مطلع انوار ج11

 ‌

هو العلیم

 ‌

دوره مُهذّب و محقّق

مکتوبات خطّی، مُراسلات و مواعظ

 ‌

مَطلع أنوار

 ‌

جلد یازدهم

 ‌

رجالی، پزشکی، اشارات و نکته‌ها

 ‌

مؤلّف:

حضرت علاّمه آیة الله حاج سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی

قدّس الله نفسه الزکیة

 ‌

 ‌

با مقدّمه و تعلیقات:

سیّد محمّد محسن حسینی طهرانی

 ‌

عن النبّی صلّی الله علیه و آله و سلّم: 

«الخَشیَةُ میراثُ العلمِ، و العلمُ شعاعُ المعرفة.»

”خدا ترسی و خشوع، ثمرۀ دانش است و دانش، فروغ معرفت و شناخت.“

مصباح الشّریعة، ص 20

بخش اول: رجالی و تراجم، شخصیّت‌ها

مقدّمات رجالی

فصل اول: أسماء أعلام

فصل دوم: کُنی و ألقاب

فصل سوم: مطالب متنوّع رجالی

مقدمات رجالی

التّابعیُّ من صحِب صحابیًّا

 [السنّة قبل التّدوین] صفحة 483:

 «من یعدُّ تابعیًّا:

 قال الخطیب البغدادی: ”التّابعیُّ من صحِب صحابیًّا.“¹ و لا یکفی مجرَّد الإلتقاء ـ بخلاف الصّحابی، فقد اکتفی فیه بذلک؛ لشرف لقاء النبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم، و الاجتماع به ـ أو رؤیته، فإنّ لذلک أثرًا کبیرًا فی إصلاح القلوب و تزکیة النُّفوس، ممّا لا یتهیَّأ لمن یلقیٰ الصحابیّ من غیر متابعةٍ له و طول أخذٍ عنه.

 و قال أکثر المحدّثین: ”إنّ التّابعیّ من لقِی واحدًا من الصّحابة فأکثر.“ و إن لم یصحَبه؛ و لهذا ذکر مسلم و ابن‌حَبّان، سلیمانَ بن مهران الأعمش فی طبقة التّابعین ـ و قال ابن‌حَبّان: ”أخرجناه فی هذه الطبقة لأنّ له لقیًا و حفظًا، رأی أنس بن مالک و إن لم یصحّ له سماع المسند عنه“ ـ کما عدَّ الحافظ عبدالغنی بن سعید، یحیَی بن أبی‌کثیر من التّابعین لأنَّه لقی أنسًا، و عدَّ فیهم موسی بن أبی‌عائشة لکونه لقی عمرَو بن حریث، و عدّ فیهم جَریرَ بن أبی‌حازم لکونه رأی أنسًا؛ و هذا إقرار منهم بأنَّ التّابعیَّ من رأیٰ الصحابیَّ.»

حاکم، تابعین را به پانزده صنف تقسیم نموده است

 [السنّة قبل التّدوین] صفحة 484:

 «و عدد التّابعین یفوق الحصر؛ لأنّ کلّ من رأیٰ صحابیًّا کان من التّابعین، و قد تُوفّی رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم عن نیِّفٍ و مائةِ ألف من الصّحابة، رحلوا إلی مختلف البُلدان، و انتشروا فی جمیع الآفاق، و رآهم ألوف الأتباع.

 و لرجال الحدیث اهتمامٌ کبیر بمعرفة الصّحابة و التّابعین؛ لأنّ بهما یعرَف المرسلُ و المتّصل من الأخبار.

 ثمّ إنّ التّابعین طبقات جعلها الحاکم خمسَ عشرة طبقةً، آخرهم من لقِی أنس بن مالک من أهل البصرة، و من لقِی عبدالله بن أبی‌أوفی من أهل الکوفة، و من لقِی السّائب بن یزید من أهل المدینة، و من لقِی عبدالله بن الحارث بن جزء من أهل مصر، و من لقِی أبا‌أُمامة الباهلی من أهل الشّام؛¹ و ذکر الحاکم غیر هؤلاء فی بعض البلدان الأخری.²»³

معانی مختلف برای صحابی رسول اکرم صلّی الله علیه و آله بودن

 [السنّة قبل التّدوین] صفحة 388:

 «قال ابن‌الصَّلاح: ”بلغنا عن أبی‌المظفّر السَّمعانیّ المروزیّ أنّه قال:

 أصحاب الحدیث یطلقون اسمَ الصَّحابة علی کلِّ من رویٰ عنه حدیثًا أو کلمةً، و یتوسّعون حتّی یعدّون من رآه رؤیةً من الصّحابة؛ و هذا لشرف منزلة النبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم أعطوا کلَّ من رآه حکمَ الصّحابة.“⁴

 و قال آخرون: ”لابدّ فی إطلاق الصّحبة مع الرُّؤیة أن یروِی حدیثًا أو حدیثین.“¹

 قال الواقدیّ: ”و رأیت أهل العلم یقولون:

 کلّ من رأیٰ رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم، و قد أدرک الحُلُم فأسلم و عقَل أمر الدِّین و رضِیَه؛ فهو عندنا ممّن صحِب النبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم، و لو ساعةً من نهارٍ.“²

 إلّا أنّ تعریف الواقدیّ هذا، یُخرِج بعضَ الصّحابة الّذین رأوا رسول الله و هم دون الحلم و روَوْا عنه، کعبدالله بن عبّاس و الحسن و الحسین و ابن‌الزُّبیر و غیرهم ـ رضی الله عنهم ـ و لذلک قال العراقیّ: ”و التّقیید بالبلوغ شاذّ.“³

 قال إمام التّابعین سعید بن المُسیِّب: ”الصّحابة لا نعدّهم إلّا من أقام مع رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم سَنةً أو سَنتَین، و غزا معه غزوةً أو غزوتَین.“⁴ قال ابن‌الصّلاح: ”و کأنّ المراد بهذا ـ إن صحَّ عنه ـ راجع إلی المحکیّ عن الأُصولیّین، و لکن فی عبارته ضیقٌ یوجب أن لا یعدّ من الصّحابة جَریرُ بن عبدالله البَجَلِّی و من شارکَه... .“⁵

 قال العراقیّ:

 و لایصحُّ هذا عن ابن‌المُسیِّب؛ ففی الإسناد إلیه محمّد بن عُمَر الواقدیّ ضعیفٌ فی الحدیث⁶

 قال ابن‌الجوزیّ:

 و عموم العلماء علی خلاف قول ابن‌المُسیِّب؛ فإنَّهم عدّوا جَریر بن عبدالله (البَجلّی) من الصّحابة، و إنّما أسلم فی سَنة عشر، و عدُّوا من الصَّحابة من لم یغزُ معه، و (من) توفّی رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم و هو صغیر السِّن، و لم یجالسه و لم یماشه، فألحَقوه بالصّحابة إلحاقًا و إن کانت حقیقة الصُّحبة لم توجد فی حقِّه.¹

 قال ابن‌حَجَر:

 أصحُّ ما وقفتُ علیه من ذلک أنّ الصّحابیّ: من لقِی النّبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم مؤمنًا به، و مات علی الإسلام؛ فیدخل فی من لقِیَه من طالت مجالستُه أو قصرت، و من روی عنه أو لم یروِ، و من غزا معه أو لم یغز، ومن رآه رؤیةً و لم یجالسه، و من لم یرَه لعارضٍ کالعَمیٰ.²

 و هو رأی الجمهور.

 و الرّؤیة عند أنس بن مالک ـ رضی الله عنه ـ لا تکفی لجعل الرَّائی صحابیًّا. روی شُعبة عن موسی السّبَلانی و أثنی علیه خیرًا، قال:

 قلت لأنس بن مالک: ”هل بقی من أصحاب رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلّم أحد غیرک؟“ قال: ”ناسٌ من الأعراب رأَوه؛ فأمّا من صحبَه فلا.“ رواه مسلمٌ بحضرة أبی‌زرعة.³

 قال أبوبکر الباقلانیّ (338 ـ 403 ﻫ . ق) بعد أن عرَّف الصّحابی لغةً:

 وکذلک یقال: ”صحبتُ فلانًا حولًا أو دهرًا و سَنَة و شَهْرًا و یومًا و ساعةً“ و ذلک یوجب فی حکم اللّغة إجراءَ هذا علی من صحِب النّبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم، و لو ساعةً من نهارٍ؛ هذا هو الأصل فی اشتقاق الإسم.

 و مع‌هذا فقد تقرّر للأُمّة¹ عُرفٌ فی أنّهم لا یستعملون هذه التّسمیة إلّا فی من کثُرت صحبتُه و اتّصل لقاؤُه، و لا یُجرون ذلک علی من لقِی المرء ساعةً و مشی معه خُطًا، سمع منه حدیثًا؛ فوجب لذلک ألّا یجری هذا الاسم فی عرف الاستعمال إلّا علی من هذه حالُه.²

 و مع‌هذا، فإنّ خبر الثِّقة الأمین عنه مقبولٌ و معمولٌ به و إن لم تطل صحبتُه و لا سمع منه إلّا حدیثًا واحدًا. فقول أنس ـ رضی الله عنه ـ لا یخالف عرف الأُمّة، و ممّا لا شکَّ فیه أنّ الصّحابة علی درجات بحسب تقدُّمهم و بلائهم فی الإسلام.»

اختلف المؤلّفون فی تصنیف الصّحابة إلی طبقاتٍ

 [السنّة قبل التّدوین] صفحة 391:

 «و اختلف المؤلِّفون فی تصنیف الصَّحابة إلی طبقات؛ فجعلهم ابنُ‌سعد خمسَ طبقات، و جعلهم الحاکم اثنتی عشرة طبقة، و زاد بعضهم أکثر من ذلک.³

 و المشهور ما ذهب إلیه الحاکم، و هذه الطّبقات هی:

 1. قوم تقدَّم إسلامهم بمکّة، کالخلفاء الأربعة.

 2. الصَّحابة الّذین أسلموا قبل تشاوُر أهل مکّةَ فی دار النَّدوة.

 3. مهاجرة الحبشة.

 4. أصحاب العقبة الأُولی.

 5. أصحاب العقبة الثّانیة؛ و أکثرهم من الأنصار.

 6. أوّل المهاجرین الّذین وَصلوا إلی النّبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم بقُباء قبل أن یدخل المدینة.

 7. أهلُ بدر.

 8. الّذین هاجروا بین بدر و الحُدیبیّة.

 9. أهل بیعة الرِّضوان فی الحدیبیّة.

 10. من هاجر بین الحدیبیّة و فتح مکّة، کخالد بن الولید و عمرو بن العاص و أبی‌هریرة¹.

 11. مُسلِمةُ الفتح الّذین أسلموا فی فتح مکّة.

 12. صبیان و أطفال رأوا النّبیّ صلّی الله علیه [و آله] و سلّم یوم الفتح و فی حِجَّة الوداع و غیرهما.»²

[توضیحی پیرامون بعضی کتب رجالی]

 کتاب منهج المقال فی أحوال الرّجال، همان کتاب رجال کبیر است که تألیف

مولانا آقا میرزا محمّد استرآبادی است، و مرحوم علاّمه وحید بهبهانی (ره) بر آن حاشیه‌ای نوشته‌اند.

 کتاب منتهی المقال فی أحوال الرّجال، همان کتاب رجال بوعلی است که بوعلی محمّد بن اسماعیل، آن را تألیف نموده؛ بدین کیفیّت که در اوّل، نظریّۀ کتاب منهج المقال را ذکر می‌کند و سپس حاشیۀ وحید را بیان می‌کند و بعد از آن اگر فوائدی در نظر دارد، ذکر می‌کند؛ و البته این رجال نسبت به رجال کبیر میرزا محمّد خیلی مختصرتر است، ولی در این کتاب، مجاهیل را ذکر نکرده است.

 کتاب توضیح المقال فی علم الرّجال، تألیف ملاّ علی رازی است که در مشترکات و بسیاری از فوائد دیگر تحریر شده است.

 و کتاب تنقیح المقال کتاب جامعی است که مرحوم حاج شیخ عبدالله مامقانی تألیف نموده است.

 مرحوم بوعلی محمّد بن اسماعیل، صاحب منتهی المقال ـ علی ما ذکره فی الذّریعة ـ در سنۀ 1159 متولّد شده و در سنۀ 1215 و یا 1216 وفات کرده است.

 و کتاب روضات الجنّات فی أحوال العلماء و السّادات، تألیف آقا سیّد محمّدباقر خوانساری است که در 1226 متولّد و در 1313 وفات کرده است؛ علی ما ذکره فی الذّریعة.

 مرحوم شیخ حرّ عاملی در أمل الآمل (صفحه 370 از جلد 2) در فائدۀ دهمی که ذکر کرده، فرموده است:

 «إعلم أنّ هذا الکتاب یلیق أن یکون متمّمًا للکتاب الکبیر فی الرّجال لمیرزا محمّد بن علیّ الأسترآبادیّ المشتمل علی ما فی الخلاصة للعلّامة و الفهرست و الرّجال للشّیخ و الفهرست للنجاشی و کتاب الکشّیّ و ابن‌داود و غیرهم، و قد اشتمل علی أکثر من سبعة آلاف إسمٍ و أکثر من ستّة آلاف و ستّ‌مائة کتابٍ و رسالة.»

 کتاب بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، للحاجّ ملّا علیّ العلیاریّ التبریزیّ المتوفّی سنة 1327.¹

أصول کتب رجال: فهرست، رجال شیخ طوسی، رجال کَشّی، رجال ابن‌الغضائری و رجال نجاشی

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 268:

 «ثمّ اعلم أنّ أصول کتب علمِ الرِّجال، خمسة: کتابَیْ الشّیخ الطّوسیّ: الفهرست، و کتاب الرِّجال، و کتاب الکشّی، و کتاب ابن‌الغضائریّ ـ الآتی ذکره ـ ، و کتاب النجاشیّ و هو أحسنها و أجلّها و أوثقها و أتقنها.»²

گناه محدّثین کوفه تشیّع آنهاست، با اعتراف عامّه به صدق خدمتشان

 [المراجعات] صفحة 58:

 «و نقل عن أبی‌إسحاق الجوزجانیّ عبارة فیها من الفضاضة، ما جرت به عادة الجوزجانیّ و سائر النّواصب، قال: ”کان من أهل الکوفة قوم‌‌ٌ لا یَحمد الناسُ مذاهبهم؛ هم رءوس محدّثی الکوفة، مثل: أبی‌إسحاق و منصور و زُبَید الیامیّ و الأعمش و غیرِهم من أقرانهم، احتملهم النّاس لصدق ألسنتهم فی الحدیث و توقّفوا عندما أرسلوا.“ ـ إلی آخر کلامه الّذی أنطقه الحقّ به؛ والحقُّ یُنطِق منصِفًا و عنیدًا. ...

 صفحة 60: «و قال محمّد بن بشیر العَبدیّ: رأیت سالم بن أبی‌حفصة، أحمقَ

ذا لحیةٍ طویلةٍ یا لَها من لحیةٍ، و هو یقول: ”وَدِدت أنّی کنت شریک علیٍّ علیه السّلام فی کلّ ما کان فیه.“»¹و²

عِظَم أبی‌إسحاق و الأَعمَش و منصور و زُبَید الیامیّ و غیرِهم من الکوفیّین

 [المراجعات] صفحة 64:

 «و قال الجوزجانیّ ـ کما فی ترجمة زُبَید من میزان الذهبیّ ـ: ”کان من أهل الکوفة قومٌ لا یحمَد النّاسُ مذاهبَهم، هم رءوس محدّثی الکوفة، مثلُ أبی‌إسحاق و منصور و زُبَید الیامیّ و الأعمش و غیرهم من أقرانهم، احتملهم النّاس لصدق ألسنتهم فی الحدیث.“ ـ إلی آخر کلامه الدالّ علی حُمقه، و ما علیٰ هؤلاء من غضاضة؛ إذا لم یحمد النّواصبُ مذهبهم فی أداء أجر الرّسالة بمودّة القربیٰ و التمسّک بثَقَلَیْ رسولِ ‌الله صلّی الله علیه و آله و سلّم! و ما احتمل النّواصب هؤلاء الشّیعة لمجرّد صدق ألسنتهم، و إنّما احتملوهم لعدم استغنائهم عنهم، إذ لو رَدّوا حدیثهم لذهبت علیهم جملة الآثار النبویّة؛ کما اعترف به الذهبیّ فی ترجمة أبان بن تغلب من میزانه.

 و أظنّ أنّ المغیرة ما قال: ”أهلَک أهلَ الکوفة أبوإسحاق و أعمَشُکم“ إلّا لکونهما شیعیَّین؛ و إلّا فإنّ أبا‌اسحاق و الأعمش کانا من بحار العلم و سُدنة الآثار النبویّة. و للأعمش نوادرُ تدلّ علیٰ جلالته، فمنها ما ذکره ابن‌خلّکان فی ترجمته من وفیات الأعیان، قال:

 بعث إلیه هشام بن عبدالملک أن أُکتبْ لی مناقبَ عثمان و مَساوی علیّ! فأخذ الأعمش القرطاس و أدخلها فی فم شاةٍ فَلاکَتها،³ و قال لرسوله: ”قل له:

 هذا جوابه!“ فقال له الرّسول: ”إنّه قد آلیٰ¹ أن یقتلنی إن لم آتِه بجوابک.“ و توسّل إلیه بإخوانه.

 فلمّا ألَحّوا علیه، کتب له: ”بسم الله الرّحمن الرّحیم. أمّا بعد، فلو کان لعثمان مناقب أهل الأرض، ما نفعتک؛ و لو کان لعلیٍّ مساوی أهل الأرض، ما ضرّتک؛ فعلیک بخُوَیْصَّةِ نفسک! و السّلام.“»²

مخبتین أربعه: بُرَید بن معاویه عِجلیّ، ابوبصیر لَیث بن البُختَریّ، محمّد بن مسلم، زُراره

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 409:

 «قال أبوعبدالله الصّادق علیه السّلام: ”بشّر المخبتین بالجنّة: بُریدَ بن معاویة العجلیّ، و أبوبصیر لیث بن البختریّ المرادیّ، و محمّد بن مسلم، و زرارة؛ أربعةُ نجباءٍ، أُمناءُ الله علی حلاله و حرامه، لولا هؤلاء انقطعت آثار النبوّة و اندرس الحدیث، رضی الله عنهم.“»³

«قطب‌الدّین» بر پنج نفر اطلاق می‌شود: سه نفر از خاصّه، و دو نفر از عامّه‌اند

 صفحة 401: «و قال المولا المیرزا عبدالله أفندیّ فی کتابه ریاض العلماء، فی باب الألقاب: ”الشّیخ قطب‌الدّین یطلق علی جماعة کثیرة، و من هذه الحیثیّة قد یشتبه فی کثیر من الأوقات بعضهم ببعض:

 الأوّل: علی الشّیخ المتقدّم قطب‌الدّین، أبی‌الحسن سعید بن هبةِ الله بن الحسن الراوندیّ، صاحب الخرائج و غیره.

 الثّانی: علی الشّیخ أبی‌الحسن قطب‌الدّین، محمّد بن الحسن بن الحسین الکَیدَریّ السبزواریّ، صاحب مناهج النَّهج بالفارسیّة و غیره.

 الثّالث: علی المولا قطب‌الدّین، محمّد بن محمّد الرازیّ البُوَیهیّ، صاحب شرح المطالع، و المحاکمات، و شرح الشمسیّة و غیرها؛ الفاضل المعروف الّذی هو من أولاد ابن‌بابویه القمیّ.

 الرّابع: علی قطب‌الدّین، محمود بن مسعود الکازرونیّ، المعروف بالعلّامة الشیرازیّ، تلمیذ الخواجه نصیرالدّین الطوسیّ، و شارح القسم الثّالث من المفتاح، و شارح المختصر الحاجبیّ، و غیرهما.

 و الخامس: علی قطب‌الدّین، المشهور بقطب المحیی، أُستاذ مولانا جلال‌الدّین الدَّوانیّ؛ و هو أحد مشایخ الصوفیّة و صاحب المکاتبات المعروفة بمکاتبات القُطب المحیی بالفارسیّة المشهورة، و هو قطب‌الدّین محمّد الکوشکناریّ.

 و الثّلاثة الأُوَل من علماء الخاصّة، و الإثنان الأخیران من علماء أهل السنّة و الجماعة.“ ـ انتهیٰ.

 و قد وَهَم التّاج السُّبکیّ فی عدّ القطب الرازیّ ـ صاحب التّرجمة ـ فی علماء الشافعیّة فی الطّبقات الکبری، کما وَهَم فی عدّ شیخ الشّیعة، أبی‌جعفر الطوسیّ ـ قدّس سرّه ـ فیها من الشافعیّة أیضًا، و هما من شیوخ الإمامیّة؛ و لعلّهما کانا یتستّران فی بعض الأوقات بالشافعیّة.»¹

سه نفر حواریّ حضرت سجّاد: سعید بن مُسیِّب، قاسم بن محمّد بن أبی‌بکر، أبوخالد کابُلی

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 299:

 «و فی باب مولد الإمام أبی‌عبدالله الصّادق، من کتاب الکافی للکلینیّ:

 عن یحیَی بن جریر قال: قال أبوعبدالله الصّادق: ”کان سعید بن المسیِّب و القاسم بن محمّد بن أبی‌بکر و أبوخالد الکابولیّ من ثقاة علیّ بن الحسین.“ و فی حدیث الحواریّین: ”إنّهما¹ من حواری علیّ بن الحسین علیهما السّلام.“»

 صفحة 299: «الصّحیفة الثّالثة، فی مشاهیر الفقهاء فی الصّدر الأوّل: و قد سمّاهم أبو‌عمرو الکَشّی فی کتاب الرّجال بما نصّه:

 ”تسمیة الفقهاء من أصحاب أبی‌جعفر و أبی‌عبدالله علیهما السّلام: أجمعت العصابة علی تصدیق هؤلاء الأوّلین من أصحاب أبی‌جعفر و أبی‌عبدالله علیهما السّلام، و انقادوا لهم بالفِقه، فقالوا: أفقه الأوّلین ستّة: زُرارة، و معروف بن خَرَّبوذ، و بُرَید، و أبوبصیر الأسَدیّ، والفُضَیل بن یَسار، و محمّد بن مسلم الطائیّ. قالوا: و أفقه الستّة زُرارة.

 و قال بعضهم مکانَ أبی‌بصیر الأسدیّ: أبوبصیر المرادیّ، و هو لیث بن البختریّ.“

 ثمّ قال: ”تسمیة الفقهاء من أصحاب أبی‌عبدالله علیه السّلام: أجمعت العصابة علی تصحیح ما یصحّ عن هؤلاء و تصدیقهم لما یقولون، و أقَرّوا لهم بالفقه من دون أولئک الستّة الّذین عدّدْناهم و سمّیناهم، و هم ستّة نفر: جمیل بن درّاج، و عبدالله بن مُسْکان، و عبدالله بن بُکَیر، و حمّاد بن عیسی، و حمّاد بن عثمان، و أبان بن عثمان. قالوا:

و زعَم أبوإسحاق الفقیه، و هو ثعلبة بن میمون: أنّ أفقه هؤلاء جمیل بن درّاج، و هم أحداث أصحاب أبی‌عبدالله علیه السّلام.“

 ثمّ قال: ”تسمیة الفقهاء من أصحاب أبی‌إبراهیم و أبی‌الحسن علیهما السّلام: أجمع أصحابنا علی تصحیح ما یصّح عن هؤلاء و تصدیقهم و الإقرار لهم بالفقه و العلم، و هم ستّة نفر آخرون دون الستّة النّفر الّذین ذکَرناهم فی أصحاب أبی‌عبدالله علیه السّلام، منهم: یونس بن عبدالرّحمن، و صفوان بن یحییٰ بیّاع السابریّ، و محمّد بن أبی‌عمیر، و عبدالله بن المغیرة، و الحسن بن محبوب، و أحمد بن محمّد بن أبی‌نصر. و قال بعضهم مکانَ الحسن بن محبوب: الحسن بن علیّ بن فضّال، و فَضّالة بن أیّوب. و قال بعضهم مکانَ فَضّالة: عثمان بن عیسی.

 و أفقه هؤلاء یونس بن عبدالرّحمن، و صفوان بن یحیی.“ ـ انتهیٰ ما فی رجال الکشیّ.»¹

فصل اوّل: اسماء أعلام

الف: رجال

ب: نساء

 ‌

الف: رجال

 ‌

إبراهیم بن سَعد بن الطّیّب، أبوإسحاق الرّفاعیّ¹

در تشییع جنازۀ أبو‌إسحاق رفاعیّ شیعۀ خالص، فقط دو نفر شرکت کردند

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 102:

 «و منهم: أبوإسحاق الرّفاعیّ النّحویّ، و هو إبراهیم بن سعد بن الطّیّب. قال یاقوت:

 کان ضَریرًا، قدِم واسط فتلقّی القرآن من عبدالغفّار الحصنیّ، ثمّ أتی بغداد فصحب السَّیرافیّ و قرأ علیه شرحه علی الکتاب، و سمع منه کتب اللّغة و الدّواوین، و عاد إلی واسط فجلَس بالجامع صدرًا یقرأ النّاس، ثمّ نزَل الزّیدیّة و هناک تکون الرّافضة و العلویّون، فنُسِب إلی مذهبهم، و مُقِت و جفاه النّاس، و مات سنة إحدیٰعشر و أربع‌مائة و لم یخرُج مع جنازته إلّا رجلان مع غروب الشّمس، و هما أبوالفتح بن مختار النَّحویّ و أبو‌غالب بن بشران. قال أبوالفتح:

”و ما صدّقنا أن نسلّم خوفَ أن نُقتل، و العجب أنّ هذا الرّجل مع ما هو علیه من الفضل کانت هذه حاله. و مات بعد وفاته بیومٍ رجلٌ من حشو العامّة، فأُغلق البلد لأجله و لم یوصل إلی جنازته من کثرة الزّحام.“ ـ انتهی.

 قلت: لا مورد للتّعجّب من ذلک، نعوذ بالله من الجهل.

 ثمّ قال یاقوت:

 قال أبوغالب محمّد بن محمّد بن سهل بن بشران النّحویّ: ”أنشدنی أبوإسحاق الرّفاعیّ لنفسه، و ما رأیت قطّ أعلم منه:

و أُحبّه ما کنت أحسَب أنّنی ** أبلیٰ ببینهم فبِنتُ و بانوا

نأتِ المسافةُ فالتّذکّرُ حَظُّهم ** منّی و حظّی منهم النِّسیانُ“»¹

إبراهیم بن علیّ بن سَلِمة بن هَرِمة الحجازیّ المدنیّ، المعروف بابن‌هرمة قُرَشیّ وی از أعاظم شعرای اهل بیت در عهد دوانیقی بوده است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 202:

 «و منهم: ابن‌هَرِمة القرشیّ، الشّاعر المشهور، و إسمه إبراهیم بن علیّ بن سَلِمة بن هَرِمة الحجازیّ المدنیّ، و هو أوّل من فَتَقَ البدیعَ فی شِعره. قال [ابن‌المعتزّ]:

 و فی أیّام المنصور و أیّام فتنة إبراهیم، قال له رجل من باب التّعریض به: ألستَ القائلَ:

و مَهما أُلامُ علی حبّه ** فإنّی أُحبّ بنی‌فاطمة

بَنی بنت من جاء بالمحکمات ** و بالدّین و السّنة القائمة

 فقال: قائلها مَسَّ بطن أُمّه. فقال له ابنه: أو لستَ القائلَ لها فی یوم کذا؟

 فقال له: یا بُنیَّ مسُّ بطن الأُمّ أحسن أم القتلُ علی ید حُمَید بن قَحْطَبة؟!

 فکان یتّقی من بنی‌العبّاس، و هو من الشّیعة لآل محمّد. و ذکره القاضی الشّریف المرعشیّ فی طبقات الشِّیعة، و ذکَر له یاقوت فی معجم البلدان فی رثاء أبی‌عبدالله الحسین هذه الأبیات:

إبراهیم بن محمّد بن أبی‌یحیی، أبو‌إسحاق، مولیٰ أسلم مدنیّ وی از أعلام شیعه بوده است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 237:

 «و منهم: إبراهیم بن محمّد بن أبی‌یحیی، أبو‌إسحاق، مولی أسلم المدنیّ. قال النّجاشیّ:

 حکی بعض أصحابنا عن بعض المخالفین: أنّ کتب الواقدیّ، سائرها إنّما هی کتب إبراهیم بن محمّد بن یحیی، نقلها الواقدیّ و ادّعاها. (قال:) روی عن أبی‌جعفر و أبی‌عبدالله علیهما السّلام، و کان خِصّیصًا، و العامّة لهذه العلّة تضعّفه.

ـ انتهی کلام أبی‌الحسین النّجاشیّ فی فهرست أسماء مصنّفی الشّیعة.¹

 قال ابن‌حَجَر فی التّقریب بعد ذکره: ”متروکٌ من السّابعة، مات سنة 184 (مائة و أربع و ثمانین) و قیل:91 (واحد و تسعین).“²»³

إبراهیم نَخَعی

 حضرت آیة الله حاج سیّد موسی شبیری زنجانی ـ دامت برکاته ـ فرمودند:

 ابن‌سعد در طبقات در ترجمۀ ابراهیم نخعی آورده است که او گفته است: ”ما أنا بِسَبَئیٍّ و لا مُرْجئٍ.“ و چون وفات ابراهیم در 96 هجری بوده است و ابن‌سعد نیز از طبری مقدّم بوده است، معلوم می‌شود که: قول به عبدالله بن سبأ قبل از طبری بوده است، و ابراهیم که در 96 رحلت نموده است، خود را از آن دسته نفی نموده است.

 فرمودند:

 چون این اشکال به علاّمه حاج سیّد مرتضی عسکری وارد شد که قائل‌اند بر آنکه قبل از طبری کسی نامی از عبدالله بن سبأ نمی‌دانسته است، در برخی از نوشتجات بعدی پاسخ داده بر اینکه: ”مرادِ ابراهیم نخعی این بوده است که من از اهل سَبَأ نیستم ـ چون مردمان یمن را سَبَئی می‌گفته‌اند ـ؛ نه آنکه مراد انتساب به ابن‌سبأ بوده باشد.“

 و در این پاسخ اشکال است که: اوّلاً چرا خود را از یمنی‌ها نفی نموده است، و ثانیاً به چه قرینه‌ای سَبَئی را منتسب به عبدالله بن سبأ ندانیم؟

 اقول: در طبقات، طبع دار صادر بیروت، جلد 6، صفحه 275، روایت را بدین‌گونه آورده است:

 ... عن أبی‌المنجاب البصریّ، أنَّ رجلًا کان یأتی إبراهیم النّخعیّ فیتعلّم منه،

فیسمع قومًا یذکرون أمر علیّ و عثمان. فقال: أنا أتعلّم من هذا الرّجل و أری الناس مختلفین فی أمر علیّ و عثمان؟ فسأل إبراهیمَ النّخعیّ عن ذلک؛ فقال: ما أنا بسَبَلیٍّ و لا مُرجئی.

 در این طبع از طبقات همان‌طور که ملاحظه شد، سَبَلیّ آورده است با لام، نه با همزه؛ باید به طبع‌های دیگر مراجعه نمود که آیا این غلط در طبع است و یا واقعاً با لام است و با لام یعنی چه؟¹

 ابن‌سعد در صفحه 284 آورده است که: «قال محمّد بن سعد و قال غیره: و أجمعوا علی أنّه توفّی فی سنة ستّ و تسعین، فی خلافة الولید بن عبدالملک بالکوفة، و هو ابن تسع و أربعین سنة، لم یستکمل الخمسین. و بلغنی أنّ یحیی بن سعید القطّان کان یقول: ”مات إبراهیم و هو ابن نیّف و خمسین سنة.“»²

أُبَیّ بن کَعب

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 341:

 «منهم: أُبیّ بن کَعب، و هو أقرأُ الصّحابة، و سیّد القرّاء بنصّ الثّقات و العلماء السّادات؛ کما فی الطّبقات لأبی‌الخیر، و الإتقان للسّیوطی. و قد عرَفت تشیّع أبَیّ بنصّ صاحب الدّرجات الرّفیعة و غیره من الثّقات فی أوّل هذه الطّبقات.»³

أحمد بن حسین، علیّ الشافعیّ الخسروجردی، المعروف بالبیهقی

 در هدیّة الأحباب، صفحه 111 گوید:

 «البَیهقی: أبوبکر أحمد بن الحسین بن علیّ الشافعیّ الخسروجردی، الحافظ الفقیه المشهور، صاحب السّنن الکبیر و السّنن الصغیر و دلائل النبوّة و غیرها.

 قال إمام الحرمین فی حقّه: ”ما من شافعیّ إلّا و للشّافعی فی عنقه منّة إلّا البیهقی، فإنّ له المنّة علی الشّافعی نفسِه و علی کلّ شافعیٍّ؛ لِما صنّف فی نصرة مذهبه.“

 و من کلماته بنقل صاحب الکامل البهائی، مقابل قول من قال: ”إنّ معاویة خرج من الإیمان بمحاربة علیٍّ علیه السّلام“؛ قال: ”إنّ معاویة لم یدخل فی الإیمان حتّی خرج منه؛ بل خرج من الکفر إلی النّفاق فی زمن الرّسول صلّی الله علیه و آله، ثمّ رجع إلی کفره الأصلیّ بعده!“ ـ انتهی.»¹

أحمد بن عبدالله بن سلیمان التّنوخی، المعروف بأبو‌العلاء المَعَری

ابوالعلاء مُعَری شیعه بوده است و دارای ایمان و مستجاب الدّعوة

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 104:

 «و منهم: أبوالعلاء المَعَری ـ من معرّة النّعمان من الشّام ـ و هو أحمد بن عبدالله بن سلیمان بن داود بن المطهّر بن زیاد بن ربیعة بن الحارث التّنوخی المصنّف، المکثر المحسود علی فضله و إمامته فی الأدب و أنواع العلوم العقلیّة و النّقلیة. قال أبوحامد الغزالیّ فی سرّ العالَمَین فی أواخر الجزء الأوّل:

 حدّثنی یوسف بن علیّ، شیخ‌الإسلام، قال: دخلت المعرّة علی زمان المُعری و قد وشیٰ² به الوزیر إلی الملک محمود بن صالح و قال: ”إنّ المُعری رجل برهمیّ لا یری إفسادَ الصُّوَر و أکل الحیوان، و إنّه یزعُم أنّ الرّسالة تحصل بصفاء العقل.“ و لم یزل الوزیر الجاهل حتّی حمَل الملک علی إحضار المُعری، فنفَذ وراءه خمسین فارسًا.

فدخل إلی الشّیخ رجلان من أصحابه و أعلماه بالقصّة، فدخَل المُعری المسجد و أنزل الفرسان فی دار الضّیافة. فدخل مسلمٌ ـ عمُّ المُعری ـ علیه و قال: ”یا ابن أخی! قد نزلت بنا حادثةٌ بطلبک، فإن مانَعْنا عنک عجزنا، و إن سَلّمناک کنّا عارًا عند ذوی الذّمام، و تکون الذلّة علی آل تنوخ!“ فقال المُعری: ”خفِّف علیک عمّی! و أکرم أضیافک! فلی سلطان یذبّ عنّی و یحامی عن من هو فی حماه.“ ثمّ قال لغلامه قنبر: ”قدّم الماء!“ فاغتسل به و لم یزل یصلّی حتّی انتصف اللّیل. إلی أن قال: فسمعناه یقول: ”یا علّة العلل، یا قدیم الأزل، یا صانع المصنوعات! أنا فی حماک الّذی لا یُضام!“

 ثمّ جعل یقول: ”الوزیر! الوزیر! الوزیر!“ حتّی برِق بارقٌٰ، فسمِعنا هدّةً عظیمةً، فسألنا عنها، فقیل: ”هی دار الضّیافة، وقعت علی ثمانی و أربعین رجلًا.“ و عند طلوع الشّمس جاءنا کتاب الطّائر، یقول فیه: ”لا تُزعجوا الشّیخ، فقد وقع الحمام علی الوزیر!“ ثمّ التفت الشّیخ إلیّ و قال: ”من أیّ أرض أنت؟“ فقلت: ”من أرض الله تعالی.“ فقال: ”أنت من أرض الهرکار، أنت یوسف بن علیّ، حملوک علی قتلی، و زعموا أنّی زندیقٌ، و کان حَجُّنا بالشّام.“

 ثمّ قال لی: اُکتب علی صفة الحالة الأبیات:

أبیاتی از مُعَری که دلالت بر کمال توحید، حُسن توکّل، مقامات عالیه، و زهد او دارد

باتوا و حتفی أمانیّ لنیّتهم ** و بتُّ یخطروا منیّ علی بال

و فوَّقوا لی إشاراتَ سهامِهم ** فأصبحتْ وقَعًا منّی بأمیال

فما ظنونک إنّ جندی ملائکة ** و جندهم بین طوّاف و حمّال

لقیتهم بعصا موسی الّتی منعت ** فرعون ملکًا و نجّت آل إسرال

أُقیم جسمی و صوم الدّهر آلفه ** و أُدْمن الذِّکر أبکارًا بآصال

عیدین أفطر فی عامی إذا حـضرا ** عید الأضاحی و یقفو عید شوّال

إذا تنافست الجُلّاسُ فی حُلَل ** رأیتَنی من حشیش القطن سِربالی

لا آکل الحیوان الدّهر مأثرة ** أخاف من سوء أعمالی و آمالی

و کیف أقرب طعم الشّهد و هو کذا ** غصب لمکسب نحل ذاتِ أطفال

نهیتم عن حرام الـشّرع کلّهم ** و یأمرونی بترک المنزل العالی

و أعبد الله لا أرجو مثوبتَه ** لکن تعبّد إکرام و إجلال

أصون دینی عن جُعل أُؤمِّله ** إذا تعبد أقوام بأجعال

 و أنت خبیرٌ بأنّ هذه الحکایة تدلّ علی کمال توحیده و حسن توکلّه و مقامات عالیة من زهده.

أشعار بلند پایۀ ابوالعلاء مُعری در تشیّع او

 و ترجمه السیّد الإمام أبوالفضل العبّاس بن علیّ بن نور‌الدّین المکّی، فی رحلته نزهة الجلیس، و نصّ علی تشیّعه فی الجزء الأوّل، صفحة 278، من طبعة مصر؛ فمن أراد الوقوف علی ذلک فلیراجعه. و قیل إنّه من بیت کبیر فی الشّیعة علماء فی حلب قدیمًا و حدیثًا، و یظهر ذلک من شعره خصوصًا من قصیدته الّتی أجاب بها الشّریف الحرّانیّ، الآتی ذکره إن شاء الله.

 و قال ابن العَدّیم فی کتابه رفع [الظلم و] التجرّی علی أبی‌العلاء المُعری: ”کان یرمیه أهل الحسد بالتّعطیل، و یعملون علی لسانه الأشعار، و یضمّنوها أقاویل الملحدة قصدًا لِهلاکه؛ و قد نقل عنه أشعار تتضمّن صحّة عقیدته، و أنّ ما نسب إلیه کذب، کقوله:

 و قال فی نزهة الجلیس: ”قال ابن‌خلّکان: و من لزومیّات أبی‌العلاء المُعری قوله:

 قال: ”قلت: هذان البیتان علی تشیّع أبی‌العلاء یدلّان، و ممّا یدلّ علی تشیّعه أیضًا قوله من قطعة:

 إلی أن قال صاحب نزهة الجلیس: ”و ممّا یدلّ علی حسن مذهبه و إلزامه لأهل الکسب و الجهمیّة قوله:

 و أرّخ وفاته سنة تسع و ثلاثین و أربع‌مائة، بمعرّة النُّعمان بن بشیر الأنصاری، لأنّه هو أوّل من مَصَّرها، فنسب إلیه.»¹

أحمد بن عقدة، أبوالعبّاس

أحمد بن عقده شیعه بوده است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 256:

 «و منهم: أبوالعبّاس، أحمد بن عقدة الزَّیدیّ الجارودی، له ترجمة طویلة فی کتب التّراجم؛ و إنّما ذکرناه هنا لأنّه صنّف لنا کتبًا. منها: کتاب التّاریخ المعروف بتاریخ

ابن‌عقدة، و هو کتاب تسمیة مَن شهد مع أمیرالمؤمنین [علیه السّلام] حروبَه؛ و کتاب الشّیعة من أصحاب الحدیث، و [هو] کتاب من روی عن أبی‌عبدالله الصّادق [علیه السّلام]، جمع فیه أربعة آلاف راوٍ عنه علیه السّلام؛ و له کتاب العبّاسی، و هو کتابٌ معظم فی التّاریخ، قال النّجاشی: ”هو نحو عشرة آلاف ورقة فی أخبار الخلفاء و الدَّولة العبّاسیّة؛ و له کتاب الأمثال، حسن مستوفی.“ ـ انتهی.

 و مات بالکوفة سنة ثلاث و ثلاثین و ثلاث‌مائة، و یُعدّ فی طبقة الکلینی فی المحدّثین.»¹

احمد بن محمّد البرقی

 المراجعات، صفحة 98:

 «نام برقی، احمد بن محمّد بن خالد است، و او از اهالی اطراف قم است؛ محّل او را بیرقون گویند و به همین مناسبت به برقی مشهور شده است.»²و³

أحمد بن محمّد، المعروف بابن‌مسکویه

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 255:

 «و منهم: ابن‌مسکویه، و هو أبوعلیّ، أحمد بن محمّد بن مسکویه الإمامی، المتوفّی سنة‌ إحدیٰ و ثلاثین و أربع‌مائة. له کتب، منها: تجارِب الأُمَم و تعاقب الهِمَم، و هو کتاب جلیل فی بابه، بلغنی أنّه طبع فی هذه الأوقات. و سیأتی تفصیل حال ابن‌مسکویه فی أئمّة علم الأخلاق ـ إن شاء الله تعالی ـ و صرّح فی الفوز الأصغر

باعتقاد وجود إمام معصوم، و هو نصّ فی إمامیّته.»¹

ابن‌مسکویه در جمیع فنون و علوم، مقام اوّل را حائز بوده است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 385:]

 «و منهم: الشّیخ أبوعلیّ بن مسکویه، و اسمه أحمد بن محمّد بن یعقوب بن مسکویه، الرازیّ الأصل، الإصفهانیّ المسکن و المدفن، أحد أفراد الدّهر، کان حکیمًا إلٰ‍هیًّا ریاضیًّا هندسیًّا أخلاقیًّا متکلّمًا لغویًّا شاعرًا مؤرّخًا، عالمًا بالأخبار، متبحّرًا فی الآثار، إمامًا فی الکلّ عند الکلّ، مصنِّفًا فی الکلّ تصانیفًا علیها المعوَّل و إلیها المرجع.

 صنّف فی الحکمة کتاب الفوز الأکبر و الأصغر ـ و هما کتابان فی أصول الدّیانات و حقائق النّفوس، و صرّح فی الفوز الأصغر بلزوم عصمة الإمام ـ، و کتاب نور‌ السّعادة، و کتاب أقسام الحکمة و الرّیاضی، و له تعلیق فی المنطق، و کتاب أدب الدّنیا و الدّین، و کتاب نزهت نامۀ علائی ـ کتبه لعلاء‌الدّین الدّیلمی ـ ، و کتاب جاویدان خرد، و کتاب آداب العرب و العجم، و کتاب السّیاسة السلطانیّة، و له فی التّاریخ تجاریب الأُمَم ـ یشتمل علی تاریخ خلفاء العبّاسیّة علی نهج صحیح، انتهی فیه إلی سنة 332 و هی منتصف أیّام الطّائع منهم ـ، و کتاب أحوال الحکماء السّلَف، و له فی علم الأخلاق ما ستعرفه إن شاء الله، و له فی الأدب کتاب ندیم الفرید و کتاب مختار الأشعار و کتاب أنس الخواطر، و له شعرٌ جیّدٌ جمعه، و له فی الطبّ ما حکاه فی طبقات الأطبّاء، قال: ”کان أبوعلیّ ابن‌مسکویه فاضلًا فی علوم الحکمیّة، ممیّزًا فیها، خبیرًا بصناعة الطبّ، جیّدًا فی أصولها و فروعها، و له من الکتب: کتاب الأشربة، کتاب البطّیخ، کتاب تهذیب الأخلاق.“ ـ انتهی.

 أوّل من صحب من الملوک: الوزیر المهلبیّ الشّیعی، ثمّ عضدالدّولة بن بویه ـ رضی الله عنه ـ، ثمّ اتّصل بابن العَمید، ثمّ بابنه، و الکلّ من الشّیعة الأعلام. و نصّ علی تشیّع ابن‌مسکویه المذکور و إمامیّته سیّدُ العلماء المحقّقین، المولی المیر الدّاماد،‌ محمّدباقر، المعلّم الثالث فی عصره؛ و کذلک السیّد الخونساری فی الرّوضات و القاضی نورالله المرعشیّ فی الطّبقات.

ابن‌مسکویه در محلّۀ خواجوی اصفهان مدفون است

 و توفّی بإصفهان سنة إحدیٰ و ثلاثین و أربع‌مائة، و قبره معروف فیها فی محلّة خاجو. و کان معاصرًا للشّیخ الرّئیس ابن‌سینا الّذی لم أتحقّق تشیّعه و لا تسنّنه؛ و الشّیعة تدعیه و أهل السنّة تدعیه، و قد أطال القاضیّ المرعشی فی الإستدلال علی تشیّعه فی کتابه مجالس المؤمنین، و أظنّه زیدیًّا و أبوه کان إسماعیلیًّا، و قیل: إنّ ابن‌سینا ولد علی فطرة التشیّع کما فی المجالس، و الله العالم بالسّرائر.»¹

ابن‌مسکویه، مصنّف طهارة الأعراق، شیعه بوده است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 415:

 «و منهم: ابن‌مسکویه، أبوعلیّ أحمد بن محمّد بن مسکویه، المتوفّی سنة إحدی و عشرین و أربع‌مائة، المتقدّم ذکره؛ صنّف فی علم الأخلاق کتاب طهارة النّفس و ربما قیل تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، یشتمل علی ستّ مقالات، کتاب لم یصنّف مثلَه فی بابه؛ ذکره المحقّق نصیرالدّین فی أوّل کتابه و أثنیٰ علیه ثناءً بلیغًا و ذکر فی مدحه أبیاتًا نظّمها ـ قدّس سرّه ـ و هی هذه:

 قال فی بحث الشّجاعة من کتاب طهارة النفس:

 و استمع کلام الإمام الأجلّ سلام الله علیه الّذی صدر عن حقیقة الشّجاعة، فإنّه قال لأصحابه: ”إنّکم إن لم تُقتَلوا تموتوا! و الّذی نفسُ ابن أبی‌طالبٍ بیده، لألف ضربةٍ بالسَّیف علی الرّأس أهون من میتة علی الفِراش.“

 أقول: هذا النّقل مما یدلّ علی تشیّعه. و حکی الملّا عبدالله أفندی فی ریاض العلماء عن المیر محمّد باقر الدّاماد النصَّ علی تشیّعه ـ رحمه الله ـ‌؛ و قد تقدّم ما یدلّ علی ذلک فی ترجمته فی أئمّة المؤرّخین، و قد تقدّم أنّه نصّ علی عصمة الإمام فی کتابه الفوز الأصغر، و کان صاحب الخزینة و کاتب السرّ عند عضدالدّولة ابن البویة الإمامی.

 و لابن‌مسکویه کتاب آخر فی علم الأخلاق سمّاه آداب العَرب و الفُرْس، أورد فیه مقدّمة ذکر فیهما تمام کتاب الحسن بن [أبی] سهل ـ وزیر المأمون ـ و هو ترجمة کتاب جاودان خروشک، ل‍هو‌شاه الفارسی، سمّاه المخلص.»¹

أحمد بن موسی من آل محمّد الطّاووسی

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 270:

 «منهم: السیّد جمال‌الدّین، أبوالفضائل، أحمد بن موسی، من آل محمّد الطاووسیّ الداودیّ الحسنی، و أُمّه بنت الشّیخ ورّام ـ الآتی ذکره فی فصل علم الأخلاق ـ و أُمّها

بنت الشّیخ أبی‌جعفر الطوسی. و للسیّد أبی‌الفضائل اثنین و ثمانین کتابًا فی فنون العلم؛ و هو أوّل من اخترع تنویع الأخبار إلی أقسامها الأربعة المشهورة فی الطّبقة الوسطی. أخذ عن الشّیخ نجیب‌الدّین بن نما و السیّد الجلیل فخّار بن مَعْد الموسوی و غیرهما من الأجلّة. و هو صاحب حَلّ الإشکال فی أحوال الرّجال، و حرّره الشّیخ أبومنصور الحسن بن زین‌الدّین ـ صاحب المعالم ـ و سمّاه التّحریر الطّاووسی. و له کتاب عین العبرة فی غبن العترة، و له ترجمةٌ طویلةٌ فی کتاب تلمیذه ابن‌داود الرِّجالی. و کانت وفاته فی حدود سنة ثلاث و سبعین و ستّ‌مائة فی بلدهم الحلّة المزیدیّة؛ و له مزار معمور علیه قبّة معظّمة و مشهد مشیّد، یقصده النّاس بالهدایا و النّذور.»¹

إسماعیل بن أبی‌الحسن عَبّاد بن عبّاس، المعروف بصاحب بن عَبّاد

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 160:

 «و قال الشّیخ محمّد بن الحسن الحُرّ فی الأمَل فی ترجمة الصّاحب:

 ”عالمٌ، فاضل، ماهر، شاعر، أدیب، محقّق، متکلِّم، عظیم الشّأن، جلیل القدر فی العلم و الأدب و الدّین و الدّنیا، لأجله ألّف ابن‌بابویه عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، و ألّف الثّعالبیّ یتیمة الدّهر فی ذکر أحواله و أحوال شعرائه، و کان شیعیًّا، إمامیًّا، أعجمیًّا؛ إلّا أنّه یفضِّل العربَ علی العجم.“»²و³

 [المراجعات] صفحة 44:

 «إسماعیل بن عبّاد، بن العبّاس الطّالقانی، أبوالقاسم، المعروف بالصّاحب بن

عَبّاد؛ ذکره الذّهبیّ فی میزانه،¹ فوضع علی اسمه دت رمزًا إلی احتجاج أبی‌داود و التّرمذی به فی صحیحَیهما، ثمّ وصفه بأنّه أدیبٌ بارعٌ شیعیٌّ.

 قلت: تشیّعه مما لا یرتاب فیه أحدٌ، و بذلک نال هو و أبوه ما نالا من الجلالة و العظمة فی الدّولة البویهیّة. و هو أوّل من لقّب بالصّاحب من الوزراء، لأنّه صحب مؤیّد‌الدّولة بن بویه منذ الصّبا، فسمّاه الصّاحب و استمرّ علیه هذا اللّقب حتّی اشتهر به، ثمّ أُطلق علی کلّ من ولی الوزارة بعده؛ و کان أوّلًا وزیر مؤیّد‌الدّولة أبی‌منصور ابن رکن‌الدّولة ابن بابویه، فلمّا توفّی مؤیّد‌الدّولة ـ و ذلک فی شعبان، سنة 373 بجرجان ـ استولی علی مملکته أخوه أبوالحسن علیّ المعروف بفخرالدّولة، فأقرّ الصّاحب علی وزارته و کان معظّمًا عنده، نافذ الأمر لدیه؛ کما کان أبوه عبّاد بن عبّاس وزیرًا معظّمًا عند أبیه رکن‌الدّولة، نافذ الأمر لدیه. و لمّا توفّی الصّاحب ـ و ذلک لیلة الجمعة الرّابع و العشرین من صفر، سنه خمس و ثمانین و ثلاث‌مائة ـ بالرّی عن تسع و خمسین سنة، أغلقت له مدینة الرّی، و اجتمع النّاس علی باب قصره ینتظرون خروج جنازته، و حضر فخر‌الدّولة و معه الوزراء و القوّاد، و غیرّوا لباسَهم، فلمّا خرج نعشه، صاح النّاس بأجمعهم صیحةً واحدةً، و قَبّلوا الأرض تعظیمًا للنّعش، و مشیٰ فخرالدّولة فی تشییع الجنازة کسائر النّاس، و قعد للعزاء أیّامًا، و رثته الشّعراء و أبّنته العلماء، و أثنی علیه کلّ من تأخّر عنه.

 قال أبوبکر الخوارزمیّ: ”نشأ الصّاحب بن عبّاد من الوزارة فی حجرها و دبّ و درج فی وکرها، و رضع أفاویق درّها و ورثها عن آبائه.“ کما قال أبو‌سعید الرّستمی فی حقّه:

 و قال الثّعالبی فی ترجمة الصّاحب من یتیمته: ”لیست تحضرنی عبارةٌ أرضاها للإفصاح عن علوّ محلّه فی العلم و الأدب، و جلالة شأنه فی الجود و الکرم، و تفرّده بالغایات فی المحاسن، و جمعه أشتات المفاخر؛ لأنّ همّةَ قولی تنخفض عن بلوغ أدنیٰ فضائله و معالیه، و جهدَ وصفی یقصر عن أیسر فواضله و مساعیه.“ ثمّ استرسل فی بیان محاسنه و خصائصه.

 و للصّاحب مؤلَّفات جلیلة، منها کتاب المحیط فی اللّغة فی سبع مجلّدات رتّبه علی حروف المعجم، و کان ذا مکتبةٍ لا نظیر لها؛ کتب إلیه نوح بن منصور ـ أحد ملوک بنی سامان ـ یستدعیه لیفوّض إلیه وزارته و تدبیر أمر مملکته، فاعتذر إلیه: بأنّه یحتاج لنقل کتبه خاصّةً إلی أربع‌مائة جَمَلٍ، فما الظّن بغیرها. و فی هذا القدر من أخباره کفایةٌ.»¹و²

إسماعیل بن عبدالرّحمن الکوفی، المعروف بالسُدِّی الکبیر او مفسّری معروف و از شیعیان بوده است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 326:

 «و منهم: السُدِّی الکبیر، المفسّر التابعیّ، إسماعیل بن عبدالرّحمن الکوفیّ، أبومحمّد القرشیّ. قال السّیوطیّ فی الإتقان: ”أمثل التفاسیر، تفسیر إسماعیل السُدِّی“؛ قال: ”و روی عنه الأئمّة مثل الثّوریّ و شُعبة.“

سُدِّی کبیر: شیعه؛ سُدّی صغیر: سُنّی؛ سُدّی فزاری: شیعه ولی مفسّر نبوده است

 قلت: کان من أصحاب الإمام زین‌العابدین علیّ بن الحسین علیهما السّلام و شیعته، و قد نصّ علی تشیّعه إبن‌قتیبة فی کتاب المعارف فی صفحة 306 المشار إلیها آنفًا، و الحافظ العسقلانی فی التّقریب و التّهذیب، و ذکره أبوالعبّاس النّجاشی و أبوجعفر الطّوسی فی فهرستیهما فی مصنِّفی الشّیعة؛ و ذکروا أنّ إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الفزاری أبوإسحاق، هو الرّاوی لتفسیر السُدّی عنه؛ و أنّ السُدّی المذکور أدرک علیّ بن الحسین و الباقر و الصادق علیهم السّلام، و مات سنة سبع و عشرین و مائة.

 و هو غیر إسماعیل بن موسی السُدّی الفزاری المتوفیّ سنة خمس و أربعین و مائة، فإنّه و إن کان من الشّیعة أیضًا لکنّه لیس من المفسّرین؛ و السُدّی الصغیر لیس من الشّیعة، و هو محمّد بن مروان بن عبدالله بن إسماعیل. و إنّما ذکرنا هما للتمیّز و حتّی لا یقع التوّهم فیهما باشتراک اللّقب.

 قال ابن حجر فی التّقریب: ”إسماعیل بن عبدالرّحمن بن أبی‌کریمة السُدّی (بضم المهلمة و تشدید الدّال) أبومحمّد الکوفی، صدوق یَهِمُ، و رمی بالتشیّع من الرّابعة. مات سنة سبع و عشرین و مائة.“ و قال أیضًا: ”إسماعیل بن موسی الفزاری، أبومحمّد أو أبوإسحاق الکوفی، نسیب السُدّی أو ابن بنته أو ابن أُخته، صدوق یَخْطیٰ، رمی بالرّفض من العاشرة. مات سنة خمس و أربعین و مائة.“ ـ انتهی. نقلناه لتصدیق ما حکیناه.»¹

أعمش

أعمش و شریک بن عبدالله نخعی کوفی شیعۀ بزرگوار

 [المراجعات] صفحة 65:

 «[قال ابن عبد‌البرّ]: سمعت الفضل بن موسی یقول:

 دخلت مع أبی‌حنیفة علی الأعمش نعوده، فقال أبوحنیفة: ”یا أبامحمّد! لولا التّثقیل علیک لعدتُک أکثر ممّا أعودک.“ فقال له الأعمش: ”والله إنّک عَلَیَّ لثقیلٌ و أنت فی بیتک، فکیف إذا دخلتَ عَلَیَّ.“

 قال [ابن عبد‌البرّ] قال الفضل:

 فَلمّا خرجنا من عنده، قال أبوحنیفة: ”إنّ الأعمش لم یَصُمْ رمضان قطّ!“

 قال ابن‌خشرم للفضل: ”ما یعنی أبوحنیفة بذلک؟“ قال الفضل: ”کان الأعمش یتسحّر علی حدیث حذیفة.“ ـ اه‍ .

 قلت: بل کان یعمل بقوله تعالیٰ: ﴿وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلۡخَيۡطُ ٱلۡأَبۡيَضُ مِنَ ٱلۡخَيۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ مِنَ ٱلۡفَجۡرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّيۡلِ﴾.¹

 و روی صاحبا الوجیزة و البحار، عن حسن بن سعید النّخعی، عن شریک بن عبدالله القاضی، قال:

 أتیت الأعمش فی علّته الّتی مات فیها، فبینا أنا عنده إذ دخل علیه ابن‌شبرمة و ابن أبی‌لیلی و أبوحنیفة فسألوه عن حاله، فذکر ضعفًا شدیدًا و ذکر ما یتخوّف من خطیئاته، و أدرکتْه رقّةٌ؛ فأقبل علیه أبوحنیفة فقال له: ”یا أبامحمّد، اتّق الله و انظر لنفسک، فقد کنت تحدّث فی علیٍّ بأحادیث لو رجعتَ

 عنها کان خیرًا لک.“ قال الأعمش: ”أ لمثلی تقول هذا؟!“¹

 و ردّ علیه فشتمه بما لا حاجة بنا إلی ذکره؛ و کان ـ رحمه الله‌ ـ (کما وصفه الذّهبی فی میزانه) أحد الأئمّة الثّقات، و کما قال ابن‌خلّکان إذ ترجمه فی وفیاته، فقال: ”کان ثقةً عالمًا فاضلًا.“»²

امرؤ‌القیس بن عَدیّ الکلبیّ

 در أغانی، از طبع دارالکتب، جلد 16، صفحۀ 139 در اخبار حضرت حسین بن علی و نسب او آورده است که:

 «... عن مالک بن أعین، قال: سمعت سُکینة بنت الحسین تقول: ”عاتب عمّی الحسن أبی فی أُمّی فقال:

 و در صفحۀ 140 و 141 گوید: «... قال عوفُ بن خارجةَ المُرّیّ: ”والله إنّی لَعندَ عمر بن الخطّاب ـ رضی الله عنه ـ فی خلافته، إذ أقبل رجلٌ أفحجُ أجلیٰ أمعَر³ یتخطّیٰ رقابَ الناس، حتّی قام بین یدی عمر، فحیّاه بتحیّة الخلافة؛ فقال له عمر: فمن أنت؟ قال: أنا امرؤ نصرانیّ، أنا امرؤ‌القیس بن عَدیّ الکلبیّ.“

 قال: ”فلم یعرفه عمر؛ فقال له رجلٌ من القوم: هذا صاحب بکر بن وائل الّذی أغار علیهم فی الجاهلیّة یوم فَلج.

 فقال: ما ترید؟! قال: أرید الإسلام!

 فعرضه علیه عمر ـ رضی الله عنه ـ فقَبِله، ثمّ دعا له برمحٍ، فعقَد له علیٰ من أسلم بالشّام من قضاعة؛ فأدبر الشّیخ و اللّواء یهتزّ علیٰ رأسه.“

 قال عوف: ”فوالله ما رأیت رجلًا لم یصلِّ للّه رکعةً قطُّ أُمِّر علیٰ جماعة من المسلمین قبله.

 و نهَض علیّ بن أبی‌طالب رضوان الله علیه من المجلس و معه ابناه الحسن و الحسین علیهم السّلام، حتّی أدرکه فأخذ بثیابه، فقال له: ”یا عمّ! أنا علیّ بن أبی‌طالب، ابن عمّ رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم و صهره، و هذان ابنای الحسن و الحسین من ابنته؛ و قد رغبنا فی صهرک، فأنکِحنا!

 فقال: قد أنکحتُک یا علیّ المُحیاة بنت امرئ‌القیس! و أنکحتک یا حسن سَلْمیٰ بنت امرئ‌القیس! و انکحتک یا حسین الرَّباب بنت امرئ‌القیس!“»¹

اُویس قرنی

 جامع السّعادات، صفحة 466:

 «قال الرّبیع بن خُثَیم:

 أتَیتُ أُوَیسًا فوَجدتُه جالسًا قد صَلّی الفجر، فجَلستُ مَوضعًا و قلتُ لا أشغلُه عن التّسبیح؛ فمکَث مکانه حتّی صلّی الظّهر، و لم یقُم حتّی صلّی العصر، ثُمّ جلس موضعه حتّی صلّی المغرب، ثمّ ثبَت حتّی صلّی العشاء، ثمّ ثبَت مکانه حتّی صلّی الصبح، ثمّ جلَس فغَطَتْ عَیناه؛ فقال: ”اللَهمّ إنّی أعوذُ بک من عَینٍ نَوّامةٍ و من بَطنٍ لا یَشبع!“»²و³

جابر بن یزید جُعفی

 [المراجعات] صفحة 47:

 «13. جابر بن یزید بن الحارث الجُعفیّ الکوفی، ترجَمه الذّهبی فی میزانه، فذکر أنّه أحد علماء الشّیعة، و نقل عن سفیان القولَ بأنّه سمع جابرًا یقول: ”انتقل العلم الّذی کان فی النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم إلی علیٍّ، ثمّ انتقل من علیٍّ إلی الحسن، ثمّ لم یزل حتّی بلغ جعفرًا (الصّادق)، و کان فی عصره علیه السّلام.“

 و أخرج مسلمٌ فی أوائل صحیحه عن الجرّاح، قال: سمعت جابرًا یقول: ”عندی سبعون ألف حدیث عن أبی‌جعفر (الباقر) عن النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم کلّها.“

 و أخرج عن زهیر، قال سمعت جابرًا یقول: ”إنّ عندی لخمسین ألف حدیث، ما حدّثتُ منها بشیء.“ قال [زهیر]: ثم حدّث یومًا بحدیثٍ فقال: ”هذا من الخمسین ألفًا.“

 و کان جابر إذا حدّث عن الباقر یقول ـ کما فی ترجمة جابر من میزان الذّهبی ـ: ”حدّثنی وصیُّ الأوصیاء.“

 و قال ابن‌عدیّ ـ کما فی ترجمة جابر من المیزان ـ: ”عامة ما قذفوه به أنّه کان یؤمن بالرّجعة.“

 و أخرج الذّهبی ـ فی ترجمته من المیزان ـ بالإسناد إلی زائدة، قال: ”جابر الجعفیّ رافضیٌ یَشْتُم ـ.“»¹و²

جعفر بن أبی‌طالب

 [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 35، پاورقی1:

 «کان جعفر بن أبی‌طالب یحبّ المساکین و یحسن إلیهم؛ و کان رسول الله یکنّیه أبا المساکین.

 فی کتاب أنباء نجباء الأبناء، لأبی‌ظفر الصّقلی: ”دخل مرّة أبوسفیان بن حرب علی ابنته، أمّ‌حبیبة، زوج النّبی، فوجد عندها عبدالله بن جعفر و هو صبیٌّ، فقال لها: أی بنیّة! مَن هذا الغلام الذی یتضوّع کرمًا و یتألّق شرفًا و یتمیّع حیاءً؟ فقالت: مَن تظنّه؟

 فقال: أمّا الشمائل فهاشمیّة! قالت: نعم، و هو هاشمیّ؛ فمن تظنّه من بنی‌هاشم؟

 فتأمّله، ثمّ قال: إذا لم یلده جعفر، فلست بسداد البطحاء. فقالت أمّ‌حبیبة: نعم، هو ابن جعفر!

 فقال: أما أنّه لم یمت مَن خَلَّف مثل هذا.“»¹و²

جعفر بن أحمد القمّی، أبومحمّد - هو کان من عظماء أعیان الطّائفة

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 414:

 «منهم: أبو‌محمّد جعفر بن أحمد القمّی؛ قال السیّد بن طاووس: ”کان عظیم الشأن من الأعیان.“ ذکر الکراجکی فی کتاب الفهرست: ”أنّه صنّف مِائتین و عشرین کتابًا بقم و الرّیّ.“ و هو فی طبقة الشّیخ المفید و ابن‌الغضائری؛ بل فی طبقة الشّیخ

الصّدوق أبی‌جعفر بن بابویه، لأنّه یروی عنه تفسیر الإمام، و یروی ابن‌بابویه عنه أیضًا فی کتاب معانی الأخبار، و یروی عن الصّاحب بن عبّاد.

 قال الشّیخ ابن‌داود فی کتاب رجاله بعد ذکره بعنوان جعفر بن علیّ بن أحمد القمّی، المعروف بابن الرّازیّ، أبومحمّد: ”ثقةٌ، مصنِّفٌ“ و من مصنَّفاته: کتاب المانعات من دخول الجنّة و کتاب الغایات و کتاب العروس.»¹

جلال الدّین سیوطی

[عدول سیوطی از مذهب شافعی به امامی]

 مرحوم آقای حاج شیخ عبّاس قمی در هدیة الأحباب در ترجمۀ احوال سیوطی گفته است:

 «میر بهاءالدین مختاری از میر سیّد علیخان شیرازی نقل کرده است که او گفته است: ”من در کتابی که از مؤلّفات سیوطی است دیده‌ام که او در آخر عمر، از مذهب شافعی به مذهب امامی عدول کرده و مذهب حق را اختیار نموده است.“»²و³

حارث بن عبدالله هَمْدانی، رحمة الله علیه

 [المراجعات] صفحة 52:

 «19. الحارث بن عبدالله الهَمدانیّ، صاحب أمیرالمؤمنین و خاصّته، کان من أفضل التّابعین، و أمره فی التشیّع غنیٌّ عن البیان و هو أوّل من عدّهم ابن‌قتیبة فی معارفه من رجال الشّیعة، و قد ذکره الذّهبی فی میزانه فاعترف بأنّه من کبار علماء التّابعین، ثمّ

نقل عن ابن‌حبّان القول بکونه غالیًا فی التشیّع، ثمّ أورد من تحامل القوم علیه ـ بسبب ذلک ـ شیئًا کثیرًا، و مع‌هذا فقد نقل إقرارَهم بأنّه کان من أفقه النّاس و أفرض النّاس و أحسب النّاس لعلم الفرائض، و اعترف بأنّ حدیث الحارث موجود فی السُّنن الأربعة، و صرّح بأنّ النّسائی مع تعنّته فی الرّجال قد احتجّ بالحارث و قوّیٰ أمره، و أنّ الجمهور مع توهینهم أمره یروون حدیثه فی الأبواب کلّها، و أنّ الشَّعبی کان یکذبه ثمّ یروی عنه؛ قال فی المیزان: ”و الظّاهر أنّه یکذبه فی لهجته و حکایاته و أمّا فی الحدیث النّبوی فلا.“

 قال فی المیزان: ”و کان الحارث من أوعیة العلم.“ ثمّ روی فی المیزان عن محمّد بن سیرین، أنّه قال: ”کان من أصحاب ابن‌مسعود خمسةٌ یؤخذ عنهم، أدرکت منهم أربعة و فاتنی الحارث فلم أره، و کان یفضَّل علیهم و کان أحسنهم.“ قال [الذهبی]: ”و یختلف فی هؤلاء الثّلاثة، أیّهم أفضل: علقمة و مسروق و عبیدة؟“ اه‍ .

 قلت: و قد سلّط الله علی الشَّعبی من الثّقات الأثبات مَن کذّبه و استخفّ به جَزاءً وفاقًا، کما نبّه علی ذلک ابن عبدالبرّ فی کتابه، جامع بیان العلم، حیث أورد کلمة إبراهیم النّخعی، الصّریحة فی تکذیب الشّعبی، ثمّ قال ما هذا لفظه: ”و أظنّ الشّعبی عوقب لقوله فی الحارث الهمدانی حدّثنی الحارث، و کان أحد الکذّابین.“ قال ابن عبدالبرّ: ”و لم یَبِنْ من الحارث کذب، و أنّما نقم علیه إفراطه فی حبّ علیٍّ و تفضیله له علی غیره.“ قال: ”و من هاهنا کذّبه الشّعبی، لأنّ الشّعبی یذهب إلی تفضیل أبی‌بکر و إلی أنّه أوّل من أسلم و تفضیل عمر.“ ا ه‍ .

 قلت: و إنّ ممّن تحامل علی الحارث، محمّد بن سَعد، حیث ترجمه فی الجزء 6 من طبقاته، فقال: ”إنّ له قول سوء.“ و بخسه حقَّه کما جرت عادته مع رجال الشّیعة إذا لم ینصفهم فی علم و لا فی عمل و القول السیّئ الّذی نقله ابن‌سعد عن الحارث، إنّما هو الولاء لآل محمّد و الاستبصار بشأنهم، کما أشار إلیه ابن عبدالبرّ فیما نقلناه من

کلامه. کانت وفاة الحارث سنة خمس و ستّین، رحمه الله تعالی.»¹و²

حبّان بن قیس المُضَریّ، النابغة الجُعدی - وی در ولایت قوی بود

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 184:

 «فمنهم: النّابغة الجُعدی، حبّان بن قیس المُضَریّ الشّاعر المعمّر، عاش بقول أبی‌حاتم مائتی سنة؛ و بقول عمر بن شبه مائة و ثمانین سنة؛ و بقول ابن‌قتیبة مائتین و عشرین سنة. قال أبوعبیدة:

 کان النّابغة الجعدیّ ممّن فکر فی الجاهلیّة و أنکر الخمر و السّکر و هَجَر الأزلام و اجتنب الأوثان، و قال فی الجاهلیّة کلمته الّتی أوّلها: ”الله لا شریک له، من لم یقلها فنفسَه ظَلَم.“ و کان یذکر دین إبراهیم و الحنیفیّة و یصوم و یستغفر، و لمّا بُعث النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم دخل علیه و أنشده قصیدته الّتی:

”خَلیلَیّ غُضّا ساعةً و تَهَجَّرا ** و لُوما علی ما حدَّث³ الدَّهر أو ذَرا“

 فلمّا فرغ منها، قال له النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”لا یَفضُض الله فاک!“ مرّتین.

 و أنشد سیّدَنا أباعبدالله الحسین علیه السّلام قصیدته الطّویلة، أوّلها الّتی یذکر فیها ضروب التّوحید، و الإقرار بالبعث و الجزاء و الجنّة و النّار.

 قال أبوالفرج الإصفهانی و غیره: ”و شهد النّابغة مع علیّ علیه السّلام صِفّین؛ و فی طبقات الشیعة، للسیّد الشریف علیّ بن صدرالدّین المدنیّ فی طیّ ترجمته للنّابغة:

”روی أحمد بن عبدالعزیز الجوهریّ بإسناده إلی ابن‌دأب قال: لمّا خرج أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام إلی صفّین خرج معه نابغة بنی‌جعد، فساق به یومًا فقال:

فی أهله عادتها النّفاق

 أخرجه معاویة إلی إصفهان کما فی تاریخ أبی‌نُعَیم، و مات بها فی أیّام مروان کما فی تاریخ الإسلام للذّهبی.“

 قال ابن‌النَّدیم فی الفهرست: ”جمع شعره الأصمَعیّ و ابن‌السّکّیت.“ و عقد له السیّد فی الدّرجات الرفیعة فی طبقات الشّیعة ترجمة مستقلّة.»¹

حَسّان بن ثابت - وی مردی جَبان و ترسو بود

 در الغدیر، جلد 2، صفحه 64 آورده است که:

 «و کان حسّان من المعروفین بالجبن، ذکره ابن‌الأثیر فی أُسد الغابة، مجلّد 2، صفحة 6 و قال: ”و کان من أجبن النّاس!“ و عدّه الوطواط فی غرر الخصائص، صفحة 355، من الجبناء و قال:

 ذکر ابن‌قتیبه فی کتاب المعارف: ”أنّه لم یشهد مع رسول الله صلّی الله علیه و

آله و سلّم مشهدًا قطّ.“

 قالت صفیّة، بنت عبدالمطّلب، عمّة رسول الله: ”کان معنا حسّان فی حصن فارغ یوم الخندق مع النساء و الصّبیان؛ فمرّ بنا فی الحصن رجلٌ یهودیٌّ، فجعل یطوف بالحصن. و قد حاربت بنوقریظة و قطعت ما بینها و بین رسول الله؛ و لیس بیننا و بینهم أحدٌ یدفع عنّا؛ و رسول الله و المسلمون فی نحور عدوّهم، لا یستطیعون أن ینصرفوا إلینا إن أتانا آتٍ.“

 قالت: فقلت: یا حسّان! أنا والله لا آمن أن یدلّ علینا هذا الیهودیُّ أصحابه! و رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم قد شغل عنّا؛ فانزِل إلیه و اقْتُله!

 قال: یغفر الله لکِ، یا ابنةَ عبد المطّلب! ما أنا بصاحب شجاعة.

 قالت: فلمّا قال لی ذلک و لم أر عنده شیئًا، اعتجرتُ ثمّ أخذت عمودًا و نزلت إلیه، فضربته بالعمود حتّی قتلتُه؛ ثمّ رجعت إلی الحصن و قلت: یاحسّان! اِنزِل إلیه و اسلُبه! فإنّه لم یمنعنی مِن سَلبه إلّا أنّه رجلٌ!

 فقال: ما لی بسلبه من حاجة، یا ابنة عبدالمطّلب!

 و کان حسّان اقتدی فی فعله بهذا الشّاعر فی قوله:

 ‌

حسن بن حسن

روایت مجعوله از عامّه از لسان حسن بن حسن بن علیّ بن أبی‌طالب درباره «من کنت مولاه فعلیّ مولاه»

 الطبقات الکبری، مجلّد 5، صفحة 319:

 «حسن بن حسن بن علیّ بن أبی‌طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم... .

 أخبرنا شَبابة بن سوّار الفَزاری قال: أخبرنی الفُضیل بن مرزوق قال: ”سمعتُ الحسن بن الحسن یقول لرجل ممّن یغلو فیهم: ویْحکم! أحِبّونا لِلّه؛ فإن أطعنا الله فأحبّونا، و إن عَصَینا اللهَ فأبغِضونا!“

 قال: ”فقال له رجل: إنّکم قرابة رسول الله [صلّی الله علیه و آله و سلّم] و أهل بیته!

 فقال: ویحک! لو کان الله مانعًا بقرابةٍ من رسول الله أحدًا بغیر طاعة الله، لنفع بذلک من هو أقرب إلیه منّا أبًا و اُمًّا؛ والله إنّی لأخاف أن یُضاعَفَ للعاصی منّا العذابُ ضعفین، و إنّی لأرجو أن یؤتَی المحسنُ منّا أجرَه مرّتین. ویلکم! اتّقوا الله و قولوا فینا الحقّ، فإنّه أبلغ فیما تریدون و نحن نرضی به منکم!

 ثمّ قال: لقد أساء بنا آباؤُنا إن کان هذا الّذی تقولون من دین الله، ثمّ لم یُطْلعونا علیه و لم یُرغبونا فیه.“

 قال: ”فقال له الرافضیّ: أ لم یقل رسول الله علیه السّلام لعلیّ: مَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه؟

 فقال: أما والله أن لو یعنی بذلک الإمرةَ و السّلطان، لأفصح لهم بذلک ـ کما أفصح لهم بالصّلاة و الزّکاة و صیام رمضان و حجّ البیت ـ و لقال لهم: أیّها النّاس

هذا ولیّکم من بعدی! فإنّ أنصحَ النّاس کان للنّاس رسولُ الله صلّی الله علیه [و آله] و سلَّم. و لو کان الأمر کما تقولون: (إنّ الله و رسولَه اختارا علیًّا لهذا الأمر و القیامِ بعد النبیّ علیه السّلام) إنْ کان، لَأعظَمَ النّاسِ فی ذلک خطأَةً و جُرمًا، إذ ترَک ما أمَرَه به رسولُ الله صلّی الله علیه [وَ آله] و سلّم أن یقوم فیه کما أمره، أو یَعْذُر فیه إلی النّاس.“»¹

 در الغدیر، جلد 3، صفحه 275 گوید:

 «و الحسن بن الحسن المثنّی: کتب الولید بن عبدالملک إلی عامله عثمان بن حیّان المُرِّیّ: ”انظر إلی الحسن بن الحسن، فاجلِدْه مائة مرَّة،² وَقِّفْه للنّاس یومًا؛ و لا أرانی إلّا قاتلَه!“ فلمّا وصله الکتاب بعَث إلیه فجیءَ به و الخُصوم بین یدیه؛ فعلّمه علیُّ بن الحسین علیه السّلام بکلمات الفرج، ففرّج الله عنه و خلَّوا سبیلَه.

 فخاف الحسن سطوة بنی‌أُمیّة فأخفی نفسه؛ و بقی مختفیًا إلی أن دسّ إلیه السمّ سلیمانُ بنُ عبدالملک، و قتله سنة 97.»³

الحسن بن ‌الفضل بن الحسن، أبومنصور الطّبرسی

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 419:]

 «و منهم: الشّیخ أبومنصور الحسن بن الشّیخ أمین‌الدّین أبی‌علیّ‌ الفضل بن الحسن الطّبرسی؛ عالم فاضل، محدّث جامع، متبحّر فی العلوم الإسلامیّة. أشهر کتبه کتاب مکارم الأخلاق، حسن جدًّا، کثیر الدَّوران بین الشّیعة، لا أشهر منه؛ و قد طبع

مرّات بإیران و طبع بمصر محرَّفًا مَدسوسًا فیه. و أمّا کتاب مِشکاة الأنوار ـ و هو تتمیم لمکارم الأخلاق ـ فهو لابنه، کتبه تتمیمًا لکتاب أبیه. و هو من أعلام علماء المائة السّادسة، و لا یحضرنی تاریخ وفاته.»¹

تحقیقی راجع به کلمۀ طَبَرْس‍یّ و طَبْرِس‍یّ

 در تعلیقۀ صفحۀ 139 [از کتاب الفردوس الأعلیٰ]، مرحوم سیّد محمّدعلی قاضی دربارۀ صاحب کتاب احتجاج، أحمد بن علیّ بن أبی‌طالب طَبْرسیّ گوید:

 «و طَبْرِسیّ نسبة إلی طَبْرِس، و هی رستاق بین إصفهان و قاشان و قم؛ و طَبْرِس (بالطّاء ‌المهملة المفتوحة و الباء الموحّدة السّاکنة و الرّاء المکسورة و السّین المهملة) معرّب تَفْرش الحالیّة بإیران، کما عن العلّامة المجلسیّ (ره)‌.

 و القول بأنّ الطبرسیّ منسوبٌ إلی طبرستان ـ کما هو المشهور ـ اشتباه من بعض السّلف، و منه تسرّب الوهم إلی أکثر الخلف؛ کما حقّقنا ذلک تفصیلًا فی المقالة الّتی نشرناها فی مجلّة العرفان، صفحة 371 ـ 375، جلد 3، مج 39، طبع صیدا؛ و انظر أیضًا إلی تاریخ بیهقی، صفحة 242، طبع طهران؛ و إلیٰ ذیل ذلک التّاریخ، صفحة 347 ـ 353؛ و إلیٰ ما ذکره خطیبنا العلّامة الواعظ الجرندابیّ فی تعلیقاته علی شرح عقائد الصّدوق، صفحة 59، طبع 2 تبریز، ایران.» ـ انتهیٰ.

 در تعلیقۀ کتاب جنّة المأویٰ، تألیف شیخ محمّدحسین کاشف‌الغطاء، مرحوم آقا سیّد محمّد‌علی قاضی در صفحه 267 گوید: 

 «الطَّبْرسی منسوب إلی طَبْرس؛ طبرس معرّب تَفرش الحالیّة بإیران. و الشّیخ صاحب الاحتجاج، و الطبرسیّ صاحب مجمع البیان، و ابنه صاحب مکارم الأخلاق،

و حفیده صاحب مشکاة الأنوار، منسوبون إلیها لا إلیٰ طبرستان (مازندران)؛ کما هو المشهور شهرةً لا أصل لها. و قد حقّقنا ذلک فی بعض مقالاتنا المنتشرة فی مجلّة العرفان الصّادرة فی صیدا لبنان.»

 اقول: یک‌وقت بحث در لفظ طبرسی است و صحّت انتساب به طبرستان که مازندران است؛ و یک‌وقت بحث در محلّ سکونت و اقامت صاحب کتاب احتجاج است که آیا مازندران بوده و یا تفرش بوده است؟ و ما در هر دو موضوع بحث می‌کنیم:

 امّا در صحّت صیغۀ نسبت از طبرستان به لفظ طبرسی، این مطابق هیچ‌یک از قواعد عربی درست نیست؛ زیرا در ساختن صیغۀ نسبت از کلمات مرکّبه همچون سیبویه و بعلبک، قاعده آن است که جزءِ دوّم را حذف می‌کنند و یاءِ نسبت را در آخر کلمۀ اوّل درمی‌آورند و می‌گویند: ”سیبی و بَعْلی“. و گاه می‌شود درصورتی‌که کلمه سنگین نشود، بالأخص در مرکّبات فارسی که عرب به ترکیب آنها توجّه ندارد، یاءِ نسبت را در آخر کلمه درمی‌آورند و می‌گویند: ”اردستانی و خجستانی“ در نسبت به اردستان و خجستان. و گاه می‌شود که از دو جزءِ کلمه لفظی چهارحرفی بر وزن جَعفَر بنا می‌کنند و آن را منسوب قرار می‌دهند، مثل حَضرمی در نسبت به حضرموت؛ لیکن این قسم سماعی است و بر آن قیاس نمی‌توان نمود.

 و مطابق این قاعده در نسبت به طبرستان یا باید گفت طَبَریّ یا طَبَرستانیّ یا طَبْرَسیّ بر وزن جَعفَریّ؛ و ائمّۀ لغت از این سه وجه، وجه اوّل را اختیار کرده و در تواریخ و تراجم، طَبریّ گویند. و علیٰ‌کلّ‌تقدیر، در نسبت به طبرستان، طَبَرسی صحیح نخواهد بود.

 و روی همین نظر برای آنکه در نسبت به طَبَریّه که قصبه‌ای است در اُردُن و قاعدة‌ً باید طبریّ استعمال کنند، برای آنکه با طبریّ منسوب به طبرستان اشتباه نشود، طَبَرانی استعمال کرده‌اند؛ خلافًا للقیاس فرقًا بینهما.

 در أعیان الشّیعة، طبع دوّم، جلد 9، صفحۀ 65 گوید:

 «الطبرسیّ، نسبة إلی طبرستان (بفتح أولّه و کسر ثانیه). و آستان: النّاحیة، أی: بلاد الطّبر. و الطّبر (بالفارسیة): ما یقطع به الحطب و نحوه، لکثرة ذلک عندهم. و الأکثر أن یقال فی النّسبة إلی طبرستان: طبریٌّ، و فی النّسبة إلی طبریّة فلسطین: طبرانی، علیٰ غیر القیاس للفرق بینهما؛ کما قالوا: صنعانی و بهرانی و بحرانی، فی النّسبة إلی صنعاء و بهراء و البحرین. و ما یقال: ”أنّه لم یسمع فی النّسبة إلیٰ طبرستان، طبریّ“ غیر صحیح؛ بل هو الأکثر. و لو قیل: ”انّه لم یسمع فی النّسبة إلیها طبرسیّ؛ لکان وجهًا؛ لما فی الرّیاض عن صاحب تاریخ قم، المعاصر لابن‌العمید: من أنّ طَبرِس ناحیة معروفة حوالی قم، مشتملة علیٰ قرًی و مزارعَ کثیرة،‌ و أنّ هذا الطبرسیّ و سائر العلماء المعروفین بالطبرسیّ منسوبون إلیها ـ الخ.»¹

 و علّت زیادی طبر در مازندران این است که به‌واسطۀ انبوه درختان، عبور جیش و سپاه ممکن نبود، و مجبور بودند درختان را با طبر بیندازند.

[محلّ اقامت و موطن افرادی که به طَبَرْسیّ معروف شده‌اند]

 و امّا بحث در محلّ اقامت و موطن افرادی که به طَبَرْسیّ معروف شده‌اند، پس می‌گوییم:

 1. طَبَرْسیّ، أبومنصور أحمد بن علیّ بن أبی‌طالب طَبَرْسیّ، صاحب کتاب احتجاج: از اهل ساری² که یکی از شهرهای مازندران است، بوده است؛ چنان‌که

شاگرد او محمّد بن علیّ بن شهر آشوب، متوفّی 588، سَرَوی مازندرانی منسوب به ساری است. او در اواسط قرن ششم از هجرت بوده و با ابوالفتوح رازی و با فضل بن حسن طَبْرِسیّ صاحب کتاب مجمع البیان متوفّای 548، معاصر بوده است. خودش با دو واسطه از شیخ طوسی، و با چند واسطه از شیخ صدوق روایت می‌کند. شهید اوّل در غایة المراد فتاویٰ و اقوال او را بسیار نقل می‌کند. کتاب الاحتجاج علی أهل اللَّجاج بسیار کتاب معروف و معتمدٌ علیه و جلیلی است؛ و وی را باید طبری گفت.

 2. طَبَریّ، یا طَبْرَسیّ، الحسن بن علیّ بن محمّد بن الحسن عمادالدّین یا عماد طبری، صاحب کتاب أسرار الإمامة و کامِلِ بَهائیّ: او نیز از مازندران بوده و تا سنۀ‌ 698 حیات داشته است، و وی را باید طبری گفت.

 3. طَبْرِسِیّ، أبو‌علی فضل بن حسن بن فضل، صاحب تفسیر مجمع البیان: و طَبْرِس معرّب تَفْرِش است که شهری است بین قم و کاشان و اصفهان، او از اهل تفرش بوده است، سپس در مشهد سناباد طوس متوطّن بوده، و سپس در سنۀ 520 به سبزوار رفته؛ و در شب عید أضحی در ماه ذوالحجّة الحرام از سنۀ 548 رحلت نموده و تابوت او را به مشهد مقدّس نقل و در قرب مسجد قتلگاه دفن کردند. این مرد از أعاظم رجال علم و أدب بوده و در علم نحو و عربیّت بی‌نظیر بوده است، کتب دیگری غیر از مجمع البیان دارد.

 و او را و فرزند و نوادۀ او را که خواهد آمد باید طَبْرِسیّ گفت، که خطئًا و اشتباهًا به طَبَرْسیّ مشهور شده‌اند؛ او را طَبْرِسیّ بزرگ گویند.

 4. طَبْرِسیّ، أبونصر رضیّ‌الدّین الحَسَن بن الفَضل بن الحَسَن، صاحب کتاب جلیل و شریف مکارم الأخلاق است: او فرزند صاحب تفسیر مجمع البیان است، و مصادر رجال و تراجم تصریح کرده‌اند که: ”کان فاضلًا فقیهًا محدِّثًا جلیلًا.“ او غیر از مکارم الأخلاق کتب دیگری دارد.

 5. طَبْرِسیّ، أبوالفَضل علیّ بن الحَسَن بن الفَضْل بن الحَسَن، صاحب کتاب مشکاة الأنوار است: او این کتاب را در تتمیم و تکملۀ کتاب پدرش، مکارم الأخلاق، نوشته است.

 و از آنچه ذکر شد، صاحب مجمع البیان أبوعلی فضل بن حسن و فرزندش أبونصر حسن بن فضل و نواده‌‌اش أبوالفضل علیّ بن حسن، تفرشی بوده‌اند و همۀ آنان را در لقب باید طَبْرِسِیّ گفت.

 تراجم این بزرگان در روضات الجنّات و الکُنیٰ و الألقاب و ریحانة الأدب آمده است، و در لغت‌نامۀ دهخدا راجع به کلمۀ طبرسیّ و استناد و انتساب آنان بحث مشبعی کرده است.

 6. طَبَرْسِیّ، حاج میرزا حسین نوریّ بن العلاّمة شیخ محمّدتقی نوریّ، صاحب کتاب مستدرک الوسائل و نجم الثاقب و دارالسّلام و لؤلؤ و مرجان و کتب دیگر: از اهل مازندران بوده است.

 و به همین مناسبت، خواهرزادۀ او شهید مظلوم آیة الله حاج شیخ فضل ‌الله نوری که او نیز به طَبَرسیّ معروف است، از اهل نور مازندران بوده‌اند.

 و این دو نفر را باید طبری گفت، و طَبَرْسی غلط است.

 افراد دیگری از رجال علم و ادب نیز به طَبَرْسی معروف‌اند که شرح آنان در کتب تراجم آمده است، و ما به جهت اختصار و ایجاز به همین‌قدر اکتفا کردیم.¹و²

 ‌

الحسن بن علیّ بن الحسین بن شُعبة الحرّانی، المعروف بابن شعبة حرّانی - هو صاحب تحف العقول، ممّا لم یسمح الزّمان بمثله

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 413:

 «و منهم: الشّیخ أبومحمّد الحسن بن علیّ بن الحسین بن شُعبة الحرّانی، رضی الله عنه؛ شیخنا الأقدم، و إمامنا الأعظم. له کتاب تحف العقول فیما جاء فی الحِکَم و المواعظ عن آل الرّسول، کتاب جلیلٌ لم یصنَّف مثله؛ و ختمه بما وعظ الله به موسی و عیسی علیهما السّلام، و باب فی مواعظ المسیح علیه السّلام. و کان هذا الشّیخ جلیل القدر، عظیم المنزلة.

 قال الشّیخ العالم الرّبانی، الحسین بن علیّ بن صادق البحرانی فی رسالته فی الأخلاق، ما لفظه: ”و یعجبنی أن أنقل فی هذا الباب حدیثًا عجیبًا وافیًا شافیًا، عثرتُ علیه فی کتاب تحف العقول، للفاضل النّبیل الحسن بن علیّ بن شعبة من قدماء أصحابنا، حتّی أنّ شیخنا المفید ـ رضی الله عنه ـ ینقل عنه، و هو کتاب لم یسمح الدَّهر بمثله. ـ إلی آخر کلامه.“

 و الغرض بیان جلالة ابن‌شعبة و جلالة کتابه و معرفة طبقته بروایة الشیخ المفید عنه.

 و له کتاب التمحیص، نسبه إلیه الشّیخ العلّامة المتبحّر، الشیخ إبراهیم القطیفی فی کتابه المترجم بالفرقة النّاجیّة، و المولی عبدالله فی ریاض العلماء، و الشیخ محمّد بن الحسن الحرّ العاملیّ فی الأمَل. و قد قال فی أوّل الکتاب بعد الدّیباجة: ”باب سرعة البلاء إلی المؤمن؛ حدّثنا أبوعلیّ محمّد بن همام، ـ الخ.“ و غیر خفیّ علی

الخبیر أنّ ابن‌همام مات سنة اثنین و ثلاثین و ثلاث‌مائة عن عمر طویل، فالحسن بن شعبة من أهل طبقته. و قد قیل إنّ کتاب التّمحیص یحتمل أن یکون لنفس ابن‌همام بقرینة ذکره فی أوّل سند أوّل حدیث فی الکتاب، و هی عادات القدماء؛ و فیه تأمّلٌ بل منعٌ. و کیف کان، فلا ریب فی تقدّم الشّیخ الحسن بن شعبة علی الشّیخ المفید، فهو علی کلّ‌ حال فی طبقة ابن‌همام، رضی الله عنهما. و لم یتیسّر للأصحاب ما یسّره الله لنا فی ترجمته فی معرفة الطّبقة.»¹

حسن بن محمّد بن الحسن القمّی - وی صاحب تاریخ قم و معاصر شیخ صدوق بوده است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 254:]

 «و منهم: الشّیخ الجلیل، الحسن بن محمّد بن الحسن القمّی، صاحب تاریخ قم. قال فی ریاض العلماء: ”کان من أکابر قدماء علماء أصحابنا؛ و من المعاصرین للشّیخ محمّد بن علیّ بن بابویه القمی، شیخ الشّیعة.“

 و یروی عن الشّیخ حسین بن علیّ بن بابویه، أخی الصّدوق، بل عنه أیضًا. له کتاب تاریخ قم، صنّفه للصّاحب بن عُبّاد، و قد ذکر فی أوّله کثیرًا من أحواله و خصاله و فضائله؛ و ترجمه بالفارسیّة الحسن بن علیّ بن عبدالملک القمّی بأمر الخواجه فخرالدّین إبراهیم بن الوزیر الکبیر، الخواجه عماد‌الدّین محمود بن الصّاحب، الخواجه شمس‌الدّین محمّد بن علیّ الصّفی، فی سنة ثمان‌مائة و خمس و ستّین. قال صاحب ریاض العلماء: ”ثمّ إنّ لهذا المؤرّخ الفاضل ـ أعنی مؤلّف الأصل ـ أخًا

فاضلًا و هو أبوالقاسم علیّ بن محمّد بن الحسن الکاتب القمی، کما یظهر من هذا الکتاب أیضًا. و أکثر فوائد هذا و ما یتعلّق بأحوال خراج قم و بعض أحواله مأخوذٌ منه.“ ـ انتهی.

 قلت: فهو من علماء المائة الثّالثة، کما هو ظاهر.»¹

حسن بن محمّد بن شرف‌شاه حسینی، سیّد رکن‌الدِّین - وی مصنّف منهج الشّیعة است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 133:

 «منهم: السیّد رکن‌الدّین، صاحب المتوسّط، و هو أبوالفضائل أبومحمّد الحسن بن محمّد بن شرف‌شاه العلوی، علّامةٌ فی العلوم العقلیّة و النّقلیّه، أخصّ أصحاب المحقّق الخواجه نصیرالدّین الطّوسی، و نظیره فی التّحقیق فی المذهب و فی فنون العلوم.

 قال صاحب ریاض العلماء: ”السیّد بن شَرَف‌شاه: و هو السیّد رکن‌الدّین الأسترابادی، أعنی أبامحمّد الحسن بن محمّد بن شرف‌شاه الحسینی، له کتاب منهج الشّیعة فی فضائل وصیّ خاتم الشّریعة، ألّفه بِاسم السّلطان أُوَیس بهادرخان، و عندنا من مؤلّفاته شرحه علی قواعد العقائد لخواجه نصیر أُستاذه.“ قلت: و اعتمد کتابَ منهج الشّیعة العلّامةُ المجلسیّ، و أخرجه فی کتابه بحار الأنوار.

 قال ابن‌رافع فی ذیل تاریخ بغداد: ”قدم مراغه و اشتغل علی مولانا نصیرالدّین، و کان یتوقّد ذکاءً و فطنةً، فقدّمه النّصیر و صار رئیس الأصحاب بمراغه، و کان یُجیِّد درس الحکمة، و کتب الحواشی علی التّجرید و غیره، و کتب لولد النّصیر شرحًا علی

قواعد العقائد. و لمّا توجّه النّصیر إلی بغداد سنة 672، لازمه؛ فلمّا مات النّصیر فی هذه السّنة صعد إلی الموصل و استوطنها و درس بالمدرسة النّوریّة، و فوّض إلیه النّظر فی أوقافها، و شرّح مقدّمة ابن‌الحاجب بثلاث شروح، أشهرها المتوسّط، و تکلّم فی أُصول الفقه و أخذ علی السّیف الآمدی، ثمّ فوّض إلیه تدریس الشافعیّة بالسلطانیّة.“ قلت: و السّلطان یومئذٍ الشّاه خدا‌بنده محمّد سعدالدّین المتشیّع هو و أهل بیته و أرباب سلطنته، و جمهور أهل إیران علی ید العلّامة جمال‌الدّین بن المطهّر الحلّی. و مات فی رابع عشر صفر، سنة خمس عشرة و سبع‌مائة.»¹

حسن بن هانی، أبو‌نُواس - تشیّع و شعر راقی او

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 199: 

 «و أسند الشّیخ الصّدوق محمّد بن علیّ بن بابویه فی أمالیه عن أبی‌العبّاس المبرّد، قال: ”خرج أبونواس ذات یوم من داره، فبصر براکبٍ قد حاذاه، فسأل عنه و لم یر وجهه، فقیل: إنّه علیّ بن موسَی الرّضا. فأنشأ یقول:

 و أسند أیضًا فی العیون عن محمّد بن یحیَی الفارسی، قال:

 نظر أبونواس إلی أبی‌الحسن الرّضا ذات یومٍ، و قد خرج من عند المأمون علی بَغلةٍ له؛ فدنی منه أبونواس فی الدّهلیز، فسلّم علیه و قال: ”یابن رسول الله! قد قلت فیک أبیاتًا فأُحبّ أن تسمعها منّی.“ قال: ”هات!“ فأنشأ یقول:

”مُطهَّرون نَقیّاتٌ ثیابُهم ** تُتلی الصّلاة علیهم أین ما ذُکِروا

من لم یکن عَلَویًّا حین تنسبه ** فما له من قدیم الدّهر مفتخر

والله لمّا بری خلقًا فأتقنه ** صفاکم و اصطفاکم أیّها البَشـر

فأنتم الملأ الأعلی و عندکم ** علم الکتاب و ما جاءت به السُّور“

 فقال له الرّضا علیه السّلام: ”یا حسن بن هانیّ، قد جئتَنا بأبیاتٍ لم یسبقک أحد إلیها، فأحسن الله جزاک!“ ثمّ قال: ”یا غلام! هل معک من نفقتنا شئٌ؟“ فقال له: ”ثلاث‌مائة دینار.“ فقال: ”أعطها إیّاه.“ ثمّ قال: ”لعلّه یستقلّها یا غلام! سق إلیه البَغْلة.“

 و رواه محمّد بن أبی‌القاسم الطّبری فی کتابه بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، و أسندا معًا فی الکتابین عن علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن یاسر الخادم، قال:

 لمّا جعل المأمون علیّ بن موسی الرضا وَلِیَّ عهده و ضرب الدّراهم بِاسمه و خطب علی المنابر، قصده الشّعَراء من جمیع الآفاق، فکان فی جملتهم أبو‌نواس الحسن بن هانی، فمدحه کلّ شاعر بما عنده إلّا أبونواس، فإنّه لم یقل فیه شیئًا؛ فعاتبه المأمون و قال: ”یا أبانواس! أنت مع تشیّعک و میلک إلی أهل البیت، ترکتَ مدح علیّ بن موسی، مع اجتماع خصال الخیر فیه؟“ فأنشأ یقول:

”قیل لی: أنت أشعر النّاس طُرًّا ** إذ تَفَوَّهْتَ بالکلام البدیهِ

لکَ من جوهر القریض مدیح ** یُثمِر الدّرّ فی یَدَی مجتنیه

فعلی ما ترَکت مدح ابن موسی ** و الخصال الّتی تَجَمَّعن فیه

قلت: لا أستطیع مدحَ إمامٍ ** کان جبریل خادمًا لأبیه

قصـرت ألسُنُ الفصاحة عنه ** و لهذا القریض لا یحتویه“

 (قال:) فدعا بحقّة لؤلؤًا، فحشا فاه لؤلؤًا.

 و توفّی أبو‌نواس ببغداد سنة خمس و تسعین و مائة، و قیل: سنة ستّ، و قیل: ثمان.»¹

حسن بن یوسف بن مطهّر، علاّمه حلّی - وی از مشایخ در جمیع علوم بوده است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 270:]

 «و منهم: آیة الله العلّامة جمال‌الدّین الحسن بن یوسف ابن المطهّر الحلّی، شیخ الشّیعة و مُحیی الشّریعة؛ صَنّف فی کلّ فنون العلم ـ المعقول والمنقول ـ ما یزید علی خمس‌مائة مجلّد، لم یتّفق فی الدّنیا مثله لا فی المتقدّمین و لا فی المتأخّرین. و علی یده تشیّع السّلطان شاه خدا‌بنده محمّد و جُلّ أهل إیران. و خرج من عالی مجلس تدریسه خمس‌مائة مجتهد. و أقرّ له نصیرالدّین الطوسیّ بالمهارة فی العلوم العقلیّة و هو شابّ، و هو أوّل من شرح تجرید النّصیر المذکور، و له فی علم الحکمة سبعة عشر مُجلّد، منها: شرح شِفاء ابن‌سینا و شرح إشاراته و شرح حکمة الإشراق، و هذا فی جنب ما صنّفه فی سائر العلوم قطرة من بحره. و بالجملة لا یسع المقام تفصیل ترجمته فإنّها مجلّد ضخم، و لا أجد عبارة تلیق ببیان مقامه غیر أنّه أحد أرکان الدّنیا و إمام کلّ العلماء.

 له فی علم الرّجال ـ المناسب ذکره فی المقام ـ کشف المقال فی معرفة الرّجال، قال: ”فإنّا ذکرنا فیه کلَّما نقل عن الرّوات و المصنّفین ممّا وصل إلینا عن المتقدّمین، و ذکرنا أحوال المتأخرّین و المعاصرین.“ و له: خلاصة الأقوال فی معرفة الرّجال فی جزئین، الأوّل فی الموّثقین و الممدوحین، و الثّانی فی غیرهم من سائر الرُّوات و المحدِّثین. و له: إیضاح أسماء الرّجال.

 و کانت وفاته سنة ستّ و عشرین و سبع‌مائة، و کان تولّده فی ستّ و أربعین و ستّ‌مائة فی 29 من شهر رمضان، و وفاته فی 21 محرّم الحرام.»¹

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 398:

 «[العلّامة جمال‌الدّین بن المطهّر الحلّی... له کتب: ...] کتاب أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت، فی الکلام.»¹

الحسین بن روح النَّوبختی، أبوالقاسم - وی از آل نوبخت، أفضل و أعلم و أزهد اهل زمان و صاحب الأسرار و العلوم و الکرامات بود

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام، صفحة 412:]

 «و منهم: المولیٰ أبوالقاسم الحسین بن روح بن أبی‌بحر النَّوبختی، المتقدّم ذکره فی المتکلّمین من آل نوبخت، صاحب کتاب التّأدیب، کان أعلم أهل زمانه فی کلّ علوم الإسلام، و لا تعرف الشّیعة فی الدّین و المذهب أفضل منه؛ کان عالمًا ربّانیًّا، زاهدًا متقشّفًا، صاحب الأسرار و الکرامات و العلوم و المکاشفات، أوثقُ أهل زمانه و أعقلُ کلِّ أقرانه، مقبولٌ عند الموافق و المخالف، لا مغمز لأحد فیه من کلّ فرق الإسلام، مقبول القول عند الکّل. داره بالنَّوبختیّه فی الدَّرب الّذی کانت فیه دار علیّ بن أحمد النَّوبختی، المتقدّم ذکره فی النّوبختیّین النّافذ إلی التلّ و إلی درب الآخر و إلی قنطرة الشّوک.

 قال أبونصر: ”مات أبوالقاسم الحسین بن روح فی شعبان سنة ستّ و عشرین و ثلاث‌مائة؛ و قد رویتُ عنه أخبارًا کثیرة.“»²

الحسین، السیّد أبوالرّضا ضیاء‌الدّین الرّاوندی

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 181:

 «و منهم: السیّد أبو‌الرّضا، فضل‌الله، ضیاء‌الدّین الرّاوندیّ الحسین؛ صاحب الکافیّ فی علم العروضِ و القوافی. کان علّامة زمانه و عمید أقرانه، جمع بین علوّ النَّسب و بین کمال الفضل و الحَسَب، و کان أُستاذ أئمّة عصره و رئیس علماء‌ دهره؛ له تصانیف تشهد بفضله، منها: الکافیّ المتقدّم ذکره، و کتاب نظم العروض، و کتاب الکافی فی التّفسیر، و کتاب ضوء الشّهاب و هو شرح کتاب الشّهاب، و کتاب الأربعین فی الأحادیث، و کتاب الطبّ الرّضَوی، و کتاب مقاربة الطیبّة إلی مقارنة النیّة، و دیوان شعره.

 و ذکره السَّمعانی فی الأنساب، قال: ”لمّا وصلت إلی قاسان، قصدت زیارة أبی‌الرّضا المذکور، فلمّا انتهیت إلی داره وقفت علی الباب هُنَیْئةً أنتظر خروجه، فرأیت مکتوبًا علی طرز الباب هذه الآیة المشعرة بطهارته و تقواه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا﴾،¹ فلمّا اجتمعت به رأیت منه فوق ما کنت أسمعه عنه، و سمعت منه جملة من الأحادیث، و کتبت عنه مقاطیعَ من شعره.“ ـ إلی آخر ما ذکر.

 ذکره السیّد علیّ بن صدرالدّین فی الدّرجات الرّفیعة فی طبقات الشّیعة، قال: ”و کان موجودًا إلی سنة ثمان و أربعین و خمس‌مائة.“»²

خلیل بن احمد فراهیدی - وی از اصحاب حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام بوده است

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 61:

 «و قال أبوبکر محمّد بن حسن الزّبیدیّ فی اوّل کتابه المترجم باستدراک الغلط: ”و الخلیل بن أحمد أوحد العصر، و قریع الدّهر، و جهبذ الأُمّة، و أستاذ أهل الفطنة الّذی لم یُرَ نظیرُه، و لا عُرِف فی الدّنیا عدیلُه؛ و هو الّذی بسط النّحوَ، و مَدّ أطنابَه، و سبَّب علله، و فتق معانیه، و أوضح الحجاج فیه، حتّی بلغ أقصیٰ حدوده و انتهیٰ إلیٰ أبعد غایاته، ثمّ لم یرض أن یؤلّف فیه حرفًا أو یرسم منه رسمًا، نزاهةً بنفسه و ترفُّعًا بقدره، إذ کان قد تقدّم إلیٰ القول علیه و التّألیف فیه، فکَرِه أن یکون لمن تقدّمه تالیًا، و علیٰ نظر من سبقه محتذیًا، و اکتفیٰ فی ذلک بما أوحیٰ إلیٰ سیبویه من علمه، و لقّنه من دقائق نظره و نتائج فکره و لطائف حکمته، فحمل سیبویه ذلک عنه، و تقلّد و ألّف فیه الکتاب الّذی أعجز من تقدّم قبله، کما امتنع علی من تأخّر بعده.“ ـ انتهیٰ.»

 صفحة 62: «و قد نصّ علی تشیّع الخلیل الشّیخُ جمال‌الدّین الحسن بن یوسف بن المطهّر، العلّامة الحلیّ فی خلاصة الأقوال؛ بل عدّه فی القسم الأوّل و هم الإمامیّة الثّقات أو الممدوحین الّذین یُعتمَد علی قولهم.

 و قال المولیٰ عبدالله أفَنْدیّ الإصفهانی فی ریاض العلماء: ”فکان الخلیل ـ علی ما قاله الأصحاب ـ من أصحاب الصّادق علیه السّلام و یروی عنه علیه السّلام.“ قال: ”و الخلیل جلیل القدر، عظیم الشّأن، أفضل النّاس فی علم الأدب، کان إمامیَّ المذهب، و إلیه ینسَب علم العَروض، و کان فی عصر مولانا الصّادق، بل الباقر علیهما السّلام أیضًا، و قد کان إمامًا فی علم النّحو و اللّغة.“ ـ إلی آخر ما قال.

خلیل کتابی در إمامت نوشته است، و محمّد بن جعفر مراغیّ إمامی بر آن استدراک نوشته است

 قلت: و له کتاب فی الإمامة، و ذکر فیه جملة من الأدلّة علیٰ إمامة علیّ

علیه السّلام، و تمّمه محمّد بن جعفر المراغی من علماء الإمامیّة، شیخ النّجاشی، و سمّاه کتاب الإمامة، و استدرک ما أغفله الخلیل و یعرف بکتاب الخلیلی؛ کما فی فهرست النّجاشی، ذکره فی ترجمة أستاذه محمّد بن جعفر المراغی.»

خلیل می‌گوید: «علّت تفرّدِ امیرالمؤمنین علیه السّلام، افضلیّت و اعلمیّت و ازهدیّت اوست؛ و النّاس إلی أشباههم أمیَل»

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 62:

 «و من المنقول عنه فی الاستدلال علیٰ تقدُّم علیّ علیه السّلام فی الإمامة قولُه: ”استغنائه عن الکلّ و احتیاج الکلّ إلیه، دلیلٌ أنّه إمام الکلّ.“

 و سأله أبوزید الأنصاری: ”لِمَ هجر النّاس علیًّا و قربُه من رسول الله قربُه، و موضعُه من الإسلام موضعُه، و عِناؤه فی الإسلام عناؤه؟“

 فقال الخلیل: ”بَهَرَ والله نورُه أنوارَهم، و غلبهم علیٰ صفوِ کلِّ منهل! و النّاس إلی أشکالهم أمیل. أما سمعتَ الأوّل حیث یقول:

 أخرجه الشّیخ الصّدوق، محمّد بن علیّ بابویه القمیّ فی أمالیه مسندًا، و أسند عن یونس بن حبیب الضَّبیّ النّحویّ، قال:

 قلت للخلیل بن أحمد: أُرید أن أسألک عن مسألة، فتکتمها علَیَّ.

 فقال: قولک هذا یدلّ علی أنّ الجواب أغلظ من السّؤال، فتکتمه أیضاً.

 قلت: نعم، أیّام حیاتک! قال: سل!

 قلت: ما بال أصحاب رسول الله صلّی الله علیه و سلّم؛ کأنّهم کلّهم بنو أُمٍّ واحدةٍ، و علیّ بن أبی‌طالب کأنّه ابن علّة؟

 قال: إنّ علیًّا علیه السّلام تقدَّمهم إسلامًا، و فاقهم علمًا، و بذّهم شرفًا، و

أرجحهم¹ زهدًا، و طالهم جهادًا، [فحسدوه]؛ و النّاس إلی أشکالهم و أشباههم أمیلُ منهم إلیٰ من بان منهم. فافهَم!

 یقال بَذّه بَذًّا، إذا غلبه؛ و بنو‌العُلاة، أولاد الرّجل من نسوة شتّی.

 أخرجه أیضًا علیّ بن عیسی الإربِلیّ الکاتب فی کتابه کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة.

 و اختلفوا فی وفاة الخلیل، قیل: إنّه مات سنة خمس و سبعین و مائة؛ و قیل: سنة سبعین و مائة؛ و قیل: سنة ستّین و مائة. و سیأتی ذکره مفصّلاً فی فصل العروض و اللّغة.»²

تشیّع الخلیل بن أحمد

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 149:

 «و الخلیل من الشّیعة الإمامیّة بلا خلاف من أحد من علماء الرّجال. قال المولیٰ عبدالله أفندی فی ریاض العلماء:

 فکان الخلیل ـ علی ما قاله الأصحاب ـ من أصحاب الصّادق علیه السّلام و یروی عنه؛ و الخلیل جلیل القدر، عظیم الشّأن، أفضل النّاس فی علم الأدب، کان إمامیَّ المذهب، و إلیه ینسَب علم العَروض، و کان فی عصر مولانا الصّادق، بل الباقر علیهما السّلام أیضًا؛ و قد کان إمامًا فی علم النّحو و اللّغة.ـ إلی آخر ما قال.

 و للخلیل کتابٌ فی الإمامة، أورده بتمامه محمّد بن جعفر المراغی فی کتابه، و استدرک ما أغفله الخلیل من الأدلّة و سمّاه کتاب الخلیلیّ فی الإمامة، ذکره أبوالعبّاس النّجاشی فی ترجمة محمّد بن جعفر المراغیّ الهمدانی فی فهرس أسماء مُصَنِّفی الشِّیعة.»

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 149: «و قال العلّامة جمال‌الدّین، الحسن بن یوسف بن المطهّر، شیخ الشّیعة فی کتاب خُلاصة الرّجال ما لفظه:

 الخلیل بن أحمد کان أفضلَ النّاس فی الأدب، و قوله حجّة فیه، اخترع العروضَ، و فضله أشهر من أن یذکر، و کان إمامیّ المذهب.ـ انتهی بحروفه.

 و من کلام الخلیل فی الإمام قولُه فی علیّ علیه السّلام: ”استغنائُه عن الکلّ و احتیاج الکلّ إلیه دلیل أنّه إمام الکلّ.“»¹

دِعبِل خُزاعی - ولایت و أشعار بلند پایۀ او

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 194:

 «رواه الإمام البیهقی، إبراهیم بن محمّد فی کتاب المَحاسن و المَساوی: ”و من ذلک قوله فی المأمون:

 قال أحمد بن المدبر:

 لقیت دِعبِلًا، فقلت له: أنت أجسر النّاس حیث تقول فی المأمون: ”إنّی من القوم الّذین سیوفهم ـ الأبیات“ فقال: ”یا أباإسحاق! إنّی أحمِل خَشَبتی منذ أربعین سنة، و لا أجد من یصلبنی علیها.“

 و کان مُخْتفٍ من المأمون عند أبی‌دُلَف العجلیّ الکریم الإمامیّ؛ حتّی حکی للمأمون بعض من یحضر مجلسه قولَ دعبل فی إبراهیم بن المهدیّ، عمِّ المأمون:

”أنّیٰ یکون و لا یکون و لم یکن ** یرث الخلافةَ فاسقٌ عن فاسق

إن کان إبراهیم مضطلعًا بها ** فلتصلُحَنْ من بعده لِمُخارق¹“

 فضحک و قال: ”قد صفحتُ عن کلّ ما هجانا به، إذ قرن إبراهیم بالمخارق و ولاة عهده.“ فکتب له الأمان.

 و لمّا حضر عند المأمون، سأله أن ینشده قصیدته الرّائیّة الّتی قالها بقمّ لمّا بلغه نعیُ الإمام الرّضا؛ فأنکرها دعبل؛ فآمنه و أکّد له الأمان؛ فأنشده إلی أن قال:

یا أُمّة السّوءِ ما جازیتِ أحمد من ** حُسنِ البلاء علی الآیات والسُّورِ

خلَّفتُموه علی الأبناء حین مضـی ** خلافَةَ الذِّئب فی إنقاذ ذی بقرِ

 و ساق حتّی انتهی إلی قوله:

قبران فی طوسٍ خیرُ النّاس کلِّهم ** و شرُّهم کلِّهم هذا من العبر

ما ینفع الرجسَ من قُرب الزکیِّ و لا ** علی الزکیِّ بقرب الرّجسِ من ضرر

هیهاتَ کلُّ امرئٍ رهنٌ بما کسبت ** یداه فخُذ ما شِئتَ أو فذر

 و لمّا تمّم القصیدة، ألقیٰ المأمون عِمامتَه علی الأرض و قال: ”والله صدقتَ یا دعبل!!“

 روی هذه القصّة أبوجعفر الطّوسیّ فی الأمالی بإسناده عن یحییٰ بن أکثم.»²

دِعبل وصیّت نمود أشعارِ مدارس آیات را در لَحْد او گذارند

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 195: ”و کان قد أوصی عند موته أن توضع فی لَحْده قصیدته المعروفة بمدارس آیات. و رآه بعض أهله فی المنام و علیه ثیاب بیض و قلنسَوة بیضاء، فسأله عن حاله؛ فأخبر أنّ رسول الله صلّی الله علیه و آله استنشده قولَه:

 فقال له: ”أحسنت!“ فشفّع له و أعطاه ثیابه الّتی علیه.»¹

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 257:

 «و منهم: دِعبل الشّاعر بن رزین بن عثمان بن عبدالرّحمن بن عبیدالله بن بذیل بن وَرقاء الخزاعی، أبو‌علیّ‌، الشّاعر المشهور المتقدّم ذکره فی مشاهیر شعراء الشّیعة، صنّف طبقات الشّعراء و کتاب الواحد فی مثالب العرب و مناقبها؛ و هو مشهورٌ فی أصحابنا؛ قاله النّجاشی، و قد تقدّمت ترجمته.»²

ربیع بن خُثَیم

 در تنقیح المقال، جلد 1، صفحه 424 تا صفحه 426، ترجمۀ‌ حال ربیع بن خُثَیم را ذکر کرده است، و ما در اینجا مختصری از آن را می‌آوریم:

 «ربیع بن خثیم بن عائذ بن عبدالله، أبوزید الأسدیّ الثَّوریّ التّمیمیّ الکوفی، المتنسّک الأدیب اللّغویّ المفسّر المحدّث المتعبّد.»

 إلی أن قال: «و عن مختصر الذّهبی: ”إنّ الرّبیع بن خُثیم، أبو‌زید الأسدی (عن ابن‌مسعود و أبی‌أیّوب؛ و عنه الشَّعْبی و إبراهیم) وَرِعٌ مُخبِتٌ رَبّانیٌ حُجّةٌ؛ مات قبل السّبعین.“»

 إلی أن قال: «و قال الشّیخ البهائی (ره) فی کشکوله:

 إنّه قیل للرّبیع بن خثیم: ”ما نراک تغتاب أحدًا؟“ فقال: ”لستُ عن نفسی راضیًا، فأتفرّغ لذمّ الناس!“ ثمّ أنشد:

”لنفسـی أبکـی لسـتُ أبکـی لغیرها ** لنفسـی عن نفسی عن النّاس شاغلُ“

 و فیه أیضًا:

 إنّ من جملة کلمات الرّبیع: ”لو کانت الذُّنوب تَفوح، ما جلس أحدٌ فی جنب أحدٍ.“

 و منها: ”إنّ‌ العَجب من قومٍ یعملون لدارٍ یَبعدون منها کلَّ یوم مرحلةً، و یترکون العملَ لدارٍ یرحَلون إلیها کل یوم مرحلةً!“ و کان یقول: ”إن عوفینا من شرِّ ما أُعطینا، لم یَضرُّنا ما زُوِی عَنّا.“»

 إلی أن قال: «و عن روضة الصّفا:

 إنّ شِرذمة من القُرّاء من أصحاب عبدالله بن مسعود، قالوا لأمیرالمؤمنین علیه السّلام: ”إنّا لسنا علی بصیرةٍ‌ من قتال أهل القبلة (و ذلک عند مسیره إلی صفّین) فلو بعثتَ بنا إلی ثغرٍ من الثّغور لنجاهد الکفّار!“

 فبعث بهم إلی قزوین و جعل الأمیر علیهم الرّبیعَ بن خُثیم. ـ انتهی.»

 إلی أن قال: «روِی نَصر‌ بن مُزاحم من کتاب صفّین، تخلُّفَه عن أمیرالمؤمنین علیه السّلام و عدم خروجه معه لحرب معاویة.

 قال نَصر: ”لمّا نَدبَ علیٌّ علیه السّلام النّاسَ بالکوفة إلی حرب معاویة، أجاب علیًّا علیه السّلام جُلُّ الناس؛ إلّا أنّ أصحاب عبدالله بن مسعود أتَوه ـ و فیهم عُبَیدة السّلمانی و أصحابُه ـ فقالوا:

 إنّا نخرج معکم و لا ننزل عَسکرکم، و نُعَسکِر علی حدةٍ حتّی ننظر فی أمرکم و أمر أهل الشّام؛ فمن رأینا أراد ما لا یَحلّ أو بدا لنا منه بَغْیٌ، کُنّا علیه.“

 إلی أن قال نصر بن مزاحم: ”و أتاه آخرون من أصحاب عبدالله بن مسعود ـ منهم الرّبیع بن خثیم، و هم یومئذٍ أربع‌مائة رجل ـ فقالوا:

 یا أمیرالمؤمنین! إنّا قد شَکَکنا فی هذا القتال علیٰ معرفتنا بفضلک!‌ و لا غنیٰ

بک و لا بنا و لا بالمسلمین عمّن یقاتل العدوّ من الکفار؛ فولِّنا بعضَ الثَّغور نَسکُنُه، ثمّ نقاتل عن أهله!

 فوجَّه علیّ علیه السّلام الرّبیع بن خثیم علیٰ ثَغر الرّی.“»

 إلی أن قال: «و رَوَیٰ هو عن الصّادق علیه السّلام، و ذلک أنّه روِی فی باب الطّواف من التّهذیب عن الکلینی (ره): ”... عن الربیع بن خثیم قال: شهدتُ أباعبدالله علیه السّلام فی الطّواف¹... .“»²

 أقول: این کلام از مامقانی اشتباه است؛ زیرا خودش در صفحۀ بعد ربیع بن خثیمِ دیگری را نام برده و این روایت را به او منتسب کرده است، و از جهاتی استدلال کرده است که نمی‌تواند این ربیع بن خثیم باشد، زیرا ربیع قبل از سنۀ هفتاد هجری در 61 و یا در 63 فوت کرده است و حضرت صادق علیه السّلام هنوز متولّد نشده بودند. فراجع؛ فإنّ الجواد قد یکبو.³

 مامقانی استدلال بر صحّت ایمان ربیع بن خثیم می‌کند، تا اینکه می‌گوید:

 «فتحصّل من ذلک کلّه أنّ ما صدر عن المحدّث النوری (ره) من رمی الرّجل بضعف الإیمان و نقص العقل، جرأةٌ عظیمة کجرأته علی الإصرار علی تحریف کتاب الله المجید، و تفضیلِه سلمانَ علی أبی‌الفضل علیه السّلام.»

 تا آنکه گوید: «قال الشّیخ البهائی (قده):

 ”إنّه کان کثیر تقرُّبٍ عند أمیرالمؤمنین علیه السّلام، و له مدخل فی قتل عثمان؛ و عند⁴ توجّه عسکر الإسلام إلی خراسان للجهاد مع الکفّار کان

فیهم، فتوفّی هناک. و نقِل عن الرّضا علیه السّلام أنّه قال: ”ما استَفدنا من المجیء إلی خراسان إلّا زیارة الخواجة ربیع.“

 و منها: ما عن مجالس المؤمنین نقلا عن ثقات تلک الدّیار، من أنّ مولانا الرّضا علیه السّلام کان یزور ذلک القبر المطهّر کثیرًا منذ قدم إلی طوس المبارک.

 و منها: ما عن بعض مصنّفات حمد بن أبی‌بکر بن حمد بن نصر المستوفی، صاحب کتاب نزهة القلوب و غیره، من أنّ ربیع بن خثیم کان والیًا بقزوین من قِبَل أمیرالمؤمنین علیه السّلام.

 و منها: ما عن تاریخ ابن‌أعثم الکوفی، أنّه قال: ”کان آخر من اتّصل بعلیٍّ علیه السّلام من جملة وُلاة أمره حین توجّهه إلی حَربِ صِفِّین، و کان ینتظر ورودَه فورد فی أربعة آلاف من عساکر أرض الرّیّ مکمِّلین مُسَلَّحین؛ و بمحض وروده تحرّک المرکب المبارک المرتضویّ إلی حرب معاویة الملعون، و ناهیک بذلک درجةً و فضلًا.“¹

زُرارَة

 راجع به تعییب زراره مصلحة‌ً

 و نیز [شیخ انصاری] در همین‌جا راجع به جواز غیبت عند دفع الضرر عن المغتاب فرموده است که: 

 «و علیه یُحمَل ما ورَد فی ذمّ زرارةَ من عدّة أحادیث،² و قد بیَّن ذلک الإمام علیه السّلام بقوله فی بعض ما أمر علیه السّلام عبدَالله بن زرارة بتبلیغ أبیه:

 أقرِء منّی علی والدک السلام فقل له: إنّما أعیبک دفاعًا منّی عنک؛ فإنّ الناس

یسارعون إلی کلّ من قرّبناه و مجّدناه لإدخال الأذی فی من نحبّه و نقرّبه، و یذمّونه لمحبّتنا له و قربه و دنوّه منّا، و یَرَون إدخال الأذیٰ علیه و قتلَه، و یحمدون کلَّ من عیّبناه نحن. و إنّما أعیبک لأنّک رجل اشتهرتَ منّا بمیلک إلینا و أنت فی ذلک مذموم غیر محمود، و الأمر بمودّتک لنا و میلک إلینا؛ فأحببت أن أعیبک لیحمدوا أمرک فی الدّین بعیبک و نقصک، و یکون ذلک منّا دافع شرّهم عنک بقول الله عزّوجلّ: ﴿أَمَّا ٱلسَّفِينَةُ فَكَانَتۡ لِمَسَٰكِينَ يَعۡمَلُونَ فِي ٱلۡبَحۡرِ فَأَرَدتُّ أَنۡ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَآءَهُم مَّلِكٞ يَأۡخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصۡبٗا﴾.¹ هذا التنزیل من عندالله، ألا والله ما عابَها إلّا لکی تسلم من المَلِک و لا تُغصَب علی یدیه، و لقد کانت صالحةً لیس للعیب فیها مساغ. و الحمد للّه.

 فافهم المَثَل، رحمک الله؛ فإنّک أحبّ الناس إلیّ و أحبّ أصحاب أبی إلیّ حیًّا و میّتًا، و إنّک أفضل سفن ذلک البحر القمقام الزّاخر، و إنّ وراءک لملکًا ظلومًا غصوبًا یرقب عبور کلِّ سفینةٍ صالحةٍ ترد من بحر الهدی لیأخذها غصبًا، فیغصب أهلها.

 فرحمة الله علیکَ حیًّا و رحمة الله علیکَ میّتًا. ـ الخبر.»²و³

زید بن حسن - مرگ او و تشییع عبدالله بن حسن

 الطّبقات الکُبری، ابن‌سعد، مجلّد 5، صفحة 318:

 «زید بن حسن بن علیّ بن أبی‌طالب بن عبدالمطلّب بن هاشم؛ و أُمّه أُمّ‌بشیر بنت

أبی‌مسعود و هو عُقبة بن عمرو بن ثعلبة بن أُسیرة [بن عسیرة بن عطیّة بن جدارة بن عوف بن الحارث بن الخزرج]. فوَلَد زیدُ بن حسن محمّدًا ـ هلک لا بقیّة له ـ و أُمّه أُمّ‌ولد، و حسنَ بن زید ـ ولِیَ المدینة لأبی‌جعفر المنصور ـ و أُمّه أُمّ‌ولد، و نفیسةَ بنت زید ـ تزوّجها الولید بن عبدالملک بن مروان فتُوُفّیت عنده ـ و أُمّها لُبابة بنت عبدالله بن العبّاس بن عبدالمطّلب بن هاشم.

 أخبرنا محمّد بن عمر قال: أخبرنا عبدالرّحمن بن أبی‌الموال قال: ”رأیتُ زید بن حسن یرکب فیأتی سوق الظَّهْر فیقف به؛ و رأیت النّاس ینظرون إلیه و یَعجَبون من عُظْم خلقه، و یقولون: جدّه رسول الله صلّی الله علیه [و آله] و سلَّم.“

 قال محمّد بن عمر: ”و قد رویٰ زید عن جابر بن عبدالله.“

 أخبرنا محمّد بن عمر قال: أخبرنی عبدالله بن أبی‌عبیدة قال: ”ردفتُ أبی یومَ مات زید بن حسن، و مات ببَطْحاء ابن‌أزهر علی أمیال من المدینة، فحُمل إلی المدینة. فلمّا أوفینا علی رأس الثنیّة بین المنارتین، طُلع بزید بن حسن فی قبّة علی بعیر میّتًا، و عبدالله بن الحسن بن الحسن یمشی أمامَه قد حزم وسطَه بردائه لیس علی ظهره شیءٌ؛ فقال لی أبی: یا بُنیّ، انزِل و أمسک بالرکاب! فوالله لئن رکبتُ و عبدالله یمشی لا تَبُلّنی عنده بالّةٌ أبدًا!

 فرکبت الحمار و نزل أبی فمشی، فما زال یمشی حتّی أدخل زیدًا داره ببنی‌حُدیلة، فَغُسل ثمّ أُخرج به علی السّریر إلی البقیع.“»¹

زید بن صوحان

 [رجوع شود به صعصعة بن صوحان.]

زید بن علی بن حسین علیهما السّلام، شهید آل محمّد

أشعار حِمّانی فرزند زید شهید در قرن سوّم

 [الغدیر، جلد 3] از صفحه 57 تا 69، دربارۀ حِمّانی أفوه (ابوالحسین علیّ بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن محمّد بن زید الشهید بن علیّ بن الحسین علیهم السّلام) سخن رانده و او را از شعرای غدیر در قرن سوّم شمرده، و وفات او را در 301 گفته است.

 حِمّان (بکسر مهمله و تشدید میم) محلّه‌ای است در کوفه.

 و در صفحه 64 گفته است که: 

 «بیهقی در محاسن و مساوی، جلد 1، صفحه 75 از او این ابیات را آورده است:

 (تا می‌رسد به این ابیات):

 و ذکر له ابن‌شهرآشوب فی المناقب، مجلّد 4، صفحة 39، طبع هند، قولَه:

 و منها قوله:

 و ذکر له فی نشوة السکران، صفحة 79 قوله:

 و قال الأمینی فی التّعلیقة: «توجد هذه الأبیات بتغییر یسیر فی دیوان أبی‌العتاهیة، صفحة 23.»

 و قال الأمینی فی صفحة 68: «و لسیّدنا المترجم ذریّة‌ٌ کریمة و أحفادٌ علماء أئمّةٌ أعلام، فیهم من هو فی الطّلیعة ‌من الشعراء و الأُدباء و الخطباء؛ و إلیه ینتهی نسب الأُسرة الشهیرة ”القزوینیّة“ العریقة فی العلم و الفضل و الأدب، النّازلین فی مدن العراق، کما أنّ له آباء أعلام نالوا سنام المجد و ذروة الشّرف؛ فمن أُولئک جدّه الأعلی زیدٌ الشَّهید.»²

 در الغدیر، جلد 3، از صفحه 69 تا صفحه 77 دربارۀ زید بن علیّ بن الحسین، شهید آل محمّد، بحث کرده است و أخباری را در فضیلت شأن او بیان

نموده است، و اشعاری را از بزرگان در رثاءِ او ذکر کرده است؛ و در صفحه 71 و صفحه 72 این ابیات را از سدیف بن میمون، در قصیده‌ای که سروده است آورده است:

و صاحب بن عبّاد در باره

 و صاحب بن عبّاد دربارۀ زید گفته است:

و صاحب بن عبّاد در باره

و شیخ میرزا محمّد علی او

 و شیخ میرزا محمّدعلی أوردُبادی در قصیدۀ 25 بیتی، در مدح و رثاءِ زید گفته است مطالبی را که اوّلش این بیت است:

 و سیّد علی‌نقی نقوی لکهنوی در قصیدۀ 22 بیتی مطالبی سروده است، و اوّلش این است:

 و چون ابن‌تیمیّه در منهاج السّنة، جلد 2، صفحه 126، و سیّد محمود آلوسی در رسالۀ مطبوعۀ خود در کتاب السنّة و الشّیعة، صفحه 52، و قصیمی در کتاب الصِّراع بین الإسلام و الوثنیة، شیعه را متّهم کرده‌اند که زید بن علی را رفض کرده و شهادت بر کفر و فسق او داده‌اند؛ و دامان شیعه از این لوث پاک است، بلکه شیعه به‌طور مطلق زید را شهید و عالی‌مقام و مجاهد فی‌سبیل‌الله می‌داند؛ لذا مرحوم امینی در الغدیر، جلد 3، صفحه 75، به‌عنوان مؤاخذه با آنها چنین خطاب می‌کند:

 «ألا مِن مُسائِلٍ هؤلاءِ عن أنّ زیدًا إنْ کان عندهم و عند قومهم فی جانب

عظیم من العلم و الزُّهد، فبأیّ کتاب أم بأیّة سنّة حارَبَه أسلافُهم و قاتلوه و قتلوه و صلبوه و أحرَقوه و داروا برأسه فی البلاد؟!

 أ لیس منهم و من قومهم أمیر مناوئیه¹ و قاتله: یوسف بن عمر؟!

 أ و لیس منهم صاحب شرطته: العبّاس بن سعد؟!

 أ و لیس منهم قاطع رأسه الشریف: ابن‌الحکم بن الصَّلت؟!

 أ و لیس منهم مبشِّر یوسف بن عمر بقتله: الحجّاج بن القاسم؟!

 أ و لیس منهم خراش بن حوشب الّذی أخرج جسده من قبره؟!

 أ و لیس من خلفائهم الآمِر بإحراقه: ولید أو هشام بن عبدالملک؟!

 أ و لیس منهم حاملُ رأسه إلی هشام: زهرة بن سلیم؟!

 أ و لیس من خلفائهم هشام بن عبدالملک، و قد بعث رأسَ زید إلی مدینة الرَّسول، فنُصب عند قبر النبیّ یومًا و لیلةً؟!

 أ و لیس هشام بن عبد الملک کتب إلی خالد القسری یقسم علیه أن یقطع لسان الکمیت ـ شاعرَ أهل البیت ـ و یده بقصیدة رثی بها زیدَ بن علیٍّ و ابنَه و مدح بنی‌هاشم؟!

 أ و لیس عاملُ خلیفتهم بالمدینة محمّد بن إبراهیم المخزومیّ، کان یعقد حفلات بها سبعة أیّام، و یَخرج إلیها و یُحضر الخطباء فیها، و یلعنون هناک علیًّا و زیدًا و أشیاعَهم؟!

 أ و لیس من شعراء قومهم الحکیمُ الأعور؟! و هو القائل:

 أ و لیس سَلَمةُ بن الحرّ بن الحکم شاعرُهم؟! هو القائلَ فی قتل زید:

 أ و لیس منهم من یقول بحیال رأس زید، و هو مصلوبٌ بالمدینة:

قتل زید بن علی بن الحسین [علیهما السّلام] به دست ابن‌هُبَیرَة، در زمان هِشام بن عبدالملک

 [الإمامة و السیاسة، مجلّد 2] صفحة 125:

 «و ذکروا أنّ هِشامًا صارت إلیه الخلافة فی سنة ستٍّ و مائة؛ فکان محمودَ السّیرة، میمونَ النّقیبة. و کان النّاس معه فی دعة و سکون و راحة، لم یخرج علیه خارج و لم یقم علیه قائم، إلّا ما کان من قیام زید بن علیّ بن الحسین، فی بعض نواحی الکوفة؛ فبعث إلیه ابن‌هبیرة ـ و کان عامل الکوفة ـ فأُخذ زید، فأُتی به ابنَ‌هبیرة فأمر بقتله دون رأی هِشام. فلمّا بلغ ذلک هِشامًا، عَظُم علیه قتلُه، و أعظم فعلَ ابن‌هبیرة و اجترائه علی قتل قرشیّ دون مشورةٍ، حتّی جعل یقول:

 ”مثل زید بن علیّ [علیه السّلام] فی شرفه و فضله، یقتله ابن‌هبیرة، و ما کان علیه من قیامه؛ إنّ هذا لهو البلاء المبین! و ما یزال ابن‌هبیرة مبغِضًا لأهل هذا البیت من آل هاشم و آل عبدالمطّلب؛ و والله لا زلت لهم محبًّا حتّی أموت!“

 ثم عزَل ابنَ‌هبیرة عن الکوفة و أغرمه ألف ألف، و لم یَلِ له شیئًا حتّی مات.

 و کانت أیّامُ هشام عشرین سنة، وُلِّیَ سنة ستّ و مائة و توفّی سنة ستّ و عشرین و مائة، بعد أن حجّ إحدی‌عشرةَ حَجّةً و هو خلیفة.»¹

سالم، مولیٰ أبی‌حُذَیفة 

 در أُسد الغابة، جلد 2، صفحه 247 و 248 آورده است که:

 «سالم، مولیٰ أبی‌حُذیفة: سالم بن عبید بن ربیعه است که از اهل اصطخر فارس بوده، و غلام ثَبیتۀ انصاریّه ـ زوجۀ ابو‌حذیفه ـ بوده است، و ثبیته او را آزاد کرد؛ فلهذا حذیفه که شوهر ثبیته بود او را به عنوان پسری گرفت و تَبَنّی به عمل آمد ـ و بنابراین مولیٰ ابو‌حذیفه یعنی پسرخواندۀ ابوحذیفه ـ تا اینکه اسلام حکمِ پسرخواندگی را باطل اعلام کرد.

 ابو‌حذیفه پسر عتبة بن ربیعة بن عبدِ‌شمس است... و کان عمَر بن الخطّاب یکثر الثّناء‌ علیه، حتّی قال لمّا أوصیٰ عند موته: ”لوکان سالم حیًّا، ما جلعتُها شوریٰ!“ قال أبو‌عمر: ”معناه أنّه کان یصدر عن رأیه فیمن یولّیه الخلافة.“ شهد سالم بدرًا و أُحدًا و الخندق و المشاهد کلّها مع رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، و قُتل یوم الیمامة.»²

محمّد بن عبدالرّحمن البغدادی، معروف به ابن‌القُرَیعة القاضی

 در سفینة البحار، جلد 2، صفحه 425 در مادّۀ قَرَعَ گوید:

 «ابن‌القُرَیعة القاضی، أبوبکر، محمّد بن عبدالرّحمن البغدادی کان قاضیًا بسِنْدیّة ـ قریة بین بغداد و أنبار ـ و کان فصیحًا مَزّاحًا لطیفَ الطّبع.»

إلی أن قال: «و له الأشعار المعروفة فی مظلومیّة فاطمة علیها السّلام المذکورة فی (ی ز 54)¹: ”یا من یسائل دائبًا عن کلّ مسألة سخیفة!“»²

 ثمّ قال فی السّفینة: «توفّی سنة 367؛ و القُرَیعة مصغّرًا لقب جدّه.» ـ انتهی.³

 و أنا أقول: و بنابراین او را قریعی گویند، و ظاهراً این اشعار متعلّق به ابوبکر باقلانی نیست؛ چون قاضی باقلانی بنا به نقل سفینة البحار، جلد 1، صفحه 91 در سنۀ 403 فوت کرده است.⁴ و قُرَیعی اسمش محمّد بن عبدالرّحمن بوده، و باقلانی اسمش محمّد بن الطّیِّب بوده است؛ و از تشابه دو اسمِ قاضی محمّد ابوبکر، در پندِ تاریخ اشتباه کرده و اشعار قریعی را به باقلانی نسبت داده است.

 در صفحه 8 از جلد 6 پند تاریخ گوید:«اشعاری از ابوبکر باقلانی ـ که بنا به تعریف خطیب بغدادی از بزرگان اهل سنّت و مورد وثوق بوده است (تاریخ بغداد، جلد 5، صفحه 379) و به سال 403 فوت کرده است ـ نقل شده است، و این اشعار را بهاء‌الدّین إربلی نقل کرده، و حاج

شیخ عبّاس قمی در آخر کتاب بیت الأحزانِ خود آورده است، و آن اشعار این است: ”یا من یسائل دائبًا عن کلّ مُعَضلةٍ سخیفةٍ!“»

 و أنا أقول: معلوم شد اشتباهِ روشنِ صاحب پند تاریخ.¹

سعید بن جُبَیر

ارسال عبدالملک، خالد بن عبدالله قَسْری را به مکّه برای دست‌گیری سعید بن جُبَیر

 الإمامة و السّیاسة، مجلّد 2، صفحة 51:

 «قال: و ذکروا أنّ مسلمة بن عبدالملک کان والیًا علی أهل مکّة، فبینما هو یخطب علی المنبر إذ أقبل خالد بن عبدالله القَسْریّ من الشّام ـ والیًا علیها ـ فدخَل المسجد، فلمّا قضیٰ مسلمة خطبتَه صعِد خالدُ المنبرَ، فلمّا ارتقیٰ فی الدّرجة الثّالثة تحت مسلمة، أخرج طومارًا مختومًا ففضّه، ثمّ قرأه علیٰ النّاس؛ فیه:

 ”بسم ‌الله الرّحمن الرّحیم. من عبدالملک بن مروان أمیرالمؤمنین، إلی أهل مکّة. أمّا بعد، فإنّی ولّیت علیکم خالد بن عبدالله القَسْری؛ فاسمعوا له و أطیعوا، و لا یَجعلَنَّ امرؤٌ علی نفسه سبیلًا، فإنّما هو القتل لا غیر، و قد برئت الذمّة من رجل آوَیٰ سعیدَ بن جُبَیر. و السّلام.“

 ثمّ التفت إلیهم خالد و قال: ”و الّذی نحلف به و نحجّ إلیه، لا أجده فی دار أحدٍ إلّا قتلته و هدمت داره و دار کلّ من جاوره، و استبَحتُ حرمته، و قد أجَّلتُ لکم فیه ثلاثة أیّام.“ ثمّ‌ نزل و دعا مسلمة برواحله، و لحِق بالشّام.

دستگیری سعید و ارسال او مغلولاً، نزد حجّاج بن یوسف به عراق

 فأتیٰ رجلٌ إلی خالد فقال له: ”إنّ سعید بن جبیر بوادٍ من أودیة مکّة، مختفیًا بمکان کذا.“ فأرسل خالد فی طلبه؛ فأتاه الرّسول، فلمّا نظر إلیه الرّسول قال: ”إنّما أُمِرت بأخذک، و أتیتُ لأذهب بک إلیه، و أعوذ بالله من ذلک! فأَلحِق بأیّ بلد شئت، و أنا معک!“ قال له سعید بن جبیر: ”أ لک هٰهنا أهل و ولد؟“ قال: ”نعم.“ قال: ”إنّهم یؤخَذون و ینالهم من المکروه مثلُ الّذی کان ینالنی.“ قال الرّسول: ”فإنّی أکِلُهم إلی الله.“ فقال سعید: ”لا یکون هذا.“ فأتیٰ به إلی خالد، فشدّه وثاقًا و بعث به إلی الحجّاج.

 فقال له رجل من أهل الشّام: ”إنّ الحجّاج قد أنذر بک و أشعر قبلک، فما عرض له، فلو جعلته فیما بینک و بین الله لکان أزکیٰ من کل عمل یتقرّب به إلی الله.“ فقال خالد، و قد کان ظهره إلی الکعبة، قد استند إلیها: ”والله لو علمت أنّ عبدالملک لا یرضی عنّی إلّا بنقض هذا البیت حجرًا حجرًا لنقضته فی مرضاته!“

آوردن سعید بن جبیر را به نزد حجّاج و سؤالات عدیده از او

 فلمّا قدِم سعیدٌ علی الحجّاج، قال له: ما اسمک؟ قال: سعید. قال: ابن من؟ قال: ابن جبیر. قال: بل أنت شقیّ بن کسیر! قال سعید: أُمّی أعلم بِاسمی و اسم أبی. قال الحجّاج: شقیتَ و شقیتْ أُمّک. قال سعید: الغیب یعلمه غیرک. قال الحجّاج: لأُوردنّک حیاض الموت! قال سعید: أصابت إذًا أُمّی اسمی. فقال الحجّاج: لأبدلنک بالدّنیا نارًا تَلَظّی. قال سعید: و لو أنّی أعلم أنّ ذلک بیدک، لاتّخذتک إلهًا!

 قال الحجّاج: فما قولک فی محمّد؟ قال سعید: نبیُّ الرّحمة و رسول ربّ العالمین إلی النّاس کافّة بالموعظة الحسنة. فقال الحجّاج: فما قولک فی الخلفاء؟ قال سعیدٌ: لست علیهم بوکیل، کلّ امرئ بما کسب رهین. قال الحجّاج: أشتِمُهم أم أمدَحُهم؟‌ قال سعید: لا أقول ما لا أعلم؛ إنّما استحفظتُ أمرَ نفسی. و قال الحجّاج: أیّهم أعجب إلیک؟ قال: حالاتهم یفضل بعضهم علیٰ بعض. قال الحجّاج: صِف لی قولَک فی علیٍّ، أ فی الجنّة هو أم فی النّار؟ قال سعید: لو دخلتُ الجنّة فرأیت أهلَها علمت، و لو رأیتُ

مَن فی النّار علمت؛ فما سؤالک عن غیب قد حفظ بالحجاب؟

 قال الحجّاج: فأیّ رجلٍ أنا یوم القیامة؟ فقال سعید: أنا أهون علی الله مِن أن یَطَّلعَنی علی الغیب. قال الحجّاج: أبَیتَ أن تصدقنی؟ قال سعید: بل لم أردْ أن أکذبک. فقال الحجّاج: فدعْ عنک هذا کلّه! أخبرنی ما لک لم تَضحَکْ قطّ؟ قال: لم أر شیئًا یُضحکنی، و کیف یضحک مخلوقٌ من طینٍ،‌ و الطّین تأکله النّار، و منقلبه إلی الجزاء، و الیوم یصبح و یمسی فی الإبتلاء! قال الحجّاج: فأنا أضحَک. فقال سعید: کذلک خلقنا الله أطوارًا. قال الحجّاج: هل رأیت شیئًا من اللهو؟ قال: لا أعلمه.

 فدعا الحجّاج بالعود و النّای (قال:) فلمّا ضرب بالعود و نفخ فی النّای، بکیٰ سعیدٌ. قال الحجّاج: ما یبکیک؟ قال: یا حجّاج، ذکرتنی أمرًا عظیمًا؛ والله لا شبعت و لا رویت و لا اکتسیت و لا زلت حَزینًا لمّا رأیت. قال الحجّاج: و ما کنتَ رأیت هذا اللهو؟ فقال سعید: بل هذا والله الحزن یا حجّاج! أمّا هذه النّفخة، فذکرتْنی یومَ النّفخ فی الصّور؛ و أمّا هذا المُصران،¹ فمِن نَفْسٍ ستحشر معک إلی الحساب؛ و أمّا هذا العود، فنبت بحقّ و قطع لغیر حقّ.

از عهده بر‌‌نیامدن حجّاج از جواب‌های سعید بن جبیر؛ و دستور قتل او

 فقال الحجّاج: أنا قاتلک. قال سعیدٌ: قد فرغ من تسبّب فی موتی. قال الحجّاج: أنا أحبّ إلی الله منک؟ قال سعید: لا یقدم أحدٌ علی ربّه حتّی یعرف منزلته منه، و الله بالغیب أعلم. قال الحجّاج: کیف لا أقدم علی ربّی فی مقامی هذا، و أنا مع إمام الجماعة و أنت مع إمام الفرقة و الفتنة؟ قال سعیدٌ: ما أنا بخارج عن الجماعة، و لا أنا براض عن الفتنة؛ و لکن قضاء الربّ نافذٌ لا مَردَّ له. قال الحجّاج: کیف تریٰ ما نجمع لأمیرالمؤمنین؟ قال سعیدٌ: لم أَرَ.

 فدعا الحجّاج بالذّهب و الفضّة و الکسوة و الجوهر، فوضع بین یدیه، قال سعیدٌ: هذا حسن إن قمتَ بشرطه. قال الحجّاج: و ما شرطه؟ قال: أن تشتری له بما تجمع الأمن من الفزع الأکبر یوم القیامة، و إلّا فإنّ کلّ مرضعة تذهل عمّا أرضعت، و یضع کلّ ذی حمل حمله، و لا ینفعه إلّا ما طاب منه. قال الحجّاج: فتریٰ جمعنا طَیِّبًا؟ قال: برأیک جمعتَه، و أنت أعلم بطیبه. قال الحجّاج: أ تحبّ أنّ لک شیئًا منه؟‌ قال: لا أحبّ ما لا یحبّ الله. قال الحجّاج: وَیلک! قال سعیدٌ: الوَیل لمن زُحزِح عن الجنّة، فأُدخل النّار! قال الحجّاج: اذهبوا به فاقتلوه! قال: إنّی أشهدک ـ یا حجّاج ـ أن لا إله إلّا الله وحده لا شریک له، و أنّ محمّدًا عبده و رسوله؛ أستَحفِظُکَهُنَّ یا حجّاج، حتّی ألْقَاک.

قتل سعید بن جبیر بعد از نماز و قرائت آیاتی از قرآن مجید

 فلمّا أدبر، ضَحِک؛ قال الحجّاج: ما یُضحِکک یا سعیدُ؟! قال: عجبتُ من جُرأتک علی الله، و حلم الله علیک! قال الحجّاج: إنّما أقتل من شَقّ عصا الجماعة، و مالَ إلی الفرقة الّتی نهیٰ الله عنها. اِضربوا عنقه! قال سعیدٌ: حتّی أُصلّی رکعتین.

 فاستقبل القبلة و هو یقول: ﴿وَجَّهۡتُ وَجۡهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ حَنِيفٗا وَمَآ أَنَا۠مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ﴾.¹ قال الحجّاج: اصرفوه عن القبلة إلی قبلة النّصاری الّذین تفرّقوا و اختلفوا بغیًا بینهم؛‌ فإنّه من حِزبهم! فصرف عن القبلة، فقال سعید: ﴿فَثَمَّ وَجۡهُ ٱللَهِ﴾ الکافی بالسَّرائر. قال الحجّاج: لم نوکّل بالسَّرائر؛ و إنّما وکّلنا بالظّواهر. قال سعید: اللَهمّ لا تترک له ظلمی، و اطلبه بدمی، و اجعلنی آخر قتیلٍ یُقتَل من أُمّة محمّدٍ!

 فضربت عنقه؛ ثمّ قال الحجّاج: هاتوا مَن بقی من الخوارج!

 فقرّب إلیه جماعة، فأمَر بضرب أعناقهم و قال: ما أخاف إلّا دعاءَ مَن هو فی ذِمّة الجماعة من المظلومین؛ فأمّا أمثال هولاء فإنَّهم ظالمون حین خَرَجُوا عن جمهور المسلمین و قائِد سبیل المتوسّمین.

 و قال قائل: إنّ الحجّاج لم یفرغ من قتله حتّی خولط فی عقله، و جعل یَصیح: ”قیودنا قیودنا!“ یعنی القیود الّتی کانت فی رِجْل سعید بن جُبَیر.

 ‌و یقول: متی کان الحجّاج یسأل عن القیود أو یعبأ بها؟ و هذا یمکن القول فیه لأهل الأهواء فی الفتح و الإغلاق.»¹

سُفیان بن مُصعَب عبدی - وی از اعاظم شعرای اهل البیت [بوده] و حضرت صادق به او تأکید داشتند

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 192:

 «و منهم: العبدی: سُفیان² بن مُصعَب العبدی، الشّاعر المشهور الکوفی، کان من خُلَّص شعراء أهل البیت؛ رویٰ أبوعمرو الکَشّی فی کتاب الرّجال بإسناده عن سماعة، قال:

 قال أبوعبدالله الصّادق علیه السّلام: ”عَلِّموا أولادکم شِعر العبدیّ؛ فإنّه علیٰ دین الله.“

 و أسند الشّیخ ابن‌قولویه فی کتابه کامل الزّیارات، عن ابن‌عمارة المنشد، قال: ”قال لی أبوعبدالله: ”یا أباعمارة، أنشدنی للعبدیّ فی الحسین بن علیّ!“ قال: ”فأنشدتُه

فبکیٰ، ثمّ أنشدته فبکیٰ!“ قال: ”فوالله ما زِلتُ أُنشدُه و یبکی، حتّی سمعت البکاء من الدّار!“ ـ الحدیث.

 و رویٰ ثقة الإسلام، أبوجعفر محمّد بن یعقوب الکلینی فی الکافی، بإسناده عن العبدی، سُفیان بن مُصعب الشّاعر، قال:

 دخلت علی أبی‌عبدالله علیه السّلام، فقال: ”قولوا لأمّ‌فروةَ تجئْ، فتسمعْ ما صُنِع بجدّها!“

 قال: فجاءت، فقعَدت خلف السّتر؛ ثمّ قال علیه السّلام: ”فأنشِدْنا!“

 قال: فقلتُ: ”فروةُ جودی بدمعک المسکوب“

 قال: فصاحت و صِحْن النساء، فقال أبوعبدالله علیه السّلام: ”الباب!“ فاجتمع أهل المدینة علی الباب.

 قال: فبَعث إلیهم أبوعبدالله: ”صبیٌّ لنا غُشِیَ علیه!“ فصِحْن النّساء. ـ الحدیث.»¹

سلمان فارسی

آمدن امیرالمؤمنین با طیّ الأرض به مدائن

 [الغدیر، مجلّد 5، صفحة 14]:

 «رُوِی أنّ الخلیفة المستنصر العبّاسی خرَج یومًا إلی زیارة قبر سلمان الفارسی سلام الله علیه، و معه السیّد المذکور ابن‌الأقساسی؛ فقال له الخلیفة فی الطّریق: ”إنّ من الأکاذیب ما یرویه غلاة الشّیعة من مجیءِ علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام من المدینة إلی المدائن لمّا تُوفِّی سلمانُ، و تغسیلِه إیّاه، و مراجعتِه فی لیلته إلی المدینة!“

فأجابه ابنُ‌الأقساسی بالبدیهة، بقوله:

 این ابیات را علاّمه سماوی در طلیعه به اقساسی نسبت داده است، و چنین پنداشته است که او همراه با مستنصر بوده است؛ ذاهلًا عن أنّ میلاد المستنصر کان بعد وفاة السیّد بأربعة عشر سنة.

 و علاّمه سیّد محسن امین در اعیان الشّیعة، جلد 21، صفحه 233 این اشعار را به حسن بن حمزۀ اقساسی نسبت داده است؛ با آنکه زمان حسن بن حمزه که عموی سیّد محمّد است، از سیّد محمّد مقدّم بوده است.

 و ابن‌شهر‌آشوب در مناقب، جلد 1، صفحه 449 این ابیات را با مختصر اختلافی به ابوالفضل تمیمی نسبت داده است؛ فروایة ابن‌شهر‌آشوب هذه الأبیات تثبت عدمَ کونها من نظم السیّد محمّد [قطب‌الدّین] الأقساسی، إذ ابن‌شهر‌آشوب تُوُفِّی سنة 588 قبل ولادة المستنصر بسَنةٍ، و قبل وفاة السیّد [القطب] بسبع و خمسین سنة.

 و لعلّها لأبی‌الفضل التّمیمی أو لغیره من أسلاف آل الأقساسی الأوّلین؛ و أنشدها السیّد محمّد [قطب‌الدّین] للمستنصر.»¹و²

أحوال سلمانَ الفارسیّ و جَزَعه عند الموت من أساور حَولَه، و حَولُه إجّانةٌ وجَفْنةٌ و مِطهَرةٌ

 مستدرک الوسائل، مجلّد 2، صفحة 334:

 «محمّد بن أحمد بن علیّ الفتال فی روضة الواعظین: روی أنّ سعد بن أبی‌وقّاص دخل علی سلمان الفارسی یعوده، فبکیٰ سلمان، فقال له سعد: ”ما یُبکیک یا أباعبدالله؟! توفّی رسول الله صلّی الله علیه و آله و هو عنک راضٍ؛ ترِد علیه الحوضَ!“ فقال سلمان: ”أمّا أنا لا أبکی جزعًا من الموت، و لا حرصًا علی الدّنیا؛ و لکن رسول الله صلّی الله علیه و آله عَهد إلینا فقال: لِیکُنْ بُلغةُ أحدکم کزاد الرّاکب! و حولی هذه الأساور.“ و إنّما حَولُه إجّانةٌ و جَفنةٌ و مِطهَرةٌ.¹

 و رواه ورّام فی تنبیه الخاطر، و فیه: ”و لکن رسول الله صلّی الله علیه و آله عهد إلینا عهدًا، فقال: لِیکُن بلاغ أحدکم من الدّنیا کزاد راکب! فأخشی أن نکون قد جاوزنا أمره، و هذه الأساور حَوْلی.“ ـ الخ»²و³

مقامات سلمان فارسی

 [شیخ المضیرة أبوهریرة] صفحة 115:

 «[سلمان الفارسی الّذی قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم فیه]: ”لو کان الدّین عند الثُّریا، لناله سلمان!“ و قالت عائشة: ”کان لسلمان مجلسٌ من رسول الله

ینفرد به فی اللّیل، حتّی کاد یغلبنا علی رسول الله.“ و قال علیّ: ”أُوتی العلم الأوّل و الآخر، لا یدرَک ما عنده، و کان بحرًا لا ینزَف.“ له فی مسند بقی 60 حدیثًا، و أخرج له البخاری 4 أحادیث، و مسلم 3. توفّی سنة 35، و قیل سنة 36 هجری.»¹و²

مقام سلمان فارسی و روایات در حقّ او

 [تأسیس الشّیعة لعلوم الإسلام] صفحة 405:

 «منهم: أبوعبدالله سلمان الفارسیّ الّذی نصَّ علی تشیّعه أبوحاتم الرّازی فی کتاب الزّینة، فما تقدّم نقله عنه؛ و قال أبوعبدالله الصّادق: ”إنّ سلمان الفارسی أفضل من لقمان الحکیم الّذی ذکره الله سبحانه فی القرآن.“

 و قال ابن‌عبد‌البرّ فی الإستیعاب: ”و کان خیرًا فاضلًا خبیرًا عالمًا زاهدًا متقشّفًا.“ و أسند من طریق أبی‌عمرو زادان: ”عن علیّ رضی الله عنه، قال: سلمان الفارسی مثل لقمان الحکیم، عَلِم العلمَ الأوّل و الآخر، بحرٌ لا یُنزَف، و هو منّا أهل البیت.

 و رواه من طریق أبی‌البختری أیضًا عن علیّ علیه السّلام.“

 قال: ”و قال کعب‌الأحبار: سلمان حُشِیَ علمًا و حکمةً.“

 قال: ”و روِیَ عن النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم من وجوهٍ، أنّه قال: لو کان الدّین عند الثریّا، لناله سلمان.“

 إلی أن قال: ”و له أخبار حسان و فضائلُ جمّةٌ؛ رضی الله عنه. توفّی سلمان فی آخر خلافة عثمان ـ رضی الله عنه ـ سنة خمس و ثلاثین، و قیل: تُوُفّی سنة ستّ و ثلاثین فی أوّلها، و قیل: توفّی فی آخر خلافة ـ عمر رضی الله عنه ـ؛ و الأوّل أکثر، و الله

أعلم.“ انتهی ما عن الاستیعاب.¹

 و قد أفرد منّا العلّامة النوریّ کتابًا کبیرًا فی أحوال سلمان علیه السّلام، سمّاه نفس الرّحمن فی أحوال سلمان؛ و قد أدّی فیه حقَّ سلمان، و عقد فیه بابًا فی حِکَمه و مواعظه و کلماته النّاصعة، و قد طبع بإیران.»²

[طول عمر سلمان فارسی]

 در شیعه در اسلام سبط، جلد 1، صفحه 93 در پاورقی گوید:

 «ابن‌اثیر در اسد الغابة، جلد 2، صفحه 332 در احوالات سلمان گوید:

 قال العبّاس بن یزید: ”قال أهل العلم: عاش سَلمان ثلاث‌مائة و خمسین سنة. فأمّا مأتان و خمسون فلا یشکّون فیه.“

 قال أبونعیم: ”کان سلمان من المُعَمَّرین، یقال: أنّه أدرک عیسی بن مریم و قرأ الکتابین.“

 حلبی در سیرة الحلبیه، جلد 1، صفحه 215 گوید:

 ”و نقل بعضهم الاجماع علی أنَّ سلمان عاش مأتین و خمسین سنة.“»³و⁴

سلیمان بن جعفر و روایت وارده دربارۀ او

 مطالب زیر نوشتۀ جناب محترم حجة الاسلام آقای سیّد مهدی رجائی ـ دامت برکاته ـ است:

«بسمه تعالیٰ

 قال النّجاشی: ”سلیمان بن جعفر بن إبراهیم بن محمّد بن علیّ بن عبدالله بن جعفر الطیّار، أبو‌محمّد الطالبیّ الجعفری، رویٰ عن الرّضا، و رویٰ أبوه عن أبی‌عبدالله و أبی‌الحسن علیهما ‌السّلام، و کانا ثقتین... .“

 و قال الشّیخ فی الفهرست: ”سلیمان بن جعفر الجعفری ثقةٌ... .“

 و عدّه الشیخ فی رجاله، فی أصحاب الکاظم و الرّضا علیهما ‌السّلام، قائلًا فی کلا الموضعین: ”سلیمان بن جعفر الجعفری ثقةٌ.“

 و قال الکشّی فی ترجمة سلیمان بن جعفر الجعفری: ”الحسن بن علی، عن سلیمان بن جعفر الجعفری، قال:

 قال العبد الصّالح علیه السّلام لسلیمان بن جعفر: یا سلیمان! ولّدک رسول الله صلّی الله علیه و آله؟! قال: نعم!

 قال: ولّدک علیٌّ علیه السّلام مرّتین؟! قال: نعم!

 قال: و أنت ابن جعفر، رحمه الله تعالی؟! قال: نعم!

 قال: ”و لولا الّذی أنت علیه،‌ ما انتفعت بهذا!“

 أقول: جدّهم علیّ بن عبدالله، ابن زینب الکبری بنت علیّ علیه السّلام؛ و یقال له فی کتب الرّجال بعلیّ الزینبیّ، نسبةٌ إلی أُمّه زینبَ، سلام الله علیها.

 و رأیت فی بعض کتب الأنساب: أنّ أحد أجداد سلیمان هذا، کان صهرًا لأحد الأئمّة المعصومین علیهم السّلام أو ذراریهم. فحینئذٍ تصحّ نسبته إلی علیٍّ علیه السّلام مرّتین، و إلی رسول الله صلّی الله علیه و آله. 

 مهدیّ الرجائی»¹

سلیمان بن صُرَد خُزاعی

 [المراجعات] صفحة 62:

 «36. سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ الکوفی: کبیر شیعة العراق فی أیّامه و صاحبُ رأیهم و مشورتهم، و قد اجتمعوا فی منزله حین کاتبوا الحسین علیه السّلام، و هو أمیر التوّابین من الشّیعة الثّائرین فی الطّلب بدم الحسین علیه السّلام؛ و کانوا أربعة آلاف عسکروا بالنّخیلة، مستهلّ ربیع‌الثّانی سنة خمس و ستّین، ثمّ ساروا إلی عبیدالله بن زیاد فالتقوا بجنوده فی أرض الجزیرة، فاقتتلوا اقتتالًا شدیدًا حتّی تفانوا. و استشهد یومئذٍ سلیمانُ فی موضع یقال له عین الوردة، رماه یزید بن الحصین بن نمیر بسهم فقتَله و هو ابن ثلاث و تسعین سنة، و حمل رأسه و رأس المُسَیّب بن نجبة إلی مروان بن الحکم‌... .

 و کلّ من کتب فی أحوال السّلف و أخبار الماضین، ترجموه و أثنوا علیه بالفضل و الدّین و العبادة. و کان له سنٌّ عالیة و شرفٌ و قدرٌ و کلمةٌ فی قومه، و هو الّذی قتل حوشبًا مبارزةً بصفّین ذلک الطّاغیة من أعداءِ أمیرالمؤمنین، و کان سلیمان من المستبصرین بضلال أعداء أهل البیت.»¹

سیحان بن صوحان

 [رجوع شود به صعصعة بن صوحان.]

شریک بن عبدالله نخعیّ کوفی، شیعۀ بزرگوار

 [المراجعات] صفحة 65:

 «40. شریک بن عبدالله بن سنان بن أنس النّخعیّ الکوفیّ القاضی: عدّه الإمام

ابن‌قتیبة فی رجال الشّیعة، و أرسل ذلک فی کتابه المعارف، إرسال المسلمات. و أقسم عبدالله بن إدریس ـ کما فی أواخر ترجمة شریک من المیزان ـ بالله إنّ شریکًا لَشیعیٌّ. و روی أبوداود الرّهاوی ـ کما فی المیزان أیضًا ـ أنّه سمع شریکًا یقول: ”علیٌّ خیر البشر؛ فمن أبیٰ فقد کفر.“ قلت: إنّما أراد أنّه خیر البشر بعد رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، کما هو مذهب الشّیعة؛ و لذا وصَفه الجوزجانی ـ کما فی المیزان أیضًا ـ بأنّه مائلٌ. و لا ریب بکونه مائلًا عن الجوزجانی إلی مذهب أهل البیت.

 و شریک ممّن رویٰ النصّ علی أمیرالمؤمنین، حیث حدّث ـ کما فی المیزان أیضًا ـ عن أبی‌ربیعة الأیادی، عن ابن‌بریدة، عن أبیه مرفوعًا: ”لکلّ نبیٍّ وصیٌّ و وارثٌ؛ و إنّ علیًّا وصیّی و وارثی!“ و کان مندفعًا إلی نشر فضائل أمیرالمؤمنین و إرغام بنی‌أمیّة بذکر مناقبه علیه السّلام.

 حکَی الحریری فی کتابه درّة الغوّاص ـ کما فی ترجمة شریک من وفیات ابن‌خلّکان ـ أنّه: ”کان لشریک جلیسٌ من بنی‌أمیّة، فذکر شریک فی بعض الأیّام فضائل علیّ بن أبی‌طالب؛ فقال ذلک الأُموی: نِعم الرّجُل علیٌّ!

 فأغضبه ذلک و قال: أ لعلیٍّ یقال نِعم الرّجل، و لا یُزاد علی ذلک؟!“

 و أخرج ابن أبی‌شیبة ـ کما فی أواخر ترجمة شریک من المیزان ـ عن علیّ بن حکیم، عن علیّ بن قادم، قال: ”جاء عتاب و رجل آخر إلی شریک، فقال له: إنّ النّاس یقولون: إنّک شاکٌّ!

 فقال: یا أحمق! کیف أکون شاکًّا؟ لوَدِدتُ أنّی کنت مع علیٍّ، فخضَبتُ یَدَیَّ بسیفی من دمائهم.“

 و من تتبّع سیرة‌ شریک، علم أنّه کان یوالی أهل البیت، و قد روی عن أولیائهم علمًا جمًّا.

 قال ابنه عبدالرّحمن ـ کما فی أحواله من المیزان ـ: ”کان عند أبی عشرةُ آلاف مسألةً عن جابر الجُعفی، و عشرة آلاف غرائب.“

 و قال عبدالله بن المبارک ـ کما فی المیزان أیضًا ـ: ”شریک أعلم بحدیث الکوفیّین من سفیان.“

 و کان عدوًّا لأعداء علیٍّ، سَیِّءَ القول فیهم؛ قال له عبدالسّلام بن حرب: ”هل لک فی أخٍ تعوده؟“، قال: ”من هو؟“، قال: ”هو مالک بن مغول.“، قال: ”لیس لی بأخٍ من أزری علیٰ علیٍّ و عَمّار.“¹

 و ذُکر عنده معاویةُ فوُصف بالحلم؛ فقال شریک: ”لیس بحلیم مَن سفِه الحقَّ و قاتل علیَّ بن أبی‌طالب.“

 و هو الّذی رویٰ عن عاصم، عن ذرٍّ، عن عبدالله بن مسعود، مرفوعًا: ”إذا رأیتم معاویة علی منبری، فاقتُلوه!“

 و جریٰ بینه و بین مصعب بن عبدالله الزّبیری کلامٌ بحضرة المهدیّ العباسیّ، فقال له مصعب ـ کما فی ترجمة شریک من وفیات ابن‌خلّکان ـ: ”أنت تنتقص أبابکر و عُمرَ.“ ـ الخ.

 قلت: و مع‌ذلک فقد وصَفه الذّهبی: ”بالحافظ الصّادق، أحدِ الأئمّة.“ و نُقِل عن ابن‌معین القول بأنّه صدوقٌ ثقةٌ؛ و قال فی آخر ترجمته: ”قد کان شریک من أوعیة العلم، حمل عنه إسحاق الأزرق تسعةَ آلاف حدیث.“

 و نُقِل عن أبی‌توبة الحلبی قال: ”کنّا بالرّملة، فقالوا: مَن رجل الأُمّة؟ فقال قوم: ابن‌لهیعة؛ و قال قوم: مالک. فسألنا عیسی بن یونس فقال: رجل الأُمّة شریک!

 و کان یومئذٍ حیًّا.“

 قلت: احتجّ بشریک مسلمٌ و أربابُ السُّنن الأربعة‌، و دونک حدیثه عندهم عن زیاد بن علاقة، و عمّار الدّهنی، و هشام بن عروة، و یعلی بن عطاء، و عبدالملک بن عمیر، و عمارة بن القعقاع، و عبدالله بن شبرمة؛ رویٰ عنه عندهم ابن أبی‌شیبة، و علیّ بن حکیم، و یونس بن محمّد، و الفضل بن موسی، و محمّد بن الصّباح، و علیّ بن حجر. وُلد بخراسان أو ببخاریٰ، سنة خمس و تسعین، و مات بالکوفة یوم السّبت مستَهَلِّ ذی‌القعدة، سنةَ سبعٍ ـ أو ثمانٍ ـ و سبعین و مائة.»¹

صاحب بن عبّاد

 [رجوع شود به اسماعیل بن عبّاد.]

صَعصعة بن صوحان

 [المراجعات] صفحة 68:

 «42. صعصعة بن صوحان بن حجر بن الحارث العبدی: ذکره الإمام ابن‌قُتیبة فی صفحة 206 من المعارف، فی سِلک المشاهیر من رجال الشّیعة؛ و أورده ابن‌سعد فی صفحة 154 من الجزء 6 من طبقاته، فقال: ”کان من أصحاب الخِطَط بالکوفة و کان خطیبًا، و کان من أصحاب علیّ و شهد معه الجمل هو و أخواه زید و سیحان ـ ابنا صوحان ـ، و کان سیحانُ الخطیب قبلَ صعصعة، و کانت الرّایة یوم الجمل فی یده؛² فقُتِل فأخذها زید، فقُتِل فأخذها صعصعة.“ قال: ”و قد رویٰ صعصعة عن علیٍّ

و روی عن عبدالله بن عبّاس، و کان ثقةً، قلیل الحدیث.“ ا ه‍.

 و ذکره ابن‌عبدالبرّ فی الإستیعاب، فقال: ”کان مسلمًا علی عهد رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، لم یلقَه و لم یرَه، صغُر عن ذلک؛ و کان سیّدًا من سادات قومه عبدالقیس، و کان فصیحًا خطیبًا عاقلًا لَسِنًا دیّنًا فاضلًا بلیغًا، یعدّ فی أصحاب علیٍّ رضی الله عنه.“ ثمّ نقل عن یحییٰ بن معین القول بأنّ صعصعة و زیدًا و سیحان ـ بنی‌صوحان ـ کانوا خطباء، و أنّ زیدًا و سیحان قُتِلا یوم الجمل. و أورَد قضیّةً أشکلت علیٰ عمَر أیّام خلافته: ”فقام خطیبًا فی النّاس، فسألهم عمّا یقولون فیها، فقام ـ صعصعة و هو غلامٌ شابٌّ ـ فأماط¹ الحجاب و أوضح منهاج الصوّاب، فأذعنوا لقوله و عملوا برأیه. و لا غرْوَ؛ فإنّ بنی‌صوحان من هامات العرب و أقطاب الفضل و الحسب.“

 ذکرهم ابن‌قتیبة فی باب المشهورین من الأشراف و أصحاب السّلطان من المعارف،² فقال:

 بنوصوحان ـ هم زید بن صوحان و صعصعة بن صوحان و سیحان بن صوحان ـ من بنی‌عبدالقیس.“ قال: ”فأمّا زید، فکان من خیار النّاس. روِی فی الحدیث أنّ النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم قال: زید الخیر الأجذم،³ و جندب ما جندب! فقیل: یا رسول الله، أ تذکر رجلین؟ فقال: أمّا أحدهما فتسبقه یده إلی الجنّة بثلاثین عامًا، و أمّا الآخر فیضرب ضربةً یفصل بها بین الحقّ والباطل.“ قال: ”فکان أحد الرّجلین زید بن صوحان، شهد یوم جَلولاء، فقطعت یده و شهد مع علیٍّ یوم

الجمل، فقال: یا أمیرالمؤمنین، ما أرانی إلّا مقتولًا! قال: و ما علمک بذلک یا أبا‌سلمان؟ قال: رأیت یَدِی نُزِلَت من السّماء، و هی تستشیلنی.¹