مطلع انوار ج10

 ‌

هو العلیم

 ‌

دوره مُهذّب و محقّق

مکتوبات خطی، مُراسلات و مواعظ

 ‌

مَطلَعِ أنوار

 ‌

جلد دهم

 ‌

مباحث تاریخی، سیاسی ـ اجتماعی

 ‌

مؤلّف: 

حضرت علاّمه آیة الله حاج سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی

قدّس الله نفسه الزّکیّة

  ‌

با مقدّمه و تعلیقات:

سیّد محمّد محسن حسینی طهرانی

 ‌

 حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام:

 ‌

 و لم یَدَع حِرصُ الدُّنیا و مَطالِبُها لأهلِها مَطلبًا لِآخرتهم، حتّی یَفسُد علیهم مطلبُ آخرتهم فی دنیاهم.

 ‌

 «و حرص بر دنيا و بر مطالب دنيا براى اهل دنيا مطلبى براى آخرتشان باقى نگذارده است، تا به جائى كه براى ايشان مطلب آخرتشان را در دنيايشان فاسد نموده است.»

 الکافی، ج 1، ص 366

‌

 ‌

تصویر حضرت علاّمه طهرانی رضوان الله علیه چند سال قبل از فوت

 ‌

 ‌

تصویر حضرت علاّمه طهرانی رضوان الله علیه چند سال قبل از فوت

 ‌

 ‌

بخش اوّل: ابحاث تاریخی

 ‌

فصل اوّل: حکومت‌ها و نهضت‌ها

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

راجع به عصبیّت مذهبی علمای عامّه و تحریف اخبار و حذف مواردی را که بر ضرر آنان بوده است توسط آنها

 در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 2، صفحه 131 و 132 و 133 گوید:

 «بسیاری از مورّخین در نقل مطالب تاریخی عصبیّت مذهبی را به کار برده و در تحت تأثیر عواملی قرار گرفته‌اند، اینان مطالبی را که دلیل روشنی بر اثبات مذهب شیعه بوده، و حربه‌ای به دست آنان یافته‌اند، بعضی را از تاریخ حذف یا تحریف کرده‌اند. و اینک نمونه‌ای از آنها را تذکّر می‌دهیم:

 طبری در تاریخ، جلد 3، صفحه 557 گوید: ”و ذکر هشام عن أبی‌مخنف قال: و حدَّثنی یزید بن ضبیان الهمدانی: أنّ محمّدَ بن أبی‌بکرٍ کتَب إلی معاویة بن أبی‌سفیان لمّا ولی، فذکر مکاتباتٍ جرَت بینهما کرهتُ ذکرَها لِما فیه ممّا لا یحتمل سماعَها العامّةُ!“ 

 و نیز ابن‌اثیر در کامل، جلد 3، صفحه 138 گوید: ”و قد قیل إنّه جری بین محمّد و معاویة مکاتبات کرهت ذکرها، فانّها ممّا لا یحتمل سماعَها العامّةُ!“

 ما یکی از این نامه‌ها را در مروج الذهب مسعودی یافته و در بخش 1، صفحه 20 نقل کردیم.¹

 و نیز طبری در تاریخ، جلد 3، صفحه 361 ضمن محاصرۀ عثمان پس از نقل روایاتی گوید: ”و أمّا الواقدیّ فإنّه ذکر فی سبب مسیر المِصریِّین إلی عثمان و نُزولهم ذا خُشُب أمورًا کثیرةً، منها ما تقدَّم ذکره و منها ما أعرضْتُ عن ذکره کراهةً منّی ذکرَه لبشاعته.“

 و نیز ابن‌اثیر در کامل، جلد 3، صفحه 82 گوید: ”قد ذکرنا سبب مسیر النّاس إلی قتل عثمان و قد ترکنا کثیرًا من الأسباب الّتی جعَلها النّاسُ ذریعةً إلی قتله لِعِلَلٍ دَعَت إلی ذلک.“

 و نیز طبری در تاریخ، جلد 3، صفحه 337 بعضی اخبار ابوذر ـ علیه الرحمة ـ و گفتگویش را با معاویه و عثمان و اسباب انتقال او را از شام به مدینه و از آنجا به ربذه نقل کرده و در آخر گوید: ”و أمّا الآخرون فإنّهم روَوا فی سبب ذلک أشیاءَ کثیرةً و أُمورًا شنیعةً کرهتُ ذکرَها.“

 بعضی نیز تاریخ طبری را برای آنکه کمتر شبهه و طعنی در آن دیده می‌شود پسندیده‌اند؛ مثلاً ابن‌خلدون قضایا و حوادث اسلامی را از تاریخ طبری نقل کرده و سپس در تاریخ خود، جلد 2، صفحه 182 گوید: ”أوردتُها ملخّصةً عُیونُها و مجامعُها

مِن کتاب محمّد بن جریر الطبری و هو تاریخه الکبیر، فإنّه أوثَقُ ما رأیناه فی ذلک و أبعَدُ من المطاعِن عن الشُّبَه فی کبار الأُمّة.“

 شنیدنی است آنچه را که بعض از مورّخین ضبط کرده‌اند بر دیگران ناگوار آمده و بر آنان ایراد می‌گیرند؛ مثلاً ابن‌حجر در کتاب تطهیر اللسان که در فضیلت و تقدیس معاویه تألیف کرده و در حاشیۀ صواعق او به چاپ رسیده، گفتگو را در اطراف کارهای صحابه جایز ندانسته، مبادا نقصی به دستگاه خلفا وارد آید! آنگاه درد دل باز کرده و در صفحه 94 گوید:

 ”و قد عَلِمتَ ممّا قدّمتُه فی معنی الإمساک من ذلک أنّ عدم الإمساک إمّا أن یکون واجبًا، لا سیّما مع وَلوع العوامِ به و مع تَآلیفَ صدرَت من بعض المحدّثین کابن قُتَیبة، مع جلالته القاضیةِ بأنّه کان ینبغی أن لا یذکُر تلک الظَّواهرَ. فإنْ أبَیٰ إلّا ذکَرَها، فلْیتبیَّن جریانَها علی قواعد أهل السُّنَّة حتّی لا یتمسَّک مُبتَدِعٌ أو جاهلٌ بها.“

 شعرانی در یواقیت و جواهر، جلد 2، صفحه 226 گوید: ”و لا التفاتَ إلی ما یذکره بعضُ أهل السِّیَر فإنّ ذلک لا یصحّ، و إنْ صحّ فله تأویلٌ صحیح.“

 یکی از تأویل‌های صحیح آنکه می‌گوید: معاویه در جنگ با علی و کشتن عمّار و ریختن خون آن همه مسلمان مجتهد و مأجور بود! چنان‌که در بخش 1، صفحه 49 گذشت.

 ارباب مطابع در طبع و نویسندگان در استنساخ کتاب‌ها، به رسوایی بدتری برخاسته، پاره‌ای مطالب را افزوده یا حذف و یا تحریف کرده‌اند؛ مثلاً طبری حدیث انذار را در تاریخ خود نقل کرده چنان‌که در آغاز بخش اوّل گذشت، و نیز این حدیث را همین طبری در تفسیر خود ذیل آیۀ: ﴿وَأَنذِرۡ عَشِيرَتَكَ ٱلۡأَقۡرَبِينَ﴾¹ نقل

کرده امّا در اینجا جملۀ: [”یکن أخی و وصیّی و خلیفتی فیکم“ عوض شده و به جای آن جملۀ:] ”یکن أخی و کذا و کذا“ ضبط گردیده است! این دو لفظ کذا و کذا در فارسی به معنی چنین و چنان است که در جای ”وصیّی و خلیفتی“ نقل گردیده، و بدین‌سان یک جملۀ سادۀ روشنی را مسخ کرده‌اند.

 و نیز محمّد حسین هیکل در کتاب حیاة محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم که در مطبعۀ قاهره مصر سال 1354 به چاپ رسیده، حدیث انذار را نقل کرده، چنان‌که در آغاز بخش 1 گذشت؛ و اینک از چاپ بعد حذف گردیده!

 و نیز در بخش 1، صفحه 32 جمله‌ای از تاریخ طبری نقل گردیده که در چاپ اوّل سال 1326 و کامل ابن‌اثیر اصلاً وجود ندارد و پیداست که افزوده‌اند، چنان‌که گذشت.¹

 و نیز در همین بخش [2] صفحه 1، حدیث ”مَن مات و لم یَعرِف إمامَ زمانه“ از شرح عقائد نسفیّه تفتازانی، چاپ مطبعۀ عامرۀ اسلامبول سال1302 نقل گردیده، و این نسخه در هند نیز بدون کم و زیاد، سال 1890 مسیحی به چاپ رسیده؛ ولی دوباره که در اسلامبول سال 1313 به چاپ رسیده، هفت صفحه از آن که ضمن آنها حدیث گذشته بود اسقاط گردیده است.»²

 در شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 20 گوید:

 «عمر بیعت ابوبکر را فلتة نام نهاده، گوید: ”بیعةُ أبی‌بکر فَلتَةٌ وقَی اللهُ المسلمین شرَّها.“ (تاریخ طبری، جلد 2، صفحه 446)»¹

 و در شیعه در اسلام سبط، جلد 2، صفحه 103 گوید که:

 «ابوبکر گفته است: ”أقِیلونی و لستُ بخیرِکم.“ (الإمامة و السیاسة، ابن‌قتیبه، جلد 1، صفحه 14) و لفظ ”و علیٌّ فیکم“ در شرح تجرید موجود، و شارح آن قوشجی را بر آن ایرادی نیست. و نیز فضل بن روزبهان ضمن پاسخ از مطاعن أبی‌بکر و داستان درب خانۀ فاطمه علیها السّلام در کتاب احقاق الحق تصریح می‌کند که در صحاح کتب اهل سنّت است که أبوبکر به منبر برآمده گفت: ”أقیلونی فلستُ بخیرِکم و علیٌّ فیکم.“»²و³

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

1. ابوبکر، عایشه، عمر، عثمان

راجع به عدم جواز تمسّک مخالفین ما، به آیۀ رضوان در منقبت شیخین

 در مستدرک صحیحین، جلد 3، صفحه 143، حاکم ضمن حدیث مفصّلی از ابن‌عبّاس، از امیرالمؤمنین علیه السّلام، بَضعَة‌‌َ عَشَر فضایل نقل می‌کند که لا یشارکه فیها أحدٌ؛ در پایان این حدیث ابن‌عبّاس می‌گوید:

 «قال ابنُ‌عبّاس: و قد أخبَرَنا اللهُ عزّوجلّ فی القرآن أنّه رَضِیَ عن أصحاب الشّجرة فعَلِمَ ما فی قلوبهم؛ فهل أخبَرنا أنّه سَخَط علیهم بعد ذلک؟

 قال ابن‌عبّاس: و قال نبیُّ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم لِعُمَرَ ـ رضیَ الله عنه ـ حین قال: ”إیذَنْ لِی فَأضرِبَ عُنُقَه!“¹ قال: ”و کنتَ فاعلًا و ما یُدرِیکَ لعلّ اللهَ قد اطّلع علی أهل بَدرٍ فقال: ﴿ٱعۡمَلُواْ مَا شِئۡتُمۡ﴾.“²

 هذا حدیث صحیح الإسناد، و لم یخرجاه بهذه السِّیاقة.»¹

أبوبکر به آسانی می‌توانست حقّ زهرا را بدهد؛ چرا نداد؟

 [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 152، پاورقی 2:

 «کنّا نشَرنا کلمةً بمجلّةِ الرّسالة المصریة عن موقف أبی‌بکر من الزَّهراء فی هذا المیراث، ننقل منها ما یلی:

 ”إنّنا إذا سلّمنا بأنَّ خبر الآحاد الظنّی یخصّص الکتابَ القطعیّ، و أنّه قد ثبت أنّ النبیّ قال: إنّا لا نُورِّث، و أنّه لا تخصیصَ فی عموم هذا الخبر، فإنّ أبابکر کان یَسَعه أن یُعطِی فاطمةَ رضی الله عنها بعضَ ترکة أبیها کان یخصّها بفدک، و هذا مِن حقّه الّذی لا یعارضه فیه أحدٌ؛ إذ یجوز للإمام أن یخصّ مَن یشاء بما شاء، و قد خصَّ هو نفسُه الزّبیرَ بن العوام و محمّدَ بن مَسلَمَة و غیرَهما ببعض متروکات النبیّ، علی أنّ فَدَکَ

هذه الّتی منَعها أبوبکر مِن فاطمة لم تَلبَث أن أقطَعَها الخلیفةُ عثمانُ لمروانَ!“ (العدد 518 من السنة الحادیة عشرة من مجلّة الرّسالة)‌«¹و²

[امام به منزله کعبه است که باید به سوی او رفت]

 در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 2، صفحه 46 گوید:

 «ابن‌اثیر در اسد الغابة، جلد 4، صفحه 31 گوید: عن علی علیه السّلام قال: ”قال رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم: أنت بمنزلة الکعبة، تُؤتیٰ و لا تَأتِی؛ فاِن أتاک هؤلاء القومُ فسلَّموها إلیک ـ یعنی الخلافة ـ فاقْبَلْ منهم، و إن لم یَأتوک فلا تَأتِهم حتّی یَأتوک.“»³و⁴

[حقد عایشه بر ماریۀ قبطیّه و حضرت صدیقۀ طاهره سلام الله علیها]

 و در [الفردوس الأعلی] صفحه 82 تا 84 در پاورقی، مرحوم قاضی گوید:

 «ماریّة بنتُ شمعون القبطیّة مِن فواضلِ نساء عصرها، عَدَّها جمعٌ من علماء الرِّجال من الصحابیّات. و هی مَولاةُ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم و سَرِیَّتُه⁵ و هی أُمُّ ولدِه إبراهیمَ بن النَّبیِّ. و کانت أُمُّ ماریَّة رومیَّةً، و کانت ماریّةُ بَیضاءَ جَعْدَةً⁶ جَمیلةً؛ فأهداها المُقوقِسُ صاحبُ الإسکندریة إلی رسول الله سنة 7 ه‍ ، و معها أُختُها سیرین و ألفُ مثقالٍ ذهبًا و عشرین ثوبًا لَیِّنًا و بَغلَتُه دُلدُل، و حمارُه عفیر، و

معهم خَصِیٌّ یقال له: مابور، و هو شیخٌ کبیر. و بعَث کُلَّ ذلک مع حَاطِب بن أبی‌بَلتَعَة. و عَرَض حاطبٌ علی ماریّةَ الإسلامَ و رغَّبها فیه، فأسلَمَت و أسلَمَت أُختُها و أقام الخَصِیُّ علی دینه حتّی أسلَمَ بالمدینة فی عهد رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، فأُعجِب رسولُ الله بماریّة و أنزَلها بالعالِیة؛ و کان رسول الله یختلف إلیها هناک و ضَرَب علیها الحجابَ.

 و فی ذی‌الحجّة مِن سنة ثمان للهجرة وَلَدَت ماریّةُ إبراهیمَ فدفَعه رسولُ الله إلی أُمِّ بُردَةِ بنتِ المُنذِر بن زید بن النجّار فکانت تُرضِعه.

 و قالت عائشة: ”ما غِرتُ¹ علی امرَأةٍ إلّا دون ما غِرتُ علی ماریَّةَ؛ و ذلک أنّها [کانت] جمیلةٌ من النساء جَعدَةٌ و أُعجِب بها رسولُ الله و کان أنزَلها أوَّلَ ما قُدِمَ بها فی بیتٍ لحارثةِ بن النّعمان فکانت جارَتَنا. فکان رسولُ الله عامّةَ النَّهار و اللَّیل عندها حتّیٰ فَرَغْنا² لها فَجَزَعَت³ فَحُوِّلَت إلی العالِیَة فکان یختَلِف إلیها هناک؛ فکان ذلک أشدَّ علینا ثُمَّ رزَق اللهُ منها الولدَ و حرمناه منه.“

 قلتُ: إنِّی أتعجَّب من غَیرةِ عائشة علی ماریّة کما أنّ من العجب حِقْدُها علی الصِّدِّیقة الطاهرة فاطمةَ بنت رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم و کان من جَرّاءِ⁴ ذلک أنَّه تُوُفِّیَت فاطمةُ علیها‌السّلام؛ فجاء نساءُ رسولِ الله کلُّهنَّ إلی بنی‌هاشم فی العَزاء إلّا عائشةَ فإنَّها لم تَأتِ و أظهَرَت مَرَضًا و نُقِل إلی علیٍّ علیه السّلام عنها ما یَدُلّ

علی السُّرور. راجِع أعلامَ النساء، لعمر رضا کحالة، مجلّد 2، صفحة 852، طبع دمشق.» ـ انتهی.¹

جملۀ معروفه عائشه: «لا یمکن أن تتمَّ هذه البیعة‌ُ و لو انْطَبَقتِ السّماءُ عَلَی الأرض»

 [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 154:

 «و حَرَّضَتْهما عائشةُ علی الوقوف من علیٍّ موقفَ الخصومة و الحَرب؛ لأنّها کانت غاضبةً مِن بیعة النّاس لعلیٍّ أشدَّ الغضب حتّی لقد قالت حینما بلَغها أمرُ هذه البیعة کلمتَها المشهورة، و هی: ”لا یُمکِن أنْ تَتِمَّ هذه البیعةُ و لو انطبقت السماءُ علی الأرض!“ و ذلک لمّا کانت تُکِنّ فی قلبها مِن بُغضٍ و مَوجِدَةٍ لعلیٍّ بسبب رأیه المعروفِ فی حدیث الإفک، و لأنّه زوجُ بنتِ ضَرَّتِها السّیّدةِ الجلیلة خدیجة و کانت تَغار منها حتّی بعد موتها، و لأنّه تزوّج بأسماء الخثعمیّة بعد وفاة أبی‌بکر و هی أُمُّ أخیها محمّدِ بن أبی‌بکر.»²

[حکم نمودن فقهاء به فسق خروج‌کنندۀ بر امام حق]

 صفحة 154، پاورقی 1: «یقول الفقهاءُ: ”إنّ الباغیَّ علی الإمام الحقِّ و الخارجَ علیه بشبهةٍ أو بغیر شبهة فهو فاسقٌ.“ و لا ندری ماذا یقولون فیمَن خرَج علی علیٍّ مِن کبار الصَّحابة؟ هل یدخلون تحت هذا الحکم، أم أنّ الصّحابة تُخرجهم منه؟!»³

امیرالمؤمنین علیه السّلام: «والله إنّ راکبة الجمل الأحمر ما تقطع عقبة و لا تحلّ عقدة إلاّ فی معصیة الله و سخطه»

 صفحة 154، پاورقی 2: «کان هذا الجَمَل هدیّةٌ مِن یعلی بن أُمیّة، اشتراه لها بثمانین دینارًا لتَرکَب علیه؛ و هی تسوق جَحافِلَ الجیوش لحرب علیٍّ زاعمةً أنّها تطالب بثأر عثمان.¹ و یَعْلی هذا کان عاملًا لعثمان علی الیَمَن، ثمّ عزَله علیٌّ فأسَرها فی نفسه؛ و قد شهِد تدبیرَ المؤامرة فی بیت عائشة، و أعان المحاربین بأربع‌مائة ألف، و حمل سبعین رجلًا من قریش.»²

 صفحة 154: «و فی ذلک یقول علیٌّ فی خطبة له:

 ”أیّها النّاس! إنّ عائشةَ سارتْ إلی البصرة و معها طلحةُ و الزُّبَیر، و کلٌّ منهما یرَی الأمرَ له دون صاحبه؛ أمّا طلحة فابنُ عمّها، و أمّا الزّبیر فخَتَنُها. والله إنّ راکبةَ الجَمَلِ الأحمر ما تَقطَع عقبةً و لا تَحُلّ عقدةً إلّا فی معصیة الله و سَخَطِه!“³

 و قال فی خطبةٍ رواها ابنُ عبدالبرّ فی الاستیعاب، جاء فیها:

 ”بایَعونی و لم أستکره أحدًا، و بایَعَنی طلحةُ و الزُّبیر و لم یَصبرا شهرًا کاملًا حتّی خرَجا إلی العراق ناکثَین؛ و إنّی مُنِیتُ بأربعةٍ: أدهَی النّاس و أسخاهم طلحةُ، و

أشجَعُ النّاس الزّبیرُ، و أطوَعُ النّاس فی النّاس عائشةُ، و أسرَعُ النّاس إلی فتنةٍ یعلی بن أُمیّة.“»¹

 صفحة 155، پاورقی: «ب. لک اللهُ یا علیّ! تألَّبَتْ کلُّ القُوَیٰ علیکَ، و کم نِلتَ من البعیدِ و القریب و کم حَمَلَت ممّا تأبَی الجبالُ أن تَحمله؛ و قد صدق أحمدُ شوقی شاعرُ الإسلام فی وصف موقف عائشة و صاحبَیها من علیٍّ، حیث قال رحمه ‌الله:

[محاجّه اُمّ أفعی عبدیّه با عایشه پس از جنگ جمل]

 صفحة 156، پاورقی: «و قال ابن‌قتیبة فی عیون الأخبار:

 ”دخلت أُمُّ أفعی العبدیّة علی عائشة فقالت: یا أمَّ المؤمنین، ما تقولین فی امرأةٍ قتَلَت ابنًا صغیرًا لها؟ قالت: وجَبَت لها النَّارُ!

 قالت: فما تقولین فی امرأةٍ قتَلَت من أولادِها الأکابر عشرین ألفًا؟! (أی عدَدَ مَن قُتِلوا فی وقعةِ الجَمَل) قالت عائشةُ: خُذوا بیَدِ اللَّعینة عَدُوَّةِ الله!“

 و روی البلاذریّ فی أنساب الأشراف قال:

 ”عرَضَت لعائشة حاجةٌ، فبعَثَت إلی ابن أبی‌عتیق، أن أرسِلْ إلیّ بَغلَتَک لأرکِبَها فی حاجةٍ؛ فقال لرسولها [و کان مزّاحًا]: قل لأُمّ المؤمنین: ما رحَضنا عارَ یوم الجَمَل! أ فتریدین أن تأتینا بیوم البَغلَة؟!“»³و⁴

[بدعت‌های عمر بعد از رسول خدا]

 [ترجمۀ قانون اساسی در اسلام] صفحه 72، پاورقی:

 «عمر با اقرار به اینکه متعۀ زن‌ها ـ عقد انقطاعی ـ و هم‌چنین حجّ تمتع در زمان پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم جایز بود، این‌ دو را حرام کرده گفت: ”أُحَرِّمُهما و أُعاقِبُ علیهما!“ به‌جای جملۀ ”حَیَّ علی خَیرِ العَمَلِ“ در اذان دستور داد بگویند: الصّلاةُ خیرٌ مِن النَّوم. در تعداد تکبیرات نماز جنازه تصرّف کرد. در مسئلۀ سه طلاق در یک مجلس، مسئلۀ عول در ارث، تزویج زن کسی که گم شده است، و طبق احادیث صحاح اهل تسنّن خلاف رویّۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و یا صریح فرموده او و یا حکم قرآن فتوا داد و عمل کرد.»

 صفحه 73: «ما استاد مودودی را دعوت می‌کنیم برای روشن شدن مسائل مزبور و غیر آن، به مسند احمد حنبل، جلد 1؛ و هم‌چنین صحیح مسلم در همان جلد، و فخر رازی در ذیل آیۀ ﴿فَمَا ٱسۡتَمۡتَعۡتُم بِهِۦ مِنۡهُنَّ فَ‍َٔاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ﴾¹ (سورۀ نساء)؛ و خصوصاً دربارۀ تغییر اذان، به کتاب مُوَطّأ مالِک؛ و دربارۀ آزار دادن حضرت زهرا علیها السّلام، به کتاب الإمامة و السّیاسة ابن قُتَیبَة که در عین اختصار ارزشی تاریخی دارد، مراجعه نمایند.»

 صفحه 76: «veto: وِتو، در اصل لغت به معنای: من مخالفم، می‌باشد.»

 صفحه 78: «تنها دو مورد پیدا کردیم که خلیفه بر خلاف عقیدۀ تمام اهل حلّ و عقد و یا اکثریّت آنها تصمیمی گرفته است:

 1. تصمیم أبوبکر دربارۀ فرستادن لشکر اُسامة بن زید.

 2. عقیده‌اش دربارۀ جنگ با مرتدّین بود.

 ... عُمر که بیش از همه در مسئلۀ جنگ با مرتدّین مخالف ابوبکر بود بعداً

گفت: ”به خدا جز این نبود که دیدم خداوند برای ابوبکر مسئلۀ جنگ را کاملاً روشن نموده؛ من هم فهمیدم همان حقّ است.“»¹

راجع به نکاح عُمَر با اُمّ کلثوم

 و در مستدرک [صحیحین]، جلد 3، صفحۀ 153 آورده است با سند خود: ”از وهیب بن خالد، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن علیّ بن الحسین [علیهم السّلام]:

 أنّ عمر بن الخطّاب ـ رضی الله عنه ـ خطَب إلی علیٍّ رضی الله عنه أُمَّ کُلثوم، فقال: ”أنکِحْنِیها!“ فقال علیٌّ: ”إنّی أُرصِدُها لابن أخی عبدِالله بن جعفر!“

 فقال عمر: ”أنکِحْنِیها! فوالله ما من النّاس أحدٌ یَرصُدُ² أمرَها [خ‌ل: من] ما أرصُدُه.“ فأنکَحَه علیٌّ، فأتیٰ عُمَرُ المهاجرین فقال: ”ألا تُهَنِّؤُونِی؟!“ فقالوا: ”بمَن یا أمیرالمؤمنین؟!“ فقال: ”بأُمّ کُلثوم بنتِ علیٍّ و ابنةِ فاطمةَ بنتِ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم؛ إنّی سَمِعتُ رسولَ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم یقول:

 کُلُّ نَسَبٍ و سَبَبٍ ینقطع یوم القیامة إلّا ما کان مِن سَبَبی و نَسَبی.

 فأحبَبتُ أن یکون بینی و بین رسولِ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم نَسَبٌ‌ و سَبَبٌ.“

 و هذا حدیث صحیح الإسناد، و لم یُخرجاه.»³

[مدارک داستان قرطاس و قلم]

 شیعه در اسلام، علاّمه طباطبائی [صفحه 7، تعلیقه]:

 «پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم هنگام وفاتش فرمود: ”دوات و قلم حاضر کنید تا نامه‌ای برای شما بنویسم که سبب هدایت شما شده گمراه نشوید.“ عمر از این کار مانع شده گفت: ”مرضش طغیان کرده هذیان می‌گوید!“ (تاریخ طبری، جلد 2، صفحه 436؛ صحیح بخاری، جلد 3؛ صحیح مسلم، جلد 5؛ البدایة و النهایة، جلد 5، صفحه 227؛ [شرح نهج البلاغه] ابن‌أبی‌الحدید، جلد 1، صفحه 133)

 این قضیه در مرض موت خلیفۀ اوّل تکرار یافت و خلیفۀ اوّل به خلافت عمر وصیّت کرد و حتّی در اثناءِ وصیّت بی‌هوش شد ولی عمر چیزی نگفت و خلیفۀ اوّل را به هذیان نسبت نداد درحالی‌که هنگام نوشتن وصیّت بی‌هوش شده بود، ولی پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم معصوم و مشاعرش به‌جا بود. (روضة الصفا، جلد 2، صفحه 260)»

 در پاورقی 1، شیعه در اسلام علاّمه طباطبائی صفحه 5 می‌فرماید:

 «اوّلین اسمی که در زمان رسول خدا پیدا شد شیعه بود که سلمان و ابوذر و مقداد و عمّار، به این اسم مشهور شدند. (حاضر العالم الاسلامی، جلد 1، صفحه 188)»

 و نیز راجع به وصیّت به خلافت امیرالمؤمنین در روزی که در اوان بعثت رسول خدا خویشان نزدیک خود را جمع فرمود و صریحاً به ایشان فرمود که: هریک از شما در اجابت دعوت من سبقت گیرد وزیر و جانشین و وصیّ من است، و علیّ علیه السّلام پیش از همه مبادرت نمود و اسلام را پذیرفت و پیغمبر ایمان او را پذیرفته و وعده‌های خود را دربارۀ او تقبّل نمود. در پاورقی می‌فرماید:

 «در ذیل این حدیث علی علیه السّلام می‌فرماید:

 من که از همه کوچک‌تر بودم عرض کردم من وزیر تو می‌شوم. پیغمبر دستش را به گردن من گذاشته فرمود: این شخص برادر و وصی و جانشین من می‌باشد، باید از او اطاعت نمایید! مردم می‌خندیدند و به أبی‌طالب می‌گفتند: تو را امر کرد که از پسرت اطاعت کنی! (تاریخ طبری، جلد 2، صفحه 63؛ تاریخ أبی‌الفداء، جلد 1، صفحه 116؛ البدایة و النهایة، جلد 3،

صفحه 39؛ غایة المرام، صفحه 320)»

[تعیین خلیفه بدون اطّلاع اهل بیت علیهم السّلام]

 در پاورقی صفحه 8 شیعه در اسلام، علاّمه طباطبائی می‌فرماید:

 «راجع به آنکه خلفای اوّل بدون اطّلاع اهل بیت، خلیفه معیّن نمودند و علی و یارانش را در مقابل کاری انجام یافته قرار دادند، به شرح [نهج البلاغه] ابن‌أبی‌الحدید، جلد 1، صفحه 58 و 123 ـ 135؛ و [تاریخ] یعقوبی، جلد 2، صفحه 103؛ و تاریخ طبری، جلد 2، صفحه 445 ـ 460 مراجعه شود.

 و چون به آنها اعتراض کردند پاسخ شنیدند که صلاح مسلمانان در همین بود! و راجع به این موضوع به تاریخ یعقوبی جلد 2، صفحه 102 ـ 106؛ تاریخ أبی‌الفداء، جلد 1، صفحه 156 و 166؛ و مروج الذّهب، جلد 2، صفحه 307 و 352؛ و [شرح نهج البلاغه] ابن‌أبی‌الحدید، جلد 1، صفحه 17 و 134 مراجعه شود.»

 در اینکه متخلّفین از بیعت با ابوبکر را مخالف با اجتماع مسلمین شمردند و گروه اقلّی که خود را از حکم حق خارج نموده و به عنوان تخلّف از جماعت مسلمانان نام می‌بردند و گاهی با تعبیرات زشت دیگر یاد می‌کردند. در پاورقی 3، صفحه 8، علاّمه طباطبائی در کتاب شیعه در اسلام می‌فرماید:

 «عمرو بن حریث به سعید بن زید گفت: ”آیا کسی با بیعت ابی‌بکر مخالفت کرد؟“ پاسخ داد: ”هیچ ‌کس مخالف نبود جز کسانی که مرتد شده بودند یا نزدیک بود مرتد شوند.“ (تاریخ طبری، جلد 2، صفحه 447)»

 اقول: از این مطلب می‌توان برای مظلومیّت مالک بن نُوَیره، به جرم تشیّع، او را مرتد قلمداد نموده سر بریدند، استفاده نمود.

[قدغن شدن کتابت احادیث پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم]

 شیعه در اسلام طباطبائی، صفحه 9:

 «و تنها کسی که به تصدیق پیغمبر اکرم [صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم] در أعمال

و اقوال خود مصیب و در روش او با کتاب خدا و سنّت پیغمبر مطابقت کامل داشت همان علی علیه السّلام بود.» در پاورقی گوید: «البدایة و النهایة، جلد 7، صفحه 360.»

 شیعه در اسلام طباطبائی، صفحه 10:

 «حتّی شیعه دوش به دوش اکثریت به جهاد می‌رفتند و در امور عامّه دخالت می‌کردند، و شخص علی در موارد ضروری اکثریت را به نفع اسلام راهنمایی می‌نمود.» پاورقی: «تاریخ یعقوبی، صفحه 111 و 126 و 129.»

 شیعه در اسلام طباطبائی، صفحه 11، چون قضایای مالک بن نُوَیره را بیان می‌کند سپس می‌فرماید:

 «و به دنبال این جنایت‌های شرم‌آور، خلیفه به عنوان اینکه حکومت وی به چنین سرداری نیازمند است مقرّرات شریعت را در حقّ خالد اجرا نکرد. (‌تاریخ یعقوبی، جلد 1، صفحه 110؛ تاریخ أبی‌الفداء، جلد 1، صفحه 158)»

 شیعه در اسلام طباطبائی، صفحه 11: «و هم‌چنین خمس را از اهل بیت و خویشان پیغمبر اکرم بریدند.» پاورقی: «درّالمنثور، جلد 3، صفحه 186؛ تاریخ یعقوبی، جلد 2، صفحه 48.»

 شیعه در اسلام طباطبائی، صفحه 11:

 «و نوشتن احادیث پیغمبر اکرم به کلّی قدغن شد و اگر در جایی حدیثِ مکتوب کشف یا از کسی گرفته می‌شد آن را ضبط کرده و می‌سوزانیدند.»

 پاورقی: «ابوبکر در خلافتش پانصد حدیث جمع کرد. عایشه می‌گوید: ”یک شب تا صبح پدرم را در اضطراب دیدم صبح به من گفت: احادیث را بیاور! پس همۀ آنها را آتش زد!“ (کنز العمّال، جلد 5، صفحه 237)»

 در متن می‌گوید: «و این قدغن در تمام زمان خلفای راشدین تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز خلیفۀ اموی (99 ـ 102) استمرار داشت.»

 پاورقی: «تاریخ أبی‌الفداء، جلد 1، صفحه 151 و غیر آن.»

 در پاورقی صفحه 112 از شیعه در اسلام علاّمه طباطبائی می‌فرماید:

 «دربارۀ مطالب مربوط به امامت و جانشینی پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم و حکومت اسلامی، به مدارک زیر مراجعه شود: تاریخ یعقوبی، جلد 2، صفحه 26 ـ 61؛ سیرۀ ابن‌هشام، جلد 2، صفحه 223 ـ 271؛ تاریخ أبی‌الفداء، جلد 1، صفحه 126؛ غایة المرام، صفحه 664 از مسند احمد و غیر آن.»

 در شیعه در اسلام علاّمه طباطبائی در پاورقی‌های صفحه 113 و 114 و 115 و 116 و 117 راجع به خلافت امیرالمؤمنین علیه السّلام که به آیاتی از قرآن استدلال شده است، بیان فرموده و مدارک آن را نیز ذکر می‌کند؛ مانند: حدیث غدیر که مستند به آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ ٱللَهُ﴾¹ مربوط است و آیه ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ﴾² و ﴿ٱلۡيَوۡمَ يَئِسَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ﴾؛³ و هم‌چنین احادیثی با مدرک آن ذکر می‌کند، مانند حدیث غدیر و حدیث عشیره و حدیث منزلت و غیر آن.

[راجع به وصایای رسول خدا در وصایت علی علیه السّلام]

 در شیعه در اسلام علاّمه طباطبائی ـ مدظلّه ـ در پاورقی صفحه 117 می‌فرماید:

 «رسول خدا فرمود:

 اگر علی را خلیفه و جانشین من قرار دهید ـ و گمان نمی‌کنم چنین کاری را انجام بدهید ـ او را راهنمایی با بصیرت خواهید یافت که شما را به راه راست وادار می‌کند! (حلیة الاولیاء، تألیف أبونعیم، جلد 1، صفحه 64؛ کفایة الطالب، طبع نجف، صفحه 67)

 ابن‌مردویه می‌گوید: پیغمبر [صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم] فرمود: ”هر کس دوست دارد حیات و مرگش مانند من باشد و ساکن بهشت گردد، بعد از من دوستدار علی باشد و به اهل بیت من اقتدا کند! زیرا آنها عترت من و از گِل من

آفریده شده‌اند و علم و فهم من نصیب آنان گشته! پس بَدا به حال کسانی که فضل آنها را تکذیب نمایند، شفاعتم هرگز شامل حالشان نخواهد شد!“ (منتخب کنزالعمّال که در حاشیه مسند احمد به چاپ رسیده، جلد 5، صفحه 94)

[منع کردن عمر از آوردن دوات و قلم]

 در پاورقی صفحه 117 شیعه در اسلام علاّمه طباطبائی ـ مدظلّه ـ راجع به منع کردن عمر از آوردن دوات و کاغذ برای پیغمبر در مرض موت می‌فرماید:

 «این مطلب از البدایة و النهایة، جلد 5، صفحه 227؛ شرح [نهج البلاغه] ابن‌أبی‌الحدید، جلد 1، صفحه 133؛ الکامل فی التاریخ، جلد 2، صفحه 217؛ تاریخ طبری، جلد 2، صفحه 436 نقل شده است»

 و در صفحه 118 از پاورقی گوید که: «عمر از وصیّت ابوبکر منع نکرد با آنکه ابوبکر در حال وصیّت بی‌هوش شد! (الکامل، ابن‌اثیر، جلد 2، صفحه 292؛ شرح [نهج البلاغه] ابن‌أبی‌الحدید، جلد 1، صفحه 54) و گذشته از اینها خلیفۀ دوّم در حدیث ابن‌عبّاس می‌گوید: ”من فهمیدم که پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم می‌خواهد خلافت علی را تسجیل کند؛ ولی برای رعایت مصلحت به هم زدم!“ (شرح [نهج البلاغه] ابن‌أبی‌الحدید، جلد 1، صفحه 134) می‌گوید: ”خلافت از آن علی بود، ولی اگر به خلافت می‌نشست مردم را به راه حق وادار می‌کرد و قریش زیر بار آن نمی‌رفتند، از این روی وی را از خلافت کنار زدیم!“ (تاریخ یعقوبی، جلد 2، صفحه 137)»

 شیعه در اسلام علاّمه طباطبائی در صفحه 119: «ابوبکر با کسانی که از دادن زکات امتناع ورزیدند دستور جنگ داد و گفت: ”اگر عقالی را که به پیغمبر خدا می‌دادند به من ندهند با ایشان می‌جنگم!“» (پاورقی: «البدایة و النهایة، جلد 6، صفحه 311)»¹

راجع به قول عمر: «إنّ الرّجل لیهجر»

 در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 12 گوید:

 «بخاری در صحیح، جلد 3، صفحه 60 باب مرض النّبی و وفاته، از ابن‌عبّاس روایت می‌کند که گفت: یَومُ الخمیس و ما یَومُ الخمیس، اشتدّ برسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم وَجَعُه فقال: ”ائْتُونی أکتُبْ لکم کتابًا لن تَضِلّوا بعده أبدًا!“ فتنازعوا و لا یَنبَغی عند نبیٍّ تنازُعٌ، فقالوا: ما شأنُه أهْجَرَ، استفهِمُوه! فذَهَبوا یردُّون علیه. فقال: ”دَعونی، فالّذی أنا فیه خیرٌ ممّا تَدعونی إلیه.“

 ابن‌سعد در طبقات ضمن این داستان چند حدیث از ابن‌عبّاس و جابر نقل کرده و از جمله در جلد 2، صفحه 36 گوید: پیغمبر فرمود: ”ائتونی بدواةٍ و صحیفةٍ أکتُبْ لکم کتابًا لن تَضلُّوا بعده أبدًا!“ قال: فقال بعضُ مَن کان عنده: أنّ نبیَّ الله لیَهجُر. قال: فقیل له: ألا نأتیک بما طلبتَ؟! قال: ”أ وَ بعدَما ذا؟!“ قال: فلم یَدعُ به.»¹

 و در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 2، صفحه 40 گوید:

 ابن‌أبی‌الحدید در شرح نهج البلاغه، چاپ مصر، سال 1329، جلد 3، صفحه 114 گفتگویی را میان ابن‌عبّاس و عمر در موضوع خلافت نقل کرده و از جمله عمر می‌گوید: ”عقیدۀ علی آن است که پیغمبر در دم مرگ، خلافت او را اراده کرده!“ سپس ابن‌أبی‌الحدید گوید: ”و قد رُوِی معنی هذا الخبر بغیر هذا اللفظ، و هو قوله: أنّ رسول ‌الله صلّی الله علیه و آله و سلّم أراد أن یذکّره (یعنی علیّ) للأمر فی مرضه، فصددتُه عنه خوفًا من الفتنة و انتشار أمرِ الإسلام، فعلِم رسولُ ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم ما فی نفسی و أمسَکَ و أبَی اللهُ إلّا امضاءَ ما حتم.“»²

 و در کتاب شیعه در اسلام، جلد 2، صفحه 36 گوید:

 «هَجْر به معنی هذیان، و هذیان به معنی پریشان‌گویی است، خواه از کمی خرد برخیزد خواه نتیجۀ بیماری باشد؛ چنان‌که فیروزآبادی در قاموس لغت ”هذی“ را معنی کرده گوید: ”تکلّم بغیر معقول لمرضٍ أو غیره.“

 زمخشری در اساس البلاغة و فیروز آبادی در قاموس و فیومی در مصباح المنیر و ابن‌اثیر در نهایة، هجر را به معنی هذیان و فحش و سخن زشت و در هم گویی (اختلاط) دانسته، و ابن‌اثیر به داستان مرض پیغمبر صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم اشاره کرده و آن کلمۀ زشت را از عمر نقل نموده گوید: ”چون گویندۀ آن عمر بود آن جمله از راه پرسش و استفهام است نه به نحو اخبار.“ ولی جای پرسش است که آیا کدام یک از صحابه چنین گمانی داشتند تا جای این پرسش خنک باشد؟ خشم پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و بیرون کردن آنان دلیل است که آن جمله از راه پرسش نبوده؛ و از این گذشته عبارت ابن‌سعد بدون همزه و به لفظ لیهجر بوده است، چنان‌که [در بخش 1، صفحه 12] ذکر شد.»¹

 در رواشح السماویّه میرداماد، ذیل صفحه 136 به بعد راجع به «إنّ الرجل لیهجر» و معنای هجر و تصحیفات معنوی که بعضی از علمای عامّه در معنی هجر نموده‌اند مطالبی در تحت عنوان: و مِنَ التَّصحیفات الفاضحة المعنویَّة بالعلماء² العامّة فی حدیث مرض النبیّ صلّی الله ‌علیه ‌و ‌آله: ”ائتُونی بدواة و قرطاس أکتُبْ لکم کتابًا لن تَضلُّوا بعدی ـ الخ“ وارد است.³

 در غایة المرام الباب الثالث و السبعون از عامّه در این معنی 17 حدیث در صفحه 595 آورده است، و در باب الرابع و السبعون از طریق خاصّه 2 حدیث در صفحه 599 آورده است.¹

 در تاریخ طبری، جلد 2، صفحه 436 راجع به تأسّف ابن‌عبّاس از یوم الخمیس که حضرت رسول ‌الله لوح و دوات طلبیدند و ردّ آن حضرت نمودن به لفظ یهجر مطالبی است.

 در کتاب سلیم بن قیس، صفحه 209 راجع به بکاء ابن‌عبّاس و بیانه قول النبیّ: ”ائتونی بکتفٍ أکتُبْ لکم کتابًا لاتَضِلُّوا بعدی“ مطالبی است.²

 در کتاب سلیم، صفحه 82 راجع به آنکه ابوبکر هفتمین نفر از هفت نفری است که با امیرالمؤمنین به عنوان إمارت سلام کرده و تحیّت گفته است، و نیز در صفحه 164 راجع به این موضوع نیز مطالبی است.³

 در شرح نهج البلاغه [ابن‌أبی‌الحدید] طبع بیروت، جلد 1، صفحه 163 گوید:

 «لمّا احتضر أبوبکر قال للکاتب اکتُبْ: ”هذا ما عَهِدَ عبدُالله بن عثمان آخرَ عهدِه بالدّنیا و أوّلَ عهده بالآخرة، فی السَّاعة الّتی یَبِرّ فیها الفاجرُ و یُسلِم فیها الکافرُ.“ ثمّ أُغمِیَ علیه، فکتَب الکاتبُ: ”عُمَر بن الخطّاب.“ ثمّ أفاق أبوبکر، فقال: ”اقرَأْ ما کتبتَ.“ فقرَأه و ذکر اسمَ عُمَرَ، فقال: ”أنَّی لک هذا؟“ قال: ”ما کنتَ لِتَعدُوَه؟!“ فقال: ”أصَبتَ.“»

 چون ابوبکر در حال مرگ وصیّت‌نامه می‌نوشت بی‌هوش شد و کاتب در حال بی‌هوشی او نوشت که عمر خلیفه باشد. ابوبکر چون بیدار شد کاتب را

تحسین نمود و عمر نیز به ابوبکر ایرادی نگرفت و وصیّت او را عمل بر هجر و هذیان نکرد، با آنکه ابوبکر مردی عادی بود و شدّت مرض او را به بی‌هوشی کشانید؛ ولی رسول خدا که سفیر الهی بودند و در عین حال مرض هم آن‌قدر سخت نبود، گفتار آن حضرت را حمل بر هذیان و هجر نمود!

 و در صفحه 165 گوید: «أحضَرَ أبوبکر عثمانَ و هو یجود بنفسه فأمرَه أن یَکتُب عهدًا و قال اکتُبْ: ”بسم ‌الله ‌الرّحمن ‌الرّحیم هذا ما عَهِدَ عبدُالله بن عثمان إلی المسلمین؛ أمّا بعد!“ ثمّ أُغمِیَ علیه، و کتَب عثمانُ: ”قد‌ استخلفتُ علیکم عُمَرَ بن الخطّاب.“ و أفاق أبوبکر، فقال: ”اقرَأْ!“ فقرَأه، فکبّر أبوبکر و سُرَّ و قال: ”أراک خِفتَ أن یختلف النّاسُ إن مِتُّ فی غَشیَتی.“ قال: ”نعم.“ قال: ”جزاک اللهُ [خیرًا] عن الإسلام و أهله.“»

 در صفحۀ اوّل همین کتاب [جنگ 9] نام بعضی از مدارک تاریخی قول عمر «إنَّ الرّجل لیَهجُر» برده شده، بدان‌جا مراجعه شود، و نیز به‌ ذیل صفحه 4 و اوائل صفحه 5 مراجعه شود.¹

 در طبقات ابن‌سعد، جلد 2، صفحه 242 تا صفحه 245 راجع به قول عمر: ”إنّ الرّجل لیَهجُر“ چندین روایت بیان می‌کند.

 در شرح نهج البلاغه ابن‌أبی‌الحدید، جلد 2، صفحه 55 روایت هجر را بیان کرده است.

 در پاورقی صفحه 117 و 118 شیعه در اسلام علاّمه طباطبائی مطالبی راجع به قول عمر و بیان سندهای این حدیث وارد است، به‌ آنجا مراجعه شود².³و⁴

[کلام اعجاب آمیز عمر: لولا علیٌّ لهلَک عُمَرُ]

 در شیعه در اسلام سبط، جلد 2، صفحه 18، پاورقی گوید:

 «بخاری در صحیح، باب لا یُرجَم المجنونُ و المجنونةُ، جلد 4، صفحه 12 گوید: و قال علیٌّ لعُمَر: ”أما علمتَ أنّ القلم رُفع عن المجنون حتّی یُفیق و عن الصَبِیّ حتّی یُدرِک و عن النّائم حتّی یَستَیقِظ.“

 ابن عبدالبرّ در استعیاب، جلد 2، صفحه 474 ذیل داستان رجم مجنونة و منع علی علیه السّلام از آن گوید: ”فکان عمر یقول: لولا علیٌّ لهلَک عُمَرُ.“

 ابن‌تیمیة در مجموعة الرسائل الکبری، چاپ مصر سال 1323، ضمن بیان رجوع عمر به دیگران صفحه 66 گوید: ”و کانت المرأةُ تردُّ علیه ما یقوله و تَذکُر الحجّةَ من القرآن فیرجع إلیها کما جری فی مُهور النّساء، و مثلُ هذا کثیرٌ.“

 أبوالفداء در تاریخ جلد 2، صفحه 39 نقل کند که مأمون عبّاسی جملۀ: ”و مُتعتان کانتا مُحلَّلَتَین“ را به عمر نسبت می‌داد، و نیز جاحظ در بیان و تبیین، جلد 2، صفحه 23 این جمله را به عمر نسبت داده.»¹و²

مطاعن عثمان: ضرب عمّار و إدخال أبی‌الحکم المدینةَ و تولیة عبدالله بن سعد أبی‌سرح مصرًا

 در شیعه در اسلام سبط، جلد 2، صفحه 19 در پاورقی گوید:

 «ابن‌قتیبه در الإمامة و السیاسة، جلد 1، صفحه 55 گوید: ده تن از اصحاب پیغمبر صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم نامه‌ای در زمینۀ مخالفت‌های عثمان نوشته که به او دهند، و چون روانه شدند کم‌کم جدا شده و عمّار تنها به منزل او رفت؛ پس گفتگویی را میان او و عثمان نوشته، تا آنکه گوید: ”عثمان گفت: بزنید او را! کسانی از بنی‌‌امیّه او را زدند و عثمان نیز او را زده تا آنکه مبتلا به فتق گردیده، بی‌هوش شد؛ آنان وی را کشیده از در بیرون انداختند.“

 ابن‌سعد در طبقات، جلد 4، صفحه 168 ضمن اخبار و فضائل ابوذر حدیثی از مالک بن دینار روایت کرده که پیغمبر صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم فرمود: ”أیّکم یلقانی علی الحال الّتی أُفارقه علیها؟“ فقال أبوذر: أنا! فقال له النبیُّ صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”صَدَقْتَ!“ ثم قال: ”ما أظَلَّتِ الخَضراءُ و لا أقَلَّتِ الغَبْراءُ علی ذی لَهجةٍ أصدَقَ مِن أبی‌ذرّ. مَن سَرَّه أن ینظُر إلی زُهد عیسی بن مریم، فلْیَنظُر إلی أبی‌ذرٍّ.“

 ابن‌اثیر در اسدا ‌الغابة، جلد 1، صفحه 301 احادیثی در فضائل ابوذر نقل کرده سپس گوید: ”ثمّ هاجر إلی الشام بعد وفاة أبی‌‌بکر، فلم یزل بها حتّی وُلِّیَ عثمانُ فاستقدمه لشکویٰ معاویة منه، فأسکَنَه الرَّبِذَة حتّی مات بها.“

 ابن‌قتیبه در معارف، صفحه 110، و أبو‌الفداء در تاریخ، جلد 1، صفحه 166 نفی ابوذر را به امر عثمان نوشته‌اند.¹

 ابن‌قتیبه در معارف، صفحه 131 در احوال عبدالله بن سعد بن أبی‌سَرح گوید: ”و هو الّذی کان یَکتُب لرسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم، فیُملی علیه النبیُّ صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم: ﴿عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ فیَکتُب: غفورٌ رحیم! و فیه نَزلتْ: ﴿وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثۡلَ مَآ أَنزَلَ ٱللَهُ﴾

 . (تا آنکه گوید:) و استعمَلَه عثمانُ علی مِصرَ، و هو الّذی افتتح افریقیَة، و ابوسعد من المنافقین.“

 مسعودی در مروج الذهب، جلد 1، صفحه 435 ضمن احوالات عثمان گوید: ”وکان عمّالُه جماعةً منهم الولید بن عُقبَة بن أبی‌معیط علی الکوفة و هو ممّن أخبَرَ النبیُّ صلّی الله علیه و آله و سلّم أنَّه من أهل النّار، و عبدالله بن أبی‌سرح علی مِصرَ.“

 ابن‌قتیبه در معارف، صفحه 154 ضمن احوال مروان بن حکم گوید: ”أبوالحکم بن أبی‌العاص کان طَریدَ رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم و أسلم یومَ فتح مکّة و مات فی خلافةِ عثمان. و کان سببُ طَردِ رسول ‌الله صلّی الله علیه و آله و سلّم إیّاه أنّه کان یُفشی سرَّه فلَعَنه و سَیّره إلی بطن وجٍّ، فلم یزل طریدًا حیاةَ النبیّ و خلافةِ أبی‌بکر و عمر، ثمّ أدخله عثمانُ و أعطاه مائة ألف درهمٍ.“

 سبط ابن‌جوزی در تذکرة، صفحه 120 آوردن عثمان، حکم بن أبی‌العاص را به مدینه، نوشته گوید: ”وأعطَی إبنَه مروان خُمسَ غنائم افریقیة، خمس‌مائة ألف درهم.“

 أبوالفداء در تاریخ، جلد 1، صفحه 167 ضمن احوالات عثمان گوید: ”و أقطع مروان بن الحکم فدکَ و هی صدقةُ رسول ‌الله صلّی الله علیه و آله و سلّم الّتی طلبَتها فاطمةُ میراثًا.“»¹

 در شرح نهج (20 جلدی) در جلد 17 از صفحه 227 راجع به حالات ولید بن عقبة برادر امّی عثمان و حکومت او در کوفه مطالبی است.

 در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 2، صفحه 23 گوید که: «در جنگ احد عثمان فرار کرده و تا سه روز غائب بود. (تاریخ طبری، جلد 2، صفحه 203)»¹و²

آیاتی از قرآن که در ذمّ بعضی از صحابه وارد شده است

 1. سوره التوبة (9) آیه 58: ﴿وَمِنۡهُم مَّن يَلۡمِزُكَ فِي ٱلصَّدَقَٰتِ﴾.

 2. سوره التوبة (9) آیه 61: ﴿وَمِنۡهُمُ ٱلَّذِينَ يُؤۡذُونَ ٱلنَّبِيَّ﴾.

 3. سوره الأحزاب (33) آیه 53: ﴿وَمَا كَانَ لَكُمۡ أَن تُؤۡذُواْ رَسُولَ ٱللَهِ﴾.

 4. سوره الأحزاب (33) آیه 19: ﴿فَإِذَا جَآءَ ٱلۡخَوۡفُ رَأَيۡتَهُمۡ يَنظُرُونَ إِلَيۡكَ تَدُورُ أَعۡيُنُهُمۡ كَٱلَّذِي يُغۡشَىٰ عَلَيۡهِ مِنَ ٱلۡمَوۡتِ فَإِذَا ذَهَبَ ٱلۡخَوۡفُ سَلَقُوكُم بِأَلۡسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى ٱلۡخَيۡرِ أُوْلَـٰٓئِكَ لَمۡ يُؤۡمِنُواْ فَأَحۡبَطَ ٱللَهُ أَعۡمَٰلَهُمۡ وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى ٱللَهِ يَسِيرٗا﴾.

 5. سوره الحجرات (49) آیه 1: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُقَدِّمُواْ بَيۡنَ يَدَيِ ٱللَهِ وَرَسُولِهِۦ وَٱتَّقُواْ ٱللَهَ إِنَّ ٱللَهَ سَمِيعٌ عَلِيمٞ﴾.

 6. سوره الحجرات (49) آیه 2: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَرۡفَعُوٓاْ أَصۡوَٰتَكُمۡ فَوۡقَ صَوۡتِ ٱلنَّبِيِّ وَلَا تَجۡهَرُواْ لَهُۥ بِٱلۡقَوۡلِ كَجَهۡرِ بَعۡضِكُمۡ لِبَعۡضٍ أَن تَحۡبَطَ أَعۡمَٰلُكُمۡ وَأَنتُمۡ لَا تَشۡعُرُونَ﴾.

 7. سوره الحجرات (49) آیه 4: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِن وَرَآءِ ٱلۡحُجُرَٰتِ أَكۡثَرُهُمۡ لَا يَعۡقِلُونَ﴾.

 8. سوره الجمعة (62) آیه 11: ﴿وَإِذَا رَأَوۡاْ تِجَٰرَةً أَوۡ لَهۡوًا ٱنفَضُّوٓاْ إِلَيۡهَا وَتَرَكُوكَ قَآئِمٗا قُلۡ مَا عِندَ ٱللَهِ خَيۡرٞ مِّنَ ٱللَهۡوِ وَمِنَ ٱلتِّجَٰرَةِ وَٱللَهُ خَيۡرُ ٱلرَّ ٰزِقِينَ﴾.

 در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 2، صفحه 35 در پاورقی مطالبی راجع به ضلالت بعضی از صحابه از رسول خدا، با اسناد اهل تسنن نقل می‌کند.¹و²

[از بین بردن أمویّین بسیاری از مبانی اسلام را در زمان عثمان]

 [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 153:

 «و إلیک ما قاله فی ذلک الدکتور أحمد أمین:

 ”لمّا وُلِّی عثمانُ ـ و هو أُمویٌّ ـ استعان بالأُمویّین؛ فکان أکثَرُ عُمّاله منهم، و کان کاتبَه و أمینَ سِرِّه مروانُ بن الحَکَم الأُمویّ. و مروانُ هذا و شیعتُه قد هَدَموا کلَّ ما بناه الإسلامُ مِن قبل ـ و دعَّمه أبوبکر و عُمَر مِن محاربة العصبیّة القَبَلیّة و بَثِّ الشّعور بأنّ العرب وحدةٌ ـ و حکموا کأُمویّین لا کعربٍ! فحرّک ذلک ما کان کامنًا من العداوة القدیمة الجاهلیّة بین بنی‌هاشم و بنی‌أُمیّة، و انتشرت الجمعیّاتُ السِّرّیَّة فی آخر عهد عثمان تدعوا إلی خلعه و تولیةِ غیره.“³»⁴و⁵

[تمسّک به حدیث «مَن مات و لم یَعرِف إمامَ زمانه...» بر وجوب امام بر خلق]

 در شیعه در اسلام سبط، جلد 2، صفحه 1 گوید:

 «حدیث ”مَن مات و لم یَعرِف إمامَ زمانه ماتَ مِیتةً جاهلیة“ را عامّه از پیغمبر نقل کرده‌اند: تفتازانی در شرح مقاصد، جلد 2، صفحه 275 این حدیث را نقل

کرده، و در شرح بر عقائد نسفیه، صفحه 118 بر وجوب نصب امام بر خلق به آن حدیث استدلال کرده است؛ و نیز شیخ علی قادری در مرقاة آخر جواهر المضیئة، جلد 2، صفحه 509، طبع حیدرآباد، سال 1322 این حدیث را از مسلم نقل کرده است».¹و²

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

2. حضرات امیرالمؤمنین، فاطمه زهراء، امام حسن علیهم السّلام

راجع به مناقب امیرالمؤمنین علیه السّلام

 شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 56 گوید: «ابن ماجه در سنن، جلد 1، صفحه 65 و حاکم در مستدرک، جلد 3، صفحه 149 از زید بن أرقم؛ و ابن‌عساکر در تاریخ، جلد 4، صفحه 209 از ابوهریره نقل کرده‌اند که گفت: 

 قال رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم لعلیٍّ و فاطمة و الحسن و الحسین: ”أنا سلمٌ لمَن سالمتُم و حَربٌ لمَن حارَبتم.“ و ابن‌حجر در صواعق، صفحه 112 حدیث گذشته را با لفظ: ”أنا حربٌ لمن حاربَهم و سِلمٌ لمَن سالَمَهم.“ از ترمذی و ابن‌ماجه و ابن‌حسان و حاکم نقل کرده و گوید:

 أخرج أحمد و التّرمذی عن علیٍّ أنّ رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم قال: ”مَن أحبّنی و أحبّ هذَین و أباهما و أُمَّهما کان معی فی دَرَجَتی یومَ القیامة.“

 و در صفحه 85 فصلی در بیان آیات وارده در شأن اهل بیت نوشته و در آن چهارده آیه بیان کرده، و در صفحه 113 فصلی را مخصوص احادیث واردۀ در شأن بعض اهل بیت چون فاطمه و فرزندانش علیهم السّلام قرار داده و سی حدیث در این فصل بیان کرده، و در صفحه 111 از ترمذی و نیز ابن‌عساکر در تاریخ، جلد 4، صفحه 95 حدیثی از احمد حنبل نقل کرده‌اند که حذیفه گفت:

 إنّ رسول ‌الله قال: ”إنّ هذا مَلَکٌ لم ینزل الأرض قطّ قبل هذه اللَّیلة! استأذَن ربَّه أن یُسلِّم عَلَیَّ و یُبشِّرَنی أنّ فاطمةَ علیها ‌السّلام سیدةُ نساءِ أهلِ الجنّة! و أنَّ الحسنَ و الحسین سیدا شَبابِ أهل الجنّة!“

 قندوزی در ینابیع المودّة، صفحه 97 گوید:

 ابن المغازلی بسنده عن سعید بن جبیر، عن ابن‌عبّاس، قال: سُئل النّبیُّ صلّی الله علیه و آله و سلّم عن الکلمات الّتی تلّقاها آدمُ مِن ربّه فتاب علیه، قال: ”سأله بحقّ محمّدٍ و علیٍّ و فاطمةَ و الحسنِ و الحسین، فتاب علیه و غفَر له!“»

 در شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 57 گوید:

 «ابونعیم در دلائل النبوّة جلد 2، صفحه 124 پس از نقل قصّۀ مباهله گوید:

 قال الشَّعبیّ: قال جابر: ” ﴿وَأَنفُسَنَا وَأَنفُسَكُمۡ﴾ رسولُ ‌الله و علیٌّ؛ ﴿أَبۡنَآءَنَا وَأَبۡنَآءَكُمۡ﴾ الحسنُ و الحسینُ؛ ﴿وَنِسَآءَنَا وَنِسَآءَكُمۡ﴾ فاطمةُ رضی الله عنهم أجمعین.“

 و طبری در منتخب ذیل المذیل، صفحه 83 حدیثی از زیاد بن مطرف روایت کرده که گفت:

 سَمِعتُ رسولَ ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم یقول: ”مَن أحَبَّ أن یَحیَا حیاتی و یَموت مِیتَتی، و یدخُلَ الجنّةَ الّتی وعَدَنی ربّی، قُضُبًا¹ من قضبانها غرَسها فی جنّة الخلد، فلْیَتَوَلِّ علیَّ بن أبی‌طالب علیه السّلام و ذُرِّیَّتَه من بعده، فإنّهم لن یُخرِجوهم من باب هدًی و لن یُدخِلوهم فی باب ضلالة!“

 و نیز حاکم در مستدرک، جلد 3، صفحه 128 حدیث گذشته را با اختلافی و بدون ”و ذُرِّیَّتَه من بعده“ نقل کرده.»²

 حمیری گوید:

 صفحه 218 از دیوان و در تعلیقه، ده آیه از قرآن دربارۀ فضائل امیرالمؤمنین علیه السّلام وارد شده استنتاج نموده و شرح مختصری داده است.

راجع به اخبار در حبّ امیرالمؤمنین علیه السّلام

 در شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 62 گوید:

 «حاکم در مستدرک، جلد 3، صفحه 121 حدیثی از پیغمبر صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم نقل کرده که فرمود: ”من سَبَّ علیًّا فقد سَبَّنی و مَن سَبَّنی فقد سبَّ اللهَ!“ و در حدیث دیگر: ”من أطاعَنی فقد أطاعَ اللهَ و مَن عصانی فقد عَصَی اللهَ، و مَن أطاعَ علیًّا فقد أطاعَنی و مَن عَصَی علیًّا فقد عَصانی“.

 و ابن‌حجر در صواعق، صفحه 77 ضمن کرامات علی علیه السّلام، و ابونعیم در دلائل النّبوة، جلد 3، صفحه 211 از عمّار، و محبّ طبری در ریاض النّظرة، صفحه 222 گوید:

 و مِن کراماته أیضًا: إنه حدَّث بحدیثٍ فکذّبه رجلٌ، فقال له: ”أدعو علیک إن کنتَ کاذبًا؟“ قال: ادْعُ! فدعا علیه فلم یبرح حتّی ذهَبَ بَصَرُه! 

 و ابن‌ماجه در سنن، جلد 1، صفحه 66 حدیثی از بُریده روایت کرده و او از پدرش که گفت:

 قال رسول ‌الله صلی الله ‌علیه و ‌آله ‌و سلّم: ”إنّ اللهَ أمَرَنی بحُبِّ أربعة و أخبرنی أنّه یُحِبّهم“ فقیل: یا رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم، مَن هم؟ قال: ”علیٌ منهم (یقول ذلک ثلاثًا) و أبوذر و سلمانُ و المقداد.“»¹و²

راجع به غزاة ذات السِّلسِلة که رسول خدا جملۀ تاریخی خود را دربارۀ امیرالمؤمنین گفتند

 جمله‌ای را که حضرت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم راجع به امیرالمؤمنین علیه السّلام فرموده‌اند: «یا عَلِیُّ لَولا أنَّنی أُشفِقُ أن تقول فیک طوائفُ مِن أُمَّتی ما قالت النَّصاریٰ فی المسیح عیسی بن مریم، لقلتُ فیک [الیوم] مَقالًا لا تَمُرُّ بمَلَإٍ مِن النّاس إلّا أخَذُوا التُّرابَ مِن تحت قَدَمَیک!» را اربلی در کشف الغُمَّة، صفحه 66 راجع به غزاة‌ السِّلسلة آورده است که:

 چون اعرابی برای رسول خدا خبر آورد که جماعتی از اعراب در وادِی الرَّمْل اجتماع نموده‌اند و شبانه قصد شبیخون زدن به مدینه را دارند، رسول الله برای ابوبکر لواء بست و او را با جماعتی برای انهدام آنها فرستاد؛ ابوبکر شکست خورد و فرار کرد. و رسول خدا برای عمر لواء بست و او را با جماعتی فرستاد؛ او نیز شکست خورد و فرار کرد. و رسول خدا برای عمرو عاص لواء بست و او نیز شکست خورده و فرار کرد. آنگاه حضرت رسول‌ الله لواء را برای امیرالمؤمنین علیه السّلام بستند و أبوبکر و عمر و عمرو عاص را در تحت امر و در لشکر آن حضرت قرار دادند و برای ظفر آن حضرت دعا کردند.

 چون محلّ کفّار، زمینی بود مُنْحَدِر و پر از سنگ و درخت، و دستیابی به آنها مشکل بود، امیرالمؤمنین به طریق خاصّی وارد وادی شدند و آنها را تار و مار کردند و از بین بردند؛ و آیات ﴿وَٱلۡعَٰدِيَٰتِ ضَبۡحٗا * فَٱلۡمُورِيَٰتِ قَدۡحٗا﴾ ـ الخ¹ دربارۀ آن حضرت نازل شد. و چون امیرالمؤمنین برگشتند، رسول خدا و مسلمین به پیشواز آن حضرت آمدند، و رسول خدا برای علی جملۀ تاریخی خود را فرمودند: «لَولا أنْ

تقول فیک ـ الخ.»¹

 و نیز در روضة الصَّفا در سریّۀ ذات الرّمل که بعد از غزوۀ‌ تبوک است، در جلد دوّم آورده است، در ذکر وقایع سال نهم از هجرت.

 و نیز در حبیب السّیر، جلد 1، صفحه 402، از کشف الغمة به لفظ: «لولا أنَّنی أتَّقِ أن یقول فیک ـ الخ» ، بعد از بیان سرّیۀ ذات الرّمل آورده است.

 و لا یخفی آنکه این جملۀ معروف را نیز رسول خدا بعد از فتح خیبر برای امیرالمؤمنین علیه السّلام فرموده‌اند، و در اغلب کتب مناقب و تاریخ و حدیث مذکور است.²و³

راجع به مناقب سیّدة النّساء حضرت زهراء سلام ‌الله علیها

 در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 63 و 64 و 65 وارد است که:

 «بخاری در صحیح، جلد 2، صفحه 199 گوید:

 وقال النّبیّ صلّی الله ‌علیه و ‌آله ‌و سلّم: ”فاطمةُ سیّدةُ نساءِ أهل الجنّة.“ و نیز حدیثی از مِسْوَر بن مخرمة روایت کرده که گفت: إنّ رسول ‌الله قال: ”فاطمةُ بَضعَةٌ منّی، فمَن أغضَبَها أغضَبَنی!“

 مسلم در صحیح، جلد 7، صفحه 141 حدیثی از مِسوَر بن مخرمة نقل کند که گفت:

 قال رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم: ”إنّما فاطمةُ بَضعَةٌ منّی، یُؤذِینی ما آذاها!“ و نیز حدیثی در صفحه 143 از عایشه نقل می‌کند که فاطمه علیها ‌السّلام نزد

پیغمبر صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم آمد و آن حضرت او را ترحیب (خوش آمد) گفت و فرمود: ”یا فاطمة! أما ترضَینَ أن تکونی سیّدةَ نساء المؤمنین؟! أو سیّدةَ نساء هذه الأُمّة؟!“

 ابن‌حجر در صواعق، صفحه 104 گوید: و أخرج أبو‌سعید فی شرف النّبوة، و ابن‌المثنّی: انّه صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم قال: ”یا فاطمة! إنّ الله یَغضِب لغَضَبِک و یَرضَیٰ لرضاک!“

 حاکم در مستدرک، جلد 3، صفحه 154 از حضرت صادق علیه السّلام، و حموینی در فرائد السّمطین از علی علیه السّلام این روایت را از پیغمبر نقل کرده‌اند.

 سویدی در سبائک الذّهب، صفحه 72 ضمن احوالات حضرت زهرا علیها ‌السّلام گوید: ”و کان یُحبُّها صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم محبّةً عظیمة و کان یکثر تقبیلَها؛ و فضلُها و أوصافُها و زهدُها و عبادتُها لا یتّسع هذا الکتاب لنقلِه.“

 حاکم در مستدرک، جلد 3، صفحه 160 حدیثی از عایشه نقل کرده که گفت: ”ما رأیتُ أحَدًا کان أشبهَ کلامًا و حدیثًا برسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم مِن فاطمة؛ و کانت إذا دخلَت علیه قام إلیها فقبَّلها و رحَّب بها و أخذ بیدها فأجلَسها فی مجلسه الخ.“

 سیوطی در خصائص الکبری، جلد 2، صفحه 49، و حموینی در فرائد السّمطین گوید:

 و أخرج أبویعلی عن جابر: إنّ النبیَّ صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم أقام أیامًا لم یَطعَم طعامًا حتّی شَقَّ ذلک علیه، فَأتی فاطمةَ، فقال: ”یا بُنَیَّةُ! هل عندک شیءٌ؟“ قالت: ”لا!“ فلمّا خرَج من عندها بُعِثَت إلیها جارةٌ لها بِرَغیفَین و قطعةِ لحمٍ؛ فوضَعَته فی جَفنَةٍ و غطَّت علیها و أرسلَت إلی النبیّ صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم فرجَع إلیها، فقالت: ”قد أتی اللهُ تعالی بشیءٍ فخبَّأته لک!“ قال: ”هَلُمِّی!“ فأتَته فکشف عن الجفنة فإذا هی مملوّةٌ خبزًا و لحمًا، فلمّا نظرت إلیها بُهِتَت و عرَفَت أنّها برکةٌ من الله تعالی!

 فقال النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”مِن أین لکِ هذا یا بُنیّةُ؟!“ قالت: ”یا أبتِ هو من عندالله، إنّ اللهَ یرزق مَن یشاء بغیر حساب!“ 

 فقال: ”الحمد لِلّه الّذی جعَلکِ یا بُنیّةَ، شبیهةً لسیّدة نساءِ بنی‌إسرائیل؛ فإنّها کانت إذا رزَقها اللهُ تعالی شیئًا فسُئِلت عنه قالت: هو من عند الله، إنّ اللهَ یرزق مَن یشاء بغیر حساب.“ ـ الخ.

 حاکم در مستدرک، جلد 3، صفحه 161، و سیوطی در خصائص الکبری، جلد 2، صفحه 225 از ابونعیم نقل کرده که:

 علی علیه السّلام گفت: ”قال رسول ‌الله صلّی الله ‌علیه‌ و ‌آله ‌و سلّم: إذا کان یومُ القیامة قیل: یا أهلَ الجمع، غُضُّوا أبصارَکم و تَمُرُّ فاطمةُ بنتُ رسول ‌الله صلّی الله‌ علیه‌ و ‌آله ‌و سلّم! فتَمُرُّ و علیها رَیطَتان خَضراوان.“

 ابن‌حجر در صواعق، صفحه 113 این حدیث را با اختلافی نقل کرده و گوید: ”فتَمُرُّ مع سبعین ألف جاریةٍ من الحُور العین کمرِّ البرق.“

 حموینی در فرائدالسّمطین و ابن‌حجر در صواعق، صفحه 96 از نسائی حدیثی از ابن‌عبّاس نقل کرده که گفت: 

 قال النبیّ صلّی الله ‌علیه‌ و ‌آله ‌و سلّم: ”ابنتی فاطمة حوراء آدمیّة، لم تَحِض و لم تَطمِث. و إنّما سمّاها فاطمةَ لأنّ اللهَ عزّوجلّ فطَمها و مُحبِّیها من النّار!“

 و نیز در صواعق گوید: و أخرج الحافظ ابوالقاسم الدمشقی انّه صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم قال: ”یا فاطمة، لِمَ سُمِّیتِ فاطمةَ؟“ قال علیٌّ: ”لم سُمِّیَتْ فاطمة یا رسول الله؟“ قال: ”إنّ اللهَ قد فطَمها و ذُرِّیَّتَها من النّار!“»¹

 در کتاب علی و الوصیة، صفحه 314 الی صفحه 318 احادیثی در مناقب

حضرت فاطمه سلام الله علیها وارد است.

 در شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 85 گوید:

 «شعرانی در یواقیت و جواهر، جلد 2، صفحه 288 گوید:

 و عبارة الشّیخ محیی‌الدّین فی الباب السادس و الستّین و ثلاث‌مائة من الفتوحات: ”و اعلموا أنّه لا بدّ من خروج المهدیّ علیه السّلام.“ تا آنکه گوید: ”و هو مِن عترةِ رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم من وُلْد فاطمة رضی الله عنه، جدُّه الحسینُ بن علیّ بن أبی‌طالب، و والدُه الحسن العسکریّ.“»¹و²

در اینکه ابوبکر و عمر راضی نبودند به‌هیچ‌وجه خلافت به امیرالمؤمنین برسد

 در کتاب شیعه در اسلام سبط، در پاورقی صفحه 40 راجع به علّت برگردانیدن خلافت از امیرالمؤمنین علیه السّلام گوید:

 «طبری در تاریخ، جلد 3، صفحه 289 گفتگویی را میان عمر و ابن‌عبّاس نقل کرده تا آنکه گوید:

 ”عمرگفت: یا‌بن ‌عبّاس، أ تدری ما مَنَع قومَکم مِنکم بعد محمّدٍ؟!

 فکرِهْتُ أن أُجیبه فقلتُ: إن لم أکُن أدرِی فأمیرُالمؤمنین یُدرینی!

 فقال عمر: کرهوا أن یَجمَعوا لکم النبوّةَ و الخلافةَ فتبجَّحوا علی قومِکم بَجَحًا بجحًا، فاختارَت قریشٌ لأنفسها فأصابَت و وُفِّقت!

 فقُلتُ: یا أمیرالمؤمنین، إن تأذن لی فی الکلام و تُمِط عنّی الغضبَ تکلّمتُ!

 فقال: تکلَّمْ یا ابن‌ عبّاس.

 فقلتُ: أمّا قولُک یا أمیرالمؤمنین، اختارَت قریشٌ لأنفسها فأصابَت و وُفِّقَت،

فلو أنّ قریشًا اختارَت لأنفسها حیث اختار اللهُ عزّوجلّ لها لکان الصّوابُ بِیَدِها غیرَ مردودٍ و لا محسودٍ.“ ـ الخ. (تمام مطالب در تاریخ طبری، جلد 3، صفحه 289 است.)

 جرجی زیدان در تاریخ التمدّن الاسلامی، جلد 1، صفحه 53 گوید: ”و الظاهر مِن أقوال عُمَرَ و غیره فی مواقف مختلفةٍ أنّهم رأوا بنی‌هاشم قد اعتزُّوا بالنبوّة لأنّ النبیَّ منهم، فلم یستحسنوا أن یُضیفوا إلیها الخلافةَ.“

 ابن‌خلدون در تاریخ، جلد 3، صفحه 171 گوید: ”وفیما نقله أهلُ الآثار: إنّ عُمرَ قال یومًا لابن عبّاس: إنّ قومکم (یعنی قریشًا) ما أرادوا أن یَجمعوا لکم (‌یعنی بنی‌هاشم) بین النبوّةَ و الخلافةَ فتَحمُوا علیهم.“»¹

 و در صفحه 41 در پاورقی گوید: «ابن عبد ربّه در عقد الفرید، جلد 3، صفحه 77، گوید: ”و قال عبدالله بن عبّاس: ماشَیتُ عُمَرَ بن الخطّاب یومًا فقال لی: یا ابن‌ عبّاس، ما یَمنَع قومَکم منکم و أنتم أهلُ البیت خاصّة؟!

 قلتُ: لا أدرِی! قال: لکننّی أدرِی! أنّکم فضّلتموهم بالنبوّة، فقالوا: إن فُضِّلوا بالخلافة مع النبوّة لم یُبقوا لنا شیئًا؛ و إنّ أفضَلَ النّصیبَین بأیدیکم! بل ما إخالُها إلّا مجتمِعةً لکم و إن نَزَلتْ علی رغم أنفِ قریشٍ!“»

 اقول: عمر در بسیاری از موارد می‌گفت که: «قریش زیر بار علی نمی‌رفتند!» و یا آنکه به انصار در سقیفه ‌گفت: «هیچ‌گاه عرب راضی نیست خلافت در شما باشد و پیغمبر از قریش باشد!» البته مقصود عمر از قریش در جملۀ اول، و از عرب در جملۀ دوّم خود اوست! او در بسیاری از موارد از رفیق خودش تعبیر به قریش یا تعبیر به عرب نموده است!

 و از روی مطالب فوق استفاده می‌شود که روایتی را که ابوبکر از رسول خدا

نقل کرده که: «هیچ‌گاه نبوت و خلافت در یک قوم جمع نمی‌شوند!» این روایت ساختگی خود آنهاست روی حس عصبیّت و رقابت قومی.¹ و راجع به تجزیه و تحلیل این حدیث مجعول امیرالمؤمنین علیه السّلام در کتاب سلیم بن قیس ادلّه‌ای اقامه می‌فرماید؛ به کتاب سلیم بن قیس صفحه 117 و 119 و 165 مراجعه شود.²

شواهدی از کلمات و خطب مولا امیرالمؤمنین راجع به تعدّی قریش و تجاوز آنها به حقّ حضرت بعد از رسول ‌الله

[شواهدی از کلمات امیرالمؤمنین راجع به تعدّی قریش به حقّ آن حضرت]

 در پاورقی صفحه 42 از کتاب شیعه در اسلام سبط راجع به آنکه خلافت را بعد از رحلت رسول خدا از امیرالمؤمنین علیه السّلام به غصب ربودند، از نهج‌ البلاغه شواهدی آورده است، گوید:

 «علی علیه السّلام در نهج البلاغه، جلد 1، صفحه 24 می‌فرماید: ”زَرَعوا الفُجورَ و سَقَوه الغُرورَ و حَصَدُوا الثُبورَ، لا یُقاسُ بآل محمّدٍ صلّی الله علیه و آله من هذه الأُمّة أحدٌ. (تا آنکه فرماید:) الآنَ إذ رَجَعَ الحقُّ إلی أهله و نُقِلَ إلی مُنتَقِلِه.¹

 و در جلد 1، صفحه 37 فرماید: ”فوالله ما زلت مدفوعًا عن حقّی مُستأثَرًا علیّ مُنذُ قبَض اللهُ نبیَّه صلّی الله علیه و آله حتّی یؤُمُّ النّاس هذا.“²

 و در جلد 2، صفحه 48 فرماید: ”حتّی إذا قَبَضَ اللهُ رسولَه صلّی الله علیه و آله، رَجَعَ قومٌ علی الأعقاب و غالتْهُم السُّبُلُ و اتّکَلوا علی الوَلائِجِ و وَصَلوا غیرَ الرَّحِم و هَجَروا السَّبَبَ الّذی أُمِروا بِمَوَدَّتِه و نَقَلوا البِناءَ عن رَصِّ أساسِه فبَنَوه فی غیرِ مَوضعه، معادِنُ کلِّ خطیئةٍ و أبوابُ کلِّ ضاربٍ فی غَمرَةٍ، قد مارُوا فی الحَیرَةِ و ذَهَلوا فی السَّکرَةِ، علی سُنَّةٍ مِن آلِ فرعونَ مِن مُنقَطِعٍ إلی الدُّنیا راکنٍ أو مُفارِقٍ للدّینِ مُبایِنٍ.“³

 و در جلد 2، صفحه 227 فرماید: ”اللهمَّ إنّی أستَعدیکَ علی قریشٍ (و مَن أعانَهم) فإنَّهم قد قَطَعوا رَحِمی و أکفَئُوا إنائی و أجمَعُوا علی مُنازَعَتی. حَقًّا کنتُ أولَی به مِن غیری! و قالوا: ألا إنَّ فی الحقِّ أن تَأخُذَه و فی الحقِّ أن تُمنَعَه، فاصبِرْ مَغمومًا أو مُتْ مُتأسِّفًا!

 فنَظَرتُ فإذا لیس لی رافِدٌ و لا ذابٌّ و لا مُساعِدٌ إلّا أهلُ بیتی، فَضَنِنتُ بهم عن المَنیَّةِ فَأغضَیتُ عَلَی القَذیٰ و جَرِعتُ رِیقی علی الشَّجیٰ و صَبَرتُ مِن کَظمِ الغَیظِ علی أمَرَّ مِنَ العَلقَمِ و آلَمَ لِلقَلبِ من حَزِّ الشِّفارِ.“⁴»⁵و⁶

[امیرالمؤمنین و اهل بیت علیهم السّلام آشکارا خلافت را حقّ خود می‌دانستند]

 در اینکه امیرالمؤمنین علیه السّلام و اهل بیت آشکارا خلافت را حقّ خود می‌دانسته و دیگران را غاصب و ستمگر معرّفی می‌نمودند و به خلفا و احکام آنها ابداً ارج و ارزشی نمی‌گذاردند، در پاورقی صفحه 43 و 44 از کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 1 مطالبی وارد است.

 و نیز چون عبدالرّحمن بن عوف به حضرت در شورا گفت که: «آیا عهد می‌کنی که بر کتاب خدا و سنّت رسول ‌الله و سیرۀ شیخین باشی؟!» امیرالمؤمنین فرمودند: «من مطابق علم خود رفتار می‌کنم.» و قبول نکردند که طبق سیرۀ شیخین رفتار نمایند. (خلاصۀ شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 32 [به] نقل از طبری¹ در تاریخ خود، جلد 3، صفحه 297)

 خلاصه اجماع شیعه بر آن‌ است که غیر از کتاب خدا و سنّت رسول خدا هیچ چیز دیگر حجّت نیست و رویّه و سیرۀ شیخین ابداً حجیّتی ندارد، و این یکی از مفارق طرق شیعه و سنی است.

 در اینکه خلفای دوازده‌گانه که در روایات وارده از رسول خدا رسیده، ائمّۀ اهل بیت‌اند و در اینکه علمای اهل تسنّن این روایات را در کتب معتبرۀ خود آورده و آنها را صحیح شمرده‌اند، در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 45 و 46 در پاورقی‌ها مطالبی آمده است.²

 راجع به عقائد عامّه در خلافت و در اینکه به اجماع یا به بیعتِ یکی دو تن از اهل حلّ و عقد منعقد می‌شود، و راجع به اشکالاتی که در این زمینه است، در

کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 47 و 48 و در پاورقی‌های این دو صفحه مطالبی ذکر شده است.¹و²

[اطلاق شیعه به تابعینِ امیرالمؤمنین در اخبار رسول ‌الله]

 راجع به اخباری که از رسول خدا رسیده و در آن تابعینِ امیرالمؤمنین را به شیعۀ فائز نام برده است، در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 51 در پاورقی آورده است:

 «خوارزمی در مناقب، فصل نهم، صفحه 63 و حموینی در فرائد السمطین، حدیثی از جابر روایت کرده‌اند که گفت:

 کنّا جلوسًا عند النّبیّ صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم فأقبَلَ علیُّ بن أبی‌طالب [علیه السّلام]، فقال رسولُ ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم: ”قد أتاکم أخِی.“ ثمّ التَفَتَ إلی الکعبة فضرَبها بیده، ثمّ قال: ”والّذی نفسی بیَدِه إنّ هذا و شیعتَه هم الفائزون یومَ القیامة.“³ و نیز در فصل سیزدهم از مناقب، حدیث خود را به علی علیه السّلام منتهی کرده که پیغمبر صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم در روز فتح خیبر فرمود:

 ”یا علیّ! لولا أن تقولَ فیک طوائفُ من أُمّتی ما قالتِ النّصاریٰ فی عیسی بن مریم، لَقلتُ فیک الیوم مَقالًا لا تَمُرُّ بمَلَأٍ مِن المسلمین إلّا و أخَذوا ترابَ رِجلَیک و فَضْلَ طَهورِک یستَشفون به، و لکن حسبُک أن تکون منّی و أنا منک. (تا آنکه فرماید:) و إنّک أوّلُ داخلٍ یَدخُل الجنّةَ مِن أُمَّتی، و إنّ شیعتَک علی منابِرَ من نورٍ رِواءٌ

مَروِیُّون¹ مُبیَضَّةٌ وجوهُهم حَولی، أشفَعُ لهم فیکونون غدًا فی الجنّة جیرانی.“²

 و نیز در فصل نوزدهم گوید:

 و روی الناصر للحقّ، باسناده عن النبّی صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم قال: ”یدخل مِن أمَّتی الجنّةَ سبعون ألفًا بغیر حسابٍ!“ فقال علیّ: ”مَن هم یا رسولَ الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم؟“ قال: ”هُم شیعتُک یا علیّ و أنت إمامُهم.“³

 سیوطی در درّ منثور ضمن تفسیر سورۀ بیّنه و آیه شریفه ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّـٰلِحَٰتِ أُوْلَـٰٓئِكَ هُمۡ خَيۡرُ ٱلۡبَرِيَّةِ﴾⁴ گوید:

 و أخرج ابن‌عساکر عن جابر بن عبدالله قال: کنّا عند النّبی صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم فأقبَلَ علیٌّ [علیه السّلام]‍ فقال النبیّ صلی الله ‌علیه و ‌آله ‌و سلّم: ”و الَّذی نفسی بیده، إنّ هذا و شیعتَه هم الفائزون یومَ القیامة.“ و نزَلَت ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾. فکان أصحاب النَّبیِّ صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم إذا أقبَلَ علیٌّ قالوا: جاء خیرُ البَرِیَّة!

 و أخرج ابنُ عَدِیٍّ و ابنُ عساکر عن أبی‌سعید مرفوعًا: ”علیٌّ خیرُ البَرِیَّة.“

 و أخرج ابن‌عدی عن ابن‌عبّاس، قال: لمّا نزَلَت ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾ ـ الخ، قال رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم لعلیّ: ”هو أنت و شیعتُکَ یومَ القیامه راضین مَرضیِّین.“⁵

 و أخرج ابن‌مَردَوَیهِ عن علیّ [علیه السّلام] قال:”قال لی رسولُ ‌الله صلّی الله ‌علیه و ‌آله ‌و سلم: ألم تَسمَع قولَ الله: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾ (ـ الخ)؟! أنت و شیعتُک، و مَوعِدی و موعدُکم الحَوضُ، إذا جاءتِ الأُمَمُ للحساب تُدعَون غُرًّا مُحَجَّلین.“¹

 خوارزمی در مناقب، فصل 17 [صفحه 265] این حدیث را از علی علیه السّلام چنین نقل کرده که فرمود: ”حدّثنی رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم و أنا مسنده إلی صدری فقال: أی علی! ألم تسمع (ـ الخ).“

 حموینی در فرائد السمطین روایتی از علی علیه السّلام نقل کرده که فرمود: ”قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: یا علیُّ! إنّ اللهَ غَفَرَ لک و لأهلِک و شیعتِک و لمُحبّی شیعتِک و مُحبّی مُحبّی شیعتِک! و أبشِرْ فإنّک الأنزَعُ البَطینُ، مَنزوعٌ من الشِّرکِ، بَطینٌ مِن العلمِ؟“»²و³

 در ینابیع المودّة، طبع اسلامبول، صفحه 180 از دیلمی از رسول خدا روایت کند که: «شیعةُ علیٍّ هم الفائزون.»⁴ و نیز در ینابیع المودة، طبع اسلامبول، صفحه 151 از دیلمی روایت کند که: «یا عَلیّ! أنت وشیعتُک تَرِدون علی الحَوضِ وِردًا.»⁵

 در کتاب مقام الإمام امیرالمؤمنین عند الخلفاء، صفحه 47 حدیثی راجع به شیعۀ امیرالمؤمنین وارد است.

 [ایضاً] به صفحه 1 همین دفترچه مراجعه شود.⁶

مکتوب عمرو عاص به سعد بن أبی‌وقّاص‌ بعد از قتل عثمان، و جواب وی

 الإمامة و السیاسة، ابن‌قتیبه دینوری، مجلّد 1، صفحة 48:

 «(قال:) ثمّ کتب عمرو بن العاص إلی سعد بن أبی‌وقّاص یسأله عن قتل عثمان، و مَن قتَله و مَن تولّیٰ کِبَرَه.

 فکتب إلیه سعدٌ: ”إنّک سألتَنی مِن قتل عثمان، و إنّی أُخبِرک أنّه قُتِل بسیفٍ سَلَّتْه عائشةُ، و صقَّله طلحةُ، و سَمَّه ابنُ أبی‌طالب، و سکت الزُّبیرُ و أشار بیده، و أمسَکْنا نحن، و لو شِئنا دفعنا عنه؛ و لکن عثمان غیّر و تغیّر، و أحسَنَ و أساءَ، فإن کُنّا أحسَنّا فقد أحسَنّا، و إن کنّا أسَأنا فنستغفر اللهَ. و أُخبِرک أنّ الزُّبیر مغلوبٌ بغلبة أهلِه و بطلبه بذنبه، و طلحة لو یجد أن یَشُقَّ بطنَه من حبّ الإمارة لَشَقَّه.“ 

 (قال:) و کان ابن‌عبّاس غائبًا بمکّة المشرّفة، فأقبل إلی المدینة و قد بایع النّاسُ علیًّا، قال ابن‌عبّاس: ”فوجدتُ عنده¹ المُغیرةَ بن شعبة، فجلستُ حتّی خرج، ثمّ دخلتُ علیه، فسألَنی و سألتُه ثمّ قلتُ له: ما قال لک الخارجُ مِن عندک آنفًا؟ قال: 

 قال لی قبلَ هذه الدّخلة: ”أرسِلْ إلی عبدالله بن عامر بعَهدِه علی البصرة، و إلی معاویةَ بعَهدِه علی الشّام، فإنّک تَهدَأ علیک البلادُ، و تَسکُن علیک النّاسُ.“ ثمّ أتانی الآنَ، فقال لی: ”إنّی کنتُ أشرتُ علیک برأیٍ لم أتعقّبه، فلم أرَ ذلک رأیًا، و إنّی أری أن تَنبِذ إلیهما العداوةَ، فقد کفاک الله عثمانَ، و هما أهوَنُ موتةً منه.“

 فقال له ابن‌عبّاس: أمّا المرّة الأولی فقد نصَحک فیها، و أمّا الثّانیة فقد غشّک فیها. قال: ”فإنّی قد ولّیتُک الشّامَ فسِرْ إلیها!“ قال: قلتُ: ”لیس هذا برأیٍ، أ تَریٰ معاویة و هو ابنُ عمّ عثمان مخلِّیًا بینی و بین عمله، و لستُ آمَنُ إن ظَفَر بی أن یَقتُلنی بعثمان، و أدنیٰ ما هو صانعٌ أن یَحبِسنی و یَحکُم علیّ، و لکن اکتُبْ إلی معاویة، فمَنِّه و

عِده، فإن استقام لک الأمر فابْعَثْنی!“

 (قال:) ثمّ أرسَلَ بالبیعة إلی الآفاق و إلی جمیع الأمصار؛ فجاءتْه البیعةُ من کلّ مکان إلّا الشّام، فإنّه لم یَأتِه منها بیعةٌ. فأرسَلَ إلی المُغیرة بن شُعبَة فقال له: ”سِرْ إلی الشّام فقد وَلَّیتُکها.“ قال: ”تَبعَثُنی إلی معاویة و قد قُتِل ابنُ عمّه، ثمّ آتیه والیًا، فیظنّ أنّی مِن قَتَلَةِ ابنِ عمّه؟! و لکن إن شئتَ ابْعَثْ إلیه بعهده، فإنّه بالحَرِیِّ إذا بعثتَ له بعهده أن یَسمَع و یُطیع.“

مخالفت معاویة با امیرالمؤمنین علیه السّلام

 فکتب علیٌّ إلی معاویة: ”أمّا بعد، فقد ولّیتُک ما قبلک من الأمر و المال، فبایِعْ مَن قِبَلک، ثمّ أقدِمْ إلیّ فی ألفِ رجلٍ من أهل الشّام.“ 

 فلمّا أتی معاویةَ کتابُ علیّ دعا بطومارٍ فکتَب فیه:

 ”مِن معاویة إلی علیٍّ. أمّا بعد، فإنّه:

کلام حضرت امام حسن با امیرالمؤمنین علیهما السّلام بعد از قتل عثمان

 فلمّا أتی علیًّا الکتابُ، و رأی ما فیه و ما هو مشتملٌ علیه، کَرِهَ ذلک و قام فأتی منزلَه، فدخل علیه الحسنُ ابنُه فقال له: ”أما والله کنتُ أمَرتُک فعَصَیتَنی!“

 فقال له علیٌّ: ”و ما أمرتَنی به فعَصَیتُک فیه؟“

 قال: ”أمَرتُک أن ترکب رَواحِلَک، فتلحقَ بمکَّة المشرّفة، فلا تُتَّهم به و لا تحلّ شیئًا من أمره، فعَصَیتَنی؛ و أمرتُک حین دُعیتَ إلی البیعة أن لا تَبسُط یدَک إلّا علی بیعةِ جماعةٍ، فعَصَیتَنی؛ و أمَرتُک حین خالَف علیک طلحةُ و الزُّبیرُ أن لا تُکرِههما علی البیعة، و تُخَلِّی بینهما و بین وجههما، و تدعَ النّاسَ یتشاورون عامًا کاملًا؛ فوالله لو تشاوروا عامًا ما زُوِیَت عنک و لا وجَدوا منک بُدّا. و أنا آمُرک الیومَ أن تُقیلَهما بیعتَهما و تَرُدّ إلی النّاس أمرَهم، فإن رَفَضوک رَفَضتَهم و إن قَبِلوک قَبِلتَهم، فإنّی والله قد رأیتُ الغَدْرَ فی رُءُوسِهم، و فی وجوههم النِّکْثَ و الکراهیّةَ!“

 فقال له علیّ: ”أنا إذًا مِثلُک! لا والله یا بُنیَّ، و لکن أُقاتل بمَن أطاعنی مَن

عصانی، و أیْمُ الله یا بُنیَّ ما زِلتُ مَبغیًّا عَلیَّ منذ هلک جدُّک!“

 فقال له الحسنُ: ”و أیْمُ الله یا أبتِ لیَظهَرَنَّ علیک معاویةُ، لأنّ الله تعالی قال: ﴿وَمَن قُتِلَ مَظۡلُومٗا فَقَدۡ جَعَلۡنَا لِوَلِيِّهِۦ سُلۡطَٰنٗا﴾!“¹

 فقال علیّ: ”یا بنیّ، و ما عَلَینا مِن ظلمه والله ما ظلَمْناه و لا أمَرنا و لا نصَرنا علیه، و لا کتبتُ فیه إلی أحدٍ سَوادًا فی بَیاضٍ، و إنّک لتعلم أنّ أباک أبرَأُ النّاسِ مِن دَمه و مِن أمره.“

 فقال له الحسنُ: ”دَعْ عنک هذا! والله إنّی لا أظنّ، بل لا أشُکّ أنّ ما بالمدینة عاتقٌ و لا عذراءُ و لا صبیٌّ إلّا و علیه کِفلٌ مِن دَمه!“

 فقال: ”یا بنیّ إنّک لتعلم أنّ أباک قد رَدَّ النّاسَ عنه مرارًا أهلَ الکوفة و غیرَهم، و قد أرسلتُکما جمیعًا بسیفیکما لتَنصُراه و تموتا دونه، فَنَهاکما عن القتال، و نهی أهلَ الدّار أجمعین. و أیْمُ اللهِ لو أمرنی بالقِتالِ لقاتلتُ دونه أو أموت بین یدیه!“

 قال الحسن: ”دَعْ عنک هذا، حتّی یَحکُم اللهُ بین عباده یومَ القیامة فیما کانوا فیه یختلفون!“²

کلام امیرالمؤمنین علیه السّلام و عمّار با مغیرة بن شُعبه

 (قال:) ثمّ دخل المُغیرةُ بن شُعبة، فقال له علیٌّ: ”هل لک یا مُغیرة فی الله؟!“

 قال: ”فأین هو یا أمیرالمؤمنین؟“ قال: ”تأخذ سَیفَک فتدخل معنا فی هذا الأمر، فتُدرِک مَن سبَقک و تَسبِق مَن معک، فإنّی أریٰ أُمورًا لابُدَّ للسّیوف أن تُشحَذ لها، و تُقطَف الرُّءُوسُ بها!“

 فقال المُغیرة: ”إنّی والله یا أمیرالمؤمنین ما رأیتُ عثمان مصیبًا، و لا قتلَه صَوابًا، و إنّها لَظلمةٌ تتلوها ظلماتٌ، فأُریدُ یا أمیرالمؤمنین ـ إن أذِنتَ لی ـ أن أضَعَ سَیفی و أنام فی بیتی حتّی تنجلی الظّلمةُ و یَطلَع قمرُها، فنَسرِی مُبصِرین، نَقفو آثارَ المُهتدین و نتّقی سبیلَ الجائرین.“

 قال علیٌّ: ”قد أذِنتُ لک، فکُنْ مِن أمرِک علی ما بدا لک!“

 فقام عمّارٌ فقال: ”معاذ الله یا مُغیرة، تَقعُد أعمَی بعد أن کنتَ بصیرًا؟! یَغلِبک مَن غَلَبتَه و یَسبِقک مَن سَبَقتَه، انظُرْ ما تَریٰ و ما تفعل! فأمّا أنا فلا أکون إلّا فی الرَّعیل الأوّل.“

 فقال له المُغیرة: ”یا أباالیَقظان! إیّاک أن تکون کقاطع السِّلْسلة، فَرَّ مِن الضَحْل فوقَع فی الرَّمضاءَ.“

 فقال علیّ لعمّار: ”دَعْه! فإنّه لن یأخذ من الآخرة إلّا ماخالَطَتْه الدُّنیا! أما والله یا مُغیرة، إنّها المَثوبةُ المُؤدِّیة تُؤدِّی مَن قام فیها إلی الجنّة، و لما اختار بعدها، فإذا غَشِیناک فَنَمْ فی بیتک!“

 فقال المُغیرة: ”أنت والله یا أمیرالمؤمنین أعلَمُ منّی، و لَئِن لم أُقاتل معک، لا أُعینُ علیک؛ فإنْ یکن ما فعلتَ صَوابًا فإیّاه أردتُ، و إن یکن خَطَأً‌ فمنه نَجَوتُ، و لی ذنوبٌ کثیرةٌ لا قِبَلَ لی بها إلّا الاستغفار منها!“»

 صفحة 52: «(قال:) فلمّا أتی عائشةَ خبرُ أهل الشّام، أنّهم ردّ‌وا بیعةَ علیّ و أبَوا أن یبایعوه، أمَرَتْ فعُمل لها هودجٌ مِن حدید و جُعل فیه موضعُ عینَیها، ثمّ خرَجَت و معها الزُّبیرُ و طلحَةُ و عبدالله بن الزّبیر و محمّد بن طلحة.»

قعود مغیره، و امتناع از بیعت سعد و محمّد بن مَسلَمَة و عبدالله بن عمر

 صفحة 53: «فانصرف عمّارٌ إلی علیٍّ، فقال له علیٌّ: ”دَعْ هٰؤُلاء الرَّهط؛ أمّا ابن‌عمر فضعیفٌ، و امّا سَعد فحسودٌ، و ذَنبی إلی محمّد بن مَسلَمَة أنّی قتلتُ أخاه یومَ خَیبر: مَرحَبَ الیهودیّ.“

هُروب مروان بن الحَکَم من المدینة المنوّرة

 (قال:) و ذکَروا أنّ مروان بن الحَکَم لمّا بویع عَلِیٌّ، هرَب من المدینة فلحق بعائشةَ بمکّةَ، فقالت له عائشةُ: ”ما وراءک؟!“ فقال مروان: ”غُلِبْنا علی أنفسنا!“ فقال له رجلٌ من أهل مکّة: ”إیّاک و علیًّا، فقد طَلَبَک ففِرَّ من بین یدیه!“

 فقال مروان: ”لِمَ؟ فوالله ما یَجِد إلیّ سبیلًا؛ أما هو فقد علمتُ أنّه لا یَأخُذنی بِظَنٍّ،

و لا یَنصِب عَلیَّ إلّا الیقینَ؛ و أیْمُ اللهِ ما أُبالی إذا قصُر عَلیَّ سیفُه، ما طال عَلیَّ من لسانِه.“

 فقال الرّجل: ”إذا أطال اللهُ [علیک] لِسانَه طال سیفُه.“ قال مروان: ”کَلّا إنّ اللِّسان أدَبٌ، و السَّیْف حَکَمٌ.“»¹

جواب امیرالمؤمنین علیه السّلام نامۀ عقیل را

 [الإمامة و السّیاسة، مجلّد 1] صفحة 55:‌²

 «”فإنّ قریشًا قد اجتمعت علی حَربِ أخیک، اجتماعَها علی رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قبل الیوم، و جهلوا حقّی و جحَدوا فَضْلی، و نصَبوا لی الحَربَ، و جَدُّوا فی إطفاءِ نور الله. اللهم فاجْزِ قریشًا عنّی بفِعالها، فقد قطَعَت رَحِمی.“»³

 صفحة 56: «”و ما أکرَه الموتَ علی الحقّ لأنّ الخیرَ کلَّه بعد الموت، لمَن عقَل و دعا إلی الحقّ؛ و امّا ما عَرَضتَ به مِن مَسیرک إلیّ ببَنیک و بنی أبیک، فلا حاجة لی فی ذلک، فَذَرْهم راشدًا مهدیًّا. فوالله ما أُحِبّ أن تَهلِکوا معی إن هَلَکتُ، و أنا کما قال أخو بنی‌سلیم:

[ناراحتی امیرالمؤمنین از خروج عایشه و طلحه و زبیر]

 صفحة 62: «فلمّا قَدِمَ علی علیٍّ کتابُه⁵ غَمَّه ذلک، و أعظمه النّاسُ و سَقَطَ فی

أیدیهم، فقام قیسُ بن سَعد بن عُبادة فقال: ”یا أمیرالمؤمنین، إنّه والله ما غمُّنا بهذین الرّجلین کغمّنا بعائشة؛ لأنّ هذین الرَّجلین حلالا الدّمِ عندنا، لبَیعتِهما و نَکثِهما، و لأنّ عائشة مَن علمتَ مقامَها فی الإسلام و مکانَها من رسول الله، مع فضلها و دینها و أُمومَتِها منّا و منک، و لکنّهما یقدمان البَصرةَ و لیس کلُّ أهلها لهما.“»¹

مسیر عایشه با طلحه و زبیر و وصول به ماء الحوأب

 صفحة 63: «[قال سعید بن العاص: ”إنّ هٰذین الرجلین قتلا عثمان: طلحة و الزبیر! و هما یریدان الأمر لأنفسهما،] فلمّا غلبا علیه قالا: نغسل الدّمَ بالدّم، و الحَوبَةَ بالتّوبة.“

 ثمّ قال المُغیرة بن شُعبة: ”أیّها النّاس، إن کنتم إنّما خرجتم مع أُمِّکم، فارْجِعوا بها خیرًا لکم؛ و إن کنتم غضبتم لعثمان، فرؤساؤُکم قتَلوا عثمانَ؛ و إن کنتم نقَمتم علی علیٍّ شیئًا، فبَیِّنوا ما نقَمتم علیه، أنشُدکم اللهَ فِتنَتَین فی عام واحد.“

 فأبَوا إلّا أن یمضوا بالنّاس. فلحق سعیدُ ابن العاص بالیَمن، و لحق المُغیرةُ بالطّائف، فلم یَشهَد شیئًا من حروب الجمل و لا صفّین.

 فلمّا انتهوا إلی ماء الحَوأب فی بعض الطّریق و معهم عائشةُ، نبَحها کِلابُ الحَوأب [فقالت لمحمّد بن طلحة: ”أیّ ماءٍ هذا؟“ قال: ”هذا ماءُ الحوأب.“ 

 فقالت: ”و ما أرانی إلّا راجعة!“ قال: ”و لِمَ؟!“ 

 قالت: ”سمعتُ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم یقول لنسائه:

 کأنّی بإحداکنّ قد نبحها کلاب الحوأب، و إیّاک أن تکونی أنتِ یا حمیراء!“]»²

 صفحة 63: «و أتی عبدُالله بن الزّبیر، فحلَف لها بالله لقد خلّفته أوّل اللّیل، و أتاها ببیّنةِ زورٍ من الأعراب، فشهدوا بذلک، فزعموا أنّها أوّلُ شهادة زورٍ شُهِد بها فی الإسلام. 

 فلمّا انتهی إقبالُهم علی أهل البَصرة و دَنَوا منها، قام عثمانُ بن حُنَیف... .»¹

 صفحة 65: «و أقبل غلامٌ من جُهَینَة إلی محمّد بن طلحة فقال له: ”حدِّثْنی عن قَتَلَةِ عثمان!“ قال: ”نعم، دمُ عثمان علی ثلاثةِ أثلاثٍ: ثُلُثٌ علی صحابة الهُودَج، و ثُلُثٌ علی صاحبِ الجمل الأحمر،² و ثُلُثٌ علی علیّ بن أبی‌طالب.“ فضحِک الجُهَینی، و لحق بعلیّ بن أبی‌طالب.

 و بلغ طلحةَ قولُ ابنِه محمّدٌ ـ و کان محمّدٌ من عُبّاد النّاس ـ فقال له: ”أ تزعَم عنّا قولک إنّی قاتلُ عثمان؛ کذلک تَشهَد علی أبیک؟ کُنْ کعبدالله بن الزُّبَیر، فوالله ما أنت بخیرٍ منه و لا أبوک بدون أبیه! کَفِّ عن قولک، و إلّا فارْجِعْ؛ فإنّ نصرتَک نصرةُ رجل واحد، و فسادَک فساد عامّة.“ فقال محمّد: ”ما قلتُ إلّا حقًّا، و لن أعود.“»³

فرستادن امیرالمؤمنین علیه السّلام امام حسن علیه السّلام و عمّار و قیس و عبدالله بن عبّاس را به کوفه

 صفحة 66: «فلمّا انصرفا⁴ إلی علیّ من عند أبی‌موسی و أخبراه بما قال أبوموسی، بعَث إلیه الحسنَ بن علیّ و عبدَالله بن عبّاس و عمّارَ بن یاسر و قیسَ بن سعد، و کتَب معهم إلی أهل الکوفة:

أمّا بعد، فإنّی أُخبِرکم عن أمرِ عثمان حتّی یکون سامعُه کمَن عاینه؛ إنّ النّاس طعَنوا علی عثمان، فکنتُ رجلًا من المهاجرین أُقِلّ عیبَه و أُکثِر استعتابَه، و کان هذان الرّجلان طلحةُ و الزّبیرُ أهوَنُ سَیرِهما فیه اللهجةُ و الوَجیفُ، و کان مِن عائشة فیه قولٌ علی غضبٍ، فانتحی له قومٌ فقتلوه، و بایَعنی النّاسُ غیرَ مُستکرهین. و هما أوّل مَن بایَعنی علی ما بویع علیه مَن کان قبلی، ثمّ استأذنا إلی العُمرَة، فأذِنتُ لهما، فنقضا العهدَ و نَصَبا الحربَ، و أخرَجا أُمَّ المؤمنین مِن بیتها، لیتّخذاها فتنةً، و قد سارا إلی البصرة، اختیارًا لأهلها، و لعَمری ما إیّای تجیبون. ما تجیبون إلّا اللهَ. و قد بَعَثتُ ابنی‌الحسن، و ابنَ عمّی عبدالله بن عبّاس، و عمّارَ بن یاسر، و قَیسَ ابن سَعد، فکونوا عند ظنّنا بکم؛ و اللهُ المستعانُ.

 فسار الحسنُ و مَن معه، حتّی قدِموا الکوفةَ علی أبی‌موسی، فدعاه إلی نُصرةِ علیّ، فبایَعهم، ثمّ صعد أبوموسی المنبرَ، و قام الحسن أسفَلَ منه، فدعاهم إلی نُصرَةِ علیّ، و أخبَرَهم بقرابته من رسول الله و سابقتِه، و بیعةِ طلحةَ و الزبیر إیّاه، و نَکثِهما عهدَه، و أقرَأهم کتابَ علیٍّ.»¹

خطبه حضرت امام حسن علیه السّلام در کوفه برای بیعت و تهییج مردم را برای جنگ جَمَل

 صفحة 67: «ثمّ قام الحسنُ بن علیّ فقال: 

 أیّها النّاس، إنّه قد کان مِن مسیر أمیرالمؤمنین علیِّ بن أبی‌طالب ما قد بلَغکم و قد أتَیناکم مُستَنفِرین، لأنّکم جَبهَةُ الأنصار، و رُءوس العَرَب، و قد کان مِن نقضِ طلحةَ و الزّبیرِ بعد بیعتهما، و خروجهما بعائشة ما بلَغکم، و تعلمون أنّ

وَهْنَ النّساء و ضَعفَ رأیهنّ إلی التّلاشِی؛ و مِن أجل ذلک جعل الله الرِّجالَ قوّامین علی النّساء. و أیْمُ اللهِ لو لم یَنصُره منکم أحدٌ لرَجَوتُ أن یکون فیمَن أقبَلَ معه مِن المهاجرین و الأنصار کفایةٌ؛ فانْصُروا اللهَ یَنصُرْکم.

 ثمّ قام عمّارُ بن یاسر فقال: 

 یا أهلَ الکوفة، إنْ کان غاب عنکم أبناؤُنا فقد انتَهَت إلیکم أُمورُنا، إنّ قَتَلَةَ عثمانَ لا یَعتذِرون من قتلِه إلی النّاس، و لا یُنکرون ذلک، و قد جعَلوا کتابَ الله بینهم و بین مُحاجِّیهم؛ فبِهِ أحیا اللهُ مَن أحیا، و أمات مَن أمات، و إنّ طلحةَ و الزّبیرَ کانا أوّلَ مَن طعَن و آخِرَ مَن أمَر، و کانا أوّلَ من بایع علیًّا؛ فلمّا أخطَأهما ما أمَّلاه، نکَثا بیعتَهما مِن غیر حَدَثٍ.»¹

 صفحة 68: «ثمّ قام قَیسُ بن سَعد فقال: ”أیّها النّاس، إنّ الأمرَ لو استقبل به أهلُ الشّوریٰ کان علیٌّ أحَقَّ بها، و کان قتالُ مَن أبیٰ ذلک حلالًا.“»²

خطبه خواندن عایشه برای مردم بصره در دعوت به جنگ با امیرالمؤمنین علیه السّلام

 [الإمامة و السیاسة، مجلّد 1] صفحة 68:

 «(قال:) و ذکروا أنّه لمّا نزَل طلحة و الزبیر و عائشة البصرةَ، اصطفّ لها النّاسُ فی الطّریق، یقولون: یا أُمَّ المؤمنین، ما الّذی أخرَجَکِ مِن بیتکِ؟ فلمّا أکثروا علیها تکلَّمَت بلسانٍ طَلقٍ و کانت مِن أبلغ النّاس، فحمدَتِ اللهَ و أثنَتْ علیه، ثمّ قالت:

 أیّها النّاس، والله ما بلغ مِن ذَنبِ عثمانَ أن یُستَحَلّ دمُه، و لقد قُتِل مظلومًا. غَضِبنا لکم من السَّوطِ و العَصا، و لا نَغضَب لعثمانَ مِن القَتلِ؟! و إنّ مِن

الرّأی أن تَنظُروا إلی قَتَلَةِ عثمان، فیقتلوا به، ثمّ یُرَدّ هذا الأمرُ شُوریٰ علی ما جعَله عمرُ بن الخطّاب.

 فمِن قائِلٍ یقول: صدقتِ، و آخَرَ یقول: کذبتِ؛ فلم یَبرَحِ النّاسُ یقولون ذلک حتّی ضرَب بعضُهم وجوهَ بعضٍ.»¹

 صفحة 68: «قال طلحة: ”دعانا إلی البیعة بعد أن اغتصبها و بایَعه النّاسُ، فعَلِمنا حین عرَض علینا أنّه غیرُ فاعل، و لو فعَل أبیٰ ذلک المهاجرون و الأنصار، و خِفنا أن نَرُدّ بیعتَه فنُقتَل، فبایعناه کارهین!“²

 صفحة 69: «[قال رجلٌ من أشراف البصرة:] ”أما إنّنا قد بایَعنا علیًّا، فإن شئتما بایعناکما بیَسارِ أیدینا.“»³

مکتوب امیرالمؤمنین علیه السّلام به طلحه و زبیر و مؤاخذه از نقض بیعت

 صفحة 70: «ثمّ کتب [علیه السّلام] إلی طلحة و الزُّبیر: 

 أمّا بعد، فقد علمتما أنّی لم أُرِدِ النّاسَ حتّی أرادونی، و لم أُبایِعهم حتّی بایَعونی؛ و إنّکما لَمِمَّن أراد و بایَع، و إنّ العامّةَ لم تُبایِعنی لسلطان خاصّ. فإن کنتما بایَعتمانی کارِهَین، فقد جعَلتما لی علیکما السَّبیلَ: بإظهارِکما الطّاعة، و إسرارِکما المعصیةَ؛ و إن کنتما بایعتمانی طائعین، فارْجِعا إلی الله مِن قریبٍ! 

 إنّک یا زبیر، لَفارِسُ رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم و حَوارِیه، و إنّک یا طلحة، لَشیخُ المهاجرین؛ و إنَّ دِفاعَکما هذا الأمرَ قبل أن تَدخُلا فیه کان أوسَعَ علیکما مِن خروجکما منه [بعد] إقرارکما به، و قد زعَمتما أنّی قتَلتُ

عثمانَ؟! فبینی و بینکما فیه بعضُ مَن تخلَّف عنّی و عنکما مِن أهل المدینة، و زعَمتما أنّی آوَیتُ قَتَلَةَ عثمانَ؟! فهولاء بنوعثمان، فلْیَدخُلوا فی طاعتی ثمّ یُخاصِموا إلیّ قَتَلةَ أبیهم؟! و ما أنتما و عثمانَ إن کان قُتِلَ ظالمًا أو مظلومًا؟ و قد بایَعتمانی و أنتما بین خَصلَتین قبیحَتَین: نَکثِ بَیعَتِکما، و إخراجِکما أُمِّکما!»¹

 صفحة 74: «قال طلحة: ”فَحُلَّ بیننا و بین مَن قتَل عثمانَ، أما تَعلَم: أنّ رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قال:

 إنّما یَحِلّ دمُ المؤمن فی أربع خصالٍ: زانٍ فیُرجَم، أو محاربٍ للّه، أو مرتَدٍّ عن الإسلام، أو مؤمنٍ یَقتُل مؤمنًا عمدًا.“»²

نصائح و جواب‌های محکم و استوار امیرالمؤمنین علیه السّلام به طلحه

 صفحة 75: «قال طلحة: ”بایَعتُک و السَّیفُ علی عُنُقی.“

 قال: ”ألم تعلم أنّی ما أکرهتُ أحدًا علی البیعة، و لو کنتُ مُکرِهًا أحدًا لأکرهتُ سَعدًا و ابنَ عمر و محمّد بن مَسلَمَة، أبَوا البیعةَ و اعتزَلوا، فترَکتُهم.“

 قال طلحةُ: ”کنّا فی الشّوری ستّةً فمات اثنان، و قد کرِهناک و نحن ثلاثةٌ.“

 ‌قال علیٌّ: ”إنّما کان لکما ألّا تَرضَیا قبل الرِّضیٰ و قبل البَیعة، و أمّا الآنَ فلیس لکما غیرُ ما رَضیتما به، إلّا أن تَخرُجا ممّا بُویِعتُ علیه بحَدَثٍ؛ فإن کنتُ أحدَثتُ حَدَثًا فَسَمُّوه لی!“»

 صفحة 75: «قال علیٌّ: ”هی لعَمرُ اللهِ إلی مَن یُصلِح لها أمرَها أحوَجُ! أیّها الشّیخ، اقبَلِ النُّصحَ و ارضَ بالتّوبة مع العار، قبل أن یکون العارُ و النّارُ!“»

 صفحة 75: «فقال عبدُالرّحمن بن أبی‌بکر: ”إلی متی؟ قد والله أعذَرنا و أعذَرتُ

إن کنتَ ترید الإعذارَ، والله لتأذَنَنَّ لنا فی لقاءِ القوم أو لنَنصَرِفَنَّ! إلی متی تَستَهدِف نُحورُنا للقتال و السّلاح، یقتلونا رجلًا رجلًا؟!“»¹

شروع جنگ جَمَل و تشنه شدن حضرت و عسل طائفی به او دادن

 صفحة 76: «و قد کان علیٌّ عَبَّأ النّاسَ أثلاثًا، فجعَل مُضَرَ قلبَ العَسکر، و الیَمَنَ مَیمَنتَه، و ربیعةَ مَیسَرتَه؛ و عبّأ أهلَ البصرة مثلَ ذلک، فاقتتل القومُ قتالًا شدیدًا، فهزَمَت یَمنُ البصرةِ یمنَ عَلیٍّ، و هزَمَت ربیعةُ البصرة ربیعةَ عَلیٍّ. قال حیّة بن جهین: ”نظَرتُ إلی علیٍّ و هو یَخفِق نُعاسًا، فقلتُ له: تالله ما رأیتُ کالیوم قطّ، إنّ بإزائنا لَمِائةَ ألفِ سَیفٍ، و قد هُزِمَت مَیمَنتُک و مَیسَرتُک، و أنت تَخفِق نُعاسًا! فانتَبَهَ و رفَع یدَیه و قال: 

 اللهمّ إنّک تعلم أنّی ما کتبتُ فی عثمان سَوادًا فی بَیاضٍ، و أنّ الزّبیر و طلحة ألَبّا و أجلَبا عَلَیَّ النّاسَ، اللهمّ أولانا بدَمِ عثمانَ فخُذْه الیومَ.“

کُندیِ محمّد بن حنفیّه صاحب رایت، و گرفتن حضرت رایت را از او و خود حمله‌ور شدن

 ثمّ تقدم علیٌّ فنظر إلی أصحابه یُهزَمون و یُقتَلون، فلمّا نظر إلی ذلک صاحَ بابنه محمّدٍ ـ و معه الرّایةُ ـ أن اقتَحِم! فأبطَأ و ثبَت؛ فأتَی علیٌّ مِن خلفه فضرَبه بین کتفَیه و أخَذ الرّایةَ مِن یده، ثمّ حمَل فدخل عَسکرَهم، و إنّ المَیمَنَتَین و المَیسَرتَین تضطربان، فی إحداهما عمّارٌ، و فی الأُخری عبدُالله بن عبّاس و محمّدُ بن أبی‌بکر.

 (قال:) فشقَّ علیٌّ فی عسکر القوم یَطعُن و یَقتُل، ثمّ خرج و هو یقول: ”الماءَ الماءَ!“ فأتاه رجلٌ بإداوةٍ فیها عَسَلٌ، فقال له: ”یا أمیرالمؤمنین، أمّا الماءُ فإنّه لا یَصلُح لک فی هذا المقام، و لکن أذوقک هذا العَسَلَ.“

 فقال: ”هاتِ!“ فحَسا منه حَسوَةً، ثمّ قال: ”إنّ عَسَلَک لَطائِفیٌّ!“

 قال الرّجل: ”لعجبًا منک ـ والله یا أمیرالمؤمنین ـ لمعرفتِک الطّائِفیَ من غیره

فی هذا الیوم، و قد بلَغتِ القلوبُ الحناجرَ!“ فقال له علیٌّ: ”إنّه و‌الله یا ابن‌ أخی ما مَلَأ صدرَ عَمِّک شیءٌ قطّ، و لا هابَه شیءٌ.“ ثمّ أعطَی الرّایةَ لابنه و قال: ”هکذا فَاصنَعْ!“ 

 فتقدَّم محمّدٌ بالرّایة و معه الأنصارُ حتّی انتهی إلی الجَمَل و الهودج، و هزَم ما یلیه، فاقتتل النّاسُ ذلک الیوم قِتالًا شدیدًا حتّی کانت الواقعةُ و الضَربُ علی الرّکب، و حمَل الأشترُ النّخعیّ و هو یرید عائشةَ، فلقیه عبدُالله بن الزُّبیر، فضربه الأشترُ، و اعتنقه عبدُالله فصرَعه و قعَد علی صَدْره، ثمّ نادی عبدالله: ”اقتُلونی و مالکًا!“ فلم یَدرِ النّاسُ مَن مالکٌ؛¹ فانفَلَتَ الأشترُ منه.

 فلمّا رأیٰ کعبُ بن سُور الهزیمةَ، أخَذ بخِطامِ البعیر و نادی: ”أیّها النّاس، الله الله.“ فقاتَل و قاتَل النّاسُ معه، و عطَفتِ الأزْدُ² علی الهودج، و أقبَلَ علیٌّ و عمّارٌ و الأشترُ و الأنصارُ معهم یریدون الجملَ، فاقتتل القومُ حوله حتّی حال بینهم اللّیل، و کانوا کذلک یَروحون و یَغدون علی القتال سبعةَ أیّام، و إنّ علیًّا خرج إلیهم بعدَ سبعة أیّام فهزَمهم. فلمّا رأی طلحةُ ذلک رفَع یدَیه إلی السّماء و قال: ”اللهمّ إن کنّا قد داهَنّا³ فی أمرِ عثمان و ظلَمناه، فخُذْ له الیومَ منّا حتّی تَرضیٰ.“ 

اسیر شدن عایشه و مروان، و آزاد کردن و فرستادن حضرت، عایشه را به مدینه با چهل زن

 قال فما مضیٰ کلامُه حتّی ضرَبه مروانُ ضَربَةً أتَی منها علی نَفَسِه، فخَرَّ و ثبَتت عائشةُ، و حَماها مروانُ فی عصابةٍ من قیس و من کَنانة و بنی‌أسَد، فأحدَقَ بهم علیُّ بن أبی‌طالب، و مال النّاسُ إلی علیّ، و کلّما وثَب رجلٌ یرید الجَمَلَ ضرَبه مروانُ بالسَّیف و قطَع یدَه، حتّی قطَع نحوَ عشرین یدًا من أهل المدینة و الحجاز و الکوفة، حتّی أُتِیَ

مروانُ مِن خلفه فضُرِب ضربةً فوقَع، و عُرقِب الجملُ الّذی علیه عائشةُ، و انهزم النّاسُ و أُسِرَت عائشةُ، و أُسِرَ مروانُ بن الحکم و عمرو بن عثمان و موسی بن طلحة و عمرو بن سعید بن العاص.

امر حضرت به عدم جواز اسارت اهل قبله؛ و «أن لا یجهزوا جریحًا و لا تقتلوا مُدبرًا»

 فقال عمّارٌ لعلیّ: ”یا أمیرالمؤمنین، اقْتُلْ هولاء الأسریٰ!“ فقال علیّ: ”لا أقتُل أسیرَ أهل القبلة إذا رجَع و نزع.“

 فدعا علیٌّ بموسی بن طلحة، فقال النّاس: هذا أوّلُ قتیلٍ یُقتَل. فلمّا أتی به علیٌّ قال: ”تبایع و تدخل فیما دخَل فیه النّاسُ؟!“ قال: ”نعم!“ فبایَع و بایَع الجمیعُ و خلّیٰ سبیلَهم، و سأل النّاسُ علیًّا ما کان عرض علیهم قبل ذلک فأعطاه.

 ثمّ أمَر المنادِیَ فنادیٰ: ”لا یُقتَلنّ مُدبِرٌ، و لا یُجهَز علی جریحٍ، و لکم ما فی عسکرهم، و علی نسائهم العِدَّةُ، و ما کان لهم من مالٍ فی أهلیهم فهو میراثٌ علی فرائض الله.“

 فقام رجلٌ فقال: ”یا أمیرالمؤمنین، کیف تَحِلّ لنا أموالُهم و لا تَحِلّ لنا نساؤُهم و لا أبناؤُهم؟“ فقال: ”لا یَحِلّ ذلک لکم.“

 فلمّا أکثَروا علیه فی ذلک، قال: ”اقترعوا، هاتوا بسهامکم!“ ثمّ قال: ”أیُّکم یأخُذ أُمَّکم عائشةَ فی سهمه؟“ فقالوا: ”نستغفر الله.“ فقال: ”و أنا أستغفر الله.“ 

 قال: ثمّ إنّ علیًّا مَرَّ بالقَتلیٰ، فنظَر إلی محمّد بن طَلحَة و هو صریعٌ فی القَتْلیٰ، و کان یُسَمَّی السّجّادَ، لِما بین عینَیه مِن أثر السُّجود، فقال: ”رحمک الله یا محمّد! لقد کنتَ فی العبادة مُجتَهدًا، آناءَ اللّیل قَوّامًا، و فی الحَرور صوّامًا!“ ثمّ التفَتَ إلی مَن حوله فقال: ”هذا رجلٌ قتَله بِرُّ¹ أبیه.“

 فاختلفوا فی طلحةَ و ابنِه محمّد أیّهما قُتِل قبلُ؟ فشهدت عائشةُ لمحمّد أنّها رأتْه بعد قتلِ أبیه؛ فورَّثوا ولدَه فی مال طَلحة.

 (قال:) و أتی محمّدُ بن أبی‌بکر، فدخل علی أُخته عائشةَ ـ رضی الله عنها ـ قال لها: ”أما سمعتِ رسولَ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم یقول: علیٌّ مع الحقّ، و الحقُّ مع علیّ؟ ثمّ خرجتِ تُقاتلینَه بدم عثمانَ؟!“

 ثم دخل علیهما علیٌّ، فسلّم و قال:

 ”یا صاحبةَ الهودج، قد أمرکِ اللهُ أن تَقعُدی فی بیتک، ثمّ خرجتِ تُقاتلین! أ ترتحلین؟“ قالت: ”أرتحِلُ.“ فبعَث معها علیٌّ رضی الله عنه أربعین امرأةً و أمَرَهنّ أن یَلبَسنَ العَمائمَ و یتقلّدنَ السُّیوفَ، و أن یَکُنَّ من الّذین یَلینها، و لا تَطَّلع علی أنهنّ نساءٌ. فجعَلتْ عائشةُ تقول فی الطّریق: ”فعَل اللهُ فی ابن أبی‌طالب و فعَل، بعَث معی الرِّجالَ.“ فلمّا قَدِمنَ المدینةَ وَضَعنَ العَمائمَ و السُّیوفَ و دَخَلنَ علیها، فقالت: ”جزَی اللهُ ابنَ أبی‌طالب الجنّةَ.“»¹

 صفحة 78: «(قال:) دخل موسی بن طَلحة علی علیٍّ، فقال له علیٌّ: ”إنّی لأرجُو أن أکونَ أنا و أبوک ممّن قال الله فیهم: ﴿وَنَزَعۡنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنۡ غِلٍّ إِخۡوَٰنًا عَلَىٰ سُرُرٖ مُّتَقَٰبِلِينَ﴾.²“»³

نامۀ معاویه به امیرالمؤمنین علیه السّلام و إعلان مبارزه و مخاصمه

 [الإمامة و السّیاسة، مجلّد 1] صفحة 80:

 «فَلَّما قرأ معاویةُ کتابَه سَرَّه ذلک، و دعا النّاسَ و صعد المنبر و أخبَرَهم بما قال

شُرَحبِیل، و دعاهم إلی بیعته بالخلافة، فأجابوه و لم یختلف منهم أحدٌ. فلمّا بایع القومُ له بالخلافة و استقام له الأمرُ، کتَب إلی علیٍّ: 

 سلام ‌الله علی مَنِ اتّبع الهُدَی. 

 أمّا بعد، فإنّا کنّا نحن و إیّاکم یدًا جامعةً و أُلفَةً ألیفةً، حتّی طمعتَ یا ابن‌أبی‌طالب فتغیّرتَ، ‌و أصبحتَ تَعُدّ نفسَک قویًّا علی مَن عاداک، بطغامِ أهل الحجاز و أوباشِ أهل العراق و حَمْقَی الفُسطاط و غَوغاءِ السَّواد. و أیْمُ اللهِ لینجلینّ عنک حَمْقاها، و لینقشعنّ عنک غوغاؤُها انقشاعَ السَّحاب عن السَّماء. قتلتَ عثمانَ بن عفّان، و رقیتَ سُلَّمًا! أطلَعَک اللهُ علیه مَطلَعَ سَوءٍ علیک لا لک! و قتلتَ الزُّبیرَ و طلحةَ، و شرَّدتَ بأُمِّک عائشةَ، و نزلتَ بین المصریّین، فمُنِیتَ و تمنَّیتَ، و خُیِّلَ لک أنّ الدّنیا قد سُخِّرَت لک بخَیلِها و رَجِلِها! و إنّما تُعرَف أُمنیّتُک، لو قد زُرتُک فی المهاجرین من أهل الشّام بقیّة الإسلام، فیحیطون بکَ مِن ورائک، ثمّ یَقضَی اللهُ علمَه فیک. 

 و السَّلامُ علی أولیاء الله.»¹

حرکت عقیل از حجاز به کوفه برای أخذ مال و رفع دیون، و ردّ حضرت، و رفتن به سوی معاویه

 صفحة 81: «(قال:) و ذکروا أنّ عقیل بن أبی‌طالب قدِم علی أخیه علیٍّ بالکوفة، فقال له علیٌّ: ”مرحبًا بک و أهلًا. ما أقدَمَک یا أخی؟“ قال: ”تأخّر العَطاءُ عنّا، و غَلاءُ السِّعر ببلدنا، و رکبنی دَینٌ عظیمٌ؛ فجئتُ لتَصِلنی.“

 فقال علیٌّ: ”والله ما لی ممّا تریٰ شیئًا إلّا عطائی، فإذا خرَج فهو لک.“ فقال عقیل: ”و إنّما شُخوصی من الحجاز إلیک من أجل عطائک! و ما ذا یبلغ منّی عطاؤک،

و ما یدفع مِن حاجتی؟“

 فقال علیٌّ: ”فمَهْ! هل تعلم لی مالًا غیرَه؟ أم ترید أن یُحرِقنی اللهُ فی نار جهنّم فی صِلَتِک بأموال المسلمین؟“ فقال عقیل: ”والله لأخرُجنّ إلی رجل هو أوصَلُ لی منک!“ (یرید معاویةَ)

 فقال له علیٌّ: ”راشدًا مهدیًّا.“

 فخرَج عقیل، حتّی أتَی معاویةَ، فلمّا قدِم علیه، قال له معاویة: ”مرحبًا و أهلًا بک یا ابن‌أبی‌طالب! ما أقدَمَک عَلیَّ؟“

 فقال: ”قدِمتُ علیک لدَینٍ عظیمٍ رکبنی، فخرجتُ إلی أخی لیَصِلنی، فزعم أنّه لیس له مما یلی إلّا عطاؤُه، فلم یقع ذلک منّی موقعًا و لم یسدّ منّی مسدًّا؛ فأخبَرتُه أنّی سأخرُج إلی رجلٍ هو أوصَلُ منه لی، فجئتُک.“

 فأزدادَ معاویةُ فیه رغبةً و قال: ”یا أهل الشّام، هذا سیّدُ قریش، و ابنُ سیّدها! عرف الّذی فیه أخوه مِن الغوایة و الضّلالة، فأثاب إلی أهل الدّعاء إلی الحقّ؛ و لکنّی أزعَمُ أنّ جمیع ما تحت یدی لی، فما أعطیتُ فقُربةً إلی الله، و ما أمسکتُ فلا جُناحَ علیّ فیه.“

 فأغضَبَ کلامُه عقیلًا لمّا سمعه ینتقص أخاه، فقال: ”صدقتَ! خرجتُ من عند أخی علی هذا القول، و قد عرفتُ مَن فی عسکره، لم أفقِد والله رجلًا من المهاجرین و الأنصار؛‌ و لا والله ما رأیتُ فی عسکر معاویة رجلًا من أصحاب النّبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم.“

إعطاء معاویه به عقیل سیصد هزار دینار

 فقال معاویة عند ذلک: ”یا أهل الشّام، أعظَمُ النّاس مِن قریشٍ علیکم حقًّا ابنُ عمّ النّبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، و سیّدُ قریش، و ها هو ذا تبرّأ إلی الله ممّا عمِل به أخوه.“

 (قال:) و أمَر له معاویةُ بثلاث‌مائة ألفِ دینار، قال له: ”هذه مائةُ ألفٍ تقضی بها دُیونَک، و مائةُ ألف تَصِل بها رحمَک، و مائةُ ألف تُوسِّع بها علی نفسک.“»¹

[کلام حجّاج بن خزیمه به معاویه]

 صفحة 82: «”و إنّی² أُخبِرک یا معاویة: أنّک تَقویٰ علی علیّ بدون ما یَقویٰ به علیک؛ لأنّ مَن معک لا یقولون إذا قلتَ و لا یَسألون إذا أمَرتَ، و لأنّ مَن مع علیٍّ یقولون إذا قال و یسألون إذا أمَر؛ فقلیلٌ ممَّن معک خیرٌ من کثیرٍ ممَّن معه. و اعْلَمْ أنّ علیًّا لا یُرضِیه إلّا الرِّضیٰ، و إنّ رضاه یُسخِطک. و لستَ و علیٌّ بالسّواء؛ لا یَرضیٰ علیٌّ بالعراق دون الشّام، و رضاؤُک بالشّام دون العراق.“»³

رفتن عبدالله بن عامر به شام و بیعت با معاویه

 صفحة 83: «”و قد بایَع النّاسُ علیًّا علی منبر رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم بیعةً عامّة.“»⁴

 صفحة 88: «(قال:) و ذکروا أنّ عبدالله بن عامر لحِقَ بالشّام، و لم یأتِ معاویةَ، و خاف یومًا کیوم الجمل، فبعَث إلیه معاویةُ أن یأتیَه و ألَحَّ علیه؛ فکتب ابنُ عامر: ”أمّا بعد، فإنّی أُخبِرک أنّی أقحَمتُ طلحةَ و الزُّبیر إلی البصرة و أنا أقول: إذا رأی النّاسُ أُمَّ المؤمنین مالوا إلیها، و إن فَرَّ النّاسُ لم یَفِرّ الزُّبیرُ، و إن غدَر النّاسُ لم یَغدِر

مروانُ؛ فغضِبَت عائشةُ، و رجَع الزُّبیرُ، و قتَل مروانُ طلحةَ، و ذهَب مالی بما فیه، و النّاسُ أشباهٌ. و الیوم کَأمسِ؛ فإن اتَّبَعتَنِی هوای، و إلّا أرتَحِل عنک. و السّلام.“

 فکتب معاویةُ إلیه: ”أمّا بعد، فإنّک قلَّدتَ أمرَ دینِک قَتَلَةَ عثمان، و أنفَقتَ مالَک لعبدالله بن الزُّبیر، و آثَرتَ العراقَ علی الشّام، فأخرَجَک اللهُ من الحرب صِفْرَ الیدَین، لیس لک حظُّ الحقّ، و لا ثَأرُ القتیلِ.“

 فلمّا انتهی کتابُه إلی ابن عامر، أتاه فغمَس یدَه معه و بایَعه، فلاطفه معاویةُ، و عرَف له قرابتَه من عثمان.»¹

 صفحة 89: «(قال:) و ذکروا أنّ الأشتَر النَّخعیّ قام إلی علیّ فقال: ”یا أمیرالمؤمنین، إنّما لنا أن نقول قبل أن تقول، فإذا عَزمتَ فلم نَقُل؛ فلو سِرتَ بنا إلی الشّام بهذا الحَدّ و الجدّ، لم یَلقوک بمثله، فإنّ القلوبَ الیومَ سلیمةٌ، و الأبصارَ صحیحةٌ، فبادِرْ بالقلوب القَسوَة، و بالأبصار العَمیٰ.“»²

مکتوب امیرالمؤمنین علیه السّلام با جریر بن عبدالله به معاویه و اتمام حجّت از هر جهت

 صفحة 90: «و ولّوا مُدبِرین إلی مصرهم، فسألونی ما کنتُ دَعَوتُهم إلیه قبل اللِّقاء، فقَبِلتُ العافیةَ، و رفَعتُ عنهم السَّیفَ، و استعملتُ علیهم عبدَالله بن عبّاس.»³و⁴

 صفحة 93: «(قال:) و ذکروا أنَّ علیًّا کتب إلی معاویة مع جریر: 

 أمّا بعد، فإنّ بیعتی بالمدینة لَزِمَتْک و أنت بالشّام؛ لأنّه بایَعنی الّذین بایَعوا أبابکر و عُمَرَ و عثمانَ علی ما بایَعوا، فلم یکن للشّاهد أن یَختار، و لا للغائب أن یَرُدّ. و إنّما الشُّوریٰ للمهاجرین و الأنصار، فإذا اجتمعوا علی رجلٍ فسَمَّوه إمامًا، کان ذلک للّه رضًا؛ فإنْ خرَج منهم خارجٌ، رَدُّوه إلی ما خرَج منه، فإن أبَی قاتَلُوه علی اتّباعِه غیرَ سبیلِ المؤمنین، و أولاه الله ما تولّیٰ، و أصلاه جهنّمَ و ساءَت مصیرًا. 

 و إنّ طلحةَ و الزُّبیرَ بایَعانی بالمدینة ثمّ نقَضا بَیعتَهما، فکان نَقضُهما کرَدَّتِهما، فجاهَدتُهما بعد ما أعذَرتُ إلیهما، ﴿حَتَّىٰ جَآءَ ٱلۡحَقُّ وَظَهَرَ أَمۡرُ ٱللَهِ وَهُمۡ كَٰرِهُونَ﴾.¹

 فادْخُلْ فیما دخَل فیه المسلمون، فإنّ أحَبَّ أمورِک إلیّ العافیةُ؛ إلّا أن تتعرَّض للبَلاء، فإن تتعرّضْ للبَلاء قاتَلتُک، و استَعَنتُ بالله علیک.

 و قد أکثَرتَ الکلامَ فی قَتَلَةِ عثمانَ، فادْخُلْ فی الطّاعة، ثمّ حاکِمِ القومَ إلیّ أحمِلْک و إیّاهم علی کتابِ الله؛ فأمّا تلک الّتی تریدها فهی خُدعَةُ الصّبیِّ عن اللَّبَنِ، و لعَمری لئِنْ نظَرتَ بعَقلِک دون هواک لَتَجِدَنّی أبْرَأ النّاسِ مِن دم عثمانَ. 

 و اعْلَمْ یا معاویةَ أنّک من الطُّلَقاء، الّذین لا تَحِلّ لهم الخلافةُ و لا تُعقَد معهم الإمامةُ، و لا تُعرَض فیهم الشُّوریٰ، و قد بعَثتُ إلیک و إلی مَن قِبَلَک جریرَ بن عبدالله، و هو مِن أهل الإیمان و الهجرةِ السّابقة، فبایِعْ؛ و لا قوّةَ إلّا بالله.»²

 صفحة 94:³ «”فادخُل یامعاویة فیما دخل النّاس فیه! فإن قلتَ: إنّ عثمانَ ولّانی و لم یَعزِلْنی؛ فإنّ هذا لو کان، لم یَقُم للّه دِینٌ، و کان لکلِّ امرئٍ ما هو فیه.“»⁴

 صفحة 99: «(قال:) و ذکروا: أنّه لمّا قُرِئ علیهم کتابُه¹ اجتمع رأیُهم علی أن یُسنِدوا أمرَهم إلی المِسوَر بن مَخرَمَة، فجاوب عنهم فکتب إلیه: ”أمّا بعد، فإنّک أخطأتَ خطأً عظیمًا و أخطأتَ مواضعَ النُّصرة و تناولتَها من مکانٍ بعیدٍ. و ما أنت و الخلافةَ یا معاویة! و أنت طلیقٌ و أبوک من الأحزاب، فکُفَّ عنّا فلیس لک قِبَلنا ولیٌّ و لا نصیر.“»²

[نامۀ سعد ‌بن أبی‌وقّاص به معاویه]

 [الإمامة و السّیاسة، مجلّد 1] صفحة 100:

 «(قال:) و ذکروا أنّ سَعدًا کتب إلیه:³ ”أمّا بعد، فإنّ أهل الشُّوریٰ لیس منهم أحقُّ بها مِن صاحبه غیر أنّ علیًّا کان مِن السّابقة، و لم یکن فینا ما فیه، فشارَکَنا فی محاسننا و لم نُشارکه فی محاسنه، و کان أحقَّنا کلّنا بالخلافة، و لکن مقادیر الله تعالی الّتی صرفتْها [عنه] حیث شاء لعلمِه و قَدَرِه؛ و قد علمنا أنّه أحَقُّ بها منّا، و لکن لم یکن بُدٌّ من الکلام فی ذلک و التّشاجُرِ، فدَعْ ذا.“»⁴

[نامۀ أمیر‌المؤمنین علیه السّلام به معاویه]

 صفحة 102: «”و أمّا قولک: إنّ أهل الشّام هم الحُکّامُ علی النّاس! فهاتِ رجلًا من قریش الشّام یُقبَل فی الشُّوریٰ أو تَحِلّ له الخلافةُ، فإن سمّیتَ کذَّبک

المهاجرون و الأنصارُ، و إلّا أتیتُک به من قریش الحجاز.“»¹و²

آمدن امیرالمؤمنین علیه السّلام در قرب معاویه و صداکردن او را برای جنگ تن به تن

 صفحة 106: «(قال:) و ذکروا أنّ النّاس مکثوا بصفّین أربعین لیلةً، یَغدون إلی القتال و یَرُوحون؛ فأمّا القتال الّذی کان فیه الفناءُ فثلاثة أیّام. فلمّا رأیٰ علیٌّ کثرةَ القتال و القتل فی النّاس، برَز یومًا من الأیّام ـ و معاویةُ فوق التَّلّ ـ فنادَی بأعلَی صوتِه: ”یا معاویة!“ فأجابه فقال: ”ما تشاء یا أباالحسن؟“

 قال علیٌّ: ”علامَ یقتتل النّاسُ و یذهبون علی مُلکٍ؟! إن نِلتَه کان لک دونهم، و إن نِلتُه أنا کان لی دونهم! ابْرُزْ إلیّ و دَعِ النّاسَ، فیکون الأمرُ لمَن غلَب.“

 قال عمرو بن العاص: ”أنْصَفَک الرَّجلُ یا معاویة!“ فضحِک معاویةُ و قال: ”طمعتَ فیها یا عمرو؟!“ فقال عمرو: ”والله ما أراه یَجمُل بک إلّا أن تبارزَه.“ فقال معاویة: ”ما أراک إلّا مازحًا، نلقاه بجمعِنا.“

عمرو عاص در جنگ با امیرالمؤمنین علیه السّلام به زمین افتاد و عورت خود را برهنه کرد

 بِرازُ عمرو بن العاص لعلیٍّ:

 (قال:) و ذکروا أنّ عمرًا قال لمعاویة: ”أ تَجبُن عن علیٍّ و تتّهِمنی فی نصیحتی إلیک؟! والله لأُبارزنّ علیًّا و لو مِتُّ ألفَ موتةٍ فی أوّل لقائه!!“

 فبارَزه عمرٌو فطعَنه علیٌّ فصرَعه، فاتّقاه بعَورته فانصرف عنه علیٌّ و ولّیٰ بوجهه دونه؛ و کان علیٌّ رضی الله عنه لم یَنظُر قطّ إلی عَورةِ أحدٍ حیاءً و تکرّمًا و تنزّهًا عمّا لا یَحِلّ و لا یَجمُل بمثله، کرّم الله وجهه.

[قطع المیرة عن اهل الشّام]

 قطع المیرة عن اهل الشّام:

 (قال:) و ذکروا أنّ علیًّا دعا زَحْر بن قَیْس فقال له: ”سِرْ فی بعض هذه الخیل إلی القُطْقُطانة، فاقْطَعْ المِیرةَ عن معاویة؛ و لا تقتل إلّا مَن یَحِلّ لک قتلُه، و ضَعِ السَّیفَ [موضعه].“

 فبلَغ ذلک معاویةَ فدعا الضحّاکَ بن قَیس، فأمَره أن یلقی زَحرَ بن قَیس فیُقاتله؛ فسَار الضحّاکُ فلقِیَه زَحرُ، فهزَمه و قتل من أصحابه و قطَع المِیرةَ عن أهل الشّام، و رجَع الضحّاکُ إلی معاویة مُنهزِمًا.

پیروی اهل شام از معاویه بی‌چون و چرا، و پیروی اهل کوفه از حضرت در صورت فهمیدن دلیل

 فجمع معاویةُ النّاسَ فقال: ”أتانی خبرٌ من ناحیةٍ من نواحیّ، أمرٌ شدیدٌ!“ فقالوا: ”یا أمیرالمؤمنین، لسنا فی شیءٍ ممّا أتاک، إنّما علینا السّمعُ و الطّاعة.“

 و بلغ علیًّا قولُ معاویة و قولُ أهل الشّام، فأراد أن یَعلَم ما رأیُ أهلِ العِراق، فجمَعهم فقال: ”أیّها النّاس، إنّه أتانی خبرٌ من ناحیةٍ من نواحیّ.“ فقال ابنُ الکوّاء و أصحابه: ”إنّ لنا فی کلّ أمر رأیًا، فما أتاک فأطْلِعْنا علیه، حتّی نُشیر علیک!“

 فبکَی علیٌّ، ثمّ قال: ”ظفَر والله ابنُ هندٍ باجتماع أهل الشّام له، و اختلافِکم علیَّ! والله لیَغلبنَّ باطلُه حقَّکم! إنّما أتانی أنّ زَحرَ بن قَیس ظفَر بالضحّاک و قطع المیرةَ، و أتی معاویةَ هزیمةُ صاحِبه، فقال: یا أهل الشّام، إنّه أتانی أمرٌ شدیدٌ! فقلّدوه أمرَهم، و اختلفتم عَلیَّ.“

 فقام قَیسُ بن سَعد فقال: ”أما والله لنحن کنّا أولیٰ بالتّسلیم من أهل الشّام!“»¹

 صفحة 109: «”ثمّ صِرتما رسولَی رجلٍ من الطُّلقاء لا تَحِلّ له الخلافةُ.“² ففشا

قولُه و قولُهما، فهَمَّ معاویةُ بقتله، ثمّ راقب فیه عشیرتَه.

بَرد، از طایفه همدان، در بحث عمرو عاص را محکوم می‌کند

[وقوع عمرو بن العاص فی علیّ]

 وقوع عمرو بن العاص فی علیّ:

 (قال:) و ذکروا أنّ رجلًا من همذان یقال له برد، قدم علی معاویة فسمع عمرًا یَقَع فی علیٍّ، فقال له: ”یا عمرو، إنّ أشیاخَنا سَمِعوا رسولَ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم یقول: مَن کنتُ مولاه فعلیٌّ مولاه؛ فحقٌّ ذلک أم باطل؟!“ فقال عمرو: ”حقٌّ، و أنا أزیدک: أنّه لیس أحدٌ من صحابة رسول الله له مناقبٌ مثلُ مناقبِ علیّ!“

 ففزع الفتی، فقال عمرو: ”إنّه أفسَدَها بأمره فی عثمان.“ فقال برد: ”هل أمَر أو قتَل؟!“ قال: ”لا، و لکنّه آوَیٰ و منَع.“

 قال: ”فهل بایعه النّاسُ علیها؟!“ قال: ”نعم.“ قال: ”فما أخرَجک من بیعته؟“ قال: ”اتِّهامی إیّاه فی عثمان.“ قال له: ”و أنت أیضًا قد اتُّهِمتَ!“ قال: ”صدقتَ فیها خرجتُ إلی فلسطین.“

 فرجَع الفتی إلی قومه فقال: ”إنّا أتَینا قومًا أخذنا الحجّةَ علیهم من أفواههم؛ علیٌّ علَی الحقِّ فاتَّبِعُوه!“»¹

[جواب ابن‌عبّاس به نامۀ معاویه]

 صفحة 113: «”و أمّا قولُک: إنّه لو بایَعنی النّاسُ استقمتَ! فقد بایعوا علیًّا و هو خیرٌ منّی فلم تَستقِم له، و إنّ الخلافة لا تَصلُح إلّا لمَن کان فی الشُّورَی، فما أنت و الخلافةَ و أنت طلیقُ الإسلام و ابنُ رأس الأحزاب و ابنُ آکِلة الأکباد مِن قَتلیٰ بدرٍ؟!“»²و³

دعوت حضرت اصحاب را به صبر و تحمّل فشار و عدم توجّه به زخارف دنیا و اموال معاویه

 صفحة 114: «(قال:) و ذکروا أنّ علیًّا قام خطیبًا فقال:

 أیّها النّاس! ألا إنّ هذا القَدَر یَنزِل من السّماء کقَطْرِ المَطَر، علی کلِّ نفسٍ بما کسَبَت مِن زیادةٍ أو نقصانٍ فی أهلٍ أو مالٍ، فمَن أصابه نقصانٌ فی أهلٍ أو مالٍ فلا یُغِشّ نفسَه؛ ألا و إنّما المالُ حَرثُ الدّنیا و العملُ الصّالح حَرثُ الآخرة، و قد یجمعهما اللهُ لأقوامٍ.

 و قد دخل فی هذا العَسْکر طمَعٌ من معاویة، فضَعُوا عنکم هَمَّ الدّنیا بفِراقها، و شدّةَ ما اشتدّ منها برجاء ما بعدها. فإن نازعتکم أنفسَکم إلی غیر ذلک فرُدُّوها إلی الصَّبر و وَطِّنوها علی العَزاء؛ فوالله إنّ أرجیٰ ما أرجوه الرّزقُ من الله حیث لا نحتسب. و قد فارقکم مَصقَلَةُ بن هُبَیرة فآثَر الدُّنیا علی الآخرة، و فارقکم بُسْرُ بن أرطاة فأصبَحَ ثقیلَ الظَّهْر من الدّماء مفتضحَ البطن من المال، و فارقکم زیدُ بن عَدِیّ بن حاتم فأصبَح یسأل الرّجعة. و أیْمُ الله لوَدِدتُ رجالًا مع معاویة أنَّهم معی فباعوا الدّنیا بالآخرة، و لوَدِدتُ رجالًا معی أنّهم مع معاویة فباعوا الآخرةَ بالدّنیا.

ابن أبومحجن ثقفی نزد معاویه از حضرت عیب‌گویی می‌کند و معاویه پاسخش را می‌دهد

 قدوم ابن أبی‌مِحجَن علی معاویة:

 (قال:) و ذکروا أنّ عبدالله بن أبی‌مِحجَن الثَّقفی قدم علی معاویة فقال: ”یا أمیرالمؤمنین، إنّی أتیتُک مِن عند الغَبِیّ الجَبان البَخیل ابنِ أبی‌طالب.“

 فقال معاویةُ: ”للّه أنت! أتدری ما قلتَ؟! أمّا قولُک: الغَبِیّ؛ فوالله لو أنّ ألسن النّاس جُمِعت فجُعِلت لسانًا واحدًا لکفاها لسانُ علیّ! و أمّا قولک: إنّه جَبانٌ؛

فثکَلَتْک أُمُّک، هل رأیتَ أحدًا قطّ بارَزه إلّا قتَله؟! و أمّا قولک: إنّه بخیلٌ؛ فوالله لو کان له بیتان أحدُهما من تِبْرٍ و الآخَرُ من تِبْنٍ، لأنفَدَ تِبْرُه قبل تِبْنِه.“

 فقال الثّقفیّ: ”فعَلامَ تُقاتله إذًا؟!“ قال: ”علیٰ دمِ عثمان، و علی هذا الخاتمِ الّذی مَن جعَله فی یده جادت طینتُه، و أطعَم عیالَه، و ادَّخر لأهله.“

 فضحِک الثّقفیُّ، ثمّ لحِق بعلیّ فقال: ”یا أمیرالمؤمنین، هَبْ لی یدیّ بجُرمی، لا دنیا أصبتُ و لا آخرة!“ فضحِک علیٌّ ثمّ قال: ”أنت منها علی رأس أمرِک، و إنّما یأخذ اللهُ العبادَ بأحد الأمرین.“»¹

 صفحة 116: «فقال علیّ لسَعد بن قیس: ”أجِبِ الرّجلَ!“ و قد کان عبدُالله بن عمرو قاتَلَ یومَ صِفّین بسیفَین، و کان من حُجَّتِه أن قال: ”أمَرنی رسولُ الله أنْ أُطیع أبی.“»²

[اختلاف أهل العراق فی الموادعة]

 [الإمامة و السّیاسة، مجلّد 1] صفحة 118:

 «(قال:) و ذکروا أنّه لمّا عظُم الأمرُ و استحَرَّ القتالُ، قال له رأسٌ من أهل العراق: ”إنّ هذه الحرب قد أکَلَتْنا و أذهَبَت الرِّجالَ، و الرّأیُ الموادعةُ.“ و قال بعضهم: ”لا، بل نُقاتلهم الیومَ علی ما قاتلناهم علیه أمسِ.“ و کانت الجماعةُ قد رضیَت الموادعةَ و جنَحَت إلی الصّلح و المسالمة. فقام علیٌّ خطیبًا فقال:

 أیّها النّاس! إنّی لم أزَل مِن أمری علی ما أُحبّ حتّی قدَحَتکم الحربُ، و قد والله أخذتْ منکم و ترکتْ و هی لعدوّکم أنهَکُ. وقد کنتُ بالأمس أمیرًا

فأصبحتُ الیوم مأمورًا، و کنتُ ناهیًا فأصبحتُ الیوم منهیًّا، فلیس لی أن أحملَکم علی ما تکرهون.»¹

 صفحة 120: «ثمّ قام الحصینُ بن المنذر ـ و کان أحدَثَ القوم سِنًّا ـ فقال: ”أیّها النّاس! إنّما بُنی هذا الدّینُ علی التّسلیم، فلا تَدفَعوه بالقیاس و لا تُهدِّموه بالشّبهة. و إنّا والله لو أنّا لا نَقبَل من الأمور إلّا ما نَعرِف، لأصبح الحقُّ فی الدّنیا قلیلًا؛ و لو ترکنا و ما نَهْوی، لأصبح الباطلُ فی أیدینا کثیرًا. و إنّ لنا راعیًا قد حمِدنا وَردَه و صَدرَه، و هو المأمون علی ما قال و فعَل؛ فإن قال: لا، قلنا: لا، و إن قال: نعم، قلنا: نعم.“»²

خطبۀ امیرالمؤمنین علیه السّلام و دعوت به صبر، و اختلاف مردم در میل به صُلح در اثر پیشنهاد معاویه

 صفحة 123: «ثمّ قام علیٌّ خطیبًا، فحمد الله و أثنیٰ علیه، ثمّ قال:

 أیّها النّاس، إنّه قد بلَغ بکم و بعدوّکم ما قد رأیتم، و لم یبقَ منهم إلّا آخِرُ نَفَسٍ، و إنّ الأُمور إذا أقبَلَت اعتُبِرَ آخِرُها بأوّلها؛ و قد صبَر لکم القومُ علی غیر دِینٍ حتّی بلَغوا منکم ما بلَغوا، و أنا غادٍ علیهم بنفسی بالغَداة فأُحاکِمهم بسَیفی هذا إلی الله.»³

قیام عمّار بن یاسر و کلام شدید او به حضرت در عدم پذیرش صلح و استدعای مبارزه تا پایان کار

 صفحة 125: «فلمّا أظهَرَ علیٌّ أنّه قد قبل ذلک، قام عمّارُ بن یاسر فقال:

 ”یا أمیرالمؤمنین، أما والله لقد أخرجها إلیک معاویةُ بیضاءَ، مَن أقرَّ بها هلَک و مَن أنکرها ملَک؛ ما لک یا أباالحسن؟! شکّکتَنا فی دیننا؟! و رَدَدتَنا علی أعقابنا بعد مائة ألفٍ قُتلوا منّا و منهم؟! أفلا کان هذا قبلَ السیف؟! و قبلُ، طلحة و الزّبیر و عائشة قد دَعَوک إلی ذلک فأبَیتَ، و زعمتَ أنّک أولیٰ بالحقّ و أنّ مَن خالَفَنا منهم ضالٌّ حلالُ الدّم! و قد حکَم اللهُ تعالی فی هذا الحال ما قد سمعتَ، فإن کان القومُ کُفّارًا مشرکین فلیس لنا أن نرفع السَّیفَ عنهم حتّی یَفِیئوا إلی أمر الله، و إن کانوا أهلَ فتنة فلیس لنا أن نرفع السَّیفَ عنهم حتّی لا تکون فتنة و یکون الدّینُ کلّه لله؛ والله ما أسلَموا و لا أدَّوا الجِزیةَ و لا فاءُو إلی أمر الله و لا طَفِئَت الفتنةُ.“

 فقال علیٌّ: ”والله إنّی لهذا الأمر کارِهٌ!“»¹و²

 صفحة 126: «(قال:) فأنکَرَها الأشترُ و قَیسُ بن سَعد، و کانا أشدَّ النّاس علی علیٍّ فیها قولًا؛ فکان الّذین عملوا فی الصُّلح الأشعَثُ بن قَیس و عَدِیُّ بن حاتم و شُرَیح بن هانئ و عَمرو بن الحَمِق و زَحْر بن قَیس.»¹

قتل عبدالله بن خبّاب بن أرَت و زوجه‌اش با سه نفر زن دیگر توسّط خوارج

 صفحة 146: «فأجمع علیٌّ و النّاسُ علی المسیر إلی صفّین و تجهّز معاویةُ حتّی نزل صفّینَ. فلمّا خرج علیٌّ بالنّاس عبَر الجسرَ، ثمّ مضی حتّی نزل دَیرَ أبی‌موسی علی شاطِئِ الفُرات، ثمّ أخذ علی الأنبار.

 و إنّ الخارجةَ الّتی خرَجَت علی علیٍّ بینما هم یسیرون، فإذا هم بِرَجُلٍ یَسُوق امرأتَه علی حمارٍ له، فعَبَروا إلیه الفراتَ فقالوا له: ”مَن أنت؟!“ قال: ”أنا رجلٌ مؤمنٌ.“ قالوا: ”فما تقول فی علیِّ ابن أبی‌طالب؟“ قال: ”أقول: إنّه أمیرالمؤمنین، و أوّلُ

المسلمین إیمانًا بالله و رسوله.“ قالوا: ”فما اسمُک؟“ قال: ”أنا عبدالله بن خَبّابِ بن الأرَتّ، صاحبِ رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم.“ فقالوا له: ”أفزَعناک؟“ قال: ”نَعم.“ قالوا: ”لا رَوعَ علیک! حَدِّثْنا عن أبیک بحدیثٍ سمعه من رسول الله، لعلّ الله أن ینفعنا به.“ قال: ”نعم، حدَّثنی عن رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، أنّه قال:

 ستکون فتنةٌ بعدی، یموت فیها قلبُ الرَّجل کما یموتُ بَدَنُه، یُمسِی مؤمنًا و یُصبِح کافرًا.“

 فقالوا: ”لهذا الحدیث سَألناک؟! والله لنَقتُلنّک قِتلةً ما قتلناها أحَدًا!“ فأخذوه و کَتَّفوه ثمّ أقْبلوا به و بامرأتِه ـ و هی حُبْلیٰ مُتِمُّ ـ حتّی نَزَلوا تحتَ نخْلٍ، فسَقَطَتْ رُطَبَةٌ منها فأخَذها بعضُهم فقذَفها فی فیه، فقال له أحدُهم: ”بغیر حِلٍّ أو بغیر ثَمَنٍ أکَلتَها؟!“ فألقاها مِن فیه. ثمّ اخترط بعضُهم سَیفَه فضرَب به خنزیرًا لأهل الذِّمَّة، فقتَله. قال له بعضُ أصحابه: ”إنّ هذا من الفَساد فی الأرض.“ فلقی الرَّجلُ صاحبَ الخنزیر فأرْضاه من خنزِیره.

 فلمّا رأی منهم عبدُالله بن خَبّاب ذلک، قال: ”لئن کنتم صادقین فیما أری، ما عَلیَّ منکم بأسٌ، و والله ما أحدَثتُ حَدَثًا فی الإسلام، و إنّی لمؤمنٌ؛ و قد أمَّنْتمونی و قلتم: لا رَوعَ علیک.“

 فجاءُوا به و بِامرأتِه؛ فأضجَعوه علی شفیرِ النَّهْرِ علی ذلک الخنزیر، فذبَحوه فسال دمُه فی الماء، ثمّ أقبَلوا إلی امرأتِه، فقالت: ”إنّما أنا امرأةٌ، أما تتّقون اللهَ؟!“ قال: فبَقَروا بَطنَها، و قتَلوا ثلاثةَ نِسوَةٍ، فیهم أُمُّ سَنان قد صَحِبَتِ النبیَّ علیه الصّلاةُ و السّلام.

حرکت امیرالمؤمنین علیه السّلام به سوی خوارج نهروان

 فبلَغ علیًّا خبرُهم، فبَعث إلیهم الحارثَ بن مُرَّة لِینظر فیما بلَغه مِن قتل عبدالله

بن خبّاب و النّسوةِ و یکتب إلیه بالأمر؛ فلمّا انتهی إلیهم لیُسائلهم خرَجوا إلیه فقتَلوه. فقال النّاسُ: ”یا أمیرالمؤمنین، تَدَعُ هولاء القومَ وَراءَنا یَخلُفوننا فی عِیالنا و أمْوالنا، سِرْ بنا إلیهم، فإذا فرِغنا منهم نهَضنا إلی عَدُوّنا من أهل الشّام.“»¹

 صفحة 149: «پاورقی (1): و یروی: أنّه لما سمِع علیٌّ نداءَهم: ”لا حکمَ إلّا لِله!“ قال: ”کلمة عادلةٌ یراد بها جَورٌ؛ إنّما یقولون لا إمارةَ، و لابدّ من إمارةٍ برّةً أو فاجرةً.“»

[قسمتی از نامۀ امیرالمؤمنین علیه السّلام به اهل عراق]

 صفحة 156:

 «فضاربوهم حتّی لقوا اللهَ صابرین محتسبین؛ فوالله لو لم یُصیبوا منهم إلّا رجلًا واحدًا متعمِّدِین لقتله، لحَلَّ لی بذلک قتلُ الجیش کلّه.»²و³

کلام حضرت در زمان متارکۀ موقّت به لشگریان که به نزد زن‌ها و فرزندان خود کمتر بروند

 صفحة 157:

 «فأقبلتم حتّی إذا أطلَلتم علی الکوفة؛ أمرتُکم أن تَلزَموا مُعَسکَرَکم و تَضُمُّوا قَواصِیَکم و تتوطَّنوا علی الجهاد، و لا تُکثِروا زیارةَ أولادِکم و نسائکم؛ فإنّ ذلک یُرِقّ قلوبَکم و یَلوِیکم، و إنّ أصحاب الحَرب لا یتوجَّدون و لا یتوجّعون و لا یَسأمون من سَهَرِ لیلهم و لا مِن ظَمَأِ نهارهم و لا من خَمْصِ

بطونهم، حتّی یُدرِکوا بثَأرِهم و ینالوا بُغیَتَهم و مَطلَبَهم.»¹و²

[احتجاجات ابن‌عبّاس به معاویه راجع به حقّانیّت امیرالمؤمنین]

 در صفحه 236 از کتاب سلیم بن قیس، من جمله از احتجاجات ابن‌عبّاس را به معاویه راجع به حقّانیّت امیرالمؤمنین نقل می‌کند، تا آنکه می‌گوید:

 ”یا معاویة! أما علمتَ أنّ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم حین بعث إلی مُؤتَةَ أمَّر علیهم جعفرَ بن أبی‌طالب، ثم قال: إنْ هَلَکَ جعفرٌ [بن أبی‌طالب] فزیدُ بن حارثة، فإن هلَک زیدٌ فعَبدُالله بن رَواحَةَ، و لم یَرضَ لَهم أن یختاروا لِأنفسهم! أ فکان یترُک أُمَّتَه لا یُبیِّن لهم خلیفتَه فیهم؟! بلی والله ما ترَکهم فی عَمْیاءَ! و لا شُبهةٍ“» ـ الخ.³

 در صفحه 249 ـ 257 از کتاب سلیم بن قیس راجع به قضایای وارده بعد از رحلت رسول الله و کشف بیت فاطمه و قضیۀ فدک مطالبی وارد است.

 و نیز از صفحه 24 ـ 89 راجع [به] برگرداندن خلافت از بنی‌هاشم بعد از رحلت و اشعار عبّاس: «ما کنت احسب هذا الأمر منحرفًا» ـ الخ، مطالبی است⁴.⁵

[إنّ شرّ النّاس عند الله امامٌ جائرٌ ضَلَّ و ضُلَّ به]

 و در جلد 2، صفحه 85 ضمن موعظۀ عثمان می‌فرماید:«”و إنّ شرَّ النّاسِ عند الله إمامٌ جائرٌ ضَلَّ و ضُلَّ به، فأماتَ سُنّةً مأخوذةً و أحیا بدعةً متروکةً؛ و إنّی سَمِعتُ رسولَ ‌الله صلّی الله علیه و آله یقول: یُؤتیٰ یومَ القیامة بالإمام الجائِر و لیس معه نصیرٌ

و لا عاذرٌ، یُلقیٰ فی نارِ جهنّم فیدُور فیها کما تدور الرَّحیٰ ثمّ یَرتَبِط فی قَعرِها.“¹

 و ابن‌اثیر در کامل، جلد 3، صفحه 74 جمله‌های گذشته را با اندک اختلافی در الفاظ و اضافۀ این جمله نقل کرده:”و إنّی أُحذِّرک اللهَ و سَطوَتَه² و نقماته، فإنَّ عذابَه شدیدٌ ألیم.“

 رونلدسن در کتابی که از او به عربی ترجمه شده و به نام عقیدة ‌الشیعة در مطبعۀ سعادت مصر، سال 1365 به چاپ رسیده، صفحه 82 گوید:

 ”و یَرویٰ أحمدُ بن حنبل: أنّه بعد مَقتلِ علیٍّ خطَب الحسنُ بالنّاس، فقال: 

 لقد قُبِضَ فی هذه اللیلة رجلٌ لم یسبقه الأوّلون بعَمَلٍ و لا یُدرِکه الآخرون بعَمَلٍ، و قد نصَبه رسولُ ‌الله صلّی الله علیه و آله و سلّم.“³

 سپس گوید: ”و قد ناقشنا صحّةَ هذه القضیة آنفًا.“ این مناقشه به مقصود ما که نقل روایت احمد و فرمایش امام مجتبی علیه السّلام است زیانی نمی‌رساند.»⁴و⁵

راجع به اخبار در شهادت امیرالمؤمنین علیه السّلام

 در شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 63 گوید:

 «ابن‌اثیر، در أُسد الغابة، جلد 4، صفحه 35، و ابن‌حجر در صواعق، صفحه 80، بیعت ابن‌ملجم و ردّ علی بیعت او را، و خواندن ابیاتی که دلالت بر وفات او کند، و افطار هرشب از ماه رمضان را نزد یکی از حسنین علیهما ‌السّلام و عبدالله بن جعفر، نوشته گوید:

 لایزیدُ علی ثَلاثِ لُقَمٍ و یقول: ”یأتی أمرُ الله و أنا خمیصٌ، و إنّما هی لَیلَةٌ أو لَیلَتان!“ تا آنکه گوید: ”خرَج علیٌّ لِصلاةِ الفَجر، فاستقبله الإوَزُّ یَصِحنَ فی وجهِه.“ قال: فجعَلنا نطرُدُهنّ عنه، فقال:

 ”دَعُوهنّ فإنّهن نوائِحُ!“ و خرج فأُصیب! و هذا یدلّ علی أنّه عَلِم السَّنةَ و الشَّهرَ و اللَّیلة الّتی یُقتَل فیها!

 سیوطی در خصائص الکبری، جلد 2، صفحه 124 گوید:

 و أخرج الحاکمُ و البَیهقی و أبونعیم عن الزهریّ قال: ”لما کان صباحُ قتلِ علیّ بن أبی‌طالب، لم یُرفَع حَجَرٌ فی بیت المقدس إلّا وُجِد تحته دَمٌ!“ و أخرج أبونعیم من طریق الزّهری عن سعید بن المسیّب، قال: ”صَبیحة یوم قتلِ علیّ بن أبی‌طالبٍ، لم تُرفَع حَصاةٌ مِن الأرض إلّا و تحتها دمٌ عبیطٌ.“»¹

 در غایة المرام، صفحه 488، حدیث الخامس عشر، راجع به شهادت امیرالمؤمنین و عیادت حبیب بن عمرو مطالبی است.²

 در علی و الوصیّة از صفحه 125 تا صفحه 142، حدیث آمدن یهودی را در زمان عمر و سؤالات او را از امیرالمؤمنین علیه السّلام، و جواب‌های آن حضرت را به چند طریق نقل کرده است. در این حدیث، حضرت إخبار به شهادت خود به واسطۀ ضربه بر فرق سر می‌دهند و یهودی ایمان می‌آورد و اعتراف به مقام وصایت آن حضرت می‌نماید³.⁴

[بیعت اهل کوفه با امام حسن علیه السّلام]

 [الإمامة و السّیاسة، مجلّد 1] صفحة 160:

 «”و کان علیٌّ رضی الله عنه شدیدَ الأُدْمَة، ثقیلَ العَینَین، ضَخْمَ البَطن، أصلَعَ، ذا عَضُلات، فی أذُنَیه شَعْرٌ یخرج منهما، و کان إلی القَصْرِ أقرَبَ.“»¹و²

 صفحة 163: «(قال:) و ذکروا أنّه لمّا قُتل علیُّ بن أبی‌طالب ثار النّاسُ إلی الحسن بن علیٍّ بالبیعة، فلمّا بایَعوه قال لهم: ”تُبایعون لی علی السَّمع و الطّاعة، و تحاربون مَن حاربتُ، و تُسالمون مَن سالمتُ!“

 فلمّا سَمِعوا ذلک ارتابوا و أمسَکوا أیدیَهم، و قبَض هو یدَه؛ فأتوا الحسینَ فقالوا له: ”ابْسُطْ یدَک نُبایعْک علی ما بایَعْنا علیه أباک، و علی حَربِ المُحلّین الضالّین أهلِ الشّام.“

 فقال الحسینُ: ”معاذ الله أن أُبایِعکم ما کان الحسن حَیًّا.“

 قال: فانصرفوا إلی الحسن، فلم یجدوا بُدًّا من بیعتِه علی ما شرَط علیهم. فلمّا تمّتِ البیعةُ له و أخذ عهودَهم و مواثیقَهم علی ذلک، کاتَبَ معاویةَ فأتاه فخَلا به؛ فاصطلح معه علی أنّ لمعاویة الإمامةَ ما کان حَیًّا، فإذا مات فالأمرُ للحسن. فلمّا تَمَّ صلحُهما صعَد الحسنُ إلی المنبر، فحمد اللهَ و أثنیٰ علیه، ثمّ قال:

 ”أیُّها النّاس! إنّ الله هَدیٰ أوَّلَکم بأوَّلِنا، و حقَن دماءَکم بآخِرنا، و کانت لی فی رقابکم بیعةٌ، تحاربون مَن حاربتُ و تسالمون مَن سالمتُ، و قد سالمتُ معاویةَ و بایعتُه، فبایعوه و إنْ أدْری ﴿لَعَلَّهُۥ فِتۡنَةٞ لَّكُمۡ وَمَتَٰعٌ إِلَىٰ حِينٖ﴾³.“ و أشار إلی معاویةَ.»⁴

صلح حضرت امام حسن علیه السّلام با معاویه و نگرانی سُلَیمان بن صُرَد خزاعی و کلام حضرت امام حسین علیه السّلام

 صفحة 165: «(قال:) ثمّ خرج سلیمانُ بن صُرَد من عنده فدخل علی الحسین، فعرَض علیه ما عرَض علی الحسن و أخبَرَه بما ردّ علیه الحسنُ، فقال الحسین:

 ”لِیَکنْ کُلُّ رجل منکم حِلْسًا من أحلاسِ بیته ما دام معاویة حَیًّا؛ فإنّها بیعةٌ کنتُ والله لها کارِهًا، فإنْ هلَک معاویةُ نظرنا و نظرتم و رأینا و رأیتم.“»¹

شهادت امام حسن علیه السّلام و سرور و سجدۀ معاویه و دخول ابن‌عبّاس بر معاویه

 صفحة 174: «(قال:) فلمّا کانتْ سَنَةَ إحدی و خمسین، مرِض الحسنُ بن علیّ مَرَضَه الّذی مات فیه، فکتب عاملُ المدینة إلی معاویة یخبره بشکایة الحَسَن، فکتب إلیه معاویة: ”إن استطعتَ ألّا یَمضِیَ یومٌ یُمَرّ بی إلّا یأتینی فیه خبرُه فافْعَلْ!“

 فلم یزل یکتب إلیه بحاله حتّی تُوُفّی، فکتَب إلیه بذلک. فلمّا أتاه الخبرُ أظهَرَ فَرَحًا و سُرورًا حتّی سجَد و سجَد مَن کان معه. فبلَغ ذلک عبدَالله بن عبّاس ـ و کان بالشّام یومئذٍ ـ فدخل علی معاویة، فلمّا جلس قال معاویة: ”یا ابن‌عبّاس، هلَک الحسنُ بنُ علیّ!“ فقال ابن‌عبّاس: ”نعم، هلَک، ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ﴾² ترجیعًا مکرِّرًا. و قد بلغنی الّذی أظهرتَ من الفَرَح و السُّرور لوفاته؛ أما والله ما سَدَّ جسدُه حُفْرتَک، و لا زاد نقصانُ أجَلِه فی عمرک، و لقد مات و هو خیرٌ منک، و لئِن أُصِبْنا به لقد أُصِبْنا

بمَن کان خیرًا منه جدِّه رسولِ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، فجبَر اللهُ مصیبتَه، و خلَّف علینا مِن بعده أحسَنَ الخلافة.“

 ثمّ شَهِقَ ابنُ‌عبّاسٍ و بکیٰ، و بکیٰ مَن حضر فی المجلس و بکیٰ معاویةُ، فما رأیتُ یومًا أکثرَ باکیًا من ذلک الیوم، فقال معاویة: ”بلغنی أنّه ترَک بنین صغارًا!“ فقال ابن‌عبّاس: ”کلّنا کان صغیرًا فکبر.“

 قال معاویة: ”کم أتی له مِن العُمر؟“ فقال ابن‌عبّاس: ”أمرُ الحسن أعظَمُ مِن أن یُجهَل أحدٌ مولدَه.“

 قال: فسکَت معاویةُ یسیرًا ثمّ قال: ”یا ابن‌العبّاس، أصبحتَ سَیِّدَ قومک مِن بعده!“ فقال ابن‌عبّاس: ”أمّا ما أبقَی اللهُ أباعبدالله الحسین فلا.“

 قال معاویة: ”للّه أبوک یا ابن‌عبّاس، ما استنبأتک إلّا وجدتُک مُعِدًّا.“»¹و²

فرزدق و کُثَیِّر عَزَّة از هواداران حضرت امام زین‌العابدین علیه السّلام بودند

 [یوم الإسلام] صفحة 75:

 «و کان هوَی الفرزدق مع علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی‌طالب علیهم السّلام و قال فیه:

 و کان مِن أشدّ النّاس تعصّبًا للبَیت العَلویّ کُثَیِّرُ عَزَّة، و قد غالی فی التّشیّع و ذهب مذهبَ الکیسانیّة و قال: بالرّجعة و التنّاسخ و صرّح بمذهبه و جادل فیه خصومَه، و مع

ذلک لم یضطهده الأُمویّون بل عاملوه معاملةً حَسَنَةً و أجَلّوه، حتّی لایَنالهم أذاه.»¹

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

 ‌

3. امویّون

[کلام کفر آمیز ابوسفیان به عثمان]

 و در [الفردوس الأعلی] صفحه 20 مرحوم [سیّد محمّدعلی] قاضی در پاورقی گوید:

 «دخل أبوسفیان علی عثمان بعد أن وَلِیَ الخلافةَ و خاطَبهم بکلامِه المُعلَن بکُفره و نفاقِه، و قال:

 ”یا بَنی‌أُمَیَّةَ! تَلَقَّفوها¹ تَلَقُّفَ الکُرَةِ؛ و الَّذی یَحلِف به أبوسفیان مازِلتُ أرجوها لکم! و لَتَصیرَنَّ إلی صِبیانکم وَراثَةً!“

 و قال لعثمان: ”أدِرْها کالکُرَة، و اجْعَل أوتادَها بنی‌أُمَیَّةَ؛ فإنّما هو المُلکُ. و لا أدرِی ما مِن جَنَّةٍ و لا نارٍ.“

 و أتی قَبرَ حمزةَ سَیِّدَ الشُّهداء علیه السّلام فَرَکَلَه² برِجلِه ثمّ قال: ”یا حمزةُ! إنَّ الأمرَ الّذی کنتَ تُقاتِلنا علیه بالأمْسِ، قد مَلَکناه الیَومَ؛ و کنّا أحَقَّ به مِن تیمٍ و عَدِیٍّ.“»³

انتقال خلافت به عثمان، و گفتار ابوسفیان به بنی‌امیه: «تلقَّفوها تلقُّف الکُرة»، و اعتراض عمار و مقداد

 در کتاب شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 52 در پاورقی گوید:

 «مسعودی در مروج الذّهب، جلد 1، صفحه 439 گوید:

 و قد کان عمّارٌ حین بویع عثمانُ، بلَغه قولُ أبی‌سفیان صَخْرِ بن حَربٍ فی دارِ عثمان عَقِیبَ الوقتِ الّذی بویع فیه عثمانُ و دخَل دارَه و معه بنوأمیَّة! 

 فقال أبوسفیان: ”أ فیکم أحدٌ مِن غیرکم و قد کان أعمَی؟“ قالوا: ”لا!“ قال: ”یا بنی‌أمیَّةَ! تلقَّفوها تلقُّفَ الکُرَةِ! فوالّذی یَحلِف به أبوسفیان، ما زِلتُ أرجوها لکم! و لتَصیرَنَّ إلی صِبیانِکم وِراثةً.“ فانتَهَرَه عثمانُ و ساءَه ما قال!

 و نَمیٰ هذا القولُ إلی المهاجرین و الأنصار و غیر ذلک من الکلام؛ فقام عمّارٌ فی المسجد فقال: ”یا معشرَ قریشٍ! أما إذا صَرَفتم هذا الأمرَ عن أهلِ بیت نبیِّکم هٰهنا مرّةً و هٰهنا مرّةً، فما أنا بآمِنٍ أن یَنزِعَه اللهُ فیَضَعه فی غیرِکم، کما نَزَعتُموه مِن أهلِه و وَضَعتُموه فی غیر أهله.“

 و قام المقداد فقال: ”ما رأیتُ مثلَ ما أُوذِیَ به أهلُ هذا البیتِ بعد نبیِّهم!“ فقال عبدُالرّحمن بن عوفٍ: ”و ما أنت و ذاک یا مقدادُ بن عمرو؟“

 فقال: ”إنّی والله لَأُحِبُّهم بحبِّ رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم [إیّاهم]، و إنّ الحقَّ معهم و فیهم یا عبدالرّحمن! أ عَجَبٌ من قریشٍ و أنت تطوّلهم علی النّاس بفَضل أهل هذا البیت قد اجتمعوا علی نَزعِ سلطان رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم بعده من أیدیهم! أما و أیْمُ اللهِ یا عبدَالرّحمن، لو أجِدُ علی قریش أنصارًا لقاتَلتُهم کقتالی إیّاهم مع رسول ‌الله صلّی الله علیه و ‌آله و سلّم یومَ بدرٍ! ـ الخ.“¹

 عبدالله عنان محامی در تاریخ الجمعیات السریة و الحرکات الهدامة، صفحه 26 گوید:

 ”و کان لِعَلیٍّ حزبٌ یُنادِی بخلافته عَقِبَ النّبیّ مباشرة و یَریٰ أنّه هو و بَنُوه أحقُّ النّاس بها. (تا آنکه گوید:) و من الخطأ أن یُقال: أنّ الشّیعة أنّما ظهروا لأوّل مرّة عند انشقاق الخوارج، و أنّهم سُمُّوا کذلک لبقائهم إلی جانب علیٍّ شیعةً و ظهروا منذُ وفاة النّبیّ کما قدّمنا!“

 ابن‌خلدون در تاریخ، جلد 2، صفحه 171 می‌گوید: ”و فی قصّة الشوری، إنّ جماعةً من الصحابة کانوا یتشیَّعون لعلیّ و یرَون استحقاقَه علی غیره. و لمّا عُدِل به إلی سواه تأفّفوا من ذلک و أسِفوا له؛ مثل الزّبیر و معه عمّار بن یاسر و المقداد بن الأسود و غیرهم! إلّا أنّ القوم لَرَسوخٌ قَدَمُهم فی الدّین و حِرصُهم علی الأُلفة، لم یزیدوا فی ذلک علی النّجویٰ بالتأفّف و الأسف.“¹»²

 در شرح نهج البلاغه، ابن‌أبی‌الحدید، جلد 9 (بیست جلدی) از صفحه 1 إلی صفحه 30 راجع به مخالفت‌های امیرالمؤمنین با عثمان مطالبی آورده است.³و⁴

کلام ابن‌خلدون در علّت تفوّق بنی‌امیّة در حکومت و تغلّب بر مردم

 [یوم الإسلام] صفحة 90:

 «و قال [صلّی الله علیه و آله و سلّم]: ”لیس منّا مَن دعا إلی عصبیّةٍ أو قاتَلَ لعصبیّةٍ.“⁵

 قال ابن‌خلدون فی أوّل الجزء الثّالث مُصَدِّرًا الکلامَ علی الدَّولة الأُمویّة:

 ”کان لبنی‌عبد‌مناف فی قریش جُمَلٌ مِن العدد و الشّرف لایناهضهم فیه أحدٌ من سائرِ بطون قریش و کان فخذاهم ـ بنوأمیّه و بنو‌هاشم ـ حیًّا جمیعًا ینتمون لعبد‌مناف و ینسبون إلیه. و قریشٌ تعرف ذلک و تسأل لهم الرّیاسةَ علیهم، إلّا أنّ بنی‌أمیّة کانوا أکثَرَ عددًا من بنی‌هاشم و أوفَرَ رجالًا، و العزّةُ إنّما هی بالکثرة و کان لهم قُبَیلَ الإسلام شَرَفٌ معروف. و لمّا جاء الإسلام و دهِش النّاسُ بما وقع مِن أمر النّبوّة و الوحی و تنزُّلِ الملائکة و ما وقع من خوارقِ الأُمور، نسی النّاسُ أمرَ العصبیّة مسلمُهم و کافرُهم؛ أمّا المسلمون فنهاهم الإسلامُ عن أمور الجاهلیّة کما فی الحدیث: 

 إنّ الله أذهَبَ عنکم عبیّةَ الجاهلیّة و فَخرَها، لأنّنا و أنتم بنو آدم و آدَمُ من تُرابٍ.¹

 و أمّا المشرکون فشغَلهم ذلک الأمرُ العظیم عن شأن العصائب.

 و لذلک لمّا افترق أمرُ بنی‌أمیّة و بنی‌هاشم بالإسلام إنّما کان ذلک الافتراقُ بحصار بنی‌هاشم فی الشّعب لا غیر، حتّی کانت الهجرةُ و شرَع الجهادُ و لم تبق إلّا العصبیّةُ الطّبیعیّة الّتی لاتفارَق، و هی نَعرةُ الرّجل علی أخیه و جارِه فی القتل و العُدوان علیه، فهذه لا‌یُذهِبها شیءٌ و لا هی محظورةٌ بل هی مطلوبةٌ و نافعة فی الجهاد. ثمّ إنّ شرفَ بنی‌عبد‌مناف لم یزل فی بنی‌عبد‌شمس و بنی‌هاشم، فلمّا هلک أبوطالب و هاجَر بنوه مع رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم و حمزةُ کذلک ثمّ مِن بعده العبّاسُ و الکثیرُ مِن بنی‌عبدالمطّلب و سائرُ بنی‌هاشم، خلا الجوُّ حینئذٍ مِن مکان بنی‌هاشم بمکّةَ و استغلظت ریاسةُ بنی‌أمیّة فی قریش ثمّ استحکمَتْها مشیخةُ قریش مِن سائر البطون فی بدرٍ، و هلک فیها عظماءُ بنی‌عبد‌شمس عتبةُ و ربیعةُ و الولیدُ و عقبةُ بن أبی‌مُعَیط و غیرُهم.

 فاستقلّ أبوسفیان بشرف بنی‌أُمیّه و التقدّمِ فی قریش و کان رئیسَهم فی أُحُد و قائدَهم فی الأحزاب و ما بعدها. و قد مَنَّ رسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم علی قریش بعد أن مَلِکَهم. و شکَت مشیخةُ أُمیّة بعد ذلک لأبی‌بکرٍ ما وجدوه فی أنفسهم من التّخلّف عن رتب المهاجرین الأوّلین و ما بلغهم من کلام عُمَر فی ترکه شوراهم. فاعتذر لهم أبوبکر و قال:

 أدرِکوا إخوانَکم بالجهاد و أنفَذَهم لحروب الرّدّة فأحسَنوا الغناءَ عن الإسلام.

أبوبکر و عمر برای آنکه سهمیّه‌ای از حکومت به بنی‌امیّه داده باشند یزید بن ابی‌سفیان و معاویه را گماشتند

 ثمّ جاء عمرُ فرمَی بهم الرّومَ و أرغَبَ قریشًا فی النّفیر إلی الشّام فکان مُعظَمُهم هنالک، و استعمل یزیدَ بن أبی‌سفیان علی الشّام و طال أمَدُ ولایته إلی أن هلک فی طاعون عَمْوَاس، فولّی مکانَه أخاه معاویةَ و أقرّه عثمانُ مِن بعد عمرَ، فانصلت ریاستُهم علی قریش فی الإسلام بریاستُهم قبل الفتح، و ما زال النّاس یعرفون ذلک لبنی‌أُمیّة. و لمّا هلک عثمانُ و اختلف النّاس علی علیٍّ کانت عساکرُ علیٍّ أکثَرَ عددًا لمکان الخلافة و الفضل إلّا أنّها من سائر القبائل مِن ربیعة و یمن و غیرهم، و جموعُ معاویةَ هی جُندُ الشّام من قریشٍ شوکة مُضَر و بأسهم نزلوا بثغور الشام منذ الفتح فکانت عصبیّتُه أشَدَّ و أمضَی شوکةً. ثمّ کسَر مِن جناح عَلِیٍّ ما کان من أمر الخوارج و شغله بهم إلی أن ملک معاویةُ و خلع الحسنُ نفسَه و اتّفقت الجماعةُ علی بیعة معاویة عند ما نسی النّاسُ شأنَ النّبوّة و الخوارق و رجعوا إلی أمر العصبیّة و التّغالب. و تعیّن بنو‌أمیّة للغَلَب علی مُضَر و سائرِ العرب و معاویةُ یومئذ کبیرُهم فاستوَت قدمُه و استفحل شأنُه و استحکمَت فی أرض مصر ریاستُه و توثَّق عقدُه. 

 و أقام فی سلطانه عشرین سنة یُنفِق من بضاعة السّیاسة الّتی لم یکن أحدٌ من قومه أوفَرَ فیها منه یدًا من أهل التّرشیح من وُلْدِ فاطمة و بنی‌هاشم و آل الزّبیر و أمثالهم، و یصانع رؤوسَ العرب و قوم مُضَر بالإغضاء و الاحتمال و الصّبر علی الأذیٰ و المکروه،

و کانت غایتُه فی الحلم لاتُدرَک و عصابتُه فیها لاتنزع و مِرقاتُه فیها تزلّ عنها الأقدامُ.“¹

کلام مقریزی در النّزاع و التّخاصم فی ما بین بنی‌امیّه و بنی‌هاشم

 و قد ألّف المقریزیّ کتابًا لطیفَ الحجم سمّاه: النّزاع و التّخاصم فیما بین بنی‌أمیّة و بنی‌هاشم. و قد ذکَر فیه ما یدلّ علی أنّ النّزاع بینهم قدیمٌ: 

 فمثلًا کانت المنافرةُ بین هاشم بن عبد‌مناف بن قُصیّ و بین أخیه أُمَیّة بن عبد‌شمس، و سببُها أنّ هاشمًا کانت إلیه الرِّفادة مع السِّقایة لأنّ أخاه عبدشمس کان یسافر، و کان أُمیّة یقیم بمکةَ و کان أُمیّةُ رجلًا مُقلًّا، و لعبد‌شمس ولدٌ کثیر فاصطلحت قریشٌ علی أنْ یولّی هاشمَ السِّقایةَ و الرِّفادة، و کان هاشم رجلًا موسِرًا، و کان إذا حضر موسم الحجّ اعتبر الحُجّاجَ ضیوفَه فأکرَمَهم و أطعمهم و سقاهم. و کان أُمیّة قد صنع فی الجاهلیّة شیئًا لم یصنعه أحدٌ من العَرَب: زوَّج ابنَه أباعمرو بن أُمیّة امرأتَه فی حیاته، و أبومُعَیْط بن أبی‌عمرو بن أُمیّة زاد فی هذا المَقْتِ. و نافر حربُ بن أُمیّة عبدَالمطّلب بن هاشم من أجل یهودیٍّ کان فی جوار عبدالمطّلب، فما زال أُمیّة یغری به حتّی قتل و أخذ مالَه، فی خبر طویل. و تمادت العداوةُ بین البیتَین إلی أن بُعِث رسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم فقام بمکّة یدعو قریشًا إلی توحید الله تعالی و ترکِ ما کان تعبد من دون الله. 

 فعاداه جمعٌ کبیر من أُمیّة، ثمّ کان الحَکم بن أبی‌العاص بن أُمیّة ـ و کان عارًا علی الإسلام و کان رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم بمکّة ـ یَشتُمه و یُسمِعه ما یَکرَه؛ ثم أسلَمَ یوم الفتح فلم یحسن إسلامه، و کان مغموطًا علیه فی دینه. و ما زال منفیًّا فی زَمَنِ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم و خلافة أبی‌بکرٍ و عمر، ثمّ أعاده عثمانُ، و کان ذلک ممّا أنکر النّاسُ علیه و کان أعظَمَ النّاس شُؤْمًا علی عثمان. قد مات فی خلافة عثمان و ضُرب علی قبره فُسطاطٌ. و قالت له² عائشةُ یومًا: ”أشهَدُ أنّ رسولَ الله لعَن

أباک و أنت فی صُلْبِه.“ و کان یقول له: ”طریدُ رسول الله!“ و هو والدُ مروان بن الحکم الّذی صارت الخلافةُ إلیه بالغلبة. و مِن وُلد مروانَ هذا عبدُالملک بن مروان الّذی یقول: ”لستُ بالخلیفة المُداهن و لا بالخلیفة المأفون.“ یعنی بالخلیفة المداهن معاویةَ، و بالخلیفه المأفون یزیدَ بن معاویة.

 و منهم أبوسفیان: صخر بن حَرْب بن أُمیّة الّذی قاد الأحزابَ و قاتَلَ رسولَ الله یومَ أُحُد، و قتَل کثیرًا مِن خیار أصحابه، منهم حمزةُ بن عبدالمطّلب بن هاشم، و قاتَلَ رسولَ الله یوم الخندق. 

 فلمّا تمکّنوا من الخلافة حکّموا النّاسَ بهذه العصبیّة و نکّلوا بالهاشمیّین بما کان بینهم منذ الجاهلیّة من عداوة. و ظلّ الحالُ علی هذا المنوال حتّی زالت دولتُهم، و کلُّ هذا یُفسِّر ما کان من خلافٍ بین علیّ علیه السّلام و معاویةَ، و قتلِ یزیدَ للحسین علیه السّلام، و توالی القتل علی ذُرّیّة علیٍّ علیه السّلام.» ا ه‍ ‌.¹

معاویه چهارصد هزار به سَمُره داد تا دو آیۀ قرآن را دربارۀ امیرالمؤمنین علیه السّلام و ابن‌ملجم تحریف کند (ت)

 [تاریخ الشیعة] صفحة 109:

 «و لا غرابةَ مِن أمر سَمُرَة، فإنّه قد خالف النبیَّ صلّی الله علیه و آله و سلّم فی حیاته و اعتدی علی أبی‌الحسن علیه السّلام بعد وفاته.² و کان آخِرُ الثّلاثة موتًا؛ و قد

قال لهم النبیُّ صلّی الله علیه و آله و سلّم ”آخِرُکم موتًا فی النّار.“¹و²

[تخریب حرم و ضریح ائمّۀ بقیع توسّط وهّابی‌های سعودی]

 [تاریخ الشّیعه] صفحة 118، پاورقی 1:

 «کان دخولُ ابن‌السّعود إلی مکّة المکرّمة أوّلَ عام 1344، و فی الثّامن من شوّال هذا العام هدَم القباب الشَّریفة و جعل الضّرائحَ أرضًا بسیطة؛ و جعَلت الشّیعةُ هذا الیومَ یومَ حزن مشهود، و إلی الیوم تقام فیه الذّکریٰ لهذه المَأساة. و کنتُ لمَن استوحی قریحتَه فی هذا الحادث المؤلم فقلتُ قصیدة فی السَّنة الثانیة من هدمِ القبور، مطلعُها:

[نامۀ معاویه به سعید بن عاص در خصوص بیعت گرفتن از افراد برای یزید]

 [الإمامة و السّیاسة، مجلّد 1] صفحة 178:

 «و کتب إلی سعید بن العاص: ”أمّا بعد، فقد أتانی کتابُک، و فهمتُ ما ذکرتَ فیه من إبطاء النّاس عن البیعة، و لا سیّما بنی‌هاشم، و ما ذکر ابن‌الزُّبیر. و قد کتبتُ إلی رؤسائهم کتبًا، فسَلِّمْها إلیهم و تَنَجَّزْ جواباتِها، و ابعَثْ بها إلیّ حتّی أریٰ فی ذلک

رأیی؛ و لتَشُدّ عزیمتُک و لتَصلُب شَکیمَتُک و تَحسُن نیّتُک، و علیک بالرّ‌فق و إیّاک و الخَرْق، فإنّ الر‌فقَ رشدٌ و الخَرقَ نَکَدٌ‌.

 و انظُرْ حسینًا خاصّة، فلا یناله منک مکروهٌ؛ فإنّ له قرابةً و حقًّا عظیمًا لا یُنکره مُسلِمٌ و لا مسلمة، و هو لَیثُ عَرینٍ، و لستُ آمِنُک إن شاوَرتَه أن لا تَقویٰ علیه.

 فأمّا مَن یَرِد مع السِّباع إذا وَرَدَتْ و یَکنِس إذا کنَسَتْ،¹ فذلک عبدُالله بن الزُّبَیر، فاحْذَرْه أشدَّ الحَذَر.

 و لا قوّة إلّا بالله، و أنا قادمٌ علیک إن شاء الله؛ و السّلام.“»²و³

سابقۀ عداوت بنی‌امیّه با بنی‌هاشم

 [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 136:

 «لمّا قدم [أبوهریرة] العراقَ مع معاویة فی العام الّذی سمّوه عامَ الجماعة ـ و هو فی الحقیقة عام الفُرقَة ـ جَثا علی رُکبَتَیه فی مسجد الکوفة و جعَل یضرب صُلعَتَه مرارًا، یَلفِت النّاسَ بذلک إلیه ـ و یَلفِت کذلک معاویةَ و حاشیتَه ـ و حین اجتمعوا علیه أهاب بهم: ”یا أهلَ العراق! أ تزعُمون أنّی أکذِب علی رسول الله؟“ ـ الحدیثَ.»⁴

 صفحة 140: «”إذا ولیتَ أمرَ المسلمین فاتّقِ الله! و لا تحمل بنی‌أمیّة و بنی‌‌أبی‌مُعَیط علی رقاب المسلمین!“ مِن وصیة عمر بن الخطّاب لعثمان بن عفان.»⁵

 صفحة 142: «و قد کانت المنافرةُ لا تزال بین بنی‌هاشم و بین عبدشمس

بحیث أنّه یقال: ”إنّ هاشمًا و عبدَشمس ولدا تَوأمَین فخرج عبدُشمس فی الولادة قبلَ هاشم، و قد لصِقَتْ إصبعُ أحدهما بجبهة الآخر، فلمّا نُزِعَت دَمِیَ المکانُ، فقیل سیکون بینها أو بین ولدیهما دمٌ؛ فکان کذلک.“»¹

اسلام ابوسفیان از روی اضطرار در فتح مکّه

 صفحة 143: «و قاتَلَ [أبوسفیان] رسولَ الله یوم الخندق؛ و لم یزل یحادّ الله و رسولَه حتّی سار رسول الله لفتح مکّة، فأتی به العبّاسُ بن عبدالمطّلب رسولَ الله و قد أردفه ـ و کان صدیقَه و ندیمَه فی الجاهلیّة ـ فلمّا دخل به علیٌّ رسولَ الله سأله أن یؤمنه.

 فلمّا رآه رسولُ الله قال له: ”وَیلَک یا أباسفیان! أ لم یَأنِ لک أن تَعلَم أن لا إلهَ إلّا الله؟!“

 فقال له: ”بأبی أنت و أُمّی، ما أوصَلَک و أجمَلَک و أکرَمَک! والله لقد ظَنَنتُ أنّه لو کان مع الله غیرُه لقد أغنیٰ عنّی شیئًا.“

 فقال: ”یا أباسفیان! أ لم یَأنِ لک أن تعلم أنّی رسول الله؟“

 فقال: ”أمّا هذه ففی النّفسِ منها شیءٌ!“

 فقال له العبّاسُ: ”وَیلَک، اشْهَد بشهادةِ الحقّ قبلَ أن تُضرَب عُنُقُک!“ فشهِد و أسلَمَ.

 و قد اختلف فی حُسنِ إسلامه، فقیل: ”إنّه شهد حُنَینًا مع رسول الله!“ و کانت الأزلامُ معه یستقسم بها، و کان کهفًا للمنافقین فی الجاهلیّة!»²و³

عداوت ابوسفیان با مسلمین در زمان رسول خدا و عداوت معاویة بن المغیرة پس از رسول خدا

 صفحة 144: «و ممّن حاربوا النّبیَّ معاویةُ بن المغیرة بن أبی‌العاص بن أمیّة، و هو الّذی جدَع أنفَ حمزة و مثَّل به. و معاویةُ هذا هو أبوعائشة أُمِّ عبدالملک بن مروان، و عبدُالملک هذا أعرَفُ النّاس فی الکفر؛ لأنّ أحد أبوَیه الحَکَمُ بن أبی‌العاص لَعینُ رسول الله و طَریدُه، و الآخَرُ معاویةُ بن المغیرة.»¹

 صفحة 144: «و قال المقریزیّ: ”و ما من أحدٍ من هولاء الّذین تقدّم ذکرهم، إلّا و قد بذَل جُهدَه فی عداوة رسول الله و بالغ فی أذی مَن اتّبعه و آمَنَ به و نالوا منهم من الشّتم و أنواعِ العذاب، حتّی فرّ منهم مهاجرون إلی بلاد الحَبَشَة ثمّ إلی المدینة، و أُغلِقَت أبوابُهم بمکّة، فباع أبوسفیان بعضَ دُورهم و قضی مِن ثمنها دَینًا علیه. و همّوا بقتل رسول الله غیرَ مرّة، و تناظروا فی أمره لیُخرجوه من مکّة أو یقیّدوه و یَحبِسوه حتّی یَهلَک، و بالغ کلٌّ منهم فی ذلک بنفسه و مالِه و أهله و عشیرتِه، و نُصب لرسول الله الحبائلَ بکلّ طریق سِرًّا و جهرًا لِیقتله.“»²و³

عام‌الجماعة را باید عام‌الفرقة و عام‌القهر و الجبریّة نام نهاد

 صفحة 145: «قال الجاحظ، و هو یتحدّث عن أمرِ قتلِ عثمان و ما جرّه علی المسلمین مِن بلایا و مِحَنٍ:

 ”ثمّ ما زالت الفِتَنُ متّصلةً و الحروب مترادفةً، کحرب الجمل و کوقائع صفّین و کیوم النّهروان... . إلی أن قتَل أشقاها علیَّ بن أبی‌طالب رضوان الله علیه، فأسعده اللهُ بالشّهادة و أوجب لقاتله النّارَ و اللّعنةَ. إلی أن کان من اعتزال الحسن علیه السّلام الحروبَ، و تخلیة الأمور عند انتشار أصحابه و ما رأیٰ من الخَلَل فی عسکره و ما عرف مِن اختلافهم علی أبیه و کثرةِ تلوُّنهم علیه؛ فعندها استَوَیٰ معاویةُ علی المُلک و استبدّ علی بقیّة الشّوریٰ و علی جماعة المسلمین من الأنصار و المهاجرین، فی العام الّذی سمّوه عامَ الجماعة! و ما کان عامَ الجماعة، بل کان عامَ فُرقَةٍ و قهرٍ و جبریّةٍ و غلبة! و العامَ الّذی تحوّلت فیه الإمامةُ مُلکًا کَسرَویًّا، و الخلافةُ غصبًا قیصریًّا... . ثمّ ما زالت معاصیه مِن جنس ما حکَینا و علی منازلَ ما رتّبنا، حتّی رَدَّ قضیّةَ رسول الله ردًّا مکشوفًا و جحَد حُکمَه جحدًا ظاهرًا، فی ولد الفراش و ما یجب للعاهر، مع اجتماع الأُمّة أنّ سُمَیَّة لم تکن لأبی‌سفیان فراشًا و أنّه إنّما کان بها عاهرًا؛ فخرج بذلک مِن حکم الفجّار إلی حکم الکفّار.

 و لیس قتلُ حُجر بن عدیّ و إطعامُ عمرو بن العاص خراجَ مصر و بیعةُ یزید الخلیع و الاستئثارُ بالفَیء و اختیارُ الولاة علی الهوَی و تعطیلُ الحدود بالشَّفاعة و القرابة (إلّا) من جنس جَحدِ الأحکام المنصوصة و الشّرائعِ المشهورة و السُّنَنِ المنصوبة! و سواءٌ فی باب ما یستحقّ من الکُفّار جَحدُ الکتاب و رَدُّ السنّة إذا کانت السنّةُ فی شهرة الکتاب و ظهورِه، إلّا أنّ أحدَهما أعظَمُ و عقابَ الآخرة علیه أشَدُّ.“»¹

جنایات یزید و عبیدالله بن زیاد به وضوح کفر دیرین آنها را می‌رساند

 صفحة 146: «[قال الجاحظ]: ”ما کان من یزید:

 ثمّ الّذی کان مِن یزید، ابنِه، و من عمّالِه و أهلِ نصرته، ثمّ غَزْو مکّةَ و رَمْی

الکعبة و استباحة المدینةِ، و قتل الحسینِ علیه السّلام فی أکثر أهل بیته مصابیحِ الظّلام و أوتادِ الإسلام، بعد الّذی أعطَی مِن نفسه مِن تفریق أتباعه و الرّجوعِ إلی داره و حَرَمِه أو الذّهابِ فی الأرض حتّی لا یحسّ به أو المقامِ حیث أمَر به، فأبَوا إلّا قتلَه و النّزولَ علی حُکمهم.“

 إلی أن قال الجاحظ: ”کیف نَصنَع بنَقْرِ القضیب بین ثنیّتی الحسین علیه السّلام و حَملِ بنات رسول الله حواسِرَ علَی الأقتاب العاریة و الإبل الصِّعاب، و الکشفِ عن عَورةِ علی بن الحسین عند الشّکِّ فی بلوغه، علی أنَّهم إن وجَدوه و قد أنبَتَ قتَلوه و إن لم یکن أنبَتَ حَمَلوه؛ کما یَصنَع أمیرُ جیشِ المسلمین بذَرارِی المشرکین!

 و کیف تقول فی قول عبیدالله بن زیاد لإخوتِه و خاصّته:

 دَعونی أقتُلْه! فإنّه بقیّةُ هذا النّسلِ، فأحسِمُ به هذا القَرنَ و أُمیتُ به هذا الدّاءَ و أقطَع به هذه المادّةَ!

 خبِّروُنا علی ما تدلّ هذه القسوةُ و هذا الغلظةُ بعد أن شفوا أنفسَهم بقتلهم و نالوا ما أحبّوا فیهم! أ تدلّ علی نصبٍ و سوءِ رأیٍ و حقدٍ و بغضاءَ و نفاقٍ، و علی یقینٍ مدخول و إیمانٍ مخروج؛ أم تدلّ علی الإخلاص و حبِّ النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم و الحفظِ له، و علی بَراءَةِ السّاحة و صحّةِ السّریرة؟! فإن کان علی ما وصفنا لا یعدو الفسقَ و الضّلال، و ذلک أدنیٰ منازلِه؛ فالفاسق ملعونٌ، و مَن نهَی عن لعنِ الملعون فملعونٌ.

 و زعمت نابتةُ عصرِنا و مبتدعةُ دهرِنا: إنّ سبَّ ولاةِ السّوء فتنةٌ و لعنَ الجَوَرَةِ بدعةٌ! و النابتةُ فی هذا الوجه أکفَرُ مِن یزید و أبیه و ابنِ‌زیاد و أبیه، علی أنّهم مُجمِعون علی أنّه ملعون مَن قتَل مؤمنًا متعمدًّا أو متأوّلًا؛ فإذا کان القاتل سلطانًا جائرًا و أمیرًا عاصیًا، لم یستحلّوا سبَّه و لا خلعَه و لا نفیَه و لا عَیبَه، و إن أخاف الصُّلَحاءَ و قتَل الفقهاءَ و أجاعَ الفقیرَ و ظلَم الضّعیفَ و عطّل الحدودَ و الثّغورَ و شرِب الخمورَ و

أظهَر الفجورَ؟! ثمّ ما زال النّاسُ یتسکّعون مرّة و یُداهنونهم مرّة، و یقاربونهم مرّة، و یشارکونهم مرّة؛ إلّا بقیّة ممّن عصَمه اللهُ تعالی ذکره.“»¹

معاویه در عام‌الفتح ایمان آورد، و روایت ایمان او قبل از آن، مردود است

 صفحة 148، پاورقی 2: «زعم الواقدیُّ: ”أنّ معاویة کان فی عُمْرَة القَضاء مُسلِمًا.“ فردّ علیه ابنُ‌حَجَر العَسقلانیّ فی الإصابة بقوله: ”هذا یُعارضه ما ثبَت فی الصَّحیح عن سعد بن أبی‌وقّاص أنّه قال فی العُمرَة فی الحجّ: فعلناها و هذا یومئذٍ کافرٌ (یعنی معاویة).“

 و زعم الواقدیّ کذلک: ”إنّ معاویة شهِد حنینًا فأعطاه [النبیّ] من الغنائم مِائةً من الإبل و أربعین أوقیةً.“ و ردّ الذهبیُّ علی ذلک فقال: ”الواقدیّ لا یَعبَأُ ما یقول؛ فإن کان معاویةُ قدیمًا فی الاسلام فلماذا یتألّفه النبیُّ صلّی الله علیه و آله و سلّم؟ و لو کان أعطاه لَما قال عند ما خطب فاطمةَ بنتَ قَیس:

 ”أمّا معاویةُ فصُعلوک لا مال له.“»²و³

[سیرۀ کفر آمیز معاویه و یزید و والیان آنها]

 [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 157:

 «و معاویةُ مطعونٌ فی دینه، و قد کان فی الجاهلیّة زندیقًا و أصبح فی⁴ الإسلام طلیقًا.»⁵

 صفحة 159، پاورقی: «کان یزیدُ هذا، صاحبُ لهوٍ و عَبَثٍ، مُسرِفًا فی اللذّات مستهتِرًا. و کانت أُمُّه مَیسون نصرانیّةٌ، کَنائلةَ زوج عثمان. و کانت کثیرًا ما تَصطَحِبه إلی البادیة حول تَدمُرَ حیث تقیم قبیلتُها، و هناک شرب الخمرَ و انغمس فی اللذّات و أخذ منها ما شاء له هواه و فسقه؛ و قد کانوا یسمّونه: ”یزیدَ القرُود و یزید الخمُور.“»¹

 صفحة 159، پاورقی 2: «کان عبیدالله بن زیاد قد جعَل لعمر بن سعد بن أبی‌وقّاص ولایةَ الرِّیّ إن هو خرَج علی الحسین و قاتَلَه. و الرّیُّ کما جاء فی معجم البلدان لیاقوت: ”مدینةٌ مشهورة مِن أُمّهات المُدُن² و اعلام المدن، کثیرةُ الفواکه و الخیرات، وهی محطّ الحاجّ، و هی بین نیسابور و دارین. و قال الاصطخریّ: هی مدینةٌ لیس بعد بغداد فی المشرق أعمَرُ منها. و قال الأصمعیّ: هی عروس الدّنیا، و إلیها تجرّ³ النّاس.“ (معجم البلدان، مجلّد 4، صفحة 155 ـ 178)⁴»⁵