد میردامادی داروساز که آب مشروب منزل ما را در مشهد برای تجزیه داده بودند، در جواب گفتند:

  •  «340 میلی‌گرم در لیتر، املاح کلسیم مثل کربنات دو کلسیوم دارد، و 2/9 میلی‌گرم کلُر دارد؛ و قابل شرب نیست!»

  •  و آب چشمۀ زشک را گفتند: «184 میلی‌گرم در لیتر، املاح کلسیوم دارد، و 8/2 میلی‌گرم کلُر؛ و قابل شرب است.»

  •  و آب چشمۀ نوچاه را گفتند: «سختی آن 286 میلی‌گرم است؛ و قابل شرب نیست.»1

    1. جنگ 14، ص 33.