پدیدآور علامه آیتاللَه سید محمدحسین حسینی طهرانی
گروه مطلع انوار
توضیحات
مواقیت خمسه در نیم دایرۀ شرقی مکّه واقعاند, نه دورتادور آن
قالَ الصّادقُ علَیهِ السَّلامُ:
«لا تَحِلُّ الفُتْیا لِمَن لا یَستَفتِی مِنَ اللَهِ تَعالیٰ بِصَفاء سِرِّهِ و إخلاصِ عَمَلِهِ.»
”حضرت امام صادق علیه السّلام میفرماید: فتوا دادن در مسائل شرعیّه حلال نیست کسی را که استفتاء نکند از حق تعالی با باطن پاک خود از لوث آلودگیها، و با نفس پاکیزۀ خود از کدورتِ ارتکاب مناهی؛ و جائز نیست فتوا دادن از برای کسی که عبادت و طاعتش برای خدا خالص نباشد.“
مصباح الشریعه، باب ٦، ص ١٦
بخش اوّل: فقه خاصّه
فصل اوّل: اجتهاد و تقلید
فصل دوّم: فقه عبادات
فصل سوّم: فقه معاملات
فصل چهارم: فقه قضاء و جزاء
فصل پنجم: فقه خانواده
فصل ششم: فقه أطعمة و أشربة و صید و ذبائح
فصل هفتم: متفرّقات فقهیّة
فصل اوّل: اجتهاد و تقلید
١. مقدمات اجتهاد و تقلید
٢. شرائط مفتی
٣. مبانی استنباط احکام از نظر شیعه و عامّه
١. مقدمات اجتهاد و تقلید
بسم الله الرّحمٰن الرّحیم
و به نستعین و الصّلاة و السّلام علی خیر خلقه و أشرف بریّته
سیّدنا و نبیّنا محمّدٍ و علی آله الطّیّبین الطّاهرین
و لعنة الله علیٰ أعدائهم أجمعین إلی قیام یوم الدّین
[تعریف اجتهاد]
أمّا بعد، فیقول العبد الفقیر إلی رحمة ربّه الغنیّ: إنّ هذه جملةٌ ممّا استَفَدتُه من تحقیقات بحث شیخنا العلّامة الشیخ حسین الحلّی ـ أدام اللهُ ظلَّه الشّریف ـ فی الأُصول، و نستمدّ منه سبحانه التّوفیقَ لتحریر ما أفاده و تقریر ما أفاضه تامًّا، و نسأله تعالی أن یوفّقنا لِما یُحِبُّ و یرضَی.
قال دام ظلّه: البحث فی الاجتهاد و التقلید:
اعلم: أنّه قد عُرّف الاجتهاد بتعاریفَ شتّی، مثل: ملکة استنباط الأحکام الشّرعیّة الفرعیّة، و مثل: استفراغ الوسع فی تحصیل الظنّ بالحکم الشّرعیّ، و مثل: استفراغ الفقیه وسعَه فی تحصیل الحکم، و مثل: استفراغ الوسع فی تحصیل الحجّة، و مثل: تحصیل العلم
بالحجّة الشّرعیّة، و مثل: ما قاله شیخنا الأُستاذ (قدّه) من أنّه هو الملکة الّتی یُقتدر بها علی ضَمِّ الکُبرَیات إلی الصُّغریات لاستنباط الحکم الشرعیّ الفرعیّ.
لکن لا مجالَ لنا فی النّقض و الإبرام فی طرد هذه التعاریف و عکسها؛ لأنّ اختلاف تعابیرهم لیس من جهة اختلافهم فی حقیقته، بل معناه واضح عند الجمیع، و اتّفقوا علیه. لکن لمّا کانوا بصدد تحریر المراد، قد عبّر کلٌّ بتعبیرٍ کان نظره فی هذا التعبیرِ مجرّدَ الإشارة إلیه بلفظٍ آخر و إن لم یکن هذا التعریف مساویًا له فی مفهومه.
و لَنِعم ما قال صاحب الکفایة (قدّه) مِن:
أنّهم لیسوا فی مقام بیان حدّه و لا1 رسمه، بل إنّما کانوا فی مقام شرح الاسم [اسمه] و الإشارة إلیه بلفظٍ آخر و إن لم یکن مساویًا له فی [بحسب] مفهومه، کاللّغوی فی بیان معانی الألفاظ بتبدیل لفظٍ بلفظٍ آخر و لو کان أخصّ مفهومًا أو أعمّ.2
و علی کلِّ حالٍ البحث عن معنی الاجتهاد و تعریفه کالبحث عن کونه مصدرًا أو اسم مصدرٍ، و البحث عن کونه مشتقًّا من الجُهد بالضمّ حتّی یکونَ معناه بذلَ الطاقة و القدرة فی تحصیل الحکم، أو أنّه مشتقٌّ من الجَهد بالفتح بمعنی: التعب حتّی یکونَ معناه تحمّلَ المشقّة فی تحصیل الحکم؛ جمیع هذه الأبحاث تطویلٌ لا طائل تحته، بل مضرٌّ بالمقصود، مخلٌّ للمطلوب، یوجب تفویتَ الأوقات بلا ثمرٍ، و تبعیدَ المسافة مُبعَّدًا عن الحقّ.
و الحقّ، الإغماض عن تعریفه رأسًا، مضافًا إلی أنّه لیس فی دلیل شرعیٍّ حتّی یکونَ موضوعًا لحکمٍ، بل هو معنی اصطلاحیّ. فما أدری ما الفائدة فی تحقیق طرده و
عکسه ثم النّقضِ و الإبرامِ، مع عدم ترتّب أثرٍ شرعیٍّ علیه؟! و إن أبَیتَ إلّا عن تعریفٍ له، فقل: «إنّه عبارةٌ عن تحصیل العلم بالحکم.» و ذلک لأنّه من الضّروریِّ من الدّینِ مِن کونَنا مکلَّفین بتکالیف لا بدّ لنا من العمل علیها، و لا نکون کالمطایا بلاحکمٍ و تکلیفٍ؛ و تحصیل العلم بهذه التّکالیف یسمّی اجتهادا.
نعم کیفیّة تحصیل هذا العلم یختلف علی حسب مرور الزمان و البعد عن مدارک الأحکام من المعصومین صلوات الله علیهم أجمعین:
فمن یکون فی زمان النبیّ أو أحد الأئمّة علیهم السلام، کان الاجتهاد بالنسبة إلیه هو سؤالهم و الأخذ منهم. و قد یحتاج هذا الشخص إلی النظر فی الناسخ والمنسوخ، و العامّ و الخاصّ، و المحکم و المتشابه، و المطلق و المقیّد و ما شابهها؛ لکن حیث کان سؤالهم بلا واسطة، لم یُحتَج إلی النظر فی الراوی و جِهة صدور الروایة من تقیّة أو غیرها.
و لکن کلّما بَعُد الزمان عن زمان المعصومین صلوات الله علیهم أجمعین، کانت مبانی الاجتهاد أکثر، فلذا تصیر أشکلَ؛ فلا بدّ حینئذٍ من الاطّلاع علی رجال الأسانید، و الاطّلاع علی علم الدرایة، و الأُنس بمفاد الروایات و لحن الأئمّة و فهم معانی کلامهم، وکذا لا بدّ من تمییز جهة صدورها تقیّةً عن غیرها، مضافًا إلی الاجتهاد فی القواعد الأُصولیّة، و أخذ الحکم المظنون و طرح المشکوک أو الموهوم علی فرض الانسداد حکومةً أو کشفًا.1 لکنّ هذا کلَّه إنّما هو لأجل انطفاء نورهم علیهم
السلام بحسب الظاهر، و عدم إمکان الوصول إلی قائمهم عجّل الله فرجه الشریف.
وأمّا فی زمان الحضور فالاجتهاد لم یحتج إلی هذه المقدّمات، بل کلّ من أخذ الحکم من النبیّ أو أحد الأئمّة علیهم السّلام کان مجتهدًا؛ أی محصَّلًا للحکم الشرعیّ و الحجّة الفعلیّة القطعیّة.
و علی هذا یمکن أن یُقال: إنّ المقلِّدین السائلین عن فتاوی مقلَّدیهم یکونون مجتهدین أیضًا؛ لأنّ طریق تحصیل العلم بالحکم فی حقّهم إنّما هو هذا.1
راجع به وجوب تعلّم أحکام
قَولُه صلّی الله علیه و آله و سلّم فی مَن غَسَّلَ مَجدورًا أصابَتهُ جَنابَةٌ، فکُزَّ2 فماتَ: «قَتَلوهُ، قَتَلَهُم اللَهُ! ألّا سَألوا؟ ألّا یَمَّموهُ؟!»3
و فی تفسیر قوله تعالی: ﴿فَلِلَّهِ ٱلۡحُجَّةُ ٱلۡبَٰلِغَةُ﴾،4 من أنّه یُقالُ للعبد یومَ القیامة: «هَل عَلِمتَ؟» فإن قالَ: نعم! قیلَ لَه: «فهَلّا عَمِلتَ؟» و إن قالَ: لا! قیلَ لَه: «هَلّا تَعَلَّمتَ حَتّی تَعمَلَ؟»5و6
جدولی از شیخ بهائی در ترتّب احکام خمسه برای حواسّ خمسه
[زنبیل، حاج فرهاد میرزا] صفحه ٤٦:
للشِّیخ بهاء الدِّین، طاب ثراه:
اللَّمس*الشّمّ*الذّوق*السمع*البصر*
کالوطْی بعد الأربعة*کشمّ المریض أشیاءَ للعلاج*کالأکل مِن الهَدْی*کسماعِ الخمسةِ خطبةَ الجمعة*کالاطّلاع علی العیوب لتحمُّل الشّهادة*الوجوب
کتقبیل المرأة فی الإحرام و الاعتکاف*کشمِّ الطِّیب للمعتکف*کـشرب الخمر*کاستماع الغیبة و الغناء*کالنَّظر
إلی عورة الأجنبی*التحریم
کمصاحفة المؤمن*کشمِّ الطّیب یوم الجمعة*کـالشُّرب من الزَّمزم*کسماع قرائة القرآن*کالنَّظر إلی وجه العالمِ*النَّدب
کاللّمس للمرأة لشهوةٍ للصّائم*کشمِّ النَّرجس
للصّائم*کأکل لحوم الحمیر الأهلیّة*کاستماع أکثر من خمسة کلمات من الأجنبیّة علی قول*کالنَّظر إلی فرج المرأة حال الجماع*الکراهة
کما فی أکثر الملموسات1*کشمِّ أکثر الرَّوائح*کأکل الفواکه مثلًا*کما فی أکثر المسموعات*کما فی أکثر المبصَرات*الإباحة
٢. شرائط مفتی
در اینکه إفتاء احتیاج به نور باطن دارد
حضرت آقای حاج شیخ محمّدرضا مهدوی دامغانی، آقازادۀ حاج شیخ کاظم دامغانی ـ دامت برکاتهما ـ نقل کردند از پدرشان از مرحوم آقای میرزا مهدی اصفهانی مقیم خراسان که میگفته است که در روایت وارد است که:
«لا یَحِلّ الفُتیا إلّا لمَن یَستفتی بصَفایا سِرِّه من الله.»
و بندهزاده آقای حاج سیّد محمّدمحسن طهرانی از آقای حاج سیّد عبدالله موسوی ـ دام توفیقهما ـ حکایت کردند که ایشان از مرحوم آقای حاج میرزا مهدی الهی قمشهای نقل میکردهاند که او اینطور میفرموده است:
«لا یَحِلُّ الفتیا إلّا لمَن یَستفتی بصَفاءِ سِرِّه من الله.»1
راجع به فتوا دادن و شرایط مفتی
در مصباح الشّریعة، باب ٦٣، صفحه ٤١ گوید:
«قال الصّادقُ علیه السّلام: ”لا تَحِلُّ الفُتیا لِمَن لا یَستَفتی2 مِنَ اللهِ عزّوجلّ بِصَفاءِ سِرِّه، و إخلاصِ عَمَلِه و عَلانیَتِه، و بُرهانٍ من رَبِّهِ فی کُلِّ حال؛ لأنّ مَن أفتَی
فَقَد حَکَمَ، و الحُکمُ لا یَصِحُّ إلّا بإذنٍ مِنَ الله و بُرهانِه، و مَن حَکَمَ بِالخَبَرِ [بالخیر] بِلا مُعایَنَةٍ، فَهُوَ جاهلٌ مَأخوذٌ بِجَهلِهِ، مَأثومٌ بِحُکمِه.“
قالَ النّبِیُّ صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”أجرَؤُکم علی الفُتیا أجرَؤُکم عَلَی اللهِ عزّوجلّ. أ وَ لا یَعلَمُ المُفتی أنّه هو الّذی یَدخُلُ بَینَ الله تَعالی و بَینَ عباده، و هو الحاجِزُ (الحائر) بَینَ الجَنَّةِ و النّارِ؟.“
و قالَ سُفیانُ بنُ عُیَینةَ: کیف یَنتَفِعُ بِعِلمی غَیری و أنا قد حرَمتُ1 نفسی نفعَها؟! و لا تَحِلُّ الفُتیا فی الحَلالِ و الحَرام بینَ الخَلقِ إلّا لمَن اتَّبَع الحقَّ (لِمَن کانَ أتبَعَ الخَلقِ) مِن أهلِ زمانه و ناحیَتِهِ و بَلَدِه بالنّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم، و عَرَف ما یَصلَح من فُتیاه؛ قال النبیّ صلّی الله علیه و آله: ”و ذلک لَرُبّما2 و لعلّ و لَعَسی؛ لأنَّ الفُتیا عظیمةٌ.“
قال أمیرالمؤمنین علیه السّلام لِقاضٍ: ”هل تَعرِفُ النّاسِخَ مِن المَنسوخِ؟“ قال: لا. قال: ”فَهَل أشرَفتَ عَلَی مُرادِ الله عَزَّوَجَلَّ فی أمثالِ القُرآن؟“ قال: لا. قال: ”إذًا هَلَکتَ و أهلَکت.“
و المُفتِی یَحتاجُ إلی معرفةِ معانی القرآن، و حقائق السُّنَنِ، و مواطنِ (بواطن) الإشاراتِ و الآدابِ و الإجماعِ و الاختِلافِ، و الاطِّلاع عَلیٰ أُصولِ ما اجتمَعوا علیه و ما اختَلَفوا فیه، ثُمّ إلی حُسنِ الاختیارِ، ثُمّ إلی العَمَل الصّالِح، ثُمّ الحِکمَةِ، ثُمّ التَّقویٰ، (ثُمَّ حینَئِذٍ أن قَدَرَ.)»3 ـ انتهی.
و ما در صفحه ٢٣٤ از جُنگ شماره ٦ در این زمینه روایاتی از بعضی از بزرگان نقل کردهایم و ظاهراً اصل آن روایت همین روایت است.4
[العدالة الکائنة فی الفضلاء و العلماء لا یُکتفیٰ بها بعد المرجعیّة]
لطیفةٌ دقیقةٌ: ذَکَر الآیة الحجّة فخر العلماء الأعلام و قدوة البررة الکرام الحاجّ السیّد محمّدعلی السّبط ـ دام عزّه و مجده ـ «أنّ فی مباحث دروس ابن آیة الله المجدّد الشّیرازی الحاجّ المیرزا علی آغا ذکر أنّ العدالة الکائنة فی الفضلاء و العلماء لا یُکتفی بها بعد المرجعیّة و مقام تصدّی الولایة و إصدار الأحکام، و لا یمکن الاستصحاب أیضًا بعد الشّک فی بقائها؛ و ذلک لاختلاف الموضوع فی المقامین؛ لأنّ نفسانیّة الرّجل فی زمان تصدّی الأحکام، غیر نفسیّته فی زمانٍ لم یتصدَّ بعدُ للأُمور، فهنا نفسان مختلفتان، فالأُولی زالت، و الثانیة حدثت مغایرةً لها.» و ذکر ـ دام عزّه ـ : «أنّ السیّد الحکیم أشار إلی هذا بعد ذکر اعتبار العدالة بعدم جواز الاکتفاء بالعدالة السابقة.1»2
به مجتهد جامع الشّرائط باید نائب الإمام گفت
عَقائد الإمامیّة، بقَلَم المَغفور له، المجتهدِ المجدّد الشّیخ محمّدرضا المظفّر، صفحة ١٩: «و تقی الدّین السبکیّ و المبتدع3 ابنتیمیّة فی القرن الثّامن.»
صفحة ٣٦: «و هذه المنزلة أو الرئاسة العامّة أعطاها الإمام علیه السّلام للمجتهد الجامع للشّرایط؛ لیکون نائبًا عنه فی حال الغیبة، و لذلک یُسَمَّی نائبَ الإمام.»4
٣. مبانی استنباط احکام از نظر شیعه و عامّه
سدّ باب اجتهاد دربارۀ عامّه مفید است، چون فتح باب برای آنان ایجاد کثرت أقوال و اختلاف میکند
[الشیعة و التشیّع] صفحة ٨٧:
«و أجاز السّنّة أن یقلّد الجاهلُ فی الأحکام الشّریعة العالمَ المیّت. و أکثر الإمامیّة علی عدم الجواز.
قال السّیّد محسن الأمین فی الجزء الأوّل من أعیان الشّیعة [صفحة ١١٢]:
إنّ سدَّ باب الاجتهاد عندَ السُّنَّة أقربُ إلی المصلحة ما داموا عاملین بالرّأی؛ لأنّ العملَ به یستدعی تعدّد الأقوال، و إشاعةَ الخلافات و المنازعات. أمّا فتحه عند الشّیعة فلا یستدعی شیئًا من ذلک؛ لأنّ مدارک الأحکام عندَهم ترتکز علی أساسٍ معیّنٍ و محدّد.
و فات السّیّدُ ـ رحمه الله ـ أنّ فَتحَه عند الشّیعة جرّأ الکثیر من جُهّالهم علی انتحاله کِذبًا و افتراءً.»
صفحة ٨٨: «قال الإمامیّة: ”إنّ لِلّه فی کلّ واقعةٍ حُکمًا معیّنًا؛ فمن ظفر به، فهو المصیب، و له أجران أو أکثر. و مَن أخطأ، فهو المجتهد المخطِئ، و له أجرٌ واحدٌ
علی بحثه و اجتهاده.“
و اختلف السّنّة فیما بینهم، فقال الشّافعیّ بمَقالة الإمامیّة (اللُّمَع لأبیإسحاق الشّیرازیّ الشّافعیّ).»
صفحة ٨٩: «و علی أیّةِ حالٍ، فمَن نسب إلی جمیع السّنّة القولَ بالتّصویب، فقد اشتبه، کما اشتبه الغزالی فی نسبته إلی الإمامیّه القولَ بأنّ المجتهد المخطئَ آثم.»
حرمت کذب بر خدا و رسول عند الشّیعة، و جوّز جماعةٌ من العامّة تأییدًا للدّین و الشّریعة
[الشیعة و التشیّع] صفحة ٩٠: «و لا نعرف فِرقةً من المسلمین تشدّدت فی تحریم الکذب بعامّةٍ و علی الله و الرّسول بخاصّةٍ کالإمامیّة؛ فإنّهم حکَموا بخروج مستحلِّه من الإسلام، و أخذوا الصّدقَ فی تحدید الإیمان. فلقد رَوَوا عن أئمّتهم أخبارًا تجاوزت حدّ التّواتر:
أنّ الإیمان أن تُؤثِرَ الصّدقَ و إن ضَرَّک علی الکذب و إن نَفَعَک.1
و اختصّوا دون سائر الفرق بالقول: ”إنّ تعمُّدَ الکذب علی الله أو رسوله من المُفطرات، و إنّ علی هذا الکاذب القضاءَ و الکفّارةَ.“ و بالغ جماعةٌ منهم، حیث أوجَبوا علیه أن یکفِّر بالجمع بین عتق رقبةٍ، و صیام شهرین متتابعین، و إطعام ستّین مسکینًا.
و غریبٌ أن یُنسبَ إلی الإمامیّة هذا المنقول: استحلال الکذب علی رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، مع أنّه جاء فی کتب السّنّة أنفسِهم: ”أنَّ جماعةً منهم تعمّدوا وضعَ الأحادیث علی لسان رسول الله، و احتجّوا بأنّهم یکذبون تأییدًا لدینه،
و انتصارًا لشریعته، فکذبهم کان للنبیّ لا علیه.“ (أضواءٌ علی السّنّة المحمّدیّة، لأبیرَیَّة، صفحة ١٠٢، طبعة سنة ١٩٥٨).»1
مذاق أبوحنیفه و مالک و معتزله در کیفیّت تمسّک به اخبار
[یوم الإسلام] صفحة ١٩٦:
«و الاجتهاد فی الإسلام مبنیٌّ علی أُصولٍ أربعة: القرآن و الحدیث و الإجماع و القیاس. فأمّا القرآن فأُرید به أن یکون تنظیمًا تشریعیًّا مبنیًّا علی دعائمَ ثابتةٍ تعتمد علی الإیمان بالله و الیوم الآخر. و أمّا السّنّة فقد شَرَحنا من قبل. و رغمَ أنّ الأُستاذ جولدزیهر نقدها نقدًا علمیًّا حدیثًا، و أبان أنّ کثیرًا منها مزیّفٌ مأخوذٌ من شرائعَ أُخری دُسّت فی الإسلام، فإنّها أصلٌ من أُصول التّشریع الإسلامیّ. نعم، إنّ کثیرًا من الأحکام الشّرعیّة أُسّست علی تقالیدَ کانت جاهلیّةً و أقَرَّها الإسلامُ؛ لأنّها لا تزال وِفقَ بیئتِه،2 فإذا تغیّرت البیئةُ، لم یُعَدّ للعمل بهذه الأحادیث مَحلٌّ. و ربّما کان هذا هو الدّاعی لفرقةٍ من الفرق الإسلامیّة أن تُنکِر الحدیث، و حکی خبرَها الإمامُ الشّافعیّ فی الأُمّ، و لم یستنکر قولَهم. و ربّما کان هو الدّاعی أیضًا إلی تحرُّج الإمام أبیحنیفة من الأحادیثِ و العملِ بها و اقتصاره علی نحو سبعةَعشر حدیثًا، و إنّما اعتمد أکثر ما اعتمد علی الاستحسان، کما اعتمد الإمامُ مالکٌ علی المصالح المرسلة، و کلاهما یعتمد علی العدالة الّتی یفهَمها العقل الفطریّ و الّذی یسمّیها القرآنُ ”المعروفَ“، و یسمّی ضدَّها ”المنکرَ“.»
صفحة ١٩٨: «و کبناء الأُمور الزّوجیّة و البیوت و تربیة الأولاد علی دعائمَ أربعٍ.
أوّلًا: قیام النساء بالأُمور الّتی تقتضیها وظیفتُهنّ: کالرّضاعة و غَیرها من أُمور تربیة الأطفال، و وجوب النّفقة کلّها علی الزَّوج.
ثانیًا: ألّا یکلَّفَ أحدٌ من الزّوجین ما لیس فی وسعه.
ثالثًا: لا یُضارَّ والدٌ بولده و لا مولودٌ بوالده.
رابعًا: إبرام الأُمور بالتّراضی و التشاور.»
[مجعولیّت قضیّۀ تأبیر نخل و استناد احمد امین به آن در لزوم تجدید نظر در همه امور]
صفحة ٢٠١: «و من طریف ما فی تاریخ الإسلام: أنّ وظیفة الحِسبة و کان القائم بها من العلم و القدرة بحیث یمنَع المتعرّضَ لشیءٍ لایُتقنه من عمله، کأن یحجُرَ1 علی طبیبٍ لم یتعلّم صناعتَه کما ینبغی. و الیومَ تقوم وزارة الدّاخلیّة بهذا العمل، فیمکنها أن تکُفَّ یدَ من أراد الاجتهاد و لم تتوافر له أدواتُه.»
صفحة ٢٠١: «بل إنّ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم نفسَه کان بعض تشریعه عن طریق الوحی، و بعضه عن طریق الاجتهاد. غایة الأمر أنَّ اجتهاده کان أقوی؛ لأنّه کان أعلمَ بمقاصد الشّریعة و مرامیها. ثمّ اجتهاده علی نوعین: نوعٍ یتعلّق بالأحکام الکلّیّة، و هذه واجبٌ اتّباعُها؛ و نوعٍ کان یتعلّق بأُمورٍ جزئیّةٍ تتعلّق بحادثةٍ لها ظروفها الخاصّة من زمانٍ و مکانٍ، فإذا تغیّرت الظّروف تغیّر الحکم. و منها أُمورٌ تتعلّق بالدّنیا، و اجتهاد النّبیّ فیها غیر مُلزِمٍ؛ لأنّه کسائر القادة، و اجتهاده لایتعلّق بأُمورٍ شرعیّةٍ. و فی هذا قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”إنّما أنا بشرٌ مثلکم، إذا أمَرتکم بشیءٍ من دینکم فخُذُوا به، و إذا أمَرتکم بشیءٍ من رأیی فإنمّا أنا بشرٌ.“ و قوله
صلّی الله علیه و آله و سلّم لمّا أمر النّاس بأن یترکوا النّخلَ من غیر تأبیرٍ فلم ینجَح: ”إنّما ظننت ظنًّا، و لاتؤاخذونی بالظّنّ؛ ولکن إذا حدّثتُکم عن الله شیئًا، فخُذوا به؛ فإنّی لم أکذب علی الله.“1 و من هذه المسائل مثلًا مسائلُ الطّبّ و مسائلُ الطّعام و ما یُحِبُّه رسول الله و ما لا یحبّه من الملابس مثلًا، و قد خفِی هذا التفریق بین النوعین علی کثیرٍ من الناس، فسَوَّوا بینهما و التزموا بهما و أمروا الناس بالالتزام بهما علی حدٍّ سواءٍ حتّی فی المسائل الشخصیّة البحتة: کحبّه [صلّی الله علیه و آله و سلّم] للدَّبّاء،2 و کُرهه الشخصی لبعض الطعام.»
نظریّه احمد امین، مخالف وَ لَکُم فِی رَسُولِ اللَهِ أُسوَةٌ حَسَنةٌ میباشد
[یوم الإسلام] صفحة ٢٠٢:
«فالنبیّ [صلّی الله علیه و آله و سلّم] یرید أن یکون اجتهاده هو فی أُمور الدنیا لیس مُلزِمًا للناس. ومن ذلک النظریّات العلمیّة، فإذا کان الناس فی زمنه یسلُکون مسلکًا تَبَعًا لنظریّةٍ علمیّةٍ، فإذا تغیّر الزمان و اکتشف نظریّةٌ أُخری أضاءت الحقیقةَ، وجب علی الناس أن یعملوا بالنظریّة الأخیرة و یترکوا الأُولی، و هذا ینطبق علیه اجتهاد النبی [صلّی الله علیه و آله و سلّم].
فالعلم الحدیث یوضح أنّ تأبیر النخل لابدّ منه حتّی یحمِلَ، فما لم یُؤبَّر لا یحمِل، کما أنّ المرأة ما لم تُلقّح لا تحمِل. فإذا اجتهد النبی [صلّی الله علیه و آله و سلّم] و قال: ”إذا ترکتم النخل من غیر تأبیرٍ حمَل“، فشأنُ اجتهاده فی ذلک کشأن اجتهاد سایر الأفراد، و لم یکن مصدرُ کلامه وحیًا من الله حتّی یجِبَ تصدیقُه. و لذلک قال: ”إنّما
هو ظنٌّ ظننتُه، و أنتم أعلَم بأُمور دنیاکم.“1و2
راجع به رائج و عادی بودن عدول از فتوا
قد اتّفق اجتماعنا مع السیّد المعظّم آیة الله الحاجّ السیّد أحمد الخونساری ـ دامت برکاته ـ بعد ما طالع موسوعتَنا الأُولی فی رؤیة الهلال، و کانت تُعَجِّبه کثیرًا، و مَدَحها مدحًا عظیمًا لم یُسمَع بمثله أن یمدَحَ أحدًا بهذه المثابة، و صرّح بأنّه لایبقَی شکٌّ و شبهةٌ فی لزوم الاشتراک فی الآفاق بعدَ هذه الموسوعة. و الألیق بسماحة آیة الله الخوئی أن یقبلها بقبولٍ حسنٍ، و لم یبادر بالجواب، بل کان حقُّه العدولَ عن فُتیاه بلا تأمّل. ثمَّ أفاد ـ دامت برکاته ـ:
إنّ العدول عن الفتوی لیس أمرًا منکرًا و شیئًا بِدعًا؛ لأنّ العدول إلی الحقّ کان سیرةً صالحةً للعلماء الصّالحین، و کثیرًا ما عدل عن رأیه الآیة الحجّة الحاجّ الشیخ عبدالکریم الحائری الیزدی ـ رضوان الله علیه ـ عند ما باحثتُه فی مسائلَ.
منها: أنّه أفتی بأنّه إذا مات المجتهد الّذی یکون فتواه حرمةَ تقلید المیّت و کانت فتوی المجتهد الحیّ لزوم تقلید المیّت، یکون الحکم التخییر بین تقلید المیّت فی هذه المسألة و الرّجوع إلی فتاوی الحَیّ، و بین تقلید الحیّ فی هذه و الرّجوع إلی فتاوی المیّت؛ و ذلک لدوران الأمر بین الحکمین المتباینین.
و أوردتُ علی هذا النّهج من الاستدلال إیرادًا، و هو أنّه لیس الأمر دائرًا بین المتباینین، بل جواز الرجوع إلی الحیّ حاکمٌ علی جواز الرجوع إلی المیّت فی هذه المسألة، و لا یبقی موضوعًا له.
بیانه: أنّ المکلّف بعد انحصار لزوم رجوعه أوّلًا إلی المجتهد الحیّ و بإرجاع الحیّ إیّاه إلی المجتهد المیّت، یلزم له أن یأخذ جمیعَ فتاواه و یعمل بها إلّا فی هذه المسألة، و هو مسألة التقلید، فحکم الرّجوع إلی الحیّ حاکمٌ علی الرُّجوع إلی المیّت فی مسألة التقلید، و لا یبقی موضوعٌ له. و لا یمکن أن یقلِّد المیّتَ فی هذه المسألة أیضًا؛ لأنّه یلزم من وجوده عدمُه، فأدلّة لزوم الرّجوع إلی المیّت لایتکفّل لزوم رجوعه إلیه فی هذه المسألة من أوّل الأمر.
و أنا أقول: إنّ ما أفاده متینٌ جدًّا، و هو بعینه ما أفاد شیخنا العلامة الحلّی الشیخ حسین ـ أدخله الله فی شئابیب رحمته ـ فی مجلس الدَّرس، و قد کتبنا تقریرَ کلامه هذا فی رسالتنا الّتی جمَعنا فیها تقریرات دروسِه حول البحث فی الاجتهاد و التقلید.1 و أیضًا یجری هذا الحکم فیما إذا کانت فتوی المجتهد المیّت أو فتوی الحیّ أو فتواهما جواز الرجوع إلی الآخر.
و منها: ما إذا مات رجلٌ عن ابنین، و ادّعی ثالثٌ أنّه ابنٌ له، و اعترف به أحدُهما و أنکره الآخَر. أفتی ـ رحمه الله تعالی ـ: بأنّ نصف المال للمنکر، و لکلٍّ من المقرّ و المدّعی ربع المال؛ و ذلک لأنّ المقرّ لا ینفذ إقرارُه فی حقّ الغیر، فهذا الإقرار لا یوجب نقصانَ حقّ المنکر. و أمّا بالنسبة إلی نفسه فیکون نافذًا، فلابدّ و أن یکون سهم المدّعی بقدر سهم المقرّ حسب إقراره بکونه أخًا له، فتکون الفریضة من إثناعشر سهمًا: ستّةٌ للمنکر، و ثلاثةٌ للمقرّ، و ثلاثةٌ للمدّعی.
ففی مجلس الفتوی أوردتُ علیه: بأنّ إقرار المقرّ لا یوجب تنقیص حقّه زائدًا عن حدّ ما یَستَتبع للإقرار؛ لأنّ إقرارَه یُلزمه بکونه أحَدَ الورّاث الثلاثة، و یُخرجه عن کونهما إثنین، فیوجب تنقیص حقّه عن الستّة إلی أربعة أسهُمٍ، و یصیر سهمُ المدّعی إثنین، فسهم المدّعی إنّما تحقّق بالإقرار فی حقّ المقرّ، و لا یقرّ المقرّ بأزید منه.
و أنا أقول: إنّ ما أورده متینٌ جدًّا؛ لأنّ الإقرار لیس بمثابة الغصب الوارد علی المال حتّی یشملَ جمیع السّهام بنسبة سهامهم ـ مثل ما إذا ادّعی الغاصب أنّه ابنُ المورِّث، و أخَذَ الأربعة ـ بل یوجب جعلَ المدَّعی ابنًا علی حسب الإقرار، فلکلّ واحدٍ منهم حینئذ أربعةُ أسهُم علی فرض کون المدّعی ابنًا واقعًا. لکنّ المنکر بإنکاره أخذ سهمین من المدّعی، فیصیر سهامُه ستّةً، و المُقرّ یُعطی من سهامه سهمین حسَبَ إقراره، فیکون للمنکر ستّة أسهمٍ، و للمقرّ أربعةٌ، و للمدّعی سهمان.1
فصل دوّم: فقه عبادات
١. باب طهارة
٢. باب صلاة
٣. باب صوم
٤. باب خمس و زکات
٥. باب حج
٦. باب جهاد
٧. باب ولایت و حکومت
١. باب طهارة
طریق تطهیر اشیاء و لوازم بیمارستان و لباس و بدن مباشران
سؤال از بیمارستانها دربارۀ کیفیّت تطهیر اشیاء و لوازم بیمارستان، و در کیفیّت تطهیر مباشرین أعمّ از دکترها و معاونین و پرستاران و خدمتگذاران:
طبق رسائل عملیّۀ فعلیّه به واسطۀ حکم به نجاست خون و الکل مایع بالأصاله و عدم امکان تطهیر مواضع متنجّس به نجاست، تطهیر لباس و بدن مریضان و دکترها و مباشرین در حدّ عسر و حرج است، اگر نگوئیم: ممتنع است. و در این صورت إقامۀ نماز در بیمارستان و یا خارج از آن مستلزم اشکالاتی بسیار است. فلهذا اطبّاء مسلمان یا در مسألۀ طهارت و نجاست عملاً أعَمّی بوده و همه چیز را طاهر و پاک میدانند؛ و یا چه بسا به واسطۀ عدم تمکّن، نماز را به آخر وقت میاندازند و چه بسا موفّق به اداء بلکه به قضاءِ آن هم نمیشوند. بنابراین یا باید حکم به عدم استعمال الکل در بیمارستانها نمود، و یا باید ملتزم شد که احکام اسلام جاودانی نیست، و علمِ پیشرفتکرده حکم طهارت و نجاست و ابتلای به این مسائل را، و به تبع آن حکم نماز را برداشته است.
جواب: اوّلاً: در حکومت اسلام باید از الکلهای غیر مایع بالأصاله در بیمارستانها مصرف کنند که پاک و طاهر است، و مستلزم هیچ محذوری نیست؛ و
لزومی ندارد در همه جا الکل کشمش (Ethil Alcohol) را به کار برند. و در این صورت ابداً محذوری به هم نمیرسد.
و ثانیاً: بنا به فرض عدم امکان و یا عدم موجودیّت الکل طاهر، باز هم بنا بر سه مبنای فقهی که بسیاری از فقهای أعلام بدان ملتزم بودهاند، میتوان حکم به رفع محذور و سهولت امر نمود:
اوّل: قاعدۀ عدم تنجیس متنجِّس؛ و بدین صورت که فقط اشیاء نجسه را مُنَجِّس بدانیم؛ و حکم به تنجیس متنجّس نکنیم. واضح است که بنا بدین فرض چون عین خون از بین رفت و عین الکل از بین رفت ـ که همیشه از بین میرود و فوراً میپرد و در موضع اصطکاک، عین و اثری از آن باقی نمیماند ـ، محلّ آن متنجّس است و باید تطهیر گردد؛ امّا منجِّس نیست، و اگر به جایی با رطوبت سرایت کند آنجا را نجس نمیکند. لهذا دست و بدن دکتر و مریض و پرستار که به الکل خورده است، باید تطهیر شود. امّا قبل از تطهیر اگر به جایی با رطوبت سرایت کند آنجا را نجس نمیکند؛ زیرا دست و بدن و لباس متنجّس است نه نجس، و ملاقات با آن منجِّس نیست. پرستار که با دستمال، میز و تخت و کف اطاق را پاک میکند و الکل را به همه جا میرساند، آن محلّ پاک را نجس میکند؛ ولی آن محلّ پاکِ متنجِّس به نجاست، منجِّس نیست؛ و اگر با رطوبت به بدن و لباس طاهر برخورد کند موجب سرایت نجاست نخواهد شد.
دوّم: قاعدۀ عدم تنجیس غسالۀ متنجّس و اکتفا به تنجیس غسالۀ نجس؛ و این حکم هم مترتّب بر حکم سابق است. بنابراین هر محلّ متنجّس به نجاست را پس از زوال عین نجاست، اگر بشوئیم غسالهاش طاهر، و با سرایت آن، حکم به نجاست نمیگردد.
سوّم: عدم لزوم تکرار و تعدّد در تطهیر با آب قلیل. و در این صورت هرجا متنجّس به خون و بول و یا الکل شد، به مجرّد ریختن یکبار آبِ قلیل بر روی آن
پاک و طاهر میشود و نیازی به تعدّد نیست.
با دقت و ملاحظۀ سه قانون فوق به آسانی، تطهیر در همه جای بیمارستانها و بدنها و لباسهای مباشرین و عاملین صورت میگیرد. بدن و لباس دکتر و مریض و پرستار که آغشتۀ به خون و الکل است نجس است؛ و پس از زوال عین آنها از هر موضعی چنانچه آن موضع با رطوبت مسریّه به جائی برسد آنجا را نجس نمیکند. زمین و موکت و میز و صندلی و تخت که مسلّماً نجس شده است، چون متنجّس است، پس از ازالۀ عین نجاست، موجب سرایت نجاست به دست و لباس طاهری که با رطوبت به آنها رسیده است نمیشود. و برای دکتر و مریض و پرستار در صورت عدم اصابۀ نجس، بدن و لباسشان طاهر است؛ و در صورت اصابه فقط جای نجس را باید تطهیر کرد؛ نه ضمّ و ضمائم و محلهایی که آن نجس با رطوبت بدانجا سرایت نموده است.
تنبیهٌ: در صورت وجود روایات داّله بر سه قاعدۀ فوق و وجود فتاوای سابقین بر طبق آنها، اگر روایاتی از جهت سند و یا دلالت بر خلاف آنها باشد و أقوی باشد، با تمسّک به قاعدۀ نفی عُسر و حَرَج و قاعدۀ نفی ضرر میتوان استمساک به آن روایات اوّلیه نمود، و حکم وضعی نجاست را در جای حَرَجی و ضَرَری برداشت. فلا یُسمع فی المقام: بأنَّ أدّلة نفی الضّرر و الحرج لا یقومان بإزالة الأحکام الوضعیّة، کما فی المقام. فالعمدة عدمُ وجود دلیلٍ قطعیِّ الدّلالةِ و الصّدورِ علی تنجیس المتنجّس، أو نجاسة الغسالة، أو علی لزوم تعدّد الغَسل بالماء القلیل. ففی المقام حیث لم تکن الأدلّةُ القطعیّة قائمةً بها، فالرّجوعُ إلی تلک الرّوایات و الأخذُ بما أفتی به البعض کافٍ فی المقام؛ حیث إنَّه علی الفرض یکون المقام عَسِرًا و حَرَجیًّا و ضَرَریًّا، کما لا یخفی علی المتأمّل الدّقیق.1
فی نجاسة الکلب و الخنزیر فی الحیاة
[الخلاف، طبع سنگی] صفحه ٥٣٨:
«مسألة ١: الکلب و الخنزیر نجسان فی حال الحیاة، و به قال أبوحنیفة و الشّافعی. و قال مالک: ”هما طاهران فی حال الحیاة، و إنّما ینجسان بالموت أو القتل.“
[دلیلنا] إجماع الفرقة و أخبارهم، و أیضًا طریقة الاحتیاط تقتضیه.1
مسألة ٩: الضّبّ حرامٌ أکلُه، و به قال مالک. و قال أبوحنیفة: ”مکروهٌ یُأثَم بأکله“، إلّا أنّه لا یسمّیه حرامًا. و قال الشّافعی: ”حلالٌ.“
[دلیلنا] إجماع الفرقة و أخبارهم. و روی ثابت بن ذریعة [ودیعة] قال: کنّا مع رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم فی جیشٍ، فأصبنا ضُبّانًا، فشوَیت منها ضبًّا، فأتیت به رسولَ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم، فوضعته بین یدیه. قال: ”فأخَذ عودًا، فعدّ به أضلاعه.“ ثمّ قال: ”إنّ أُمّةً من بنیإسرائیل مُسِخَت دوابَّ فی الأرض، و إنّی لا أدری أیُّ الدّواب هی.“ فلم یأکله. فلو کان حلالًا، ما امتنع (من أکله) منه.»2و3
راجع به نجاست عرق جنب از حرام
در کتاب طهارت مصباح الفقیه در جلد آخر در صفحه ٥٧ راجع به نجاست عرق جنب از حرام گوید:
«و عن البحار نقلًا من کتاب المناقب لابنشهرآشوب نقلًا من کتاب المعتمد فی الأُصول، قال: قال علیّ بن مهزیارَ: وردتُ العسکر و أنا شاکٌّ فی الإمامة، فرأیتُ
السلطان قد خرج إلی الصّید فی یومٍ من الرّبیع، إلّا أنّه صائفٌ، و النّاس علیهم ثیاب الصّیف، و علی أبیالحسن علیه السّلام لبابیدُ، و علی فرسه تِجفافُ لُبودٍ، و قد عقد ذَنَب فرسه، و الناس یتعجّبون منه و یقولون: ألا ترون إلی هذا المدنیّ و ما قد فعل بنفسه؟! فقلتُ فی نفسی: لو کان إمامًا، ما فعل هذا. فلمّا خرج الناس إلی الصّحراء، لم یلبثوا إذا ارتفعت سحابةٌ عظیمةٌ هطَلَت، فلم یبقَ أحدٌ إلّا ابتلّ حتّی غرِقَ بالمطر، و عاد علیه السّلام و هو سالمٌ من جمیعه. فقلتُ فی نفسی: یوشِک أن یکون هو الإمامَ. ثمّ قلتُ: اُرید أن أسألَه عن الجُنب إذا عرق فی الثوب، و قلتُ فی نفسی: إن کشَف وجهَه، فهو الإمام. فلمّا قرُب منّی، کشف وجهَه ثمّ قال:”إن کان عرقُ الجُنُبِ فی الثّوب فی جَنابته مِن حرامٍ، لاتجوز الصّلاةُ فیه؛ و إن کانت جَنابتُه من حلالٍ، فلا بأس به.“ فلم یبق فی نفسی بعد ذلک شبهةٌ.
قال المحدّث المجلسی فی محکیّ البحار: وجدتُ فی کتابٍ عتیقٍ من مؤلّفات قدماءِ أصحابنا: رواه عن أبیالفتح غازی بن محمّد الطّریفی، عن علیّ بن عبدالله المیمون، عن محمّد بن علی بن معمّر، عن علیّ بن مهزیار بن موسی الأهوازی، عنه [علیه السّلام] مثلَه. و قال: ”إن کان من حلالٍ، فالصّلاة فی الثوب حلالٌ؛ و إن کان من حرامٍ، فالصّلاة فی الثوب حرامٌ.“1 ـ انتهی.»2
[حکمت استحباب مضمضه و استنشاق]
در صفحه ١٥ از فردوس الأعلی، مرحوم کاشفالغطاء گوید:
«و نقل أنّ الأطبّاء استکشَفوا فی الطبّ الجدید: أنّ فی باطن دماغ الإنسان و
سطح أسنانه جراثیمَ (میکروبات) أصغرَ من الذّرّ لاصقةً بها، و لا یقلَعها إلّا الماء. و من هنا یُعلم الحکمة فی أمر الشارع المقدّس باستحباب المضمضة و الاستنشاق عند کلّ غسلٍ و وضوء.»1
[بیان کیفیّت وضو طبق آیه ﴿فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ﴾]
و له [ابن هشام] کلام فی قوله تعالی: ﴿فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ﴾،2 یظهر منه أنّ الابتداء فی غَسل الیدِ من المِرفَق و یُبطِلُ ما ذهب إلیه العامّةُ من غَسل الید إلی المِرفق؛ فراجع کتابَ الطهارة من البحار صفحه ٥٧.
قال فی البحار، فی کتاب الطهارة، صفحه ٥٧، عند تفسیر قوله تعالی: ﴿فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ﴾ ـ إلی أن قال:
«و نحن إنّما عرفنا وجوبَ الابتداء بالمِرفَق مِن فعل أئمّتنا علیهم السّلام. علی أنّ ابنهشّام ذکَرَ فی طیّ ما ذَکَر من أغلاط المُعربین:
الحادی عشر، قوله تعالی: ﴿فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ﴾، فإنّ المتبادر تعلّق ”إلی“ ب ﴿ٱغۡسِلُواْ﴾. و قد ردّه بعضهم بأنّ ما قبل الغایة لابدّ أن یتکرّر قبل الوصول إلیها، تقول: ”ضربتُه إلی أن مات“ و یمتنع ”قَتَلْتُه إلی أن مات“، و غَسل الیدِ لا یتکرّر قبلَ الوصول إلی المرفق، لأنّ الید شاملة لرءوسِ الأنامل و المناکب و ما بینهما؛ قال: و الصوابُ تعلُّقُ ”إلی“ ب ”اسقطوا“ محذوفًا، و یُستفاد من ذلک دخولُ المرفق فی الغسل، لأنّ الإسقاطَ قام الإجماع علی أنّه لیس مِن الأنامل بل مِن المناکب و قد انتهی إلی المرافق، و
الغالبُ أنّ ما بعدَ ”إلیٰ“ یکون غیرَ داخلٍ بخلاف ”حتّی“، و إذا لم یدخُل فی الإسقاط بَقِیَ داخلًا فی المأمور بغَسله. ـ انتهی.1
و الحمد للّه الذی أظهَر الحقَّ علی لسان أعدائه؛ أ لاتَریٰ کیف اعترف هذا الفاضلُ الّذی هو من أفاخم علماءِ العربیّة و أجلّةِ أفاضلِ أهل الضلالة بما یستلزم الحقَّ المبین، و الحمد للّه ربّ العالمین.»2 انتهی کلامُ العلاّمة المجلسی، رحمة الله علیه.
أقول: إنَّ ما حکَی ابنُ هشام بقوله: «و قد ردَّه بعضُهم» لمّا أتیٰ به فی مقام إثبات الحقّ یستفاد منه أنّه هو القولُ المرضیُّ عنده.
و هذا الکلامُ منه فی الباب الخامس من مغنی اللبیب، صفحه ٢٧٦، من طبع عبدالرّحیم؛ ثمّ قال:
و قال بعضهم: «الأیدی» فی عرف الشّرع اسمٌ للأکفّ فقط؛ بدلیل آیة السّرقة، و أنّه قد صَحَّ الخبرُ باقتصاره علیه السّلام فی التّیمّم علی مسح الکفّین، فکان ذلک تفسیرًا للمراد بالأیدی فی آیة التّیمّم. قال: و علیٰ هذا ف «إلی» غایةٌ للغَسل، لا للإسقاط.
قلتُ: و هذا إن سلّم فلابدّ من تقدیر محذوفٍ أیضًا، أی: و مدّوا الغسلَ إلی المرافق؛ اذ لا یکون غسلُ ما وراء الکفّ غایةً للغسل [لغسل الکف].3 ـ انتهی.4
[مجموع غسلهای مستحبی]
مجموع غسلهای مستحب علی ما استفدته من جمیع الأخبار الواردة فی ذلک
الباب من کتب الأحادیث:1
١. غسل جمعه ٢. غسل شب عید فطر (یکی در اوّل شب و یکی در آخر شب بهطوری که در مصلای خود بنشیند تا صبح شود) ٣. غسل روز عید فطر ٤. غسل شب عید أضحی ٥. غسل روز عید أضحی ٦. غسل شب اوّل ماه رمضان و شب پانزدهم و شب هفدهم و نوزدهم و بیستویکم و بیستوسوّم (در اوّل شب و آخر شب) و بیستوپنجم و بیستوهفتم و بیستونهم ٧. غسل روز ترویه ٨. غسل روز عرفه ٩. غسل من قصد إلی مصلوب فنَظَرَه ١٠. غسل برای کسی که تمام قرص آفتاب گرفته و او در خواب باشد ١١. غسل برای کسی که شب را به مستی خوابیده باشد ١٢. غسل برای کسی که وَزَغ کشته باشد ١٣. غسل إحرام ١٤. غسل دخول حَرَم مکه ١٥. غسل زیارت بیتالله الحرام ١٦. غسل دخول بیتالله الحرام ١٧. غسل برای زیارت حضرت رسول اکرم و ائمّه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین ١٨. غسل استسقاء ١٩. غسل استخاره ٢٠. غسل توبه ٢١. غسل المولود (نوزاد) ٢٢. غسل دخول در حرم مدینه منوره ٢٣. غسل یوم المباهله ٢٤. غسل اوّل رجب ٢٥. غسل در نیمه رجب ٢٦. غسل در روز آخر رجب ٢٧. غسل النیروز2 ٢٨. غسل التاسع من ربیعالاوّل ٢٩. روز عید غدیر ٣٠. شب نیمه شعبان ٣١. جامع الأحادیث، جلد ١، صفحه ٢١٢: «السّیّدُ علیُّ بنُ طاوُسٍ فی فَلاح السّائل: رَأیتُ فی بعضِ الأحادیث: ”أنّ مَولانا علیًّا علیه السّلام کانَ یَغتَسِلُ فی اللَّیالی الباردةِ، طَلَبًا للنَّشاطِ فی صَلاةِ اللَّیل.“»3 ٣٢. غسل دخول مکه ٣٣. غسل دخول مدینه ٣٤. غسل مباهله کردن ٣٥. غسل دخول مسجدالرسول ٣٦. غسل طلب الحوائج ٣٧. غسل مَن
کفّن المیت ٣٨. در جامع أحادیث الشیعة، جلد ١، صفحه ٢٠٩، وارد شده است: «نقلًا عن کتاب الإقبال مسندًا إلی أبیعبدالله علیه السّلام قال: ”کان رسولُ الله صلّی الله علیه و آله یَغتَسِلُ فی شَهر رَمَضانَ فی العَشرِ الأواخِرِ فی کُلِّ لَیلَةٍ.“»1 ٣٩. غسل برای طواف عمره ٤٠. برای رمی جمار ٤١. غسل لزیارة البیت بعد الرجوع من منی ٤٢. جامع الأحادیث، جلد ١، صفحه ٢١٣: «و فی روایة جابر الجعفی إلی أن قال علیه السّلام: ”إذا أرَدتَ أن تاخُذَ من التُّربَةِ، فَتَعَمَّد لَها آخِرَ اللَّیلِ، و اغتَسِل لَها بِماءٍ قَراحٍ.2“»3 ٤٢. در مفاتیحالجنان برای شب مبعث دستور غسل داده است4 ٤٣. در کتاب أعمالالسنة مرحوم حاج میرزا جوادآقا و همچنین در مفاتیحالجنان برای روز مبعث قائل به استحباب غُسل شده است5 ٤٤. در مفاتیح الجنان فرموده است که: «در روز دَحو الأرض که ٢٥ ذوالقعده است، غسل وارد شده است.»6 ٤٥. غسل در آخر شب عید فطر و آن را در اقبال، صفحه ٢٧١ مرحوم سیّد ذکر کرده است.7
٢. باب صلاة
[آیات و روایتی در اهمیّت صلاة]
١. ﴿حَٰفِظُواْ عَلَى ٱلصَّلَوَٰتِ وَٱلصَّلَوٰةِ ٱلۡوُسۡطَىٰ﴾.1
٢. ﴿وَٱلَّذِينَ يُؤۡمِنُونَ بِٱلۡأٓخِرَةِ يُؤۡمِنُونَ بِهِۦ وَهُمۡ عَلَىٰ صَلَاتِهِمۡ يُحَافِظُونَ﴾.2
٣. ﴿فَخَلَفَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ خَلۡفٌ أَضَاعُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَٱتَّبَعُواْ ٱلشَّهَوَٰتِ فَسَوۡفَ يَلۡقَوۡنَ غَيًّا﴾.3
٤. ﴿فَوَيۡلٞ لِّلۡمُصَلِّينَ * ٱلَّذِينَ هُمۡ عَن صَلَاتِهِمۡ سَاهُونَ﴾.4
٥. ﴿فَوَيۡلٞ لِّلۡمُصَلِّينَ * ٱلَّذِينَ هُمۡ عَن صَلَاتِهِمۡ سَاهُونَ﴾5.6
٦. ﴿وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَلَا تَكُونُواْ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ﴾.7
٧. ﴿وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ إِنَّ ٱلصَّلَوٰةَ تَنۡهَىٰ عَنِ ٱلۡفَحۡشَآءِ وَٱلۡمُنكَرِ وَلَذِكۡرُ ٱللَهِ أَكۡبَرُ﴾.1
٨. ﴿وَمَآ أُمِرُوٓاْ إِلَّا لِيَعۡبُدُواْ ٱللَهَ مُخۡلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ حُنَفَآءَ وَيُقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤۡتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ وَذَٰلِكَ دِينُ ٱلۡقَيِّمَةِ﴾2.3
٩. بحار الأنوار [طبع کمپانی] جلد ١٨، صفحه ١٠:
«عَن أبیحَمزَةِ الثِّمالی قالَ: سَمِعتُ أحَدَهما علیهما السّلام یَقولُ: ”إنّ عَلیًّا علیه السّلام أقبَلَ النّاسَ فَقالَ: أیَّةُ آیَةٍ فی کِتابِ اللَهِ أرجَی عِندَکُم؟“
فَقالَ بَعضُهُم: ﴿إِنَّ ٱللَهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُ﴾؛4 قالَ: ”حَسَنَةٌ و لَیسَت إیّاها.“
و قالَ بَعضُهُم: ﴿وَمَن يَعۡمَلۡ سُوٓءًا أَوۡ يَظۡلِمۡ نَفۡسَهُۥ ثُمَّ يَسۡتَغۡفِرِ ٱللَهَ يَجِدِ ٱللَهَ غَفُورٗا رَّحِيمٗا﴾؛5 قالَ: ”حَسَنَةٌ و لَیسَت إیّاها.“
فَقالَ بَعضُهُم: ﴿يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَهِ إِنَّ ٱللَهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ﴾؛6 قالَ: ”حَسَنَةٌ و لَیسَت إیّاها.“
و قالَ بَعضُهُم: ﴿وَٱلَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَٰحِشَةً أَوۡ ظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ ذَكَرُواْ ٱللَهَ فَٱسۡتَغۡفَرُواْ لِذُنُوبِهِمۡ وَمَن يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ إِلَّا ٱللَهُ وَلَمۡ يُصِرُّواْ عَلَىٰ مَا فَعَلُواْ وَهُمۡ يَعۡلَمُونَ
* أُوْلَـٰٓئِكَ جَزَآؤُهُم مَّغۡفِرَةٞ مِّن رَّبِّهِمۡ وَجَنَّـٰتٞ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَا وَنِعۡمَ أَجۡرُ ٱلۡعَٰمِلِينَ﴾؛1 قالَ: ”حَسَنَةٌ و لَیسَت إیّاها.“
قالَ: ثُمّ أحْجَمَ النّاسُ؛ فَقالَ: ”[ما لَکُم] یا مَعشَرَ المُسلِمینَ؟“ قالوا: لا واللَهِ ما عِندَنا شَیءٌ!
قالَ: ”سمِعتُ رسولَ اللَهِ یقولُ: أرجَی آیَةٍ فی کِتابِ اللَهِ: ﴿وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ طَرَفَيِ ٱلنَّهَارِ وَزُلَفٗا مِّنَ ٱلَّيۡلِ إِنَّ ٱلۡحَسَنَٰتِ يُذۡهِبۡنَ ٱلسَّئَِّاتِ ذَٰلِكَ ذِكۡرَىٰ لِلذَّ ٰكِرِينَ﴾؛2 و قَرَأ الآیَةَ کُلَّها، و قالَ:
یا عَلیُّ! والّذی بَعَثَنی بِالحَقِّ بَشیرًا و نَذیرًا، إنّ أحَدَکُم لَیَقومُ إلی وضُوئهِ فتَساقطُ عَن جَوارِحِه الذُّنوبُ؛ فَإذا استَقبَلَ اللَهَ بِوَجهِه و قَلبِه لَم یَنفَتِل عَن صَلاتِه و علیه مِن ذُنوبِه شَیءٌ کَما وَلَدَتهُ أُمُّه؛ فَإن أصابَ [شَیئًا] بَینَ الصّلاتَینِ کانَ لَهُ مِثلُ ذلِکَ حَتّی عَدَّ الصّلَواتِ الخَمسَ.
ثُمّ قالَ: یا عَلیُّ! إنّما مَنزِلَةُ الصّلَواتِ الخَمسِ لأُمَّتی کَنَهرٍ جارٍ علَی بابِ أحَدِکُم؛ فَما یظُنّ3 أحَدُکُم لَو کانَ فی جَسَدِه دَرَنٌ ثُمّ اغتَسَلَ فی ذلِکَ النّهرِ خَمسَ مَرّاتٍ فی الیَومِ؟ أ کانَ یَبقیٰ فی جَسَدِه دَرَنٌ؟ فکَذلِکَ واللَهِ الصّلَواتُ الخَمسُ لأُمَّتی!“»4
قَولِه: فأحْجَمَ القَومُ: أی نَکَصوا و تَأخَّروا وتَهَیَّبوا أخذَهُ.5
١٠. فی صلاة مصباح الفقیه، مجلّد ٢، صفحة ٣٦٥، سطر ٩:
«رُوِیَ عَن الصَّدوقِ بإسنادِه عَن إبراهیم بنِ عَبدُ الحَمیدِ: أنّ الصّادِقَ علیه السّلام قالَ لِرَجُلٍ: ”إذا أصابَکَ هَمٌّ فامْسَحْ یَدَکَ علَی مَوضِعِ سُجودِکَ، ثُمّ امْسَح یَدَکَ علَی وَجهِکَ مِن جانِبِ خَدِّکَ الأیسَرِ، و علَی جبهَتِکَ1 إلی جانِبِ خَدِّکَ الأیمَنِ و قُل: بِسمِ اللَهِ الّذی لا إلٰهَ إلّا هُو، عالِمُ الغَیبِ و الشّهادَةِ، الرّحمَنِ الرّحیمِ، اذْهَب عَنِّی الهَمَّ و الحُزنَ؛ ثلاثًا.“»2
[حرمت تهاون به صلاة]
١. الدّوامُ: فی المستحبّات؛ و المُحافَظَةُ: فی الفَرائض.
٢. فی بحار الأنوار [ طبع کمپانی] مجلّد ١٨، صفحة ٤٩:
«عن الصّادق علیه السّلام قال: قالَ رسولُ اللَهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”لا یَزالُ الشّیطانُ هائبًا لِابنِ آدَمَ ذَعِرًا مِنهُ ما صَلّی الصّلَواتِ الخَمسَ لِوَقتِهِنّ، فإذا ضَیَّعَهُنّ اجتَرَأ علَیهِ [فأدخَلَهُ] فی العَظائمِ.“3
٣. فی ما کتَب أمیرُالمؤمنین علیه السّلام إلی محمّد بن أبیبکر:
«... ارتَقِب وَقتَ الصّلاةِ فَصَلِّها لوَقتِها، و لا تُعَجِّل بِها قَبلَهُ لفَراغٍ و لا تُؤَخِّرها عَنهُ لشُغُلٍ؛ فإنّ رَجُلًا سَألَ رسولَ اللهِ صلّی الله علیه و آلهِ عَن أوقاتِ الصّلاةِ، فَقالَ رسولُ اللَهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”أتانِی جَبرَئیلُ علیه السّلام [فأرانِی] وَقتَ الصّلاةِ حینَ زالَت الشّمسُ فَکانَت علی حاجِبِه الأیمَنِ؛ ثُمّ أتانِی4 وَقتَ العَصرِ فَکانَ
ظِلُّ کُلِّ شَیءٍ مِثلَهُ؛ ثُمّ صَلّی المَغرِبَ حینَ غَرَبَتِ الشّمسُ؛ ثُمّ صَلّی العِشاءَ [الآخِرَةَ] حینَ غابَ الشّفَقُ؛ ثُمّ صَلّی الصُّبحَ فأغلَسَ بِها و النُّجومُ مُشتَبِکَةٌ.“
فَصَلِّ لهذِه الأوقاتِ و ألزمِ السُّنّةَ المَعروفَةَ و الطّریقَ الواضِحَ! ثُمّ انظُر رُکوعَکَ و سُجودَکَ، فإنّ رسولَ اللَهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم کانَ أتَمَّ النّاسِ صَلاةً و أخَفَّهُم عَمَلًا فِیها. و اعلَم أنّ کُلَّ شَیءٍ مِن عَمَلِکَ تَبَعٌ لصَلاتِکَ، فَمَن ضَیّعَ الصّلاةَ فإنّهُ لغَیرِها أضیَعُ!“»1و2
٤. لئالی الأخبار، صفحة ٣١٤:
«قالَ النّبیُّ صلّی الله علیه و آلهِ: ”مَن حَفِظَ خَمسَ صَلَواتٍ فی أوقاتِها و أتَمّ رُکوعَها و سُجودَها، أکرَمهُ اللَهُ تَعالَی بِخَمسَ عَشَر خَصلَةً: ثَلاثَةٌ فی الدُّنیا، ثَلاثَةٌ عِندَ المَوتِ، و ثَلاثَةٌ فی القَبرِ، و ثَلاثَةٌ فی الحَشرِ، و ثَلاثَةٌ عِندَ الصّراطِ.
أمّا الثّلاثَةُ الّتی فی الدّنیا: فَزادَ عُمرَهُ و مالَهُ و أهلَهُ.
و أمّا الثّلاثَةُ الّتی عِندَ المَوتِ: فَبَراءةٌ [بالأمن] مِن الخَوفِ و الفَزَعِ و دُخولُ الجَنّةِ؛ کَما قالَ اللَهُ تَعالَی: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ قَالُواْ رَبُّنَا ٱللَهُ ثُمَّ ٱسۡتَقَٰمُواْ تَتَنَزَّلُ عَلَيۡهِمُ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ أَلَّا تَخَافُواْ وَلَا تَحۡزَنُواْ وَأَبۡشِرُواْ بِٱلۡجَنَّةِ ٱلَّتِي كُنتُمۡ تُوعَدُونَ﴾.3
وأمّا الثّلاثَةُ الّتی فی القَبرِ: فَیُسَهَّلُ علَیهِ سُؤالُ مُنکَرٍ و نَکیرٍ، و یُوسَّعُ علَیهِ قَبرُه، و یُفتَحُ لَهُ بابٌ مِن الجَنّةِ.
و أمّا الثّلاثَةُ الّتی فی الحَشرِ: فَیَخرُجُ مِن قَبرهِ4 و هُوَ یَتلَألَأ وَجْهُه کَالقَمَرِ لَیلَةَ
البَدرِ، کَما قالَ اللَهُ تَعالَی: ﴿يَسۡعَىٰ نُورُهُم بَيۡنَ أَيۡدِيهِمۡ وَبِأَيۡمَٰنِهِم﴾،1 و یُعطیٰ کِتابَهُ بیَمینِه، و یُحاسَبُ حِسابًا یَسیرًا.
و أمّا الثّلاثَةُ الّتی عِندَ لِقاءِ اللَهِ: فرِضَی اللَهِ تَعالیٰ عَنهُ، و السّلامُ علَیهِ، و النّظَرُ إلیه؛ کَما قالَ اللَهُ تَعالَی: ﴿سَلَٰمٞ قَوۡلٗا مِّن رَّبّٖ رَّحِيمٖ﴾،2 و ﴿وُجُوهٞ يَوۡمَئِذٖ نَّاضِرَةٌ * إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَةٞ﴾.3“»4
٥. و قال أبوعبدالله علیه السّلام:
«یا أبانُ! إنّ هَذِه الصّلَوات الخَمسَ المَفروضاتِ، مَن أقامَهُنّ و حافَظَ علَی مَواقیتِهِا5 لقِی اللَهَ یَومَ القِیامَةِ و لَهُ عِندَهُ عَهدٌ یَدخُلُ بهِ الجَنّةَ.»6
٦. و قال صلّی الله علیه و آله:
«و مَن تَهاوَنَ الصّلَواتِ الخَمسَ عاقَبَهُ اللَهُ تَعالَی علَی خَمسَةَ عَشرَ خَصلَةً:
ثَلاثَةٌ فی الدّنیا: فیُرفَعُ البَرَکَةُ مِن رِزقِه و مِن عُمرهِ و سِیماءُ الصّالِحینَ مِن وَجههِ.
و أمّا الثّلاثَةُ الّتی عِندَ المَوتِ: فیَموتُ جائعًا و عاطِشًا و ذَلیلًا.
و أمّا الثّلاثَةُ الّتی فی القَبرِ: فیُضیَّقُ قَبرُهُ حَتّی یَدخُلَ أضلاعُهُ بَعضُها فی بَعضٍ، و سُلِّطَ له7 الحَیّاتُ و العَقارِبُ، و یُفتَحُ له بابٌ مِن النّارِ.
و أمّا الثّلاثَةُ الّتی فی الحَشرِ: فیَخرُجُ مِن قَبرهِ مُسْوَدَّةَ الوَجهِ، مَکتوبٌ فی جَبهَتهِ:
هَذا آیسٌ مِن رَحمَةِ اللَهِ، و یُعطیٰ الکِتابَ مِن وَراءِ ظَهرِه.
و أمّا الثّلاثَةُ الّتی عِندَ لِقاءِ اللَهِ تَعالَی: فَلا یُکَلِّمُهُ اللَهُ، و لا یَنظُرُ إلَیهِ یَومَ القِیامَةِ، و لا یُزَکِّیهِ و لَه عَذابٌ ألیمٌ؛ کَما قالَ اللَهُ تَعالَی: ﴿فَخَلَفَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ خَلۡفٌ أَضَاعُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَٱتَّبَعُواْ ٱلشَّهَوَٰتِ فَسَوۡفَ يَلۡقَوۡنَ غَيًّا﴾.1»2و3
٧. عن أبیجعفر [علیه السّلام] قال:
«قالَ رسولُ اللَهِ صلّی الله علیه و آلهِ: ”ما بَینَ المُسلِمِ و بَینَ أن یَکفُرَ إلّا أن یَترُکَ الصّلاةَ الفَریضَةَ مُتَعَمِّدًا و4 یتهاوَنَ بِها فَلا یُصَلِّیَها.“»5
٨. عُبَید بنِ زُرارَة عن أبیعبدالله علیه السّلام قال:
«قالَ رسولُ اللَهِ [صلّی الله علیه و آلهِ و سلّم]: ”مَثَلُ الصّلاةِ مَثَلُ عَمودِ الفُسطاطِ؛ إذا ثَبَتَ العَمودُ نَفَعَتِ الأطنابُ و الأوتادُ و الغِشاءُ، و إذا انکَسَرَ لَم یَنفَع طُنُبٌ و لا وَتِدٌ و لا غِشاءٌ.“»6
٩. «الصّلَاةُ عَمودُ الدّینِ، إن قُبِلَت قُبِلَت ما سِواها و إن رُدَّت رُدَّت ما سِواها.»7
١٠. بحار الأنوار [طبع کمپانی] مجلّد ١٨، صفحة ٥:
«مجالس الصّدوق... قالَ رسولُ اللَهِ صلّی الله علیه و آلهِ: ”إنّ لِلّهِ تَبارَکَ و تَعالَی مَلَکًا یُسَمَّی سَخْیائیلَ،1 یَأخُذُ البَرَواتَ للمُصَلّین عِندَ کُلِّ صَلاةٍ مِن رَبِّ العالَمینَ. فإذا أصبَحَ المُؤمِنونَ [و قاموا] و تَوَضّئُوا و صَلّوا صَلاةَ الفَجرِ، أخَذَ من اللَهِ عَزّوجلَّ بَراءةً لَهُم مَکتوبٌ فِیها: أنَا الله الباقی؛ عبادی و إمائی! فی حِرزِی جَعَلتُکُم، و فی حِفظِی و تَحتَ کَنَفی صَیَّرتُکُم، و عِزّتی لا خَذَلتُکُم، و أنتُم مَغفورٌ لَکُم ذُنوبُکُم؛ إلَی الظُّهرِ.
فَإذا کانَ وَقتُ الظّهرِ فَقامُوا و تَوَضّئوا و صَلّوا، أخَذَ لَهُم مِن اللَهِ عَزّوجلَّ البَراءةَ الثّانیَةَ مَکتوبٌ فیها: أنَا اللَهُ القادرُ؛ عِبادی و إمائِی! بَدَّلتُ سَیِّئاتِکُم حَسَناتٍ، و غَفَرتُ لَکُمُ السَّیِّئاتِ، و أحلَلتُکُم برِضائی عَنکُم دارَ الجَلالِ.
فإذا کان وَقتُ العَصرِ فَقامُوا و تَوَضّئوا و صَلّوا، أخَذَ لَهُم مِن اللَهِ البَراءةَ الثّالِثَةَ مَکتُوبٌ فِیها: أنَا اللَهُ الجَلیلُ، جَلَّ ذِکرِی و عَظُمَ سُلطانِی؛ عَبیدِی و إمائِی! حَرَّمتُ أبدانَکُم علَی النّارِ، و أسکَنتُکُم مساکنَ الأبرارِ، و دَفَعتُ عَنکُم برَحمَتی شَرَّ الأشرارِ.
فإذا کان وَقتُ المَغرِبِ فَقامُوا و تَوَضّئوا و صَلّوا، أخَذَ لهم مِن اللَهِ البَراءةَ الرّابِعَةَ مَکتوبٌ فِیها: أنَا اللَهُ الجَبّارُ الکَبیرُ المُتَعالُ؛ عَبیدِی و إمائِی! صَعِدَ مَلائکَتی مِن عِندِکُم بِالرِّضا، و حَقٌّ علَیَّ أن أُرضِیَکُم و أُعطیَکُم یَومَ القِیامَةِ مُنیَتَکُم.
فإذا کان وَقتُ العِشاءِ فَقامُوا و تَوَضّئوا و صَلّوا، أخَذَ مِن اللَهِ عَزّوجلَّ لَهُمُ البَراءةَ الخامِسَةَ مَکتوبٌ فِیها: إنّی أنَا اللَهُ لا إلٰهَ غَیرِی و لا رَبَّ سِوایَ؛ عِبادِی و إمائِی!
فی بُیوتِکُم تَطَهَّرتُم، و إلی بُیوتِی مَشَیتُم، و فی ذِکرِی خُضتُم، و حَقِّی عَرَفتُم و فَرائضِی أدَّیتُم؛ أُشهِدُکَ یا سَخْیائیلُ1 و سائرَ مَلائکَتی: أنِّی قد رَضِیتُ عَنهُم.
قالَ: فنادی سَخْیائیلُ2 بثَلاثَةِ أصواتٍ کُلَّ لَیلَةٍ بعد صَلاةِ العِشاءِ: یا مَلائکَةَ اللَهِ إنّ اللَهَ تَبارَکَ و تَعالَی قَد غَفَرَ للمُصَلّین المُوَحِّدین.
فلا یَبقَی مَلَکٌ فی السّمَواتِ السَّبعِ إلّا استَغفَرَ للمُصلِّینَ و دَعا لَهُم بالمُداوَمَةِ علَی ذَلِکَ... .“»3و4
[اوقات نماز در منظومۀ سیّد بحرالعلوم]
قال بحرالعلوم فی منظومة:
و الوقتُ للظهر زوالٌ یُعلم | *** | مِن زَیدِ ظلٍّ بعد نقصٍ یُفهم |
و الوقتُ للعصـر علی ما اختیرا | *** | فراغُه منه و لو تقدیرًا |
و الأفضلُ التأخیر للـعصر إلی | *** | مَصیرِ ظلٍّ مثلَ شخصٍ مقبلًا5 |
از منظومه بحرالعلوم راجع به فضیلت نماز در مشاهد مشرفه
أکثِر مِن الصَّلاةِ فی المَشاهِدِ | *** | خَیرِ البِقاعِ أفضَلِ المَعابِدِ |
لِفَضلِها اختِیرَت لِمَن بِهِنَّ حَلّ | *** | ثُمَّ بِمَن قَد حَلَّها سَما المَحَلّ |
وَ الـسِّرُ فی فَضلِ صَلاةِ المَسجَدِ | *** | قَبرٌ لمَعصومٍ بِهِ مُستَشهَدِ |
بِرَشَّةٍ مِن دَمِهِ المُطَهَّرَة | *** | طَهَّرَهُ اللهُ لِعَبدٍ ذَکَرَه |
وَ هْیَ بُیوتٌ أذِنَ اللهُ بِأنْ | *** | تُرفَعَ حَتَّی یُذکَرَ اسْمُهُ الحَسَن |
وَ مِن حَدیثِ کَربَلا وَ الکَعبَةِ | *** | لِکَربَلا بانَ عُلُوُّ الرُّتبَة |
وَ غَیرُها مِن سائِر المشاهِدِ | *** | أمثالُها بِالنَّقلِ ذِی الشَواهِدِ |
فَأدِّ فی جَمیعِها المُفتَرَضا | *** | و النَّفلَ وَ اقضِ ما عَلَیکَ مِن قَضا |
وَ راعِ فیهِنَّ اقتِرابَ الرّمسِ1 | *** | و آثِرِ الصَّلاةَ عِندَ الرَّأسِ |
و النَّهیُ عَن تَقَدُّمٍ فیها أدَب | *** | و النَّصُ فی حُکمِ المُساواتِ اضطرب |
وَ صَلِّ خَلفَ القَبرِ فالصَّحیحُ | *** | کَغَیرِهِ فی نَدبِها صَریحٌ |
وَ الفَرقُ بَین هَذِهِ القُبورِ | *** | و غَیرِها کالنُّورِ فَوق الطّورِ2 |
فالسَّعیُ لِلصَّلاةِ عِندَها نُدِبْ | *** | و قُربُها بل اللُّصوقُ قَد طُلِب |
وَ الاتِّخاذُ قِبلَةً و إن مُنِع | *** | فَلَیسَ بِالدّافِعِ إذنًا قَد سُمِع3و4 |
[روایت امام صادق علیه السّلام برای رها شدن از وسواس]
فی الوسائل عن الکافی، عن السّکونی، عن أبیعبدالله علیه السّلام، قال:
«أتَی رَجُلٌ النّبیَّ صلّی الله علیه و آله و سلّم فَقالَ: یا رسولَ اللَه! أشکو إلیک ما ألقَی من الوَسوَسة فی صَلاتی، حتّی لا أدری ما صَلَّیتُ من زِیادَةٍ أو نُقصانٍ؟ فَقالَ: ”إذا دَخَلتَ فی الصّلاةِ، فَاطعُن فَخِذَکَ الأیسرَ بإصبَعِکَ الیُمنیٰ المسبِّحَةِ، ثمّ قُل: بِسمِ
اللَهِ و بِاللَهِ، تَوَکَّلتُ علَی اللَه، أعوذُ بِاللَه السَّمیعِ العَلیمِ مِن الشّیطانِ الرَّجیمِ؛ فَإنّکَ تَنحَرُه و تَطرُدُه.“»1
هذه الرّوایة إنّما تکون فی بابِ ما ینبغی فعلُه لدفع الوسوسةِ و السّهوِ.2
موثّقۀ ابنبُکیر در عدم جواز الصّلاة فیما لایؤکل لحمه
در وسائل الشیعه، طبع امیربهادر، جلد ١، صفحه ٢٦١، ابواب المصلّی، در باب ٢، حدیث١، آورده است:
«محمّد بن یعقوب، عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبیعمیر، عن ابنبکیر، قال: سأل زرارةُ أباعبدالله علیه السّلام عن الصّلاة فی الثّعالب و الفَنَک و السِّنجاب و غیره مِن الوَبَر.
فأخرَج کتابًا زعم أنَّه إملاءُ رسول الله صلّی الله علیه و آله: ”إنّ الصَّلاةَ فی وَبَرِ کلّ شیءٍ حرامٌ أکلُهُ، فالصّلاة فی وَبَرِه و شَعْرِه و جِلْده و بَولْه و رَوْثِهِ و کلِّ شیء منه فاسدٌ، لا تُقبَل تلک الصّلاة حتّی یُصَلِّی فی غیرها ممّا أحلّ الله أکْلَه.“
ثمّ قال: ”یا زرارة، هذا عن رسول الله صلّی الله علیه و آله، فَاحفَظ ذلک یا زرارة؛ فإن کان ممّا یؤکل لحمه فالصَّلاةُ فی وَبَرهَ و بَوله و شَعْره و رَوثِه و ألبانِهِ و کُلِّ شیءٍ منه جائزٌ إذا علمت أنَّه ذَکِیٌّ قد ذکّاه الذِّبْحُ؛ و إن کان غیرَ ذلک ممّا قد نُهِیتَ عن أکله و حَرُم علیک أکْلُهُ، فالصّلاة فی کُلِّ شیءٍ منه فاسدٌ ذَکّاه الذِّبْحُ أوْ لَم یُذَکِّهِ.“»3
روایات دیگری در این باب آمده است که بعضی مرسله و بعضی مرفوعه، و
بعضی در خصوص جلد ما لایؤکل لحمه است، و بعضی در وَبَر، و بعضی هم اطلاق و یا عموم دارد؛ و لیکن مانند این موثّقه به طور تفصیل یکایک تمام محرّمات را بیان نکرده است. مجموعاً هفت روایت دیگر آمده است، و هیچ کدام مانند موثّقه نمیباشند.
فَنَک: نوعی است از ثعالب صغیر الجثّه، ناعم الوبر، رشیق القوام، یَتمیّز بکبر أُذُنَیه و بطول ذَنَبه.
سِنْجاب: جنس من حیوانات لبونة قاضمة، لها أذنابٌ طویلة کثیفة الشَّعر.1
دوبار صلاة استسقاء آیة الله عاملی و بارش باران در همان وقت
[معادن الجواهر و نُزهة الخواطر، مجلّد ٤] صفحة ١٣٧:
«ممّا اتفق لنا من العنایة الرّبانیّة والألطاف الإلهیّة، أنّه بعد نُزوحی من دمشق و عَودی إلی الوطن فی جبل عامل، قُحِطَ النّاسُ و انقطع المطر، فدعونا النّاس إلی موافاتنا إلی سَهْل الخان قرب تبنین، و صُمْنا الأربعاء و الخمیس و الجمعة و خرجنا یومَ الجمعة من شقراءَ إلی السَّهل، حافّین مُشمِّرین ثیابَنا بالخضوع و الاستکانة و ذکرِه تعالی. فوجدنا النّاس مجتمعة هناک من القری المجاورة، فأخذنا فی الدّعاء و التّضرّع. و لمّا زالت الشّمس صلیّنا الجمعة و الظُّهر احتیاطًا، ثمّ العصر ثمّ صلاة الاستسقاء، و خطبنا و أمرنا النّاس بالتّوبة و دعونا و تضرّعنا، و معنا المشائخ و الأطفال، و بقینا مشتغلین بالدّعاء و التّضرّع و البکاء إلی آخِر النَّهار طلبًا لاستجابة الدّعاء فی آخِر ساعة من یوم الجمعة. ثمّ أفطرنا و صَلّینا العِشاءین، و کان ذلک الیومُ صاحیًا لیس فی السّماء شیءٌ من الغَیم، و قد آذانا الحرّ فی النّهار؛ فما عُدنا إلّا و قد انتشر الغمام فی السّماء، و مُطِر النّاسُ تلک اللیّلة مطرًا أحیا الزَّرع و الضَّرْع. و بعده بأعوام انقطع المطر و قُحِط النّاسُ أیضًا، فاستَسقَینا فی
ذلک المکان و فعلنا کفِعلنا أوّلًا فسُقی النّاس و مُطروا مطرًا کافیًا، و الحمد للّه.»1
راجع به شهادت به ولایت در اذان و اقامه
در کتاب اوّلین تعلیم دین اسلام از پیغمبر گرامی، تألیف آقا سیّد محمّدباقر نجفی یزدی، در صفحه ١٧٢ و ١٧٣، گوید:
«در کتاب الهدایة فی أنَّ الشهادة بالولایة فی الأذان و الإقامة جزءٌ کسایر الأجزاء، که جناب آقای حاج شیخ محمّد حسین آلطاهر خُمَیثی تقریرات درس آیة الله حاج شیخ عبدالنبیّ نجفی اراکی را راجع به گفتن ”أشهدُ أنّ علیًّا ولیُّ الله“ در اذان و اقامه نوشتهاند و در سنۀ ١٣٧٨ هجری قمری در شهر قم چاپ شده است و جناب آقای حاج شیخ عبدالنّبی هم بر آن کتاب تقریظ نوشتهاند، در صفحه ٤٥ آن کتاب نوشتهاند:
ذکر صاحب کتاب (السُّلافة فی أمر الخلافة) العالم النحریر الشیخ عبدالله المراغی المصری من أهل السّنّة:
أنّ سلمانَ الفارسیّ ذکر فیهما الشهادة بالولایة لِعَلیٍّ بعد الشهادة بالرسالة، فی زمن النبیّ (صلّی الله علیه و آله)؛ فدخَل رجلٌ علی رسول الله، فقال: یا رسولَ الله، سَمِعتُ أمرًا لم أسمَع قبلَ ذلک!
فقال: ”ما هو؟!“
فقال: سلمانُ قد یشهد فی أذانه بعد الشَّهادة بالرسالة، الشهادةَ بالولایة لعلیٍّ!
فقال صلّی الله علیه و آله: ”سَمِعتُم خیرًا!“
و ایضاً در همان کتاب (الهدایة) نقل کرده از همان کتاب (السُّلافة):
أنّ رجُلًا دخَل علی رسول الله صلّی الله علیه و آله، و قال: یا رسول الله! إنّ
أباذر یذکُر فی الأذان بعد الشهادة بالرّسالة، الشهادةَ بالولایة لِعَلیٍّ؛ و یقول: أشهدُ أنّ علیًّا ولیّ الله!
فقال صلّی الله علیه و آله: ”کذلک! أوَ نَسیتُم قولی فی غدیر خم: من کنتُ مولاه فعلیٌّ مولاه ﴿فَمَن نَّكَثَ فَإِنَّمَا يَنكُثُ عَلَىٰ نَفۡسِهِۦ﴾.1“ ـ انتهی.»
و خود مؤلف محترم: آقا سیّد محمّد باقر نجفی برای حقیر نقل کردند که آقای حاج سیّد محمّد شیرازی به من گفتند که:
«شیخی است در بصره و کتابی نوشته است و او در این کتاب این روایت را از السُّلافة نقل کرده است.» ـ انتهی.
أقول: و أظنّ أنّ هذا الشیخ، هو صدیقنا المکرّم الشیخ محمّد جواد المظفّر؛ لکنّی بعد حینٍ زرتُ هذا الصّدیق المظفّر و سئلتُه عن هذه الرّوایة، فأجاب بعدم علمه بها بَتاتا.
مؤلّف این کتاب آقای سیّد محمّدباقر برای حقیر گفتند:
«ناقلین از کتاب السُّلافة همه اصل کتاب سلافة را در مکتبۀ ظاهریّه دمشق معیّن کردهاند. ولی من خودم به کتابخانۀ ظاهریّه رفتم و در فهرست، پنج کتاب به نام السُّلافة دیدم و هیچیک از آنها این کتاب نبود؛ و بعداً مدیر مکتبه با ما محبّت کرد و گفت: من دو روز در انبار رفتم، و تمام کتب خطّی را که از آنها فهرست برداشته نشده است، یکایک دیدم و چنین کتابی را نیافتم.» ـ انتهی.
آقای آیة الله سیّد موسی شبیری زنجانی ـ دام عزّه ـ گفتند:
«بسیاری از کسانی که در دنبال مسائل و تحقیقات ولایتی هستند خودشان به مکتبۀ ظاهریّه مراجعه کرده و این کتاب را نیافتهاند، مانند آقای حاجآقا عزیزالله طباطبائی ـ زِید توفیقه ـ و غیر ایشان نیز مخصوصاً مراجعه کرده و نیافتهاند. و ظاهراً این روایت
مجعول باشد؛ و آقای حاج شیخ عبدالنبیّ هم در نقل اقوال دقیق نبودهاند، و نقل ایشان حجّیّت ندارد، و آقای آیة الله حاجآقا مرتضی حائری نیز به نقل ایشان اعتماد ندارند.
و ظاهر مسأله این است که طلبهای این روایت را جعل کرده و بعداً به سمنان نزد آیة الله حاج شیخ محمّد صالح سمنانی برده، و ایشان در کتاب خود آورده؛ و سپس در قم برده و آقای حاج شیخ عبدالنّبی هم از او گرفته و در کتاب الهدایة خود آوردهاند.»
أقول: در من لا یحضره الفقیه، باب الأذان و الإقامة، از طبع مکتبة الصدوق، جلد ١، صفحه ٢٩٠، بعد از ذکر یکایک از فقرات اذان آورده است که:
[بحثی پیرامون شهادت به امارت و ولایت أمیرالمؤمنین علیه السّلام در اذان و اقامه (ت)]
«قال مصنّف هذا الکتاب ـ رحمه الله ـ هذا هو الأذان الصحیح، لا یُزاد فیه و لا یُنقَص منه؛ و المفَوِّضة ـ لعنهم الله ـ قد وضعوا أخبارًا و زادوا فی الأذان: ”محمّدٌ و آلُ محمّدٍ خیر البریّة“ مرّتین؛ و فی بعض روایاتهم بعد أشهد أنَّ محمّدًا رسول الله: ”أشهد أنَّ علیًّا ولیّ الله“ مرّتین؛ و منهم من روی بدل ذلک: ”أشهد أنّ علیًّا أمیرالمؤمنین حقًّا“ مرتین. و لاشکّ فی أنَّ علیًّا ولیّ الله و أنّه أمیرالمؤمنین حقًّا و أنّ محمّدًا و آلَه صلوات الله علیهم خیر البریّة؛ و لکن لیس ذلک فی أصل الأذان. و إنَّما ذکرتُ ذلک لیُعرف بهذه الزیادة المُتَّهمون بالتّفویض، المُدلِّسون أنفسَهم فی جملتنا.»1و2
...1
[علّت عدم ذکر شهادت به ولایت در اذان (ت)]
راجع به عدم جواز اذان ثانی در صورت جمع بین صَلَوات
آنچه امروزه معمول است که در مساجد دو اذان میگویند، یکی اعلامی و یکی اعظامی، صحیح نیست؛ زیرا تشریع اذان فقط یک مرتبه است و آن برای اعلام است، و به همان البتّه عنوان تجلیل و اعظام بار خواهد شد و البتّه باید آن را در مأذنه گفت تا همه خبر شوند و اعلام صورت گیرد، و شهید ثانی در شرح لمعه این مطلب را متذکّر است.1
و دیگر آنکه باز آنچه امروزه معمول است که در مساجد برای نمازهای مغرب و عشاء دو اذان میگویند ـ با وجود جمع بین آنها نه در صورت تفریق ـ نیز صحیح نیست؛ زیرا اذان برای اعلام وقت است و حضور در نماز، و وقتی یک اذان اعلام شد و بنا شد که دو نماز را با هم بخوانند، وجهی برای اذان دیگر نیست. بلی
وقتی بناست که تفریق در صلوات شود و هر نماز را در موقع خود ـ که اوّل وقت تشریعی است ـ بجای آورده شود، باید در اوّل مغرب و در اوّل عشاء ـ که یک ساعت و نیم از شب میگذرد ـ علی حده اعلام اذان نمود.
و امّا اِخبار برای نماز به حاضرین فی المسجد فقط به إقامه صورت میگیرد؛ پس بنابراین اگر بین مغرب و عشاء فاصلۀ مختصری شود ـ مثلاً به قدر خواندن نافلۀ مغرب ـ باز این مقدار مجوّز اذان برای عشاء نیست و تنبّه حاضرین فی المسجد باید با اقامه صورت گیرد، که در حقیقت اذان و إعلام سبُک و آهسته است؛ زیرا این مقدار از فصل، تعدّد وقت نمیآورد و نفیِ جمع بین الصّلاتین را نمیکند.
مرحوم علاّمه در مختلف گوید:
«أقرب در نزد من کراهت اذان برای نماز دوّم است؛ و اختصاص به نماز عصر در روز جمعه هنگامی که نماز جمعه خوانده شود نیست، بلکه چه نماز جمعه و چه نماز ظهر بجا آورده شود، و چه در سایر صَلَوات اگر نماز عصر را به دنبال ظهر بخوانند اذان عصر ساقط است. غایة الأمر در نماز جمعه مستحب است بلافاصله بعد از نماز جمعه، اقامۀ عصر را بگویند و نماز عصر را بخوانند و تفریق نکنند.»
قال فی صفحة ١١٠من المُختلف، فی باب صلاة الجمعة:
مسألة: قال صاحب النهایة فیها: «لا یجوز الأذان لصلاة العصر یومَ الجمعة، بل ینبغی إذا فرغ من فریضة الظّهر أن یُقیم للعصر ثمّ یُصلّی، إمامًا کان أو مأمومًا.»
و کذا فی المبسوط، إلّا أنّه قال عِوَض ”لا یجوز“: ”یُکرَه“.
و قال ابن ادریس: «إنّما یَسقط أذان العصر عمّن صلّی الجمعة؛ أمّا من صلّی الظهر1 فلا. ثمّ ادّعی أنّ مقصود الشیخ ـ رحمه الله تعالی ـ ذلک. و ذکر أنّه قد
یَشتبه علی کثیر من أصحابنا المتفقّهة ذلک بسبب قوله: ”إذا فرغ من فریضة الظّهر، یُقیم للعصر.1“ و لیس مراده بالظّهر هنا سوی الجمعة؛ لأنّه أورد هذه المسألة فی باب الجمعة لا الجماعة.»
و قال المفید: «ثمّ قم [فأذِّن للعصر و أقِم و توجَّه بسبع تکبیرات.» و کذا قال فی الأرکان و هو قول ابن البرّاج. أمّا الشیخ فإنّه نقل عن المفید ـ رحمه الله تعالی ـ: «ثمّ قُم] فأقِم للعصر.»
إلی أن قال (أی العلّامة الحلّیّ):
و قال أبوالصّلاح: «إذا اختلّ شرطٌ من شروط الجمعة، سقط فرضها، و أذّن لنفسه و أقام و صلّی الظّهر أربعًا. فإذا فرغ عقّب و نهض، فصلّی فریضةَ العصر بإقامةٍ من غیر أذان.»
ثمّ إنّ الشیخ استدلّ علی قول المفید بسقوط الأذان بما رواه الفضیل و زرارة فی الصحیح عن الباقر علیه السّلام: «أنّ رسولَ الله صلّی الله علیه و آله جمع بین الظّهر و العصر بأذانٍ و إقامتین، و جمع بین المغرب و العشاء بأذانٍ و إقامتین.» و بما رواه حفص بن غیاث عن الصادق علیه السّلام عن الباقر علیه السّلام قال: «الأذانُ الثانی2 یومَ الجُمُعة بدعةٌ.» [و الأقرب عندی الکراهة].3
لنا ما تقدّم من الحدیث الصحیح، و حَملُ ابنِ ادریس الجمعةَ علی الظهر4 باطلٌ؛ لعدم الدلیل، و لأنّ الأذان وُضع للإعلام بأوقات الصّلاة، و قد حصل؛ إذ وقت العصر هنا عقیبَ صلاة الظهر بلا فصلٍ، و لأنّها صلاةٌ یُستحبّ الجمع بینهما و بین السابقة علیها، فیسقط أذانها کعَرَفة و المشعر و الجمعة.
احتجّ ابنإدریس بالإجماع علی استحباب الأذان لکلّ صلاةٍ، خرج عنه المُجمَعُ علیه، فیبقی الباقی علی العموم.
و الجواب: الأدلّة الّتی ذکرناها تُخرِج صورةَ النّزاع عن الإجماع.1 ـ انتهی کلام العلّامة.
أقول: لا یخفی أنّ ما استدلّ (ره) علی مذهبه یقتضی عدم جواز الأذان، لا الکراهة؛ لأنّه ما لم یَثبُت عن الشرع، فهو بدعةٌ محرَّمٌ، کما ذهبنا إلیه؛ فلا تغفل.2
سُوَر طِوال و مِئین و مفصّل
از حضرت علاّمه طباطبایی ـ مدّ ظلّه ـ دربارۀ این حدیث سؤال کردم، (در روز جمعه ١٨ شعبان المعظّم یک هزار و سیصد و نود و نه هجریّه قمریّه در مشهد مقدّس رضوی سلام الله علیه):
در صلاة جواهر در باب استحباب قرائة السورة بعد الحمد فی النّوافل فرماید: «روَی الکلینی بسنده إلی سعد الإسکاف أنّه قال: قال رسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”أُعطیتُ السُوَرَ الطِّوالَ مکانَ التوراة، و السُنَنَ مکانَ الإنجیل، و المَثانیَ مکانَ الزَّبور، و فُضِّلتُ بالمفصَّل ثَمانٍ و ستّینَ سورةً، و هو مُهَیمنٌ علی سائر الکتب.“ (شصت و هشت سورۀ مفصّلات از سورۀ محمّد است تا آخر قرآن.)
فرمودند: «امّا سوَر طوال: مقصود هفت سورۀ بزرگ از اوّل قرآن بوده است که رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم آنها را طِوال نامید، و عبارتاند از: سورۀ بقرة، آل عمران، نساء، مائدة، أنعام، أعراف و یونس. لکن عثمان سورۀ انفال و توبه را بر سورۀ یونس مقدّم داشت و در وقت جمعآوری قرآن جای آنها را قبل از سورۀ یونس قرار
داد؛ چون عثمان سورۀ توبه را که ﴿بِسۡمِ ٱللَهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ﴾ ندارد، از متمّمات سورۀ انفال میداند، و بنابراین این دو سوره ـ که مجموعاً در نزد او یک سوره بودند ـ از سورههای طولانی محسوب میشده است. ولی چون به عثمان اعتراض کردند که رسول الله سورۀ یونس را بعد از سورۀ اعراف قرار داده و او را جزء طوال شمرده است، عثمان جوابی نداشت که بدهد و گفت: ”من بر این قرارداد رسول خدا مطّلع نبودم.“
و امّا سنن: که در این روایت آمده، من جایی ندیدهام و آنچه در بعضی از روایات آمده است، مِئین است؛ یعنی سورههایی که در حدود صد آیه هستند. و شاید هم سنن در این روایت، همان مئین بوده و به وسیلۀ کُتّاب تحریف شده باشد.1
و مشهور آن است که قرآن را به سه قسمت میکنند: سورِ طوال و مِئین و مفصَّلات؛ غایة الأمر از سورۀ عمّ تا آخر قرآن را هم سور قصار میگویند.
و امّا مَثانی: من به یاد ندارم که بر بعضی از سور قرآن اطلاق شده باشد؛ زیرا معنی ثنی یثنی یعنی خَم شدن و برگشتن، و چون بسیاری از آیات قرآن ناظر بر بعضی از آیات دِگر است، کأنّه این آیات دو مرتبه ذکر شده است، یکی معنای خود آیه و یکی نظری که به آیۀ دیگر دارد؛ و آن آیه قبل نیز دو مرتبه ذکر شده است، یکی خود آیه و یکی این آیه دگر که راجع به اوست و معنای آن را در خود بازگو میکند. و چون تمام آیات قرآن ناظر به یکدیگر است و هر آیه معنای آیه دیگری را متضمّن است، بنابراین تمام قرآن را میتوان مَثانی گفت؛ چنانچه در آیه ٢٣ از سورۀ زمر [٣٩] وارد است که: ﴿ٱللَهُ نَزَّلَ أَحۡسَنَ ٱلۡحَدِيثِ كِتَٰبٗا مُّتَشَٰبِهٗا مَّثَانِيَ تَقۡشَعِرُّ مِنۡهُ جُلُودُ ٱلَّذِينَ يَخۡشَوۡنَ رَبَّهُمۡ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمۡ وَقُلُوبُهُمۡ إِلَىٰ ذِكۡرِ ٱللَهِ ذَٰلِكَ هُدَى ٱللَهِ يَهۡدِي
بِهِۦ مَن يَشَآءُ وَمَن يُضۡلِلِ ٱللَهُ فَمَا لَهُۥ مِنۡ هَادٍ﴾. در این آیه مبارکه به تمام کتاب منزّل که أحسنُ الحدیث و قرآن است، مثانی اطلاق شده است. و امّا متشابه که در این آیه ذکر شده است به معنای یشبه بعضه بعضاً میباشد؛ یعنی تمام این کتاب از یک سنخ کلام بوده، و تمام آن با تمام آن شباهت دارد. و این غیر از متشابهی است که در قبال محکم آمده است: ﴿هُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ مِنۡهُ ءَايَٰتٞ مُّحۡكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٞ﴾؛1 زیرا محکم آن است که معنایش واضح و روشن است، و متشابه آن است که چنین نیست و احتیاج به تأویل و تفسیر دارد.»2
[جواز سجده بر ارض]
آقای حاج سیّد مهدی روحانی گفتند: «من به یک نفر از مصریهای سنّی که منکر سجده بر سنگ بود گفتم: جواز السجدة علی الأرض أو علی ما أنبتت من الأرض مجمَعٌ بین فِرَق المسلمین. و استحباب السجدة علی الأرض أو علی ما أنبتت من الأرض مستحبٌّ عند مالک. و هذا الاستحباب إلزامیٌّ و وجوبیٌّ عند الجعفریّة. فقبل ذلک المصریّ و استبشر.»3
مسائلی دربارۀ صلاة جمعه
در علل الشّرایع، طبع نجف، [جلد ١] صفحه ٢٦٥، ضمن حدیث طویلی ـ که تقریباً بیست و چهار صفحه را استیعاب میکند، و این حدیث ٩، از باب ١٨٢ علل الشّرایع وأُصول الإسلام است؛ و روایت مسندی از فضل بنِ شاذان از حضرت
امام رضا علیه السّلام میباشد ـ میگوید:
«مِنها: أنّ الجُمُعةَ عیدٌ، و صلاةُ العید رَکعتین، و لَم تُقصَر؛ لمکان الخطبتین.
فإن قال: فلِمَ جُعلت الخطبة؟ قیل: لأنَّ الجُمُعة مشهدٌ عامٌّ، فأراد أن یکون للإمام سببٌ إلی موعظتهم، و ترغیبهم فی الطّاعة، و ترهیبهم من المعصیة، و فِعلهم و توقیفهم علی ما أرادوا من مصلحة دینهم و دنیاهم، و یُخبِرَهم بما ورد علیهم من الآفات و من الأحوال الّتی لهم فیها المَضَرّة و المنفعة. و لا یکون الصّائرُ فی الصّلاة منفصلًا، و لیس بفاعلٍ غیرُه ممّن یَؤُمّ النّاسَ فی غیر یَوم الجمعة.
فإن قال: فلِمَ جُعلت خطبتان؟ قیل: لأن تکون واحدةٌ للثّناء و التّمجید و التّقدیس للّه عزّوجلّ، و الأُخری للحوائج و الإعذار و الإنذار و الدّعاء، و لما یرید أن یُعلِمَهم من أمرِه و نهیه ما فیه الصَّلاحُ و الفَساد.
فإن قیل: فلِمَ جُعلت الخطبةُ فی یوم الجُمُعة فی أوّل الصّلاة، و جُعلت فی العیدَین بعد الصّلاة؟ قیل: لأنّ الجمعة أمرٌ دائمٌ، و تکون فی الشّهر مرارًا و فی السّنة کثیرًا، و إذا کثُر ذلک علی النّاس، مَلُّوا و ترکوا، و لم یُقیموا علیه و تفرّقوا عنه؛ فجُعلت قبل الصّلاة، لیحتبسوا علی الصّلاة، و لا یتفرّقوا و لا یذهبوا. و أمّا العیدین فإنّما هو فی السّنة مرّتین، و هو أعظم من الجمعة، و الزّحام فیه أکثر، و النّاس فیه أرغب. فإن تفرّق بعضُ النّاس بقِی عامّتُهم، و لیس هو بکثیرٍ فیَمَلّوا و یَستخِفّوا به.»
قال مصنّف هذا الکتاب:1 «جاء هذا الخبر هکذا: ”و الخطبتان فی الجُمُعة و العیدَین من بعد الصّلاة؛ لأنَّهما بمنزلة الرّکعَتَین الأُخرَوَین. و إنّ أوّل من قدّم الخطبتین عثمانُ؛ لأنّه لمّا أحدثَ ما أحدث، لم یکن النّاسُ لیقِفوا علی خطبته و یقولون:
ما نصنع بمواعظه و قد أحدثَ ما أحدث! فقدّم الخطبتین، لیَقِفَ النّاسُ انتظارًا للصّلاة.“»1و2
[حکم برخاستن شخصی از مجلس خود و مراجعت به آن مکان در نماز جمعه]
در کتاب مختلف علاّمه حلّی، صفحه ١٠٨، در باب صلاة جمعه، راجع به برخاستن شخصی از مجلس خود و مراجعت به آن مکان فرموده است:
«مسألةٌ: قال الشیخ فی المبسوط: ”لو قام من موضعه لحاجةٍ ثمّ عاد، کان أحقَّ بمکانه من غیره.“ و الوجه عندی خلافُه.
لنا أنّ المقتضی للأولویّة ـ و هو الجلوس و شُغلُ المکان به ـ قد زال، فیزولُ الحکم. احتجّ: بأنّه کان أولی، فتَثبُت له الأولویّة عملًا بالاستصحاب الواقع. و الجواب: أنّ الأولویّة تَثبُت لمعنیً، و قد زال.»3 ـ انتهی.4
در استحباب حضور به جماعت عامّه کالخاصّه
مرحوم شهید (ره) در دروس در باب صلاة جماعت در درس سوّم از این باب در ضمن مسائلی فرموده است:
«و یُستحبّ حضورُ جماعةِ العامّة کالخاصّة، بل أفضل؛ فقد رُوی: ”مَن صلّی
معهم فی الصَّفِّ الأوّل، کان کمَن صلّی خَلفَ رسول الله صلّی الله علیه و آله فیه.“1 و یَتأکّد مع المجاورة. و یَقرء فی الجهریّة سِرًّا و لو مثلَ حدیث النَّفس، و تَسقُط لو فَجَأهُ رکوعُهم، فَیَتِمُّ فیه إن أمکن، و إلّا سقط.»2و3
[العلّة الّتی من أجلها صار خیر الصّفوف فی الصّلاة المقدّمُ]
در علل الشرایع، جلد اوّل، صفحه ٣٠٦، کتاب اموات، باب ٢٥٢: «العلّة الّتی من أجلها صار خیر الصّفوف فی الصّلاة المقدَّمَ، و خیرُ الصّفوف فی الجنائزِ المؤخّر» آورده است:
«با اسناد متّصل خود از إسماعیل بن أبیزیاد از جعفر بن محمّد عن أبیه عن آبائه عن علیّ بن أبیطالب علیهم السّلام عن النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم قال: ”خیر الصفوف فی الصّلاة المقدّم، و خیر الصّفوف فی الجنائز المؤخّر.“ قیل: یا رسولَ الله، و لِمَ؟ قال: ”[صار] سترةً للنّساء.“»4
٣. باب صوم
[خطبه حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم درباره اهمّیت روزۀ ماه مبارک رمضان]
وسائل، کتاب الصوم:
«عن الرّضا علیه السّلام عن آبائه عن علیٍّ علیه السّلام: أنّ رسول اللَه صلّی الله علیه و آله و سلّم خَطَبَنا ذاتَ یومٍ فقال:
”أیُّها النّاس! إنّهُ قد أقبَل إلیکم شهرُ اللَه بالبرکة و الرّحمة و المغفرة. شهرٌ هو عند اللَه أفضلُ الشّهور، و أیّامُه أفضلُ الأیّام، و لیالیه أفضلُ اللیالی، و ساعاتُه أفضلُ السّاعات. هو شهرٌ دُعیتم فیه إلی ضیافة اللَه، و جُعِلتم فیه مِن أهلِ کرامةِ اللَه. أنفاسُکم فیه تسبیحٌ، و نَومُکم فیه عبادةٌ، و عملُکم فیه مقبولٌ، و دعاؤکم فیه مستجابٌ. فَاسألوا اللَهَ1 بِنیّاتٍ صادقةٍ و قلوبٍ طاهرةٍ أن یُوَفِّقَکم بصیامِه2 و تلاوةِ کتابِه؛ فإنّ الشَّقیَّ مَن حُرِمَ غفرانَ اللَه فی هذا الشّهر العظیم. و اذکُروا بِجوعِکم و
عطشکم فیه جوعَ یومِ القیامة و عطشَه، و تَصَدَّقوا علی فُقَرائکم و مساکینِکم، و وقِّروا کبارَکم، و ارحَموا صغارَکم، و صِلوا أرحامَکم، و احفَظوا ألسنتَکم، و غُضّوا عمّا لا یَحِلُّ النّظرُ إلیه أبصارَکم، و عمّا لا یَحِلّ الاستماعُ إلیه أسماعَکم، و تَحَنَّنوا علی أیتامِ النّاسِ یُتَحنَّنْ علی أیتامکم، و توبوا إلی اللَه من ذنوبکم، و ارفَعوا إلیه أیدیَکم بالدُّعاء فی أوقاتِ صلواتِکم1؛ فإنّها أفضلُ السّاعاتِ. یَنظُرُ اللَهُ فیها [بالرحمة] إلی عباده، یُجیبُهم إذا ناجَوهُ، و یُلَبّیهم إذا نادَوه، و یُعطیهم إذا سألوه، و یَستجیبُ لهم إذا دَعَوه.
أیُّها النّاس! إنّ أنفسَکم مرهونَةٌ بأعمالکم، فَفُکّوها باستغفارکم، و ظهورَکم ثقیلةٌ من أوزارکم، فخَفِّفوا عنها بطولِ سُجودکم. و اعلموا أنّ اللَه أقسمَ بعِزَّته أن لا یُعذِّبَ المُصَلّین و السّاجدین، و أن لا یُرَوِّعَهم بالنّار یومَ یقومُ النّاسُ لربِّ العالَمین.
أیُّها النّاس! مَن فَطّرَ منکم صائمًا مؤمنًا فی هذا الشَّهر، کان له بذلک عند اللَه عتقُ نَسَمةٍ و مغفرةٌ لما مَضَی من ذُنوبه.“
فقیل: یا رسولَ اللَه! فلیس کُلُّنا نَقدِرُ علی ذلک!
فقال صلّی الله علیه و آله: ”اتَّقوا اللهَ2 و لو بشِقِّ تمرةٍ، اتَّقوا الله3 و لو بشَربةٍ من ماء!
أیُّها النّاس! مَن حَسَّنَ منکم فی هذا الشّهرِ خُلُقَه، کان له بذلک جوازٌ علی الصّراطِ یومَ تَزِلُّ فیه الأقدام؛ و مَن خَفّف فی هذا الشّهرِ عمّا مَلَکَت یَمینُه، خَفَّف اللهُ علیه حِسابَه؛ و مَن کَفّ فیه شَرَّه، کَفّ اللَهُ عنهُ غضَبَه یومَ یَلقاه؛ و من أکرم فیه یتیمًا، أکرمه اللَهُ یومَ یلقاه؛ [و مَن وصل فیه رَحِمَه، وَصَلَه اللَهُ برَحمتِه یومَ یلقاه؛ و مَن قطع فیه
رَحِمَه، قطع اللَهُ عنه رَحمَته یومَ یلقاه؛] و مَن تَطَوّع فیهِ بصلاةٍ، کتب اللَهُ له بَراءةً من النّار؛ و مَن أدَّی فیه فَرضًا، کان له ثوابُ مَن أدَّی سبعینَ فریضةً فیما سِواه من الشُّهور؛ و مَن أکثَرَ فیه من الصّلاة علَیَّ، ثَقّلَ اللَهُ میزانَه یومَ تَخِفُّ الموازین؛ و مَن تَلا فیه آیةً من القرآن، کان له مثلُ أجر مَن خَتَم القرآنَ فی غیرِه من الشُّهور.
أیُّها النّاس! إنّ أبوابَ الجنانِ فی هذا الشّهرِ مُفتَّحةٌ، فاسألوا ربّکم أن لا یُغلِقَها علیکم؛ و أبوابَ النّیران مُغَلَّقةٌ، فاسألوا ربَّکم أن لا یَفتَحَها علیکم؛ و الشّیاطینَ مغلولةٌ، فاسألوا ربَّکم أن لا یُسلِّطَها علیکم.“
قال أمیرالمؤمنین علیه السّلام: فقُمتُ فقلت: یا رسولَ اللَه! ما أفضلُ الأعمالِ فی هذا الشّهر؟
فقال: ”یا أباالحسن! أفضلُ الأعمال فی هذا الشّهرِ الوَرَعُ عن محارم اللَه.“ ـ الحدیث.1»2و3
أقول: أورد صاحب الوسائل هذه الروایة إلی هنا، و قطعها بقوله: «الحدیث». و أورد شیخنا البهائی (ره) فی کتاب الأربعین تحت الحدیث المرقّم بالتاسع و أَکملَها:
«ثمّ بکَی. فقلتُ: ما یُبکیکَ یا رسولَ اللَه؟ فقال: ”أبکی لما یُستَحَلُّ منک فی هذا الشّهر؛ کأنّی بک و أنت تُصلّی لربّک، و قد اِنبَعَثَ أشقَی الأوّلین و الآخِرین، شقیقُ عاقرِ ناقةِ ثمودَ، فضَرَبک ضربةً علی قَرْنِک، فخضَب منها لِحیَتَک.“
فقلتُ: یا رسولَ الله و ذلک فی سلامةٍ من دینی؟
فقال رسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”فی سلامةٍ من دینک.“ ثمّ قال: ”یا عَلیُّ! مَن قتَلک فقد قتَلنی، و مَن أبغَضَک فقد أبغَضَنی؛ لأنّک منّی کنفسی، و طینتُک من طینتی، و أنت وصیّی و خلیفتی علی أُمّتی.“»
أقول: إنّ الشیخ البهائی نقل هذه الروایة بسنده المتصل عن محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمّی شیخنا الصدوق ـ رحمه الله ـ، و لکنّ الصدوق لم ینقُلها فی کتاب الفقیه. لکنّ الحبر الأعلم المحقّق الفیض الکاشانی ـ رحمه الله ـ نقل هذه الروایة فی الوافی1 فی باب فضل شهر رمضان فی المجلّد الثانی، فی کتاب الصوم، صفحة ٥٣، و نسبها إلی الصدوق فی کتاب عَرض المجالس، عن أحمد بن الحسن القطان؛ الخ.
أقول: کتاب عرض المجالس، همان کتاب أمالی است، که در صفحه ٥٨ این روایت را نقل میکند. این فقرات در ذیل آن است: «پس از این که حضرت فرمود: ”فی سلامةٍ من دینِک.“ ثمّ قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”یا علیُّ! مَن قتَلک فقد قتَلنی، و مَن أبغضک فقد أبغَضَنی، و مَن سَبَّک فقد سبَّنی؛ لأنّک منّی کنفسی، روحُک من روحی، و طینتُک من طینتی. إنّ الله تبارک و تعالی خلَقنی و إیّاک، و اصطفانی و إیّاک، و اختارَنی للنبوَّة، و اختارَک للإمامة؛ فمَن أنکر إمامتَک، فقد أنکر نبوَّتی. یا علیُّ! أنت وصیّی، و أبو وُلدی، و زوجُ ابنتی، و خلیفتی علی أُمّتی فی حیاتی و بعدَ موتی. أمرُک أمری، و نهیُک نهیی. أُقسِم بالّذی بعثنی بالنّبوَّة و جعَلنی خیرَ البَریّة، أنّک لَحجّةُ الله علی خلقِه، و أمینِه علی سرِّه، و خلیفتُه علی عباده.“»2و3
[فلسفۀ روزه از زبان پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم]
بحار:
«عن الحسن بن علیٍّ علیه السّلام أنّه قال: جاء نفرٌ من الیهود إلی رسول اللَه، فسَأله أعلَمُهم عن مسائلَ، فکان فیما سأله أنّه قال له: لِأیِّ شیءٍ فرض اللَهُ [الصّومَ] علی أُمَّتِک بالنّهار ثلاثین یومًا، و فرض اللَهُ علی الأُمَم [السالفة] أکثَرَ من ذلک؟
فقال النّبیّ صلّی الله علیه و آله: ”إنّ آدم لمّا أکل من الشّجرة،1 بَقیَ فی بَطنه ثلاثین یَومًا، ففرض اللَهُ [علَی ذُرّیّته ثلاثین یومًا الجوعَ و العطشَ، و الّذی یَأکُلونه باللیل تَفضُّلٌ من اللَه عزّوجلّ علیهم، و کذلک کان علی آدمَ علیه السّلام، ففرض اللَهُ] ذلک علی أُمّتی. ثُمّ تَلا رسولُ اللَه صلّی الله علیه و آله هذه الآیةَ: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ﴾2.“
قال الیهودیُّ: صَدقتَ یا محمّدُ! فما جزاءُ مَن صامَها؟
فقال النّبیُّ صلّی الله علیه و آله: ”ما مِن مؤمنٍ یَصومُ شهرَ رمضانَ احتسابًا إلّا أوجبَ اللَهُ تبارک و تعالی له سبعَ خصالٍ: أوّلُها یَذوبُ الحرامُ فی جسده، و الثّانیةُ یَقرُبُ من رحمة اللَه، و الثّالثةُ یَکونُ قد کفّرَ خطیئَةَ أبیه آدمَ، و الرّابعةُ یُهَوِّنُ اللهُ علیه سکراتِ المَوت، و الخامسةُ أمانٌ من الجوعِ و العطشِ یومَ القیامَةِ، و السّادسةُ یُعطیه اللهُ بَراءةً من النّار، و السّابعةُ یُطعِمه اللَهُ من طَیِّبات الجنّة.“
قال: صدقت یا محمّد!»1و2
[روایتی دیگر در فلسفۀ روزه]
قال فی المحجّة البیضاء، مجلّد ٢، صفحة ١٣٥:
«فقد روی عن الحسن بن الحسن أنّه مرّ بقومٍ یومَ العید و هم یَضحَکون فقال: ”إنّ اللهَ عزّوجلّ جعل شهرَ رمضانَ مِضمارًا لخلقِه، یَستبقون فیه لطاعته؛ فسبَق أقوامٌ فَفازوا، و تخلَّفَ أقوامٌ فخابوا. فالعَجَبُ کلُّ العَجَب للضّاحک اللّاعب فی الیوم الّذی فاز فیه المُسارعون، و خاب فیه المُبطِلون! أما واللهِ لو قد کُشف الغِطاء، لاشتغل المُحسن بإحسانه، و المُسیءُ عن إساءته.“
أی کان سرورُ المقبول یشغَله عن اللَعِب، و حَسرَةُ المردود تسُدّ علیه بابَ الضحک.
أقول: و هذا الخبر رواه فی الفقیه فی کتاب الصلاة عن الحسن بن علیّ علیهما السّلام،3 و فی کتاب الصّوم عن الحسین بن علیّ علیهما السّلام بأدنیٰ تغییرٍ فی اللفظ.4» ـ انتهی.5
دعای هنگام افطار
دعای موقع افطار کما آنکه در جامع عبّاسی، صفحه ٧٧ نقل میفرماید:
«اللهُمّ لک صُمنا، و علیٰ رزقِک أفطَرنا، فتقبَّلْه مِنّا. ذَهَبَ الظَّماءُ، و ابتَلَّت العُروقُ، و بَقِیَ الأجرُ. اللهُمّ تقبَّلْه، مِنّا، و أعِنّا عَلیه، و سَلِّمنا فیه، و تَسَلَّمْه مِنّا.»1و2
استدلال آیة الله خوئی به عدم لزوم اشتراک افق در رؤیت هلال
بسم الله الرّحمن الرّحیم و به نستعین
و صلّی الله علی سیّدنا محمّدٍ و آله الطّاهرین
و لعنة الله علی أعدائهم أجمعین من الآن إلی یوم الدّین
چون حضرت آیة الله آقای حاج سیّد ابوالقاسم خوئی ـ مدّ ظله العالی ـ استاد این حقیر در فنّ اصول فقه، فتوایی راجع به عدم لزوم اشتراک آفاق در رؤیت هلال صادر نموده، و این فتوی مطابق موازین علمی و شرعی نیست؛ لذا این حقیر در اینجا عین کلام ایشان را که در منهاج الصالحین، صفحه ٢٨٠الی صفحه ٢٨٥ بیان فرمودهاند، ذکر نموده، و سپس عین نامهای را که برای ایشان فرستادهام برای منظور ضبط و ثبت، یادداشت مینمایم؛3 بحول الله و قوّته، و لا حول و لا قوّة إلّا به.
قال مدّ ظلّه:
مسألة ٧٥: إذا رُئِی الهلال فی بلدٍ، کفی فی الثبوت فی غیره مع اشتراکهما فی الآفاق، بحیث إذا رُئی فی بلد الرؤیة رُئِی فیه [بحیث إذا رُئی فی أحدهما رُئی فی الآخَر]، بل الظاهر کفایةُ الرؤیة فی بلدٍ مّا فی الثبوت لغیره مطلقًا من البلاد [المشترکة معه فی اللیل و إن کان أوّلُ اللیل فی أحدهما آخِرَه فی الآخَر].
بیان ذلک: البلدان الواقعة علی سطح الأرض تنقسم إلی قسمین: أحدُهما: ما تتّفق مَشارِقُه و مَغارِبُه أو تتقاربُ. ثانیهما: ما تختلف مشارقه و مغاربه اختلافًا کبیرًا.
أمّا القسم الأوّل: فقد اتّفق علماءُ الإمامیّة علی أنّ رؤیةَ الهلال فی بعض هذه البلاد کافیةٌ لثبوته فی غیرها؛ فإنّ عدمَ رؤیته فیه إنّما یَستند لا مَحالة إلی مانعٍ یمنَع من ذلک: کالجبال أو الغابات أو الغیوم أو ما شاکل ذلک.
و أمّا القسم الثانی، ذات الآفاق المختلفة: فلم یَقَع التعرّض لحُکمه فی کتب علمائنا المتقدّمین. نعم، حُکی القولُ بِاعتبار اتّحاد الأُفق عن الشیخ الطوسیّ فی المبسوط. فإذَن، المسألةُ مسکوتٌ عنها فی کلمات أکثر المتقدّمین، و إنّما صارت معرکةً للآراء بین علمائنا المتأخِّرین. المعروفُ بینهم القولُ باعتبار اتّحاد الأُفق؛ و لکن قد خالفهم فیه جماعةٌ من العلماء و المحقّقین، فاختاروا القولَ بعدم اعتبار الاتّحاد، و قالوا بکفایة الرؤیة فی بلدٍ واحدٍ لثبوته فی غیره من البلدان و لو مع اختلاف الأُفق بینها.
فقد نقل العلّامة فی التذکرة هذا القولَ عن بعض علمائنا، و اختاره صریحًا فی المنتهی. و احتمله الشهید الأوّل فی الدّروس. و اختاره صریحًا المحدّثُ الکاشانیّ فی الوافی و صاحبُ الحدائق فی حدائقه. و مالَ إلیه صاحبُ الجواهر فی جواهره و النّراقی فی المستند و السیّد أبوتراب الخونساری فی شرح نجاة العباد و السّید الحکیم فی مستمسکه [فی الجملة]. و هذا القول ـ أی: کفایةُ الرؤیة فی بلدٍ مّا لثبوت الهلال فی بلدٍ آخر [مع اشتراکهما فی کون لیلةٍ واحدةٍ لهما معًا و إن کان أوّلَ لیلةٍ لأحدهما و آخِرَ لیلةٍ للآخَر] ولو مع اختلاف أُفقِهما ـ هو الأظهر. و یدُلّنا علی ذلک أمران:
الأوّل: أنّ الشهورَ القمریّةَ إنّما تبدأ علی أساس وضع سیر القمر و اتّخاذه موضعًا خاصًّا من الشمس فی دورته الطبیعیّة، و فی نهایة الدّورة یدخل تحت شعاع الشمس، و فی هذه الحالة (حالةِ المُحاق) لا یمکن رؤیتُه فی أیّةِ بقعةٍ من بِقاع الأرض. و بعدَ خروجه عن حالة المُحاق و التمکّن من رؤیته، ینتهی شهرٌ قمریّ و یَبدءُ شهرٌ قمریّ جدیدٌ. و من الواضح أنّ خروج القمر من هذا الوضع هو بدایة شهرٍ قمریّ جدیدٍ لجمیع بقاع الأرض علی اختلاف
مشارقها و مغاربها، لا لبُقعةٍ دون أُخری و إن کان القمر مرئیًّا فی بعضها دون الآخر؛ و ذلک لمانعٍ خارجی: کشعاع الشمس أو حیلولةِ بقاع الأرض أو ما شاکل ذلک. فإنّه لا یرتبط بعدم خروجه من المُحاق؛ ضرورةَ أنّه لیس لخروجه منه أفرادٌ عدیدةٌ، بل هو فردٌ واحدٌ متحقّقٌ فی الکون، لایُعقل تعدّده بتعدّد البِقاع. و هذا بخلاف طلوع الشمس؛ فإنّه یتعدّد بتعدّد البقاع المختلفة، فیکون لکلّ بُقعةٍ طلوعٌ خاصٌّ بها.
و علی ضوء هذا البیان، فقد اتّضح: أنّ قیاسَ هذه الظاهرة الکونیّة بمسألة طلوع الشمس و غروبها قیاسٌ مع الفارق؛ و ذلک لأنّ الأرض بمقتضی کرویّتها تکون بطبیعة الحال لکلّ بقعةٍ منها مشرقٌ خاصٌّ و مغربٌ کذلک، فلا یمکن أن یکون للأرض کلِّها مشرقٌ واحدٌ و لا مغربٌ کذلک. و هذا بخلاف هذه الظاهرة الکونیّة (أی: خروج القمر عن منطقة شعاع الشمس)؛ فإنّه لعدم ارتباطه ببقاع الأرض و عدم صلته بها، لا یمکن أن یتعدّد بتعدّدها.
و نتیجة ذلک: أنّ رؤیةَ الهلال فی بلدٍ مّا أمارةٌ قطعیّةٌ علی خروج القمر عن الوضع المذکور الّذی یتّخذه من الشمس فی نهایة دَورته و [أنّه] بدایةٌ لشهرٍ قمریٍّ جدیدٍ لأهل الأرض جمیعًا، لا لخصوص البلد الّذی یُری فیه و ما یتّفق معه فی الأُفق.
و من هنا یظهر: أنّ ذهاب المشهور إلی اعتبار اتّحاد البلدان فی الأُفق مبنیٌّ علی تَخیّلِ [أنّ] ارتباط خروج القمر عن تحت الشعاع ببقاع الأرض کارتباط طلوع الشمس و غروبها، إلّا أنّه لا صلة ـ کما عرفت ـ لخروج القمر عنه ببقعةٍ معیّنةٍ دون أُخری؛ فإنّ حاله مع وجود الکرة الأرضیّة و عدمها سواءٌ.
الثانی: النصوص الدّالة علی ذلک؛ و نذکر جملةً منها:
١. صحیحة هشام بن الحکم عن أبیعبدالله علیه السّلام أنّه قال فیمن صام تسعةً و عشرین، قال: «إن کانت له بیّنةٌ عادلةٌ علی أهل مصر أنّهم صاموا
ثلاثین علی رؤیته، قضی یوما.»1
فانّ هذه الصحیحة بإطلاقها تدُلُّنا بوضوح علی أنّ الشهر إذا کان ثلاثین یومًا فی مصرٍ، کان کذلک فی بقیّة الأمصار، بدون فرقٍ بین کون هذه الأمصار متّفِقةً فی آفاقها أو مختلفةً؛ إذ لو کان المراد من کلمة «مصر» فیها [المصر] المعهود المتّفق مع بلد السائل فی الأُفق، لکان علی الإمام علیه السّلام أن یبیّن ذلک. فعدم بیانه مع کونه علیه السّلام فی مقام البیان کاشفٌ عن الإطلاق.
٢. صحیحة أبیبصیر عن أبیعبدالله علیه السّلام أنّه سُئل عن الیوم الّذی یُقضَی من شهر رمضان فقال: «لا تَقضِه إلّا أن یثبُتَ شاهدان عادلان من جمیع أهل الصّلاة متی کان رأس الشهر.» و قال: «لاتصُم ذلک الیومَ الّذی یُقضَی، إلّا أن یَقضی أهلُ الأمصار، فإن فعلوا فصُمْه.»2
الشاهد فی هذه الصحیحة جملتان: الأُولی: قوله علیه السّلام: «لا تقضِه إلّا أن یَثبُت شاهدان عادلان من جمیع أهل الصّلاة» ـ الخ؛ فإنّه یدلّ بوضوح علی أنّ رأس الشهر القمریّ واحدٌ بالإضافة إلی جمیع أهل الصّلاة علی اختلاف بلدانهم باختلاف آفاقها، و لایتعدّد بتعدّدها.
الثانیة: قوله علیه السّلام: «لا تصُم ذلک الیوم، إلّا أن یقضِی أهلُ الأمصار»؛ فإنّه کسابقه واضح الدّلالة علی أنّ الشهر القمریّ لا یختلف باختلاف الأمصار فی آفاقها، فیکون واحدًا بالإضافة إلی جمیع أهل البقاع و الأمصار.
و إن شئت فقل: إنّ هذه الجملة تدلّ علی أنّ رؤیة الهلال فی مصرٍ کافیةٌ لثبوته فی بقیّة الأمصار، من دون فرقٍ فی ذلک بین اتّفاقِها معه فی الآفاق أو اختلافها فیها؛ فیکون مَرَدُّه إلی أنّ الحکم المترتّب علی ثبوت الهلال ـ أی: خروجِ القمر عن المُحاق ـ حکمٌ لتمام أهل الأرض، لا لبقعةٍ خاصّةٍ.
٣. صحیحة إسحاق بن عمّار قال: سألتُ أباعبدالله علیه السّلام عن هلال رمضان یُغَمّ علینا فی تسعٍ و عشرین من شعبان، فقال: «لا تَصُمه إلّا أن تراه. فان شهِد أهلُ بلدٍ آخَر أنّهم رَأوه، فَاقْضِه.»1
فهذه الصحیحة ظاهرة الدّلالة بإطلاقها علی أنّ رؤیة الهلال فی بلدٍ تکفی لثبوته فی سائر البلدان، بدون فرقٍ بین کونها متّحدةً معه فی الأُفق أو مختلفةً، و إلّا فلابدّ من التقیید؛ بمقتضی ورودها فی مقام البیان.
٤. صحیحة عبدالرّحمن بن أبیعبدالله قال: سألت أباعبدالله علیه السّلام عن هلال رمضان یُغَمّ علینا فی تسعٍ و عشرین من شعبان فقال: «لاتصُم إلّا أن تراه. فإن شَهِدَ أهلُ بلدٍ آخَر، فَاقضِه.»2 فهذه الصحیحة کسابقتها فی الدّلالة علی ما ذکرناه.
و یشهد علی ذلک ما ورد فی عدّة روایاتٍ فی کیفیّة صلاة عیدَی الأضحی و الفطر و ما یُقال فیها من التکبیر من قوله علیه السّلام فی جملةِ تلک التکبیرات: «أسألُک فی هذا الیوم الّذی جَعلتَه للمسلمینَ عیدًا.»
فإنّ الظاهر أنّ المشارإلیه فی قوله علیه السّلام فی هذا الیوم هو یومٌ معیّنٌ خاصٌّ الّذی جعلَه اللهُ تعالی عیدًا للمسلمین، لا أنّه یومٌ یَنطبق علیه أنّه یومُ فطرٍ أو أضحی علی اختلاف الأمصار فی رؤیة الهلال باختلاف آفاقها. هذا [من ناحیةٍ. و] من ناحیةٍ أُخری أنّه تعالی جعل هذا الیوم عیدًا للمسلمین کلّهم، لا لخصوص أهل بلدٍ تُقام فیه صلاة العید.
فالنتیجة علی ضوئهما: أنّ یوم العید واحدٌ لجمیع أهل البقاع و الأمصار علی اختلافها فی الآفاق و المَطالع.
و یدُلّ أیضًا علی ما ذکرناه الآیة الکریمة فی أنّ لیلة القدر واحدةٌ شخصیّةٌ
لجمیع أهل الأرض علی اختلاف بلدانهم فی آفاقهم؛ ضرورةَ أنّ القرآن نزَل فی لیلةٍ واحدةٍ، و هذه اللیلة الواحدة هی لیلة القدر، و هی خیرٌ من ألف شهر، و ﴿فِيهَا يُفۡرَقُ كُلُّ أَمۡرٍ حَكِيمٍ﴾.1
و من المعلوم أنّ تفریق کلّ أمرٍ حکیمٍ فیها لا یخُصّ بقعةً معیّنةً من بِقاع الأرض، بل یعُمّ أهلَ البِقاع أجمع؛ هذا من ناحیةٍ. و من ناحیةٍ أُخری قد ورد فی عدّةٍ من الروایات أنّ فی لیلة القدر یُکتب المَنایا و البلایا و الأرزاق و ﴿فِيهَا يُفۡرَقُ كُلُّ أَمۡرٍ حَكِيمٍ﴾، و من الواضح أنّ کتابة الأرزاق و البلایا و المَنایا فی هذه اللیلة إنّما تکون لجمیع أهل العالم، لا لإهل بُقعةٍ خاصّة. فالنتیجة علی ضوئهما: أنّ لیلة القدر لیلةٌ واحدةٌ لأهل الأرض جمیعًا، لا أنّ لکلّ بُقعة لیلةً خاصّة.
هذا مضافًا إلی سکوت الروایات بأجمَعها عن اعتبار اتّحاد الأُفق فی هذه المسألة، و لم یرِد ذلک حتّی فی روایة ضعیفة.
و منه یظهر: أنّ ذهاب المشهور إلی ذلک لیس من جهة الروایات، بل من جهة ما ذکرناه من قیاس هذه المسألة بمسألة طلوع الشمس و غروبها، و عرفتَ أنّه قیاسٌ مع الفارق. ـ انتهی ما أفاده مدّ ظلّه.2
[کلام صاحب المستند در عدم لزوم اشتراک افق در رؤیت هلال]
هذا ما أفاده صاحب المستند (ره) فیما أفاد من عدم لزوم الاشتراک فی البلدان فی رؤیة القمر فی الحکم بتحقّق الشهر:
الثانیة: إذا رُئیَ الهلالُ فی أحد البلدین المتقاربین، ثبت حکمُه لأهل البلد الآخر أیضا إجماعًا، و لقوله فی موثّقة البصریّ: ”فإن شهد أهلُ بلدٍ آخَر
فَاقْضِه“ و فی صحیحة هشام: ”إن کانت له بیّنةٌ عادلةٌ علی أهل مصر أنّهم صاموا ثلاثین علی رؤیةٍ، قضی یومًا“. و إن کان البلدان متباعدین، فقال جماعةٌ: لم یثبت حکم بلدٍ لآخَرَ. و حَکی فی التذکرة عن بعض علمائنا قولًا بأنّ حکم البلاد کلَّها واحدٌ. و إلی هذا القول ذهب فی المنتهی فی أوّل کلامه.
أقول: تحقیق المقام فی ذلک المرام أنّه ممّا لاریب فیه أنّه یُمکن أن یُری الهلال فی بعض البلاد، و لا یُری فی بعضٍ آخر مع الفحص. و اختلاف البلدین فی الرّؤیة: إمّا یکون للاختلاف فی الأوضاع الهوائیّة أو الأرضیّة ـ کالغیم و الصّحو و صفاء الهواء و کِدْرَته و غلظة الأبخرة و رقّتها و تسطیح الأرض و تَضَرُّسها و نحو ذلک ـ، أو للاختلاف فی الأوضاع السّماویّة، و ذلک إمّا یکونُ لأجل الاختلاف فی عَرض البلد أو طوله.
أمّا اختلاف الرّؤیة لأجل الاختلاف فی العرض فیمکن من وجهین: أحدهما: أنّ کلّ بلدٍ یکون عرضه أکثر، فیکون دائرة مدار حرکة النیّرین فیه فی الأغلب أبعدَ من الاستواء، و یکون اضطجاعها إلی الأُفق أکثر، و لأجله یکون الهلال عند الغروب إلی الأُفق أقرب، و لذلک یکون قربُه إلی الأغبرة المجتمعة فی حوالی الأُفق أکثر، فیکون رؤیته أصعب. و لکن ذلک لا یختلف إلّا باختلافٍ کثیرٍ فی العرض. و ثانیهما: من الوجه الّذی سیظهر ممّا یُذکر.
و أمّا الاختلاف لأجل الاختلاف فی الطّول فهو لأجل أنّ کلَّ بلدٍ طولُه أکثر و عن جزائر الخالدات الّتی هی مبدأ الطّول علی الأشهَرِ أبعَدُ یغرب النیّران فیه قبل غروبهما فی البلد الّذی طوله أقلّ. و علی هذا فلو کان زمان التّفاوت بین المغربین معتدًّا به یتحرّک فیه القمرُ بحرکته الخاصّة قدرًا معتدًا به و یبعد عن الشمس، فیمکن أن یکون القمر وقت غروب الشمس فی البلد الأکثر طولًا بحیث لایمکن رؤیته؛ لعدم خروجه عن الشّعاع، و یبعُد عن الشمس فیما بین المغربین بحیث یمکن رؤیته فی البلد الأقلّ طولًا. مثلًا إذا کان طول البلد مائةً و عشرین درجةً، و طول بلد آخر خمسة و أربعین درجةً، فیکون
التّفاوت بین الطّولین خمسة و سبعین درجةً. و إذا غرَبت الشمس فی الأوّل، لابدّ أن یسیر الخمسة و السّبعین درجةً بالحرکة المُعدِّلیّة حتّی تغرب فی البلد الثانی، و یُقطع الخمسة و السبعین درجةً فی خمس ساعاتٍ، و فی هذه الخمس یَقطع القمرُ بحرکته درجتین، و قد یقطع درجتین و نصف، بل قد یقطع ثلاث درجاتٍ تقریبًا. و علی هذا فربّما یکون القمر وقت المغرب فی البلد الأوّل تحت الشعاع، و یخرج عنه فی البلد الثانی؛ أو یکون فی الأوّل قریبًا من الشمس فلا یُری لأجله، و فی الثانی یُری لبعده عنها.
و لمثل ذلک یمکن أن یصیر الاختلاف فی العرض أیضًا سببًا لاختلاف الرّؤیة فی البلدین؛ لأنّه أیضًا قد یوجب الاختلاف فی وقت الغروب و إن لم یختلفا فی الطّول؛ فإنّه لو کان العرض الشمالیّ لبلد أربعین درجةً، یکون نهاره الأطول خمس عشر ساعةً تقریبًا، و یکون فی ذلک الیوم الّذی یکون الشمس فی أوّل السرطانِ النهارُ الأقصر للبلد الّذی عرضه الجنوبیّ کذلک، و یکون یومه تسعَ ساعاتٍ تقریبًا، و یکون التفاوت بین الیومین ستّ ساعاتٍ ثلاثٌ منها لتفاوت المغرب؛ و یَقطع القمر فی هذه الثلاث درجةً و نصفًا تقریبًا، و قد یقطع درجتین، و یختلف رؤیته بهذا القدر من البعد عن الشّمس.
إذا عرفت ذلک، فاعلم أنّه قد دلّت الأخبار علی أنّه إذا ثبتت الرؤیة فی بلدٍ، یثبت حکمها للبلد الآخر أیضًا بقولٍ مطلقٍ. و مقتضاها اتحاد حکم البلدین فی الرؤیة، و ذلک (فیما إذا کان السببُ فی عدم الرؤیة فی البلد الآخر الموانعَ الخارجیّة الهوائیّة أو الأرضیّة، بحیث علم أنّه لولا المانع، لرُئی فی ذلک البلد أیضًا) إجماعیّ. و ذلک یکون فی البلدین المتقاربین؛ إذ نَقطع بعدم حصول الاختلاف الموجب لاختلاف الرؤیة بسبب الأوضاع السماویة فی البلاد المتقاربة. و کذا إذا کان الاختلاف فی الرؤیة لأجل الاختلاف فی العرض بالوجه الأوّل؛ لأنّه أیضًا راجعٌ إلی وجود المانع الخارجی.
و إن کان السببُ فی عدم الرؤیة الاختلافَ فی الطول أو العرض بالوجه
الثانی، ففیه الخلاف؛ إذ لا یعلم من الرؤیة فی أحد البلدین وجود الهلال فی الآخر أیضًا ـ أی: خروجه عن الشعاع وقت المغرب ـ فلایَکفی الرؤیةُ فی أحدهما عن الرؤیة فی الآخَر.
و قد یتعارض الاختلاف العرضیّ مع الطولیّ؛ کما إذا کان نهارُ بلدٍ أقصرَ من الآخر، و لکن کان طول الأوّل أقلّ بحیث یتّحد وقتا مغربهما أو یتقاربان، و یکون ظهور تفاوت النهارین فی الشرق، بل قد یتأخّر المغرب فی الأقصر نهارًا.
و ممّا ذُکر یُعلَم: أنّ محلّ الخلاف إنّما هو فی البلدین اللّذَین یختلفان فی الطول تفاوتًا فاحشًا، أی بقدرٍ یسیرُ القمر فی زمن التفاوت بحرکته الخاصّة درجةً أو نصف درجةٍ، و نصف الدرجة یحصل فی خمس عشرة درجةً تقریبًا من الاختلاف الطولیّ؛ أو یختلفان فی العرض تفاوتًا فاحشًا بحیث یکون تفاوت مغربیهما بقدرٍ یسیرُ القمر فیه بحرکته الخاصّة الدّرجةَ أو نصفَها، و هو أیضًا یکون إذا اختلف نهارُ البلدین بقدر ثلاث ساعاتٍ أو ساعتین لا أقلّ؛ لیکون تفاوتُهما المغربیُّ نصفَ ذلک، حتّی یسیرَ القمرُ سیرًا معتدًّا به فیه؛ و قد یتعارض الاختلافان الطولیّ و العرضیّ.
و الخبیر بعلم هیئة الأفلاک یقدر علی استنباط جمیع الشقوق و استنباط أنّ الرؤیة فی أیٍّ من البلدین المختلفین طولًا أو عرضًا بالقدر المذکور یوجب ثبوتها فی الآخر و لا عکس. فالخلاف یکون فی الرؤیة فی بغداد لبلدة قشمیر؛ لتقارب عرضهما، و أقلیّة طول بغداد بخمسٍ و عشرین درجةً تقریبًا. و فی الرؤیة فی مصر لبغداد؛ إذ مع التفاوت العرضیّ قلیلًا یکون طول مصر أقلّ بسبع عشرة درجةً. و کذا الطوس؛ لزیادة طوله بثلاثین درجةً تقریبًا. و فی الرؤیة فی صنعاء یمن لبغداد و مدائن؛ إذ مع تقارب الطول یختلفان عرضًا بتسع عشرة درجةً تقریبًا. و فی اصفهان لبلدة لهاور؛ لاختلافهما فی الطول باثنین و ثلاثین درجةً تقریبًا. بل فی بغداد لطوس؛ لتفاوت طولیهما اثنتی عشرة درجةً تقریبًا.
ثمّ الحقّ الّذی لامحیص عنه عند الخبیر کفایة الرؤیة فی أحد البلدین للبلد الآخر مطلقًا: سواء کان البلدان متقاربین أو متباعدین کثیرًا؛ لأنّ اختلاف حکمهما موقوفٌ علی العلم بأمرین لایحصل العلم بهما البتّة:
أحدهما: أن یعلم أنّ مبنَی الصوم و الفطر علی وجود الهلال فی البلد بخصوصه، و لایکفی وجوده فی بلدٍ آخر، و أنّ حکمَ الشارع بالقضاء بعد ثبوت الرؤیة فی بلدٍ آخر، لدلالته علی وجوده فی هذا البلد أیضًا؛ و هذا ممّا لاسبیل إلیه، لِمَ لایجوز أن یکفی وجوده فی بلد لسائر البلدان أیضًا مطلقًا؟
و ثانیهما: أن یعلم أنّ البلدین مختلفان فی الرؤیة البتّة، أی: یکون الهلال فی أحدهما دون الآخر، و ذلک أیضًا غیر معلومٍ؛ إذ لایحصل من الاختلاف الطولی أو العرضی إلّا جواز الرؤیة و وجود الهلال فی أحدهما دون الآخر. و أمّا کونه کذلک البتّة فلا؛ إذ لعلّه خرج القمر عن تحت الشعاع قبل مغربیهما و إن کان فی أحدهما أبعد من الشعاع من الآخر، و العلم بحال القمر و أنّه فی ذلک [الشهر] بحیث لا یخرُج عن تحت الشعاع فی هذا البلد عند مغربه و یخرُج فی البلد الآخر، غیر ممکن الحصول و إن أمکن الظنّ به؛ لابتنائه علی العلم بقدر طول البلدین و عرضهما، و قدر بُعد القمر عن الشمس فی کلٍّ من المغربین، و وقت خروجه عن تحت الشعاع فیهما، و القدر الموجب للرؤیة مِن البُعد عن الشعاع. و لا سبیل إلی معرفة شیء من ذلک إلّا بقول هَیَویٍّ واحدٍ أو متعدّدٍ راجعٍ إلی قول راصدٍ أو راصدین، یمکن خطأُ الجمیع غالبًا.
و بدون حصول العلم بهذین الأمرین لا وجه لرفع الید عن إطلاق الأخبار أو عمومها.
فإن قیل: المطلقات إنّما تنصرف إلی الأفراد الشائعة، و ثبوت هلالِ أحدِ البلدین المتباعدین کثیرًا فی الآخر نادرٌ جدًّا. قلنا: لا أعرِف وجهًا لندرته، و إنّما هی تکون لو انحصر الأمر فی الثبوت فی الشهر الواحد، و لکنّه یفید بعدَ الشهرین و أکثر أیضًا، و ثبوت الرؤیة بمصر فی بغداد أو ببغداد لطوس أو
للشام فی اصفهان و نحو ذلک بعد شهرین أو أکثر لیس بنادرٍ؛ لتردُّد القوافل العظیمة فیها کثیرًا1.2
[حکمت استیجار صوم و صلاة برای دستگیری از ضعفاء]
در شب دوّم شهر جمادی الاولی ١٤٠٠که به زیارت استاد، آقای آیة الله حاج آقا مرتضی حائری در منزلشان نائل آمدیم، در ضمن مذاکرات فرمودند:
«روزی آقای شیخ حسین یزدی معروف، که رئیس دادگاه شرع در زمان سلطان جائر بود، با مرحوم پدرم آقای آیة الله حاج شیخ عبدالکریم در نزد مرحوم میرزای شیرازی بزرگ نشسته بودند. مرحوم میرزا راجع به استیجار شخصی که در مجلس آمده بود و تقاضای صلاة و صوم داشت، برای صلاة و صوم اموات از پدرم سؤال میکند و توثیق میخواهد. مرحوم پدر میگوید: من نمیشناسم و توثیق نمیکنم. مرحوم میرزا از آقای شیخ حسین سؤال میکند. شیخ حسین به میرزا عرض میکند: حضرت آقا بدهید! بدهید!
وقتی که از مجلس خارج شدند، مرحوم پدرم به آقای شیخ حسین میگوید: آیا شما این مرد را میشناختی و میدانستی که نمازها را میخواند؟
آقای شیخ حسین گفت: و الله اگر یک رکعت از نمازها را بخواند، والله اگر نمازهای این مرد بر فرض خواندن به روح آن مرده اثری داشته باشد؛ آن مرد متوفّی نمازهای خود را نخوانده، کجا این نمازها مؤثّر خواهد بود؟
پدرم میگوید: من گفتم: پس چرا گفتی بدهید بدهید؟
آقای شیخ حسین در جواب گفت: آقاجان خدا أرحم الراحمین است و میخواسته بدین وسیله دستگیری از فقرا و ضعفاء بشود، و بدین وسیله نیز نتیجه
حاصل و دستگیری میشود، و این مرد، مرد بیچاره و فقیری بود گفتم به او بدهید.»
آقای حائری میفرمودند: «روزی مرحوم آقای شیخ حسین یزدی، پس از تمام شدن انقلاب مشروطیّت به دست مرحوم میرزای نائینی و همقطارانش و روی کار آمدن لامذهبها و فکلیها و معاندین اسلام، در مجلسِ میرزای نائینی بلند بلند به میرزا گفت: ”نهضت مشروطه کار کردنِ خر شد و خوردن یابو!“؛ میرزا شنید و سر تکان داد و میخواست تصدیق کند ولی میخواست بفهماند که من لفظ خر را نشنیدم چون مرجعش به خود او بود. بعضی از شاگردان مرحوم میرزا که در مجلس حاضر بودند، مثل آقای سیّد جمالالدّین گلپایگانی و آقای حاج شیخ محمّدعلی کاظمینی، هم اصرار داشتند که به میرزا تفهیم کنند که میگوید: کار کردن خَر، کار کردن خَر.»
آقای حائری میفرمودند: «آقای شیخ حسین یزدی مرد کجسلیقهای بود.»1
٤. باب خمس و زکات
[نظریّه عدم جواز تصرّف در سهم امام برای غیر سادات]
و در [الفردوس الأعلی] پاورقی صفحه ٣١ گوید:
«و سهم الإمام من الخمس. و الخمس فی الدین الإسلامی شُرّع لبیت الهاشمیّ النّبویّ و الإمام علیه السّلام و سائر الذرّیّة الطیّبة و السلالة الهاشمیّة. و لا ینبغی لغیرهم التصرّفُ فیه، کما لا تحِلّ للذریة الطاهرة التصرّفُ فی الصدقات من الزکاة (أوساخ الناس). و مع احتیاج الذریّة فصرفُه فی غیرهم فی غایة الصعوبة؛ و لهذا ذهب جمعٌ کثیرٌ من الفقهاء الأکابر زعماء الدین و رؤساء المذهب، کالشیخ المفید و المحقّق و العلّامة و المحقّق الثانی و المجلسیّ و الشیخ کاشفِ الغِطاء و غیرِهم ـ رضوان الله علیهم ـ إلی أنّ سهم الإمام علیه السّلام کسهم الذریّة یُصرف إلیهم. و قال الشهید الثانی فی شرح اللمعة: ”إنّه المشهور بین المتأخّرین.“ و قال السیّد صاحب الرّیاض: ”إنّه الّذی استقرّ علیه رأی المتأخّرین کافّةً علی الظاهر المصرّح به فی المدارک.“ و صرّح جمعٌ آخر أیضًا: أنّ هذا القول هو المشهور و الموافق للاحتیاط. و الله العالم بأحکامه.»
و در صفحه ٥٥ گوید: «أمّا الیوم فقد صار مالُ الإمام سلام الله علیه کمالِ الکافر الحربیّ ینهَبه کلُّ مَن استولی علیه؛ فلا حول و لا قوّة إلّا بالله!» (متن کتاب از کاشف الغطاء.)1
راجع به وزن دینار و درهم شرعی
یکی از دوستان به وزن دقیق، در نزد زرگر، وزن پهلوی را معادل با ٢٥/٣٦ نخود معین کرد؛ یعنی یک مثقال و نیم و ربع نخود؛ و وزن نیم پهلوی را ٢١ نخود؛ و وزن ربع پهلوی را ٤/١٠نخود.
مرحوم صاحب جواهر در زکات جواهر، ادّعای اجماع میکند بر آنکه:
یک دینار طلا یک مثقال شرعی است؛ ولی یک درهم یک مثقال نیست، بلکه مثقال شرعی. و یک درهم ٦ دانق است و هر دانق ٨ حبّه شعیر از جو متوسّط در صغر و کبر و رزانت و خفّت، بنابراین هر درهم ٤٨ حبّۀ شعیر است و هر مثقال شرعی ٦٨ حبّه شعیر است؛ چون ٦٨ = یعنی ستّة و ثمانین و اربعة اسباع حبةً من الشعیر.
و بعضی که میگویند: درهم نصف مثقال و خمس مثقال است، همین است؛ چون:
= +
و مثقال شرعی یک درهم و سه هفتم درهم است، چون:
درهم +١ = = = = = = مثقال
و در زکات طلا مثقال شرعی معتبر است، یعنی باید نصاب به بیست مثقال شرعی برسد؛ و در زکات نقره درهم شرعی معتبر است، یعنی باید نصاب به ٢٠٠درهم شرعی، یعنی به ١٤ = مثقال شرعی برسد؛ و چون مثقال صیرفی مساوی با ١ مثقال شرعی، و مثقال شرعی مثقال صیرفی است؛ بنابراین نصاب طلا ١٥ مثقال صیرفی، و نصاب نقره ١٠٥ مثقال صیرفی است1.2
٥. باب حج
[رکن حجر الأسود به سمت مشرق است]
در روز دوّم ذوالحجة الحرام سنه ١٤٠٥ هجریه قمریه، مطابق با ٢٩ مرداد ماه ١٣٦٤ شمسی، که در سفر حج مشرّف بودم، هنگام طلوع آفتاب در مسجد الحرام، آفتاب به رکن حجر الأسود اشراق کرد، که ضلع بین رکن یمانی و حَجَر و ضلع بین حَجَر و حجر اسماعیل را روشن کرده بود؛ و از اینجا استفاده میشود که رکن حجر الأسود در طرف مشرق است؛ و چون قطب نما قرار داده شد [مطلب به همین منوال بود].
و علاّمه طباطبائی در المیزان، جلد ٣، صفحه ٣٩٦ گفتهاند که:
«خانۀ کعبه طوری بنا شده است که ارکان آن در سمت جهات اربعه قرار دارد تا طوفان و بادهای شدید خانه را خراب نکند. رکن حجر الأسود مسمّی به رکن حَجَر است، و رکن بعد از آن در مسیر طواف، رکن عراقی است که در شمال است، و پس از آن رکن شامی که در مغرب است، و بعد از آن رکن یمانی است که در جنوب است.»1
[راجع به لباس احرام]
در کتاب دلیل النّاسک، که متن آن از مرحوم نائینی و تعلیقۀ آن از مرحوم حکیم است، در صفحه ٤٩ که راجع به لباس محرم است، ماتن گوید:
«ثمّ یلبَس ثوبَی الإحرام، یجعل أحدهما إزارًا و الآخر رداءً.»
و معلّق در کلمه «رداء» گوید: «عن بعضٍ التعبیر بالتّردّیٰ، و عن آخر التعبیر بالتَوشُّح، و عن ثالثٍ التخییر بینهما، و النصوص غیر ظاهرةٍ فی ترجیح أحدهما.
نعم، فی الجواهر: ”أنّ التردّی أولی؛ للتعبیر بالنصّوص1 بالرّداء.“»
ثمّ قال المعلّق: «أقول: لا یبعُد ظهورُ النّصوص فی تعیّن التّردّی؛ لأنّ الظاهر مِن لبس الرّداء التّردّی به، کما أنّ الظاهرَ مِن لبس الإزار الاتّزارُ به، و کذلک فی لبس [مثل] العمامة و نحوها.»2 ـ انتهی.
در أقرب الموارد در مادّه «وشح» آورده است که: «و عن الأزهریّ: ”تَوَشَّح بثوبه: أدخله تحت إبطه الأیمن و ألقاه علی منکبة الأیسر، کما یفعَل المُحرِم.“ و تَرَدّیٰ و ارتَدیٰ: أی لبس الرِّداء.»
[حکم تظلیل المحرم ظلال المَحمِل]
و در [دلیل النّاسک] صفحه ٩٣، در متن گوید:
«لا بأس بالتّظلیل [به] للنساء و الصّبیان، و مع الضّرورة، و فی المنزل، بل و فی حال السّیر ـ أیضًا ـ إذا کان الظلّ من أحد الجانبین.»
و در تعلیقه گوید: «و کذا إذا کان یمشی تحت الظّلال تابعًا له، کما صرّح به
الشّهید الثّانی و ظاهرِ غیرِه؛ لصحیح ابنبزیع قال: کتَبت إلی الرّضا علیه السّلام: ”هل یجوز للمحرم أن یمشی تحت ظلّ المَحمل؟“ فکتب علیه السّلام: ”نعم“. و نحوه خبر الاحتجاج.
و قرّب فی الجواهر الجواز فی الظلّ المستقرّ، و حکاه عن الفخر، و لا یخلو من وجهٍ.»1
اقول: روایاتی که دلالت دارد بر جواز مشی محرم تحت ظلّ المَحمل بسیار است. و در وسائل الشیعه، طبع بهادری، جلد ٢، صفحه ٢٦٦، آورده است:
«از جمله از شیخ طوسی با سند خود از محمّد بن الفُضَیل قال: کُنّا فی دِهلیزِ یحیی بن خالد بمکّةَ، و کان هناک أبوالحسن موسی علیه السّلام و أبویوسفَ، فقام إلیه أبویوسف و ترَبَّع بین یدیه فقال: یا أباالحسن جُعِلتُ فداک! المُحرِمُ یُظلِّل؟ قال: ”لا“! قال: فیَستَظِلُّ بالجدار و المَحمل و یدخُل البیتَ و الخِباءَ؟ قال: ”نعم“. فضَحِک أبویوسفَ شِبهَ المُستهزئ، فقال لَهُ أبوالحسن علیه السّلام: ”یا أبایوسفَ! إنّ الدّینَ لیس بقیاسٍ!“ إلی أن قال: ”[یُقاسُ کقیاسک و قیاسِ أصحابک: إنّ اللهَ عزّوجلّ أمَر فی کتابه بالطّلاق، و أکّدَ فیه شاهدَین، و لم یَرضَ بهما إلّا عدلَین، و أمَر فی کتابه بالتّزویج، و أهمَلَه بلا شُهودٍ؛ فأتَیتُم بشاهدَین فیما أبطَلَ اللهُ، و أبطَلتُم شاهدَین فیما أکَّدَ اللهُ عزّوجلّ، و أجَزتُم طلاقَ المَجنون و السَّکران!] حَجَّ رسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم، فأحرَمَ و لم یُظَلِّل، و دخل البیتَ و الخِباءَ، و استظَلَّ بالمَحمِل و الجدار، فَعَلنا2 کما فعل رسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم.“ فسکت.»3
و نیز از شیخ طبرسی در احتجاج روایت کرده است که:
«سأل محمّدُ بنُ الحسن أباالحسن موسی بن جعفر [علیه السّلام] بمحضَرٍ من الرّشید و هم بمکّةَ فقال له: أ یجوزُ للمُحرم أن یُظلِّلَ علیه مَحمِلَه؟ فقال له موسی علیه السّلام: ”لا یجوز له ذلک مع الاختیار!“ فقال له محمّدُ بنُ الحسن: أ فیجوزُ أن یَمشیَ تحت الظّلال مُختارًا؟ فقال له: ”نعم“! فَتَضاحک محمّدُ بن الحسن من ذلک. فقال له أبوالحسن علیه السّلام: ”أ تَعجَبُ من سُنّةِ النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم و تستهزِئُ بها؟! إنّ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم کشفَ ظِلالَه فی إحرامه، و مشیٰ تحت الظّلال و هو مُحرِم. إنّ أحکامَ الله ـ یا محمّدُ ـ لا تُقاس؛ فمَن قاس بعضَها علَی1 بعض، فقد ضلّ سواءَ السّبیل“. فسکت محمّدُ بن الحسن لا یرفع2 جوابًا.»3
و رواه المفید فی الإرشاد.4 و شیخ حُرّ در همین صفحه5 روایت ابنبزیع متقدّم را در باب ٦٧، جواز مشیِ المُحرم تحتَ ظلِّ المحمل بحیث لا یعلو رأسَه ساترًا، آورده است.6
[استحباب سیصد و شصت طوافِ هفت شوطی در ایّام اقامت در مکّه]
در کتاب دلیل النّاسک، که متن آن از آیة الله نائینی است، در صفحه ٢٥٩ در مستحبّات مکّه آورده است که:
«الثّانی: یُستحبّ أن یطوف مدّةَ مُقامه بمکّةَ بثلاثمائة و ستین طوافًا، کلُّ طوافٍ سبعةُ أشواطٍ؛ فإن لم یتمکّن، فبثلاثمائةٍ و أربعةٍ و ستّین شوطًا، و اثنین و خمسین أُسبوعًا.»1
أقول: به مدرک این حکم مراجعه شود2.3
[حکم تقارن زن و مرد هنگام نماز در مسجدالحرام]
در توضیح المناسک یا دستور حج آیة الله حاج سیّد هادی میلانی ـ رحمه الله ـ در صفحه ١٣٨، متعرّض این فرع میباشد:
«س: در نمازهای طواف، چه در عمره چه در حجّ، اگر تقارن زن و مرد یا تقدّم زن و مرد محلّ اشکال باشد؛ در این نماز هم اشکال میفرمایید یا خیر؟ تقدّم زن مخالف هم مثل زن مؤمنه است یا خیر؟
ج: در خصوص مکّۀ معظّمه هیچ محذوری ندارد.»1
محدودۀ شرعی مذابح منی
فائدةٌ: جناب محترم صهر مکرّم آقای حاج سیّد جعفر علمالهدی ـ دام توفیقه ـ در منزل حقیر در مکّه مکرّمه در کاروان نقل کردند از بعثۀ آیة الله خویی ـ رحمة الله علیه ـ از گفتار آیة الله حاج سیّد محمّدرضا خلخالی که مطوّف معروف و سابقهدار شیعه: غَنّام، برای ایشان گفته است:
«به ضرس قاطع از میان جمیع مذابحی که در منی أخیراً تأسیس شده است و بالغ بر بیست عدد میباشد، مذبح شمارۀ اوّل تا شمارۀ ششم بدون شکّ داخل در منی است. البتّه از اوّل مذبح تا فاصلۀ سی متر نه بیشتر.»
و آقای حاج سیّد محمّدرضا و جمیع همراهان گفتهاند: «برای ما از کلام غنّام که مرد خُبره و سابقهدار و شیعه و به أوضاع و حدود منی و مشعر و وادی محسِّر از قدیم الأیّام برای خیمۀ حجّاج و تعیین حدود آن اطّلاع تامّ و تمام دارد، یقین قطعی حاصل است و هیچ شبهه نداریم.»
و این قضیّه را برای حقیر در روز چهارشنبه چهارم ذیالحجّة الحرام ١٤٠٧
در مکّۀ معظّمه نقل نمودند1.2
[ماءُ زمزمَ لِما شُرِبَ له]
آب زمزم را انسان به هر نیّت و برای وصول به هر مرادی بخورد به آن مراد میرسد؛ و میتوان گفت خاصّۀ او حوائج مختلفۀ ناس است علی حسب اختلاف مقاصدِهم. قال النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ماءُ زَمزَمَ لِما شُرِبَ لَه.»3
قال الشّهید الثّانی فی شرح اللمعة الدمشقیّة فی کتاب الحجّ، بعد نقله لهذه الرّوایة: «فینبغی شُربُه للمهمّات الدینیّة و الدنیویّة، فقد فعله جماعةٌ من الأعاظم لمطالبَ مهمّةٍ فنالوها، و أهمّها طلب رضا الله و القرب منه و الزلفیٰ لدیه، و یستحبّ مع ذلک حمله و إهداؤه.»4 ـ انتهی.5
[حکم أمیرالمؤمنین علیه السّلام دربارۀ زیورآلات کعبه]
در باب حِکم نهج البلاغة، صفحه ٢٠١ از طبع محشی به حاشیه محمّد عبده وارد است که:
«و رُوی أنّه ذُکر عند عمرَ بن الخطّاب فی أیّامه حَلْیُ الکعبة و کثرتُه، فقال قومٌ: لو أخذتَه فجهّزت به جیوشَ المسلمین، کان أعظمَ للأجر، و ما تصنَعُ الکعبةُ بالحَلی؟ فهَمَّ عمرُ بذلک، و سأل أمیرَالمؤمنین علیه السّلام، فقال علیه السّلام:
”إنّ القرآن أُنزِل علی النبیّ صلّی الله علیه و آله و الأموالُ أربعةٌ:
أموالُ المسلمین فقَسَّمها بین الوَرَثة فی الفَرائض، و الفَیءُ فقسَّمَه علی مُستَحِقّیه، و الخمسُ فوضَعه اللهُ حیث وضَعه، و الصدقاتُ فجعَلها اللهُ حیث جعَلها؛ و کان حَلیُ الکعبة فیها یومئذٍ، فترکه اللهُ علی حاله، و لم یترُکه نسیانًا، و لم یَخفَ علیه مکانًا، فأقِرَّه حیث أقَرَّهُ اللهُ و رسولُه.“
فقال له عمر: لولاک لَافتَضَحنا. و ترَک الحَلْیَ بحاله.»1و2
[مسألۀ جواز اجرت گرفتن برای حجّ و سایر عبادات]
در جلد ٢ از محجّة البیضاء، در صفحه ١٩٠، از إحیاء العلوم غزّالی دربارۀ جواز اجرت گرفتن برای حجّ و سایر عبادات اگر للّه باشد، و مقصود از اُجرت، توصّل به امر عبادی و آخرت باشد، مثال بسیار شیرین و لطیفی زده است، میگوید:
«و فی الخبر: ”مَثَلُ الذی یَغزو فی سبیلالله و یأخُذ أجرًا، مَثَلُ أُمِّ موسی: تُرضع ولَدَها و تأخُذ أجرَها“. فمَن کان مثاله فی أخذ الأُجرة علی الحجّ مثالَ أُمّ موسی، فلا بأس بأخذه؛ فإنّه یأخُذ لیتمکَّنَ من الحجّ و الزیارة، و لیس یحجّ لیأخذ الأُجرة، کما کانت تأخذ لیتیسّر بها الإرضاعُ بتلبیس حالها علیهم»3و4
دربارۀ نذر چیزی برای بیت الله الحرام، و دربارۀ سُرّاق الله
فی الوافی، فی کتاب الوصیّة، صفحة ٢٢:
«(کا) الأربعة عن یاسین (یب)1 التیمُلیّ عن محمّد بن إسماعیل عن حمّاد بن عیسی عن حَریز عن یاسین قال: سمعتُ أباجعفر علیه السّلام یقول: ”إنّ قومًا أقبلوا من مصرَ، فمات رجلٌ منهم، فأوصیٰ بألف درهمٍ للکعبة. فلمّا قدم الوصیُّ مکّةَ، سأل فدَلَّوه علی بنیشیبة، فأتاهم فأخبرهم الخبر. فقالوا له: قد برِئَت ذمّتُک، ادفعها إلینا. فقام الرّجل، فسأل النّاسَ، فدَلَّوه علی أبیجعفر محمّد بن علیّ علیهما السّلام“ قال: فقال أبوجعفر علیه السّلام: ”فأتانی فسألنی، فقلت له: إنّ الکعبة غنیّةٌ عن هذا! أُنظر إلی مَن أمَّ هذا البیتَ، فقُطِع به، أو ذهبت نفَقَتُه، أو ضلَّت راحلتُه، أو عَجَز أن یرجِع إلی أهله، فادفَعْها إلی هؤلاء الّذین سَمّیت.“
قال: فأتی الرجلُ بنیشیبةَ، فأخبرهم بقول أبیجعفر علیهما السّلام، فقالوا: هذا ضالٌّ مبتدِعٌ لیس یُؤخَذُ عنه، و لا علم له. و نحن نسألک بحقّ هذا و بحقّ کذا و کذا لمّا أبلغتَه عنّا هذا الکلام. قال: فأتیتُ أباجعفر علیه السّلام فقلت له: لقیتُ بنیشیبة فأخبرتهم، فزعموا أنّک کذا و کذا، و أنّک لا علم لک؛ ثمّ سألونی بالعظیم لمّا أبلغتُک ما قالوا.
قال: ”وأنا أسألک بما سألوک لمّا أتیتَهم فقلتَ لهم: إنّ من علمی أن لو وُلّیتُ شیئًا من أُمور المسلمین، لَقطَعتُ أیدیَهم، ثمّ علّقتُها فی أستار الکعبة، ثمّ أقمتُهم علی المِصطبة، ثمّ أمرتُ منادین ینادون: ألا إنّ هؤلاء سُرّاق الله، فاعرِفوهم.“
بیان: المِصطبة بکسر المیم: کالدّکان للجلوس علیه.»2
و أورد أیضًا روایتین أُخرَیَین فی هذا المعنی، فمن أرادها فلیراجع إلی نفس الکتاب.1
راجع به معانی واقعیّه طواف و سایر مناسک حجّ و نماز
إلیک قصدی لا للبیتِ و الأثَرْ | *** | و لا طوافی بأرکانٍ و لا حَجَرٍ |
صفاءُ دمعی الصفا لی حین أعبُرُهُ | *** | و زمزمی دمعةٌ تجری من البصـرِ |
عِرفانُکم عَرَفاتی إذ مُنای مِنیً | *** | و مَوقفی وَقفةٌ فی الخوف و الحَذَرِ |
و فیک سعیی و تعمیری و مُزدَلَفی | *** | و الهَدْیُ جِسمیَ الّذی یُغنِی عن الجَزَرِ |
و مسجدُ الخَیف خَوفی من تباعُدِکم | *** | و مشعری و مَقامی دونکم خَطَری |
زادی رجائی لکم و الشّوقُ راحلتی | *** | و الماءُ مِن عَبَراتی و الهَویٰ سَفَری2و3 |
و نیز ابنفارض در این باب چه خوب سروده است:
أُصَلّی فأشدو4 حین ألهُو بِذِکرِها | *** | و أطرَبُ فی المحراب و هی أمامی |
و بالحَجّ إن أحرَمتُ لَبَّیتُ بِاسمها | *** | و عنها أرَی الإمساکَ فِطرَ صیامی5و6 |
[نقل دو واقعه تاریخی در حجّة الوداع]
١. در السیرة الحلبیّة، جلد ٣، صفحه ٢٨٩ وارد است راجع به حجّة الوداع که:
«إنّ1 أهلَ الجاهلیّة کانوا یؤخّرون الحجّ فی کلّ عامٍ أحد عشَر یومًا حتّی یدور الدّور إلی ثلاثٍ و ثلاثین سنةً، فیعود إلی وقته. و لذلک قال علیه الصّلاة و السّلام فی هذه الحجّة: ”إنَّ الزّمان قد استدار کهَیأتِه یومَ خلق الله السّماوات و الأرض.“ فإنّ هذه الحجّة کانت فی السَّنة الّتی عاد فیها الحجّ إلی وقته، و کانت سَنَةَ عشر؛ (یعنی سنۀ دهم از هجرت.)»2
٢. در السیرة الحلبیّة، جلد ٣، صفحه ٢٩٢ وارد است که: وقتی که حضرت رسول الله در سنۀ دهم از هجرت عازم حجّة الوداع شدند، أسماء بنت عُمَیس که در آنوقت زوجه أبوبکر بود, در ذوالحُلَیفه محمّد را زایید, و حضرت دستور خاصّی برای أسماء دادند برای غُسل و خِرقۀ زنانگی.3
در السّیرة الحلبیّة, صفحه ٢٩٢, سطر آخر, و در صفحه ٢٩٣ از جلد سوّم راجع به اعتراض عائشه به رسول الله در سفر حجّة الوداع که گفت: «إنّک تزعُم أنّک رسولُ الله، و لا تَعدِل!» و راجع به غلظت و قهر و ضرب ابوبکر, غلامش را در حال احرام که شتر زامله را گم کرده بود, مطالبی است4.5
رسالهای در محلّ إحرام کسی که از جُدَّه به مکّه میرود
محلّ إحرام کسی که از جُدّه به مکّه میرود, ابتدای حرم مکّه است: «حَدَّه»
هو عَلّامٌ بالغَیبِ و الشَّهادةِ
بحث مختصری است که با فقید علم و تقوا حضرت آیة الله المرحوم الحاجّ السیّد محمّد الرّضا الکُلبایکانیّ ـ تغمّده الله برضوانه ـ راجع به محلّ إحرام کسانی که از طریق جُدَّه إرادۀ رفتن به مکّۀ مکرّمه و انجام مناسک حجّ یا عُمره را دارند، واقع گردیده است.
و در همان وقت برای ضبط و ثبت آن به صورت مکتوب درآمده است.
بسم الله الرّحمن الرّحیم
و صلّی الله علی محمّدٍ و آله الطّاهرین
و لعنة الله علی أعدائِهم أجمعین
محضر مبارک حضرت مستطاب، سیّد الفقهاء و المجتهدین، آیة الله تعالی فی العالمین، الحاجّ السیّد محمّد الرّضا الکُلبایکانیّ، أمدّ اللهُ فی عمره الشّریف مع العافیة التّامّة، و متّع المسلمین من أنوار فیض وجوده.
بعد السّلام و التّحیّة و الإکرام و الدّعاء الخالص لکم و لمن یتعلّق و یلوذ بکم من المؤمنین، نرجو من الله تعالیٰ أن یوفّقکم و یُسدّد خُطاکم فی حفظ الشّریعة الغرّاء، و یحفظَکم تحت کَلائته بین الودّ و المحبّة و التعطّف و الحنان، و ینظُرَ إلیکم فی خلَواتکم فی آناء لیلکم و أطراف نهارکم نظرةً ینظر بها إلی خالص أولیائه بمحمّدٍ و آله الطّاهرین.
و بعد، در لحظات توفیق درک محضر شریف در دو روز قبل, دربارۀ میقات إحرام متمتّع بحثی مختصر به میان آمد که اینک آن را به صورت مضبوط در اینجا مینگارد.
عرض شد که دلیلی بر وجوب إحرام از یکی از مواقیت خمسه برای یکایک از اهل عالم که حجّ قران و إفراد را استحباباً یا به نذر و امثاله از آفاق بعیده بجای میآورند, و برای حجّ تمتّع که به عمره ابتداء میشود، نداریم. آنچه وارد است در تعیین مواقیت، در روایاتی که در وسائل الشّیعه1 آمده است: ذوالحُلَیفة برای اهل مدینه, و جُحْفَة برای اهل شام و مغرب, و وادی عقیق برای اهل نجد و عراق, و قَرن المنازل برای اهل طائِف, و یَلَملَم برای اهل یمن, و برای مردم آفاقی که از این مواقیت عبور میکنند، میباشد. و فی روایة علیّ بن جعفر عن أخیه الکاظم علیه السّلام: «فلیس لأحدٍ أن یَعدُوَ من هذه المَواقیتِ إلی غَیرها.»
مواقیت خمسه برای خصوص اهالی آن امکنه است و یا کسانی که از آنجا عبور میکنند
و مقتضای این دسته از روایات، قصر بر نفس میقات و عدم کفایت محاذات است؛ لکن به مفاد صحیحۀ عبدالله بن سنان که محمّدین ثلاثه2 آن را روایت نمودهاند دربارۀ کسی که «أقام بالمدینة شَهرًا و هو یُرید الحجَّ، ثمّ بَدا له أن یخرُجَ من غیر طریق أهل المدینة الّذی یأخذونه»، و حضرت صادق علیه السّلام فرمودهاند: «فلیکن حِذاءَ الشَّجرة من البَیداءِ»3 و به ضمیمۀ إجماع بر عدم دخالت قیود واردۀ در این روایت، و عدم خصوصیّت این میقات، عنوان محاذات نیز در مقابل نفس میقات، مُکفی خواهد بود.
و بدین لحاظ عنوان محاذی نیز حکم میقات را خواهد داشت؛ ولیکن عنوان میقات و یا محاذی آن, برای خصوص اهل آن مواقیت و کسانی است که از آنجا میگذرند؛ کما جاء فی صحیحة صفوان بن یحیی عن أبیالحسن الرّضا علیه السّلام:
«أنَّ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم وقّت المواقیتَ لأهلها و مَن أتی علیها من غیر أهلها، و فیها رخصةٌ لمن کانت به علّةٌ، فلاتُجاوِزِ المیقاتَ إلّا من عِلَّة.»1
فبناءً علی هذا، هیچ وجهی به نظر نمیرسد که اهل آفاق دیگر که عبورشان از این مواقیت نباشد و یا از محاذی آنها عبور نکنند, ناچار باشند از خصوص این أماکن مُحرم شوند؛ و آنچه در صحیحۀ زراره از حضرت باقر علیه السّلام که کلینیّ و شیخ آن را روایت نمودهاند که: «و لیس لأحدٍ أن یُحرم دونَ الوقتِ الّذی وَقّتَه رسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم؛ فإنّما مَثَلُ ذلک مَثَلُ مَن صلَّی فی السَّفر أربعًا و تَرَک الثِنتَین.»2 معنای دُون در اینجا به معنای غیر نیست بلکه به معنای قَبل است؛ و این روایت، احرام قبل از میقات را منع میکند.
و شاهد بر این، تمثیل حضرت است به اتیان نماز رباعیّه در سفر و ترک ثنائیّه, که شخص با این که عبادت بیشتر میکند، معذلک نتیجه نمیبرد؛ همینطور شخص محرم که قبل از میقات محرم میشود و میخواهد بیشتر از فیض درازی زمان و رنج احرام، از مثوبات بیشتری بهرهمند شود, بهرهای نمیگیرد. و در وسائل نیز این روایت را در باب «عدم جواز الإحرام قبل المیقات» عنوان کرده است.3
و علاوه بر این، صحیحۀ صفوان که توقیت مواقیت را «لأهلها و مَن أتی علیها من غیر أهلها» میداند, و نصّ در تقیید است، کافی برای تقیید مطلقی است که احیاناً آورده شده باشد.
کسانی که از میقات عبور نمیکنند، محلّ احرامشان اوّل دخول حرم است
فلهذا کسانی که از مغرب مکّه, مانند اهل سودان, عرضاً بحر أحمر را طیّ
میکنند و به جُدَّه1 میآیند, و نیز کسانی که با طیّاره به جُدَّه میروند، میقاتی در پیش ندارند؛ و از جُدَّه نیز نمیتوان محرم شد، چون نه میقات است و نه محاذی آن.
و آنچه را که ناخدایان کشتی در بحر أحمر گفتهاند که: «نقطهای در ساحل دریا بین قمران و جُدَّة، محاذی یلملم است.» آن محاذات مورد نظر برای حال إحرام نیست؛ زیرا معنای محاذات برای احرام شخصی که به جهت مکّه میرود و در سو و سمت قبله حرکت دارد، آن است که میقات یا در طرف راست و یا در طرف چپ او واقع شود, و بین او و میقات و مکّه یک مثلّث قائم الزّاویهای تشکیل گردد که زاویۀ قائمۀ آن بین خطّ واصل از مکّه تا نقطۀ محاذات، و بین خطّ واصل از نقطۀ محاذات تا میقات بوده, و وتر مثلّث بین میقات و مکّه قرار گیرد.
محاذاتی که ناخدایان میگویند، طوری است که یلملم و قبله هر دو در یک جهت با تفاوت کمی واقع میشود؛ و این منتج فائدهای از جهت نُسْک نیست. یلملم در جنوب مکّه است؛ زیرا میقات اهل یمن است، و یمن در جنوب شرقی مکّه واقع است. و جُدَّه در مغرب مکّه است. و ناسک که در جُدَّه رو به مکّه میایستد هیچگاه محاذات با یلملم را پیدا نخواهد کرد؛ و در بین راه حتّی در حَدَّه
(بفتح حاء) که بین جُدَّه و مکّه است این محاذات متحقّق نیست.
شاید محاذات بعد از حدود حرم و یا داخل آن باشد.
و از طرفی نمیتوان چنین ناسکینی را إلزام به إحرام از جُحفَة و یا از یلملم نمود؛ زیرا جُحفَة در شمال مکّه است و یلملم در جنوب آن, و وجهی برای این إلزام نیست، همچنان که نمیتوان آنها را إلزام به مواقیت دیگر کرد.
و طبق اصل کلّی «عدم جواز دخول الحرم بدون الإحرام» باید ایشان در ابتدای دخول به حرم محرم شوند؛ لأصالة البَراءة من الإحرام قبله، کما فی القواعد فی من لم یعلم أنّه یحاذی شیئًا من المَواقیت قبل دخول الحرم أو عَلِمَ عَدَمَه.
عبور با هواپیما مگر در خطوط مخصوصی که از روی مدینه عبور میکند، موجب علم إجمالی عبور از میقات یا محاذی آن نیست؛ چون محاذات همانند استقبال قبله، به واسطۀ زیادی بُعد، متّسع میشود؛ و در صورتی که عرفاً صدق محاذات نکند، کافی نیست؛ گرچه ثبوتاً امکان صدق محاذات بین دو متحاذی که بعید از هم باشند اشکال ندارد, ولی اثباتاً دلیل بر موضوعیّت چنین محاذاتی را نداریم.
دلیل محاذات کما ذُکر، منحصرٌ فی صحیحة ابن سنان المذکورة آنفًا؛ و موردش منحصر است در مقدار فاصلۀ کوتاه که از مدینه تا شش میل فرض شده؛ و بین مدینه و مسجد شجره نیز شش میل است. و صدق التّحاذی مع المیقات بالنّسبة إلی مَن سافر فی طریق مکّه لایکون إلّا مع تقاربهما جِدًّا.
و بنابراین از عبور طائرات بر فراز آسمان، هیچ علم اجمالی بر مرور از یکی از مواقیت و یا محاذی آن حاصل نمیشود. و عند الشّکّ فالأصل هو البراءة؛ و إلاّ باید حکم به حرمت مسافرت با طیّاره را نمود، به جهت علم اجمالی عبور از میقات یا محاذی آن بدون احرام.
حکم شخصی که در مکّه مجاور میشود و هنوز فرضش مبدّل به فرض
مکّی نشده است ـ که گفتهاند باید از میقات محرم شود ـ باید نسبت به کسانی باشد که طبق عادت برای ورود به مکّه از میقاتی عبور کردهاند, لا مطلقاً.1
[أدنی الحِلّ یعنی نزدیکترین نقطه به حرم در مسیر زائر مکّه]
و لایخفی آنچه در عبارت بعضی از فقها آمده است که: «کسی که لم یعلَم أنّه یُحاذی میقاتًا قبل دخول الحرم باید از أدنَی الحِلّ محرم شود» , خالی از تسامح نیست, و باید بگویند: از ابتدای حرم که در مسیر اوست, و چه بسا آنجا أدنَی الحِلّ نباشد.1
فاصله حدیبیّة بخطّ مستقیم تا مسجد الحرام ٢٦ کیلومتر و تنعیم ٥/٧، و
جُعرانة ٥/٩، و وادی نخلة ١٢، و وادی عرفة ٥/٩ و أضاة لبن ٩ کیلومتر است.
فاصله1 مدینه تا مکّه ٨ مرحله است, و هر مرحله دو منزل و هر منزل چهار
فرسخ است.
فاصله جحفة تا مکّه ٣ مرحله؛ و هریک از یلملم و قرن المنازل و وادی عقیق، ٢ مرحله هستند.
باری آنچه را که ذکر شد, راجع به احرام در حجّ و یا عمرۀ تمتّع است؛ و امّا عمرۀ مفرده واجبًا أو استحبابًا، اختیارًا أو اضطرارًا، فلا اشکال فی جواز عقد إحرامه من بَدْو الحرم. و این مسأله را فقها یکی از خصوصیّات مایزۀ عمرۀ مفرده از عمرۀ تمتّع شمردهاند.1 گرچه چنانچه شخص معتمر از میقات و یا محاذی آن عبور کند, واجب است محرم شود؛ لیکن این وجوب به جهت عقد احرام عمره نیست, بلکه به جهت عدم جواز عبور از میقات است بدون احرام.
و محصّل البحث: کفایة الإحرام من مسافری2 مکّةَ المعظّمة من طریق جُدّة ـ حاجًّا أو معتمرًا بالتمتّع ـ من بَدو دخول الحرم؛ بلا لزوم الاحتیاط بالنّذر قبل المیقات من جُدّة، و الإحرام من الحَدّة3 بتجدید النیّة عند دخول الحرم.
اگر به نظر مبارک در این بیان اشکالی به نظر میرسد, انتظار استفاده و رفع مواقع ضعف را کتباً و یا شفاهاً از آن حضرت داریم.
نسأل الله تعالی أن یُدیم ظلَّکم السّامی، و أن یُطوِّل فی عمرکم بالخیر و العافیة و السّلامة و البرکة، و أن یُمتِّعَکم من الأنوار السّاطعة من الإمام الرّءوف المشفق ملجأ اللّائذین و کهف المعتصمین و المستجیرین، علیّ بن موسی الرّضا علیه آلاف التّحیّة و السّلام؛ إنّکم ضیفه، و النّازل فی فِناء باب رحمته، و لکلّ ضیفٍ قِریً1، فشارِکونا من فضل قراکم فأنتم ورودٌ؛
ألا قُل لمَولًی یَری من بعیدْ | *** | جمالَ الحبیبِ بعَین الشُّهودْ |
لک الفضلُ من غائبٍ شاهدٍ | *** | علی شاهدٍ غائِبٍ بالصُّدودْ |
فنحن علی القُرب نَشکو الظِّما | *** | و فُزتم علی بُعدکم بالورودْ2 |
نرجو منه تعالی أن یَمُنّ علینا و علی المسلمین بصحّتکم و شِفائکم، و أن لایریَکم بعدُ أیَّ مکروهٍ بمحمّدٍ و آله الطیّبین الطّاهرین. و صلّی الله علیه و علی آله المعصومین الأطیبین.
مشهد مقدّس رضوی، یکشنبه غرّه شهر ذوالقعدة الحرام ١٤٠٧
سیّد محمّد حسین الحسینیّ الطهرانیّ.
استدلال آیةالله گلپایگانی (ره) بر لزوم احرام واردین به جُدّة از یکی از مواقیت
باری, پس از چند روز که برای زیارتشان به حضورشان شرفیاب شدم و در این موضوع نیز بحثی مختصر درگرفت, معلوم شد حضرت معظّم له کلام حقیر را نپذیرفتهاند و بر همان نهج از استدلال خود اصرار داشتند؛ و محصّل استدلال ایشان
بر لزوم مرور از مواقیت خمسه دو چیز بود:
اوّل: روایات وارده در مجاورین و قاطنین مکّه که با آنکه حکم مَکّی را پیدا نمودهاند, معذلک در هنگام احرام بر آنها لازم است که برگردند و از میقات مُحرم گردند؛ و این دلالت دارد بر آنکه احرام از خصوص میقات موضوعیّت دارد.
دوّم: روایات وارده در مواقیت خمسه که آن برای کسانی میباشد که اهل آنجا هستند و یا از آن مرور مینمایند و برای دون ایشان نیست. و «دون» به معنی «غیر» است, یعنی میقاتی غیر از این میقاتها نمیباشد. و بنابراین از این روایات حصر وجوب احرام برای همۀ ساکنین عالَم در این مواقیت خمسه استفاده میگردد.
عرض حقیر: خدشه در هر دو استدلال بود؛ بدینگونه که:
[اوّل]: از روایات واردۀ راجع به مُقیمین و مجاورین در مکّه یک سال و یا دو سال که حکم مکّی را پیدا میکنند، استفادۀ وجوب احرام از میقات نمیشود؛ بلکه در بعضی وارد است که جوازاً میتوانند از میقات لبّیک گویند؛ و در بعضی، از همان محلّ احرام اهل مکّه محرم میشوند؛ و در روایت اخیر لزوم خروج به میقات بود بعد از گذشتن سال, که باید میان مُفاد آن با سایر روایات جمع کرد؛ و در بعضی هم وارد است که بعد از اقامۀ یک ماه که حکم مکّی را پیدا نمینمایند, میتوانند از مکّه به مانند اهل مکّه محرم گردند, و خروج به میقات لازم نیست. و این دسته از روایات بر خلاف مطلوب أدلّ میباشد.
و علاوه، این روایات راجع به مجاورین مکّه است؛ چه ربطی دارد به مسافری که از أنحاء آفاق برای عبادت به سوی مکّه میآید و عبورش هم از احدی از مواقیت خمسه نمیافتد, مانند اهل سودان و حبشه.
[دوّم]: و امّا لفظ «دون» به معنی قبل میباشد نه به معنی «غیر». ”لیس لأحدٍ أن یُحرم دونَ الوقت الّذی وَقَّته رسولُ الله صلّی الله علیه و آله“ معنیش آن است که: «هیچکس را حقّی نیست بر آنکه پیش از میقاتی که رسول الله مقرّر فرموده است
مُحرِم گردد.» ”فَإنَّما مَثَلُ ذلک مَن صَلَّی فی السَّفر أربعًا و تَرَکَ اثنَتَین.“ و این ذیل به وضوح میرساند که «دون» به معنی جلوتر و قبل است. همانطور که اگر کسی در سفر بخواهد به جهت تقرّب به خدا نمازش را بیشتر از دو رکعت بخواند باطل است, زیرا خلاف امر رفتار کرده است؛ همینطور کسی که بخواهد به جهت تحمّل مشاقّ احرام در این نُسک خود را به زحمت بیشتری افکند و قبل از میقات محرم گردد احرامش باطل است، زیرا خلاف امر رفتار کرده است.
و شاهد بر این مراد از روایات, آن میباشد که خِرّیت حدیث, صاحب وسائل, آنها را در باب «عدم جواز الإحرام قبل المیقات» ذکر نموده است.
از همۀ اینها که بگذریم، اعتبار در این موضوع با این مرام موافقت ندارد؛ چرا که شخصی که از جُدَّه مستقیماً رو به کعبه میتواند بیاورد، راه او را مُعوَج نمودن و یا به جُحفه که در شمال است کشاندن و پس از آن به مکّه سرازیر کردن, و یا به یَلملَم که در جنوب است روانه ساختن و سپس وی را به مکّه بالا آوردن, خلاف مذاق حرکت به سوی صراط مستقیم، و مُفاد شریعت سمحه سهله میباشد.
نتیجة البحث: کفایة الإحرام للمسافرین من طریق جُدّة من بَدو الحرم
امّا احرام وی از بَدو حرم (حَدَّه) مانند سایرین از حجّاج به حجّ استحبابی و یا وجوبی که وظیفهشان مانند اهل مکّه میباشد و مکّی محسوب میگردند, بلامانع به نظر میرسد.
و این در صورتی است که بخواهیم به ادلّه و أمارات مطلب را حلّ کنیم؛ و امّا در صورت رجوع به اصل، «اصالة عدم وجوب الإحرام قبل الحرم» محکَّمةٌ بلاإشکال، کما تمسَّکَ بها الأعلام فی نظیر هذه المسأله.
و محصّل البحث: برای حجّ قِران و إفراد استحباباً، یا به نذر و شبهه از آفاق بعیده، و برای حجّ تمتّع که ابتداء به عمره میگردد، برای مسافرین از راه جُدَّه احرام از بدو دخول حرم لازم میباشد.1
٦. باب جهاد
آیات دالّه بر وجوب جهاد فی سبیلالله علی نحو الإطلاق
١. سوره التوبة (٩) آیه ٢٩: ﴿قَٰتِلُواْ ٱلَّذِينَ لَا يُؤۡمِنُونَ بِٱللَهِ وَلَا بِٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ ٱللَهُ وَرَسُولُهُۥ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ ٱلۡحَقِّ مِنَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ حَتَّىٰ يُعۡطُواْ ٱلۡجِزۡيَةَ عَن يَدٖ وَهُمۡ صَٰغِرُونَ﴾.
٢. سوره البقرة (٢) آیه ١٩٣: ﴿وَقَٰتِلُوهُمۡ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتۡنَةٞ وَيَكُونَ ٱلدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ ٱنتَهَوۡاْ فَلَا عُدۡوَٰنَ إِلَّا عَلَى ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾.
٣. سوره الأنفال (٨) آیه ٣٩: ﴿وَقَٰتِلُوهُمۡ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتۡنَةٞ وَيَكُونَ ٱلدِّينُ كُلُّهُۥ لِلَّهِ فَإِنِ ٱنتَهَوۡاْ فَإِنَّ ٱللَهَ بِمَا يَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ﴾.
٤. سوره النساء (٤) آیه ٧٤: ﴿فَلۡيُقَٰتِلۡ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ ٱلَّذِينَ يَشۡرُونَ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا بِٱلۡأٓخِرَةِ وَمَن يُقَٰتِلۡ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ فَيُقۡتَلۡ أَوۡ يَغۡلِبۡ فَسَوۡفَ نُؤۡتِيهِ أَجۡرًا عَظِيمٗا﴾.
٥. سوره آل عمران (٣) آیه ١٤٢: ﴿أَمۡ حَسِبۡتُمۡ أَن تَدۡخُلُواْ ٱلۡجَنَّةَ وَلَمَّا يَعۡلَمِ ٱللَهُ ٱلَّذِينَ جَٰهَدُواْ مِنكُمۡ وَيَعۡلَمَ ٱلصَّـٰبِرِينَ﴾، تا میرسد به این آیه:
٦. سوره آل عمران (٣) آیه ١٤٦: ﴿وَكَأَيِّن مِّن نَّبِيّٖ قَٰتَلَ مَعَهُۥ رِبِّيُّونَ كَثِيرٞ فَمَا
وَهَنُواْ لِمَآ أَصَابَهُمۡ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ وَمَا ضَعُفُواْ وَمَا ٱسۡتَكَانُواْ وَٱللَهُ يُحِبُّ ٱلصَّـٰبِرِينَ﴾.
٧. سوره التوبة (٩) آیه ١١١ و ١١٢: ﴿إِنَّ ٱللَهَ ٱشۡتَرَىٰ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ أَنفُسَهُمۡ وَأَمۡوَٰلَهُم بِأَنَّ لَهُمُ ٱلۡجَنَّةَ يُقَٰتِلُونَ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ فَيَقۡتُلُونَ وَيُقۡتَلُونَ وَعۡدًا عَلَيۡهِ حَقّٗا فِي ٱلتَّوۡرَىٰةِ وَٱلۡإِنجِيلِ وَٱلۡقُرۡءَانِ وَمَنۡ أَوۡفَىٰ بِعَهۡدِهِۦ مِنَ ٱللَهِ فَٱسۡتَبۡشِرُواْ بِبَيۡعِكُمُ ٱلَّذِي بَايَعۡتُم بِهِۦ وَذَٰلِكَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ * ٱلتَّـٰٓئِبُونَ ٱلۡعَٰبِدُونَ ٱلۡحَٰمِدُونَ ٱلسَّـٰٓئِحُونَ ٱلرَّ ٰكِعُونَ ٱلسَّـٰجِدُونَ ٱلۡأٓمِرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَٱلنَّاهُونَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَٱلۡحَٰفِظُونَ لِحُدُودِ ٱللَهِ وَبَشِّرِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ﴾.1
روایات دالّه بر فضل جهاد
در جواهر الکلام در اوّل کتاب جهاد، فرموده است:
«هو ذِروةُ سَنام الإسلام،2 و رابعُ أرکان الإیمان، و بابٌ من أبواب الجنّة،3 و أفضلُ الأشیاء بعد الفرائض،4 و سیاحةُ أُمّةِ محمّدٍ صلّی الله علیه و آله الّتی [قد] جعل الله عِزَّها بسَنابِکِ خَیلِها و مراکزِ رماحِها. وَ فوقَ کلِّ بِرٍّ بِرٌّ، فإذا قُتل فی سبیل الله فلیس فوقَه بِرٌّ.5 و الخیرُ کلّه فی السّیف، و تحت ظِلّ السّیف، و لا یُقیم النّاسَ إلّا السّیفُ، و السّیوفُ مَقالیدُ الجنّة و النّار.6 و للجنّة بابٌ یُقال له: «باب المجاهدین»، یَمضُون إلیه فإذا هو مفتوحٌ و هم متقلِّدون سیوفَهم.7 و مَن غَزَی غزوةً فی سبیل الله،
فما أصابه قطرةٌ من السّماء أو صُداعٌ إلّا کانت له شهادةٌ یومَ القیامة.1 و إنّ الملائکة تُصلِّی علی المتقلِّد بسیفه فی سبیل الله حتّی یَضعَه. و مَن صُدِّع رأسُه فی سبیل الله، غفَر اللهُ له ما کان قبل ذلک مِن ذنب.2
مضافًا إلی قوله تعالی: ﴿إِنَّ ٱللَهَ ٱشۡتَرَىٰ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ﴾ إلی قوله: ﴿فَٱسۡتَبۡشِرُواْ بِبَيۡعِكُمُ﴾3 إلی آخرها؛ و قوله تعالی: ﴿لَّا يَسۡتَوِي ٱلۡقَٰعِدُونَ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ غَيۡرُ أُوْلِي ٱلضَّرَرِ وَٱلۡمُجَٰهِدُونَ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ بِأَمۡوَٰلِهِمۡ وَأَنفُسِهِمۡ فَضَّلَ ٱللَهُ ٱلۡمُجَٰهِدِينَ بِأَمۡوَٰلِهِمۡ وَأَنفُسِهِمۡ عَلَى ٱلۡقَٰعِدِينَ دَرَجَةٗ وَكُلّٗا وَعَدَ ٱللَهُ ٱلۡحُسۡنَىٰ وَفَضَّلَ ٱللَهُ ٱلۡمُجَٰهِدِينَ عَلَى ٱلۡقَٰعِدِينَ أَجۡرًا عَظِيمٗا * دَرَجَٰتٖ مِّنۡهُ وَمَغۡفِرَةٗ وَرَحۡمَةٗ وَكَانَ ٱللَهُ غَفُورٗا رَّحِيمًا﴾.4»5
[جهاد واجب کفایی است]
إلی أن قال: «نعم، فرضُه علی الکفایة، بلا خلافٍ أجِدُه فیه بیننا، بل و لا بین غیرنا ...؛ إلّا ما یُحکی عن سعید بن المسیَّب، فأوجبه علی الأعیان؛ لظاهر قوله تعالی: ﴿ٱنفِرُواْ خِفَافٗا وَثِقَالٗا وَجَٰهِدُواْ بِأَمۡوَٰلِكُمۡ وَأَنفُسِكُمۡ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ﴾،6 ثمّ قال: ﴿إِلَّا تَنفِرُواْ يُعَذِّبۡكُمۡ عَذَابًا أَلِيمٗا﴾،7 و النّبویَّ: ”مَن مات و لم یَغزُ و لم یُحدِّث نفسَه بالغزو، مات علی شُعبةٍ من النّفاق.“8 ... و فیه ...»9
روایات دالّه بر عدم جواز جهاد با امام جائر
إلی أن قال:
«بشرط وجود الإمام و بَسط یدِه أو مَن نصَبه للجهاد و لو بتعمیم وَلایتِه له و لغیره فی قُطرٍ من الأقطار، بل أصل مشروعیّته مشروطٌ بذلک، فضلًا عن وجوبه.
١. ففی خبر بُشرِ1 الدَّهّان عن أبیعبدالله علیه السّلام قال: ”قلت له: إنّی رأیتُ فی المَنام أنّی قلتُ لک: إنّ القتال مع غیرِ الإمامِ المفروضِ طاعتُه حرامٌ مِثلَ المیتة و الدّم و لحم الخنزیر، فقلتَ لی: هو کذلک.“فقال أبوعبدالله: ”هو کذلک، هو کذلک.“2
٢. و فی خبر عبدالله بن المغیرة: قال محمّدُ بنُ عبدالله للرّضا علیه السّلام و أنا أسمع: حدَّثَنی أبی عن أهل بیته عن آبائه علیهم السّلام أنّه قال له بعضُهم: ”إنّ فی بلادنا موضعَ رِباطٍ یُقال له قزوینُ، و عدوًّا یُقال له الدَّیلَمُ، فهل من جِهادٍ أو هل من رِباطٍ؟!“
فقال: ”علیکم بهذا البیت فحُجّوه!“
فأعاد علیه الحدیث. فقال: ”علیکم بهذا البیت فحُجّوه! أما یَرضَی أحدُکم أن یکونَ فی بیته یُنفِق علی عیاله من طَوله ینتظر أمرَنا! فإن أدرَکَه، کان کمَن شَهِدَ مع رسول الله صلّی الله علیه و آله بَدرًا؛ و إن مات مُنتظِرًا لأمرنا، کان کمَن کان مع قائمنا صلوات الله علیه هکذا فی فُسطاطه“. و جمع بین السَّبّابتین ”و لا أقول: هکذا“ و جمع بین السَّبّابة و الوُسطی ”فإنّ هذه أطول من هذه!“
فقال أبوالحسن علیه السّلام: ”صدق.“3
٣. و فی موثّقة سُماعة عنه أیضًا قال: لَقِیَ عُبّادٌ البصریُّ علیَّ بن الحسین علیه السّلام
فی طریق مکّةَ فقال له: یا علیَّ بن الحسین! ترکتَ الجِهادَ و صُعوبتَه، و أقبلتَ علی الحجّ و لینتِه! إنّ الله عزّوجلّ یقول:
﴿إِنَّ ٱللَهَ ٱشۡتَرَىٰ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ أَنفُسَهُمۡ وَأَمۡوَٰلَهُم بِأَنَّ لَهُمُ ٱلۡجَنَّةَ يُقَٰتِلُونَ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ فَيَقۡتُلُونَ وَيُقۡتَلُونَ وَعۡدًا عَلَيۡهِ حَقّٗا فِي ٱلتَّوۡرَىٰةِ وَٱلۡإِنجِيلِ وَٱلۡقُرۡءَانِ وَمَنۡ أَوۡفَىٰ بِعَهۡدِهِۦ مِنَ ٱللَهِ فَٱسۡتَبۡشِرُواْ بِبَيۡعِكُمُ ٱلَّذِي بَايَعۡتُم بِهِۦ وَذَٰلِكَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ﴾.1
فقال له علیُّ بنُ الحسین صلوات الله علیهما: ”أتِمَّ الآیةَ!“فقال: ﴿ٱلتَّـٰٓئِبُونَ ٱلۡعَٰبِدُونَ ٱلۡحَٰمِدُونَ ٱلسَّـٰٓئِحُونَ ٱلرَّ ٰكِعُونَ ٱلسَّـٰجِدُونَ ٱلۡأٓمِرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَٱلنَّاهُونَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَٱلۡحَٰفِظُونَ لِحُدُودِ ٱللَهِ وَبَشِّرِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ﴾.2
فقال له علیُّ بنُ الحسینِ علیهماالسّلام: ”إذا رأینا هؤلاء الّذین هذه صفتُهم، فالجِهاد معهم أفضلُ من الحجّ.“3
٤. و فی خبر أبیبصیر عن أبیعبدالله علیه السّلام عن آبائه علیهم السّلام المرویّ عن العِلَل و الخِصال، قال:
قال أمیرالمؤمنین علیه السّلام: ”لا یَخرُج المسلمُ فی الجهاد مع مَن لا یُؤمَن فی الحکم و لا یُنفِذُ فی الفَیء أمرَ الله عزّوجلّ؛ فإنّه إن مات فی ذلک المکان، کان مُعینا لعدُوِّنا فی حبسِ حقِّنا و الإشاطة4 بدِماءنا، ماتَ5 میتةً جاهلیّة.“6
٥. و خبر الحسن بن علیّ بن شُعبة المرویّ عن تُحف العقول عن الرّضا علیه السّلام فی کتابه إلی المأمون:
”والجهادُ واجبٌ مع إمامٍ عادلٍ، و من قاتَلَ فقُتل دونَ مالِه و رَحلِه و نَفسِه، فهو شهید. و لا یَحِلّ قتلُ أحدٍ من الکفّار فی دار التقیّة1 إلّا قاتلٍ أو باغٍ، و ذلک إذا لم تَحذَر علی نفسک؛ و لا أکلُ الأموال2 من المخالفین و غیرهم. و التقیّة فی دار التقیّة واجبةٌ. و لا حِنثَ علی مَن حلف تقیّةً یَدفَع بها [ظلمًا] عن نفسه.“3
٦. و خبر محمّد بن عبدالله السَّمَندَرِیّ قلت لأبیعبدالله علیه السّلام: إنّی أکون بالباب ـ یعنی بابٍ من الأبواب ـ فیناذون السّلاحَ، فأخرُجُ معهم؟!
فقال: ”أرایتَکَ إن خرجتَ فأسَرتَ رجلًا فأعطَیتَه الأمان و جعلتَ له من العهد4 ما جعَله رسولُ الله صلّی الله علیه و آله للمشرکین، أکان یَفُون ذلک به؟!“
قال: لا و الله، جُعلتُ فداک! ما کان یَفُون لی!
قال: ”لا تَخرُج.“ ثمّ قال لی: ”أما إنّ هناک السّیفَ.“5
٧. و خبر الحسن بن العبّاس الحریش عن أبیجعفر الثّانی علیه السّلام فی حدیثٍ طویلٍ فی بیان ﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ﴾، قال: ”و لا أعلم فی هذا الزّمان جِهادًا إلّا الحجَّ و
العمرةَ و الجِوار.“1و2
٨. و خبر عبدالمک بن عُمَر قال: قال لی أبوعبدالله علیه السّلام: ”یا عبدَالملک! ما لی لا أراکَ تَخرُج إلی هذه المواضع الّتی یَخرُجُ إلیها أهلُ بلادک؟!“
قال: قلتُ: و أین؟! قال: ”جُدَّةَ و عُبّادانَ و المَصِّیصَة و قزوینَ!“
فقلت: انتظارًا لأمرکم و الاقتداءِ بکم! فقال: ”إی والله لو کان خیرًا، ما سبقونا إلیه.“
قال: قلتُ له: کان نَواطٌ3 یقولون لیس بیننا و بین جعفرٍ خلافٌ إلّا أنّه لا یَرَی الجهاد. فقال: ”أنا لا أراه؟! بَلی واللهِ إنّی لَأراه، و لکن أکرَهُ أن أدَعَ علمی إلی جهلِهم.“4
امکان جهاد به إذن ولیّفقیه و حاکم جامع الشّرائط در زمان غیبت
و إلی غیر ذلک من النُّصوص الّتی مقتضاها ـ کصریح الفتاوی ـ عدمُ مشروعیّةِ الجِهادِ مع الجائر و غیرِه. بل فی المسالک و غیرها عدمُ الاکتفاء بنائب الغَیبة، فلا یجوز له تَوَلِّیه. بل فی الرّیاض نفَی [علم] الخلاف فیه حاکیًا له عن ظاهر المنتهی و صریح الغُنیة إلّا من أحمَدَ فی الأوّل، قال: ”و ظاهرهما الإجماعُ، مضافًا إلی ما سَمِعتَه من النُّصوص المعتبِرةِ وجودَ الإمام؛ لکن إن تَمَّ الإجماعُ المزبور فذاک، و إلّا أمکن المناقشةُ فیه بعموم وَلایة الفقیه فی زمن الغَیبة الشّاملة لذلک المعتضِدة بعموم أدلَّة الجهاد، فتُرجَّحُ علی غیرها.“» ـ انتهی موضع الحاجة.5
و قال الشیخ فی المبسوط، الطبع الحروفی، مجلّد ٢، صفحة ٢:
«و علی الإمام أن یغزُوَ بنفسه أو بسَرایاه فی کلّ سنةٍ دفعةً حتّی لا یَتَعطّلَ الجهادُ.»
و قال فی صفحة ٨: «و إذا اجتمعَت الشُّروط الّتی ذکرناها فی مَن یَجب علیه الجهادُ، فلا یجب علیه أن یُجاهِد إلّا بأن یکون هناک إمامٌ عادلٌ أو مَن نَصَبه الإمامُ للجهاد ثمّ یَدعوهم إلی الجِهاد، فیجب حینئذٍ علی من ذکرناه الجهاد. و متی لم یکن الإمام أو1 من نَصَبه الإمامُ، سَقَط الوجوبُ بل لا یَحسُن فعلُه أصلًا. اللهُمّ إلّا أن یَدْهَمَ2 المسلمین أمرٌ یُخاف معه علی بَیضَةِ الإسلام و یُخشیٰ بَوَارُه، أو یُخاف علی قومٍ منهم.»
إلی أن قال:
«و الجِهادُ مع أئمّة الجَور أو من غیر إمامٍ أصلًا خطأٌ قبیحٌ یَستحِقّ فاعلُه به الذّمَّ و العقابَ؛ إن أُصیب لم یُؤجَرْ، و إن أصاب کان مأثوما.
و متی جاهدوا مع عدمِ الإمام و عدم مَن نصَبه فظفروا و غَنِموا، کانت الغنیمةُ کلُّها للإمام خاصّةً، و لا یَستحِقّون هم منها شیئًا أصلا.
و المرابطةُ3 فیها فضلٌ کثیرٌ و ثوابٌ جزیل إذا کان هناک إمامٌ عادل؛ و حدُّها ثلاثةُ أیّامٍ إلی أربعین یومًا، فإن زاد علی ذلک کان جِهادًا.»4 ـ انتهی موضع الحاجة.5
راجع به اشتراط جهاد به إذن الإمام علیه السّلام
در کشف الغطاء، کتاب الجهاد، صفحه ٣٨٣ راجع به جهاد با کفّار برای
هدایت آنها به اسلام فرموده است:
«إنّه یُشترط فی الجهاد [بالمعنی] الأخیر ـ و هو ما أُرید به الجلبُ إلی الإسلام ـ حضورُ الإمام أو نائبِه الخاصِّ دون العامّ، و لا یُشترط فی الأقسام الأربعة المتقدّمة ذلک؛ و ذلک فإنّ الحکم فیها أنّه إن حضَر الإمام و وُسِّدَت له الوسادة، توقّف علی قیامه أو قیام نائبه الخاصّ؛ و إن حضَر و لم یَتمکّن أو کان غائبًا و قام مقامَه النائبُ العامّ من المجتهدین الأفضل فالأفضل، فهو أولی؛ و إن عجَز المجتهدون عن القیام به، وجب علی کلِّ مَن له قابلیّةُ السّیاسة و تدبیرُ الحروب و جمعُ العساکر.»
[من شرائط القیام و الحُکمِ هو البَیعة]
أقول: یُستفاد من قوله: «و وُسِّدَت له الوَسادة» التمکّنُ من إجراء الأُمور و بسطُ الید الحاصلُ من بیعة الناس؛ فمن شرائط القیام و الحکم هو البَیعة، و بدونها لایقوم الإمام. و تَوسیدُ الوسادة کنایةٌ عن الجلوس فی مقام الحکم و التمکّن من إجراء الحدود و الأحکام، و هکذا تَثنیةُ الوسادة؛ کما ورد عن أمیرالمؤمنین علیه السّلام:
”لو وُسِّدت1 لی الوَسادة، لحَکَمتُ بین أهل الإنجیل بإنجیلهم، و بین أهل التَّوراة بتَوراتهم، و بین أهل الفُرقان بفُرقانهم.“2و3
[رسالهای در عدم جواز فَتک و ترور]
در جلد دهم بحار، [طبع] کمپانی، احوالات حضرت سیّدالشّهداء علیه السّلام، صفحه ٢١٥، مرحوم مجلسی در تذنیبی که ذکر میکند، از کتاب تنزیه الأنبیاء سیّد بن
طاووس مطالبی را ذکر میکند؛ تا آنجا که نقل میکند:
«چون شریک بن الأعور با مسلم بن عقیل مواعده کردند که چون ابن زیاد به دیدن شریک آید حضرت مسلم غیلةً او را بکشد، مسلم انجام نداد و چون ابن زیاد رفت شریک از حضرت مسلم سؤال کرد: چرا نکشتی؟! حضرت در جواب فرمود:
بأنّ ذلک فَتکٌ و أنّ النبیَّ قال: ”الإیمانُ قَیَّد الفَتکَ“.1»
و در شرح نهج البلاغه، ابن أبیالحدید، ٢٠جلدی، جلد اوّل، صفحه ٢١٩ گوید که:
«چون رسول خدا رحلت فرمود و علی علیه السّلام به غسل و دفن او مشغول شد و مردم با ابوبکر بیعت کردند، جماعتی از مهاجرین با زبیر و ابوسفیان به نزد علی علیه السّلام و عباس آمدند و آنها را تحریک به قیام و نهضت نمودند؛ فقال العبّاس رضی الله عنه: ”قد سمِعنا قولَکم؛ فلا لقِلّةٍ نَستعین بکم و لا لظِنّةٍ نترُک آراءَکم، فأمهِلونا نراجعِ الفِکر. فإن یکن لنا من الإثم مَخرَجٌ یَصِرَّ2 بنا و بهم الحقُّ صَرِیرَ الجُدجُد، و نبسُطْ إلی المجد أکُفًّا، لا نَقبِضُها أو نبلُغَ المَدیٰ؛ و إن تکن الأُخری، فلا لِقلّةٍ فی العدد و لا لوَهَنٍ فی الأید. والله لولا أنّ الإسلام قَیَّد الفتک، لَتدَکدَکتُ جَنادِلَ صَخرٍ یُسمَعُ اصطِکاکُها من المحلّ العلیّ [الأعلیٰ].“
فحَلَّ علیٌّ علیه السّلام حَبوَته، و قال: ”الصَّبر حلمٌ، و التقویٰ دینٌ، و الحجّة محمّدٌ، و الطریق الصراط. أیّها الناس! شُقُّوا أمواجَ الفتن بسُفن النجاة.“ـ الخطبة (خطبۀ پنجم از نهج البلاغة) ثمّ نهَض فدخل إلی منزله، و افترق القوم.»
و در سفینة البحار، جلد ٢، صفحه ٣٤٤، در مادّۀ فَتَکَ گوید:
«الصادقیّ أنّ الإسلام قیّد الفتک. قال الجزریّ فیه: الإیمان قیّد الفتک، أی:
الإیمان یمنَع من الفتک کما یمنع القید عن التصرّف. و الفتک أن یأتِیَ الرجل صاحبَه و هو غارٌّ غافلٌ، فیشُدَّ علیه فیقتُلَه (یا کز ١٤٣)» ـ انتهی.
و در نهایة، ابن اثیر جزری گوید:
«فَتَک، فیه: ـ ”الإیمان قَیَّد الفتک.“ الفتک: أن یأتِیَ الرّجلُ صاحِبَه وهو غارٌّ غافلٌ، فیَشُدَّ علیه فیَقتُلَه؛ و الغیلَة: أن یَخدَعَه ثمّ یَقتُلَه فی مَوضعٍ خَفیٍّ. و قد تکرّر ذکر الفَتکِ فی الحدیث.»1
و در مستدرک حاکم، جلد ٤، صفحه ٣٥٣، وارد است که:
«أخبَرنا علی بن محمّد عقبة الشّیبانی بالکوفه، حدّثَنا إبراهیمُ بن اسحاق الزُّهری، حدّثنا أسباط بن نصر الهمدانی، حدّثنا إسماعیل بن عبدالرحمن السُّدّی عن أبیه عن أبیهریره، قال:
قال رسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: ”لایَفتِکُ المؤمنُ، الإیمانُ قَیَّدَ الفَتکَ“.» (هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم و لم یخرجاه).
فَتَک از دو باب ضرَب یضرِب و نصَر ینصُر آمده است و دارای چهار مصدر است:
فَتَک یفتِکُ فَتکًا فِتکًا و فُتکًا و فُتوکًا.
و در تاریخ طبری، جلد ٧، صفحه ٥٢٥ از طبع دارالمعارف مصر و تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، آمده است که: « محمّد نفس زکیّه اجازۀ فتک منصور دوانیقی را نداد.»
با اسناد خود از أبوهبّار مُزَنیّ آورده است که: «لمّا حجّ أبوجعفر سنةَ أربعین و مائة، حجّ فی تلک السّنة محمّد و إبراهیم إبنا عبدالله و هما متغیّبان. فاجتمعوا بمکّةَ،
فأرادوا اغتیالَ أبیجعفر. فقال لهم الأشترُ عبدُالله بن محمّد بن عبدالله: ”أنا أکفیکُموه!“ فقال محمّد: ”لا والله لا أقتُلُه أبدًا غیلَةً حتّی أدعوه.“»
قال: «فنقَض أمرَهم ذلک و ما کانوا أجمعوا علیه.»1
مسعودی در التنبیه و الأشراف، صفحه ٢٣٢ و ٢٣٣ آورده است:
«رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در وقت فتح مکه امر به قتل ابن أخطل و عبدالله بن سعد بن [أبی] سَرح و مِقیَس بن حَبابة نمودند»، إلی أن قال: «و أمّا عبدُالله بن سعد بن أبیسرح [بن حبیب بن جذیمة بن نصر بن مالک بن حسل بن عامر بن لؤی و] کان أخا عثمان بن عَفّان لأُمّه، و أحدَ مَن کتَب الوحی، فارتدّ مشرکًا و لحق بمکّةَ. فلمّا أمَر النّبیُّ صلّی الله علیه و آله بقتلة، أخفاه عثمانُ، ثمّ أتیٰ به النّبیَّ صلّی الله علیه و آله سائلًا فیه، فصمَتَ النّبیُّ صلّی الله علیه و آله طویلًا ثمّ قال: ”نعم!“ فلمّا انصرف به عثمانُ قال رسول الله لمن حضَرَه من أصحابه: ”أما والله لقد صَمَتُّ لیقومَ إلیه بعضُکم، فیضربَ عُنقَه.“ فقال رجلٌ من الأنصار: فَهَلَّا أومَأْتَ یا رسولَ الله؟! فقال: ”إنّ النّبیّ لایَقتُلُ بالإشارة.“»
در کتاب دمعُ السّجوم شعرانی، صفحه ٤٥ از أبوالفرج آورده است که:
«چون هانی بن عروه از علّت عدم کشتن مسلم بن عقیل، عبیدالله بن زیاد را در منزل هانی سؤال کرد، از جمله مسلم در جواب گفت:
حدیثی است که مردم از پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت کردهاند: ”الإسلامُ قَیّد الفَتکَ، فلا یُفتَکُ مُؤمِنٌ“2 یعنی اسلام از کشتن ناگهانی منع کرده است و مسلمان چنین کشته نشود.» ـ انتهی.
و در اینجا میبینیم فعل فتک را به صیغۀ مجهول ذکر کرده است، یعنی مؤمن
را نباید به طور فتک کشت؛ ولی از این جمله استفادۀ عدم جواز فتک کافر ثابت نمیشود، و این از جهاتی بعید است؛ زیرا عبیدالله چگونه مؤمن بود؟! و ثانیاً از روایات سابقه استفاده میشود که اسلام به طور کلّی جلوی فتک را گرفته است و آن را مقیّد نموده است.
در مجمع الأمثال، میدانی، جلد ٢، صفحه ١٠٧، در تحت شماره ٢٨٩٧، این مثال را آورده است:
«قَیَّدَ الإیمانُ الفتکَ یعنی: الغیلةَ، و هی القتل مَکرًا و فُجأةً؛ و هذا یُروَی عن النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم.»1
در کافی، جلد ٧، که پنجم فروع است، در صفحه ٣٧٥ و صفحه ٣٧٦ از علی بن ابراهیم از پدرش از ابن محبوب عن رجل من أصحابنا از أبوصباح کنانی روایت کرده است که:
«قال: قلت لأبیعبدالله علیه السّلام: إنّ لنا جارًا من هَمْدان یُقال له الجَعد بن عبدالله، و هو یَجلس إلینا فنذکر علیًّا أمیرَالمؤمنین علیه السّلام و فضلَه، فیقعُ فیه! أ فتأذن لی فیه؟
فقال لی: ”یا أباالصّباح! أ فکنتَ فاعلًا؟“ فقلت: إی والله، لئن أذِنتَ لی فیه لأرصُدَنَّه؛ فإذا صار فیها، اقتَحَمتُ علیه بسیفی، فخبَطتُه حتّی أقتُلَه.
قال: فقال: ”یا أباالصّباح! هذا الفَتک! و قد نهی رسولُ الله صلّی الله علیه و آله عن الفتک. یا أباالصّباح! إنّ الإسلام قَیَّد الفتکَ؛ ولکن دَعْهُ فسَتُکفیٰ بغیرک.“
قال أبوالصباح: فلمّا رجعتُ من المدینة إلی الکوفة، لم ألبَثْ بها إلّا ثمانیة عشر یومًا فخرجتُ إلی المسجد فصلّیتُ الفجر ثمّ عقّبتُ، فإذا رجلٌ یُحرّکُنی برِجله؛ فقال: ”یا
أباالصّباح، البُشریٰ!“ فقلت: بشَّرک اللهُ بخیرٍ؛ فما ذاک؟ فقال: ”إنّ الجَعدَ بن عبدالله مات البارحةَ فی داره الّتی فی الجَبّانة، فأیقَظوه للصّلاة فإذا هو مِثلُ الزِقّ1 المنفوخِ میتًا. فذهبوا یَحملونه، فإذا لحمُه یسقُطُ عن عَظْمه، فجمعوه فی نَطعٍ2، فإذا تحتَه أسودُ، فدَفَنوه.“
محمّد بن یحیی عن محمّد بن الحسن عن ابن محبوب مثله.
در نهج البلاغه، جلد ٢، صفحه ١٩٣ از طبع مصر با تعلیقه عبده، در حکمت ٢٥٩ گوید:
«و قال علیه السّلام: ”الوفاءُ لأهل الغَدر غدرٌ عندَ الله، و الغَدر بأهل الغَدر وفاءٌ عند الله.“»3
و این کلمۀ حکمت را زمخشری در ربیع الأبرار، جلد ٤، صفحه ٢٧١، از آن حضرت نقل کرده است.
در ربیع الأبرار، جلد ٤، صفحه ٢٦٨، گوید:
«فَتْکَتا الإسلامِ: فَتکةُ عبدِالملک بن مروان بعَمرو بن سعید الأشدَق، و فَتکةُ المنصور بأبی مسلم.»
و در ربیع الأبرار، جلد ٤، صفحه ٢٨٤، گوید:
«النبیّ صلّی و اله علیه (و آله): ”لا فَتکَ فی الإسلام.“4 و عنه: ”قَیّدَ الإسلامُ الفَتک“.»5
ما در جلد ٩ از امام شناسی مطبوع، صفحه ٦٥ از مسعودی آوردهایم که:
«چون زبیر از جنگ کناره گرفت و حرکت کرد تا به وادی السّباع رسید، چند نفر از بنوتمیم از جملۀ آنها عمرو بن جرموز خود را به وی رسانیدند، در حالیکه زبیر پیاده شده بود و آماده نماز بود، عمرو بن جرموز به او گفت: آیا تو امام من میشوی یا من امام تو باشم؟
و زبیر امام برای او شد. عمرو بن جرموز در حال نماز زبیر را کشت در سنّ هفتاد و پنج سالگی. عمرو بن جرموز شمشیر و انگشتری و سر زبیر را نزد أمیرالمؤمنین علیه السّلام آورد؛ و بعضی گفتهاند: سر را نیاورده است.
حضرت فرمود: ”سیفٌ طالَما جَلا الکَربَ عن [وجهِ] رسولِ الله صلّی علیه
و آله و سلّم، و لکنَّهُ الحَیْنُ1 و مَصارِعُ السُّوء، و قاتلُ ابن صَفیّةَ فی النّار“. (مروج الذهب، جلد ٢، صفحه ٣٧٣)2
برای آنکه زبیر را غیلَةً و غَفلةً کشت و در اسلام فَتک نیامده است؛ و کشتن به طور غفلت، که امروز آن را ترور گویند، جایز نیست و علاوه در کشتن زبیر خودسری نموده و بدون دستور امام او را کشته است. زبیر اینک دست از جنگ برداشته و به راه دیگر میرفت، به چه مجوّز شرعی بدون اجازه امام او را کشت؟»
اقول: امر رسول خدا به حسب قواعد شرعیّه ابوبکر و عمر را، به کشتن شخصی که در خارج بود و آنها وی را در حال نماز یافتند نکشتند و چون به أمیرالمؤمنین امر کردند که وی را بکُشد و حضرت رفتند و برای کشتنْ او رفته بود، امر حقیقی به فتک نبوده است؛ بلکه نظایر اوامر امتحانیّه ـ که حقیقت مأمورٌبه در خارج واقع نمیشود ـ بوده است و مصلحت امر، امتحان ابوبکر و عمر و ارائۀ به امّت اسلام بوده است که آنان در مقابل نص، اجتهاد مینمودهاند.
امر رسول خدا به أمیرالمؤمنین علیهما السّلام که مابور را ـ که مُقَوقِس همراه ماریّه قبطیّه فرستاده بود ـ به واسطۀ تهمت عائشه وی را به زنای با ماریّه و تولد حضرت ابراهیم از او شده بود بکشند، امر واقعی نبوده است بلکه صوری بوده برای انکشاف امر مابور که خصیّ بوده و ماریّه دامنش پاک و ابراهیم فرزند رسول خدا بوده است؛ وگرنه به غیر این طریق از انکشاف امر مابور که خصیّ بوده است ممکن نبود، و اگر این انکشاف و امتحان به عمل نمیآمد، تا ابد دامان ماریّه و مابور به این تهمت آلوده بود و با وجود عصمت آنان راهی برای رفع تهمت به غیر این صورت نبود. فلهذا أمیرالمؤمنین در کشتن مابور از رسول خدا اختیار «الشّاهد یَری ما لایَری الغائبُ» گرفتند و رسول خدا بعد از قضیه فرمود: «الحمدُ للّه الّذی یَصرِفُ عنّا أهلَ البیت الامتحانَ.»
و این قضیه را حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام در احتجاجشان با ابوبکر جزء ٢٣ خصلت [خویش]، شاهدی برای فضیلت خود میشمرند. داستان ماریّه و مابور را در مناقب، ابن شهر آشوب، طبع حروفی، جلد ٢، صفحه ٢٢٥، آورده و ما در جُنگ ١٨، صفحه ٩١ آوردهایم.
امر رسول خدا به کشتن مابور، فتک نبوده است. و اشکال آن، امر به کشتن شخص بریء و بیگناه بوده است، که بدین طریق علم غیب آن حضرت به برائت وی معلوم و با مصلحت انکشاف داستان برای همۀ عالم بوده است1.2
[نسبت قذف به ماریّۀ قبطیّه، و عکسالعمل أمیرالمؤمنین علیه السّلام]
در مناقب، طبع حروفی، ج ٢، ص ٢٢٥ گوید:
«روی التّاریخی فی تاریخه و الإصفهانی فی حِلیته عن محمّد بن الحنفیّة:
”أنّ الذّی قُذِفَت به ماریّةُ، و هو خِصِیٌّ، اسمُه «مابور». و کان المقوقس أهداه مع الجاریتین إلی النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم. فبعث النّبیّ علیًّا علیه السّلام و أمره بقتله؛ فلمّا رأیٰ علیًّا و ما یرید به، تَکَشَّفَ3 حَتَّی بَیَنَّ لِعَلِیٍّ أنَّه أجَبُّ لاشیءَ معه ممّا یکون مع الرّجال، فَکَفَّ عنه.“4
حِلیَة الأولیاء: محمّد بن إسحاق بإسناده فی خبرٍ: أنّه کان ابنُ عمٍ لها یزوُرها، فأنْفَذَ
علیّاً لیَقْتُلَه؛ قال: فقلتُ: ”یا رسولَ الله! أکون فی أمرک إذا أرسلتَنی، کالسَّبکَةِ1 المُحْماةِ (و فی روایةٍ: کالمِسمار المُحمی فی الوَبَر)، و لا یَثنینی شَیءٌ حتّی أمضِیَ لِما أرسَلتَنی به؛ و الشّاهدُ یَریٰ ما لا یَرَی الغائب؟!“ فقال: ”بل الشّاهدُ قد یَریٰ ما لا یَرَی الغائبُ.“
”فأقبلتُ مُتوَشّحًا2 السَّیفَ فَوجدتُه عندها، فَاخْتَرَطتُ3 السَّیفَ. فَلَّما أقبَلتُ نحوه، عَرَفَ أنِّی اُرِیدُه، فَأتیٰ نَخلَةً فَرَقیٰ فَیها ثُمَّ رَمیٰ بنفسه و شَغَرَ4 برجلیه، فإذًا هو أجَبُّ أمسَحُ؛ مَا لَه ممّا للرّجال، قلیلٌ و لا کثیرٌ. فأغمَدتُ سَیفی ثُمَّ أتیتُ إلی النَّبیِّ فأخبرتُهُ.“
فقال: ”الحمدُ لِله الذّی یَصرِفُ عَنَّا أهلِ الْبَیتِ الامتحانَ.“5
عن ابنبابویه عن الصّادق علیه السّلام، قال أمیرالمؤمنین علیه السّلام فی آخر احتجاجه علی أبیبکر بثلاث و عشرین خصلةً:
نَشَدتُکُم بالله هَل عَلِمتم أنَّ عائشَةَ قالت لرسول الله: إنّ إبراهیم لیس منکَ و إنَّه من فلانٍ القِبطِیّ. فقال: یا علیّ، فَاذهَبْ فَاقتُلهُ!
فقلتُ یا رسول الله! إذا بَعَثتَنی أکون کالمِسمار المُحمیٰ فی الوَبَر لِما أمَرتَنی.“6
المعنی سَوَاءٌ.»7و8
٧. باب ولایت و حکومت
باب ولایت و حکومت
[بعضی ادّلۀ وجوب اقامۀ دولت اسلام و خروج از تحت قیمومیّت کفر و ظلم]
از جمله ادّلۀ وجوب اقامۀ دولت اسلام و خروج از تحت قیمومیّت کفر و ظلم، این ادلّه است:
سوره النساء (٤) آیات ٩٧ تا ١٠٠: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ تَوَفَّىٰهُمُ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ ظَالِمِيٓ أَنفُسِهِمۡ قَالُواْ فِيمَ كُنتُمۡ قَالُواْ كُنَّا مُسۡتَضۡعَفِينَ فِي ٱلۡأَرۡضِ قَالُوٓاْ أَلَمۡ تَكُنۡ أَرۡضُ ٱللَهِ وَٰسِعَةٗ فَتُهَاجِرُواْ فِيهَا فَأُوْلَـٰٓئِكَ مَأۡوَىٰهُمۡ جَهَنَّمُ وَسَآءَتۡ مَصِيرًا * إِلَّا ٱلۡمُسۡتَضۡعَفِينَ مِنَ ٱلرِّجَالِ وَٱلنِّسَآءِ وَٱلۡوِلۡدَٰنِ لَا يَسۡتَطِيعُونَ حِيلَةٗ وَلَا يَهۡتَدُونَ سَبِيلٗا * فَأُوْلَـٰٓئِكَ عَسَى ٱللَهُ أَن يَعۡفُوَ عَنۡهُمۡ وَكَانَ ٱللَهُ عَفُوًّا غَفُورٗا * وَمَن يُهَاجِرۡ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ يَجِدۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ مُرَٰغَمٗا كَثِيرٗا وَسَعَةٗ وَمَن يَخۡرُجۡ مِنۢ بَيۡتِهِۦ مُهَاجِرًا إِلَى ٱللَهِ وَرَسُولِهِۦ ثُمَّ يُدۡرِكۡهُ ٱلۡمَوۡتُ فَقَدۡ وَقَعَ أَجۡرُهُۥ عَلَى ٱللَهِ وَكَانَ ٱللَهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا﴾.
قال رسول الله صلّی الله علیه وآله: «مَن قُتل دون مَظلَمةٍ، فهو شهیدٌ.»1و2
[حقّ والی بر رعیّت و حقّ رعیّت بر والی]
در شرح نهج البلاغه، ابن أبیالحدید، ٢٠جلدی، جلد ١١، صفحۀ ٩٣ در ضمن شرح خطبۀ ٢١٤ و به شمارۀ ابن أبیالحدید ٢٠٩، که خطبۀ حقّ والی بر رعیّت و حقّ رعیّت بر والی است، گوید:
«و مثلُ قوله علیه السّلام: ”و لیس امرُؤٌ و إن عَظُمت فی الحقّ منزلَتُه“ قولُ زید بن علیّ علیه السّلام لهشام بن عبدالملک: ”إنّه لیس أحدٌ و إن عَظُمت منزلَتُه بفوقِ أن یُذَکَّرَ باللَه و یُحَذَّرَ مِن سَطوَتِه، و لیس أحدٌ و إن صغُرَ بِدونِ أن یُذَکِّرَ باللَه و یُخَوَّفَ مِن نقمَتِه.“»
و در صفحۀ ٩٣ به بعد گوید: «و رَوی عبدُالله بن عمر عن رسول الله صلّی الله علیه و آله: ”السّمعُ و الطّاعةُ علَی المرء المسلم فیما أحَبَّ و کَرِه، ما لم یُؤمَر بمَعصیة. فإذا أُمِر [بها]، فلا سمعَ و لا طاعة.“1
و عنه صلّی الله علیه و آله: ”إن أُمِّرَ علیکم عبدٌ أسوَدُ مُجَدَّعٌ، فاسمعوا له و أطیعوا.“
و من کلام علیٍّ علیه السّلام: ”إنّ الله جعل الطّاعةَ غنیمةَ الأکیاس عند تَفریط الفَجَرة.“
ومن کلام الحکماء: ”قلوبُ الرعیّة خزائنُ والیها، فما أودَعَه فیها وَجَدَه.“
و کان یُقال: ”صِنفان مُتَباغضان مُتنافیان: السّلطانُ و الرعیّةُ. و هما معذلک مُتلازمان؛ إن صلَح أحدُهما صلَح الآخَرُ، و إن فسَد فسَد الآخَر.“
و کان یُقال: ”محلُّ المَلِک مِن رعیّته محلُّ الرّوح مِن الجسد، و محلُّ الرعیّة منه محلُّ الجسد مِن الرّوح. فالرّوحُ تَألَمُ بألَمِ کلّ عضوٍ مِن أعضاء البدن، و لیس کلّ واحدٍ
مِن الأعضاء یألَمُ بألَمِ غیره. و فَسادُ الرّوح فسادُ جمیع البدن، و قد یَفسُد بعضُ البدن، و غیرُه مِن سائر البدن صحیحٌ.“
و کان یُقال: ”ظلمُ الرعیّة استِجلابُ البلیّة.“
و کان یُقال: ”العَجَبُ ممّن استَفسَد رعیّتَه و هو یَعلمُ أنّ عِزَّه بطاعتهم.“
و کان یُقال: ”مَوتُ المَلِکِ الجائرِ خِصبٌ شامِل.“
و کان یُقال: ”لا قَحطَ أشَدُّ مِن جَورِ السّلطان.“
و کان یُقال: ”أیدی الرعیّة تبَعُ ألسِنَتِها، فلن یَملِکَ المَلِکُ ألسِنَتَها حتّی یَملِکَ جُسُومَها، و لن یَملِکَ جُسُومَها حتّی یَملِکَ قلوبَها فتُحِبَّه، و لن تُحِبَّه حتّی یَعدِلَ علیها فی أحکامه عَدلًا یَتساوَی فیه الخاصَّةُ و العامّة، و حتّی یُخفِّفَ المُؤَنَ و الکُلَفَ،1 و حتّی یُعفیَها مِن رَفعِ أوضاعِها و أراذلِها علیها؛ و هذه الثالثةُ تُحقِدُ علی المَلِک العِلیَةَ مِن الرعیّة، و تُطمِعُ السَفَلةَ فی الرُتَب السنیّة.“»2
و در صفحۀ ٩٦ گوید: «و کان یُقال: ”ترکُ المُعاقبة للسَفَلة علی صغار الجَرائم تَدعوهم إلی ارتکاب الکبائر العَظائم. ألا تری أنّ أوّلَ نُشوز المرأة کلمةٌ سُومِحَت بها، و أوّلَ حِران3 الدابّة حَیدَةٌ سوعِدَت علیها.“»
و در صفحۀ ٩٧ گوید: «و قال النّبیّ صلّی الله علیه و آله: ”زَیَّنَ اللهُ السّماءَ بثلاثةٍ: الشّمسِ و القمر و الکَواکب؛ و زَیّنَ الأرضَ بثلاثةٍ: العُلَماء و المَطَر و السلطان العادل.“»
و در صفحۀ ٩٨ گوید: «جاء رجلٌ من مصرَ إلی عُمر بن الخطّاب مُتَظلِّما، فقال: ”یا أمیرَالمؤمنین، هذا مکانُ العائذ بک!“ قال له: ”عُذتَ بمَعاذٍ؛ ما شَأنُک؟“
قال: ”سابَقتُ وَلَدَ عَمرِو بن العاص بمصرَ، فسَبَقتُه فجعَلَ یُعَنِّفُنی بسَوطه و یقُول: «أنا ابنُ الأکرَمَین!» و بلَغَ أباه، ذلک؛ فحبَسَنی، خَشیةَ أن أقدِمَ علیک.“
فکتب إلی عَمرو: ”إذا أتاک کتابی هذا، فاشهَدِ المَوسِمَ أنت و ابنُک.“
فلمّا قَدِمَ عَمروٌ و ابنُه، دفعَ الدِّرّةَ إلی المِصریّ و قال: ”اضرِبهُ کما ضرَبک.“ فجعلَ یَضرِبُه و عُمَرُ یَقول: ”اضرِب ابنَ الأمیر! اضرِب ابنَ الأمیر! یُرَدِّدُها.“ حتّی قال: ”یا أمیرالمؤمنین! قد استَقَدتُ1 منه.“
فقال ـ و أشار إلی عَمرو ـ: ”ضَعها علی صَلعَته2.“ فقال المصریُّ: ”یا أمیرالمؤمنین، إنّما أضرِبُ مَن ضربنی!“ فقال: ”إنّما ضرَبَک بقوّة أبیه و سلطانه، فاضربْهُ إن شئت! فوالله لو فَعلتَ، لَما منَعکَ أحدٌ منه حتّی تکون أنت الّذی تتبرّعُ بالکفّ عنه.“
ثم قال: ”یا بنالعاص! متی تعبّدتم النّاسَ و قد ولَدَتْهم أُمَّهاتُهم أحرارا؟!“»
و در صفحۀ ٩٩ گوید: «و تَظلَّم أهلُ الکوفة إلی المأمون من والیهم، فقال: ”ماعَلِمتُ فی عُمّالی أعدلَ و لا أقومَ بأمر الرعیّة، و لا أعْوَدَ علیهم بالرّفق منه.“
فقال له واحدٌ منهم: ”فلا أحدَ أولَی منک یا أمیرالمؤمنین بالإنصاف. و إذا کان بهذه الصّفة، فمِن عدلِ أمیرالمؤمنین أن یُولّیَه بلَدًا بلَدًا حتّی یَلحقَ أهلَ کلِّ بلدٍ من عدله مِثلَ ما لَحِقَنا منه، و یأخُذوا بقسطهم منه کما أخذَ منه سواهم. و إذا فعل أمیرُالمؤمنین ذلک، لم یُصِب الکوفة منه أکثرَ من ثلاث سنین.“ فضحِک و عزَله.»
و در صفحۀ ١٠٠از فُضیل بن عیاض در ضمن حدیثی دربارۀ عمر بن خطّاب
آورده است که: «أعطی رجلًا عطاءَه أربعةَ آلافِ درهم، ثم زاده ألفًا، فقیل له: ”ألا تَزید ابنَک عبدالله کما تَزیدُ هذا؟“ فقال: ”إنّ هذا ثبت أبوهُ یومَ أُحُد، و إنّ عبدالله فرّ أبوه و لم یَثبُت.“»
ابن أبیالحدید در شرح نهج البلاغه، جلد ١١، صفحه ١٠٣ گوید:
«قال النّبیّ صلّی الله علیه و آله: ”لا یَدخُلُ الْجنّةَ مَن کان فی قلبه مثقالُ حبّةٍ مِن کِبر“.
و قال صلّی الله علیه و آله: ”لولا ثلاثٌ مُهلِکاتٌ لَصَلَح النّاسُ: شُحٌّ مُطاعٌ، و هَویً مُتّبَعٌ، و إعجابُ المَرء بنفسه.“»
و در صفحه ١٠٣ گوید: «رُوی عن النّبیّ صلّی الله علیه و آله أنّه قال: ”احْثُوا1 فی وجوه المدّاحین التّرابَ.“
و کان یُقال: ”إذا سَمِعتَ الرّجلَ یقول فیک مِن الخیر ما لیس فیک، فلا تَأمَن أن یقولَ فیک مِن الشّرّ ما لیس فیک.“
و کان یُقال: ”لا یَغلِبَنّ جهلُ غیرِک بک علمَک بنفسک.“»
و در صفحه ١٠٤ گوید: «و قال عبدالله بن المُقَفَّع فی الیَتیمة: ”إیّاک إذا کنتَ والیًا أن یکون مِن شأنک حبُّ المدح و التّزکیة، و أن یَعرِفَ النّاسُ ذلک منک، فتکونَ ثُلمَةً من الثُّلَم یَقتحِمون علیک منها، و بابًا یَفتَتِحونک منه، و غیبةً یَغتابونک بها، و یَسخَرون منک لها. و اعْلم: أنّ قابلَ المدحِ کمادحِ نفسِه، و أنّ المرءَ جدیرٌ أن یکون حبُّه المدحَ هو الّذی یَحمِلُه علی ردّه؛ فإنّ الرّادَّ له ممدوحٌ، و القابلَ له مَعیبٌ.“2»3
[آیاتی در لزوم اطاعت مردم از ولیّ فقیه جامع الشرائط]
در سوره النور (٢٤) در آیات ٤٧ الی ٥٥ وارد است:
﴿وَيَقُولُونَ ءَامَنَّا بِٱللَهِ وَبِٱلرَّسُولِ وَأَطَعۡنَا ثُمَّ يَتَوَلَّىٰ فَرِيقٞ مِّنۡهُم مِّنۢ بَعۡدِ ذَٰلِكَ وَمَآ أُوْلَـٰٓئِكَ بِٱلۡمُؤۡمِنِينَ * وَإِذَا دُعُوٓاْ إِلَى ٱللَهِ وَرَسُولِهِۦ لِيَحۡكُمَ بَيۡنَهُمۡ إِذَا فَرِيقٞ مِّنۡهُم مُّعۡرِضُونَ * وَإِن يَكُن لَّهُمُ ٱلۡحَقُّ يَأۡتُوٓاْ إِلَيۡهِ مُذۡعِنِينَ * أَفِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ أَمِ ٱرۡتَابُوٓاْ أَمۡ يَخَافُونَ أَن يَحِيفَ ٱللَهُ عَلَيۡهِمۡ وَرَسُولُهُۥ بَلۡ أُوْلَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّـٰلِمُونَ * إِنَّمَا كَانَ قَوۡلَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ إِذَا دُعُوٓاْ إِلَى ٱللَهِ وَرَسُولِهِۦ لِيَحۡكُمَ بَيۡنَهُمۡ أَن يَقُولُواْ سَمِعۡنَا وَأَطَعۡنَا وَأُوْلَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ * وَمَن يُطِعِ ٱللَهَ وَرَسُولَهُۥ وَيَخۡشَ ٱللَهَ وَيَتَّقۡهِ فَأُوْلَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡفَآئِزُونَ * وَأَقۡسَمُواْ بِٱللَهِ جَهۡدَ أَيۡمَٰنِهِمۡ لَئِنۡ أَمَرۡتَهُمۡ لَيَخۡرُجُنَّ قُل لَّا تُقۡسِمُواْ طَاعَةٞ مَّعۡرُوفَةٌ إِنَّ ٱللَهَ خَبِيرُۢ بِمَا تَعۡمَلُونَ * قُلۡ أَطِيعُواْ ٱللَهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوۡاْ فَإِنَّمَا عَلَيۡهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيۡكُم مَّا حُمِّلۡتُمۡ وَإِن تُطِيعُوهُ تَهۡتَدُواْ وَمَا عَلَى ٱلرَّسُولِ إِلَّا ٱلۡبَلَٰغُ ٱلۡمُبِينُ * وَعَدَ ٱللَهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمۡ وَعَمِلُواْ ٱلصَّـٰلِحَٰتِ لَيَسۡتَخۡلِفَنَّهُمۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ كَمَا ٱسۡتَخۡلَفَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمۡ دِينَهُمُ ٱلَّذِي ٱرۡتَضَىٰ لَهُمۡ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّنۢ بَعۡدِ خَوۡفِهِمۡ أَمۡنٗا يَعۡبُدُونَنِي لَا يُشۡرِكُونَ بِي شَيۡٔٗا وَمَن كَفَرَ بَعۡدَ ذَٰلِكَ فَأُوْلَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡفَٰسِقُونَ﴾.1
لزوم اطاعت مردم از ولیّ فقیه
و در صفحه ١٣٣ از کتاب قانون اساسی در اسلام، أبوالأعلی مودودی گوید:
«اوّلین حقّی که دولت بر مردم دارد حقّ «فرمانبرداری»، و به اصطلاحِ تاریخ اسلام، حقّ «بالسَّمعِ و الطاعَة» میباشد. پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم (بنا به
نقل عُبادة بن صامت در کتاب مُوَطَّأ مالِک)1 در جای خود تصریح فرموده: ”شنوایی و فرمانبرداری در سختی و آسانی، و نشاط و بدحالی.“»
در صفحه ١٣٤ گوید: «دوّمین حقّ دولت این است که مردم از روی صدق و صفا و واقعیّت، دوست و یار دولت باشند. در قرآن و احادیث از این مطلب به طور مکرّر به کلمۀ نُصح (خیرخواهی) تعبیر شده است، و این کلمه به مراتب بهتر از دو کلمۀ لُویالیسم (Loyalism: دولت خواهی و طرفداری از دولت در وقت شورش) و آلیجَنْس (Allegiance: وفاداری و بیعت)، در اصطلاح انگلیسیها میباشد.2
[رسول خدا صلّی الله علیه و آله: «لا طاعةَ لِمَن عَصَی اللهَ»]
أبوالأعلی مودودی در کتاب قانون اساسی در اسلام، ترجمۀ گرامی، صفحه ٥٧ از رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورده است که فرموده است:
«لا طاعةَ لِمَن عَصَی اللهَ، لا طاعةَ لمخلوقٍ فی معصیة الخالق.»3
و در صفحه ٦٣ گوید: «﴿وَلَا تُطِعۡ مَنۡ أَغۡفَلۡنَا قَلۡبَهُۥ عَن ذِكۡرِنَا وَٱتَّبَعَ هَوَىٰهُ وَكَانَ أَمۡرُهُۥ فُرُطٗا﴾4 (سوره الکهف (١٨) آیه ٢٨)؛ ﴿وَلَا تُطِيعُوٓاْ أَمۡرَ ٱلۡمُسۡرِفِينَ * ٱلَّذِينَ يُفۡسِدُونَ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا يُصۡلِحُونَ﴾.5 (سوره الشعراء (٢٦) آیه ١٥١ و ١٥٢)»
و در صفحه ٦٤ گوید: «لا طاعةَ فی معصیة؛ إنّما الطّاعة فی المعروف.»6 گوید:
«همۀ محدّثین نقل کردهاند: ”مَن أحدث فی أمرنا ما لیس منه، فهو رَدٌّ.“»1 و بیهقی در شعب الإیمان آورده است: «مَن وَقّر صاحِبَ بدعةٍ، فقد أعان علی هَدْم الإسلام.»2
[موارد حرمت اطاعت از حاکم در کلام أمیرالمؤمنین علیه السّلام به خوارج]
در أحکام السّلطانیّة، فرّاء، صفحه ٥٤ گوید:
«و قد عَرَض قومٌ من الخوارج لعلیٍّ رضی الله عنه (علیه السّلام) بمخالفة رأیه، و قال أحدُهم و هو یَخطُب علی مِنبَره: ”لا حُکمَ إلّا لِلّهِ تعالی“؛ فَقال علیٌّ:
”کلمةُ حقٍّ أُریدَ بها باطلٌ. لکم علینا ثلاثٌ: لا نَمنَعُکم مساجدَ الله أن تَذکُروا فیها اسمَ الله؛ و لا نَبدؤُکم بقتالٍ؛ و لا نَمنعکم الفَیءَ مادامَت أیدیکم معنا.“3»
و در صفحه ٥٥ گوید: «لقول النّبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم:
”لا یَحِلُّ دَمُ امرِئٍ مسلِمٍ إلّا بإحدَی ثلاثٍ: کُفرٍ بعدَ إیمانٍ؛ و زِنًا بعد إحصانٍ، و قتلِ نفسٍ بغیر نفسٍ.“4»5
[شرایط حاکم]
در تنبیه الأُمّة و تنزیه الملّة، طبع حروفی، در مقدّمۀ مرحوم طالقانی، صفحه ٩ و نیز در تعلیقۀ صفحه ٦٢ آورده است که: حضرت سیّدالشّهداء علیه السّلام به اهل کوفه نوشتند که:
«واللَهِ ما الإمامُ إلّا القائمَ بالقِسط، الحاکمَ بالکتاب، الحابِسَ نفسَه علی ذات الله تعالی.»1و2
حاکم فقیه باید قبل از تربیت مردم به تربیت خود پردازد
والی ولایت و حکومت، باید فقیه اعلم و متّصل به خدا باشد و از ربط با عالم غیب غافل نشود و ریسمانش از بالا بریده نگردد و مراجعات و هیاهوی عالم کثرات و غوغای افکار و اهواء و انظار، وی را بدین سو نکشاند. شبها با قدم راستین در محراب عبادت از حقایق آن عالم دریابد و در خود ذخیره کند و روز در عالم کثرت از آن ذخیره مصرف کند.
﴿إِنَّ نَاشِئَةَ ٱلَّيۡلِ هِيَ أَشَدُّ وَطۡٔٗا وَأَقۡوَمُ قِيلًا * إِنَّ لَكَ فِي ٱلنَّهَارِ سَبۡحٗا طَوِيلٗا﴾.3
در عدة الداعی، ابن فهد حلّی از حضرت سیّدة النساء سلام الله علیها روایت است که فرمود:
«مَن أصعَدَ إلی اللهِ خالِصَ عبادتِه، أهبَطَ اللهُ إلَیه أفضَلَ مَصلحَتِه.»4
ابن ابیالحدید در آخر نهج البلاغه پس از اتمام شرح حِکَم أمیرالمؤمنین علیه السّلام، خودش ٩٩٨ حکمت از حِکَم منسوبه به آن حضرت را اضافه کرده است و در حکمت ١١٥ چنین آورده است که:
«یَنبَغی لمَن وَلِیَ أمرَ قوم، أن یَبدأ بتقویمِ نفسه قبل أن یَشرَعَ فی تقویم رَعِیَّته؛ و إلّا کان بمنزلة مَن رامَ استِقامَةَ ظِلِّ العَمودِ قبلَ أن یَستَقیمَ ذلک العود.»5و6
فقراتی از نامۀ حضرت به مالک اشتر در عبادات شخصیّۀ خویش
حضرت أمیرالمؤمنین در نهج البلاغه، در رسالۀ ٥٣ که به مالک اشتر در وقت انتصابش به حکومت مصر مینویسند و مفصّلاً وظایف او را در هر موضوع شرح میدهند، در اواخر آن میفرمایند:
«ثُمّ أُمورٌ مِن أُمورِک لابُدَّ لک مِن مباشَرَتها؛ منها: إجابةُ عُمّالک بما یَعیَیٰ عنه کُتّابُک؛ و منها: إصدارُ حاجاتِ النّاس یومَ وُرودِها علیک ممّا تَحرَجُ به صدورُ أعوانک، و امضِ لکلّ یومٍ عَمَلَه؛ فَإنّ لکلّ یومٍ ما فیه.»
[و] میفرماید: «و اجعَل لنفسک فیما بینَک و بینَ اللهِ أفضلَ تلک المَواقیتِ و أجزَلَ تلک الأقسامِ، و إن کانَت کلُّها لِلهِ، إذا صَلُحَت فیها النیّةُ، و سَلِمَت منها الرعیّة.
و لیَکُن فی خاصّة ما تُخلِصُ به لِله دینَک إقامةُ فَرائضِه الّتی هی له خاصّةً؛ فأعطِ اللَهَ مِن بَدَنِک فی لیلک و نهارک، و وَفِّ ما تقرّبتَ به إلی الله مِن ذلک کامِلًا غیرَ مَثلومٍ و لا مَنقوصٍ بالغًا مِن بَدَنک ما بلغ.»
تا میرسد به اینجا که میفرماید: «و إیّاک و الإعجابَ بنفسک، و الثّقةَ بما یُعجِبُک منها، و حُبّ الإطراء1؛ فإنّ ذلک مِن أوثَقِ فُرَصِ2 الشّیطان فی نفسه، لیَمحَقَ ما یکون مِن إحسان المُحسنین.»
تا میفرماید: «أملِکْ حَمیّةَ أنفِک، و سَورَةَ حَدِّک، و سَطوَةَ یدک، و غَربَ3 لسانک، و احتَرِس مِن کلّ ذلک بکفِّ البادرةِ و تأخیر السّطوة، حتّی یَسکُنَ غضبُک، فتَملِکَ
الاختیارَ؛ و لن تُحکِمَ ذلک مِن نفسک حَتَّی تُکثِرَ هُمومَک بذکرِ المعاد إلی ربّک.»1و2
محکمۀ بدوی و استیناف و تمیز
آیة الله منتظری در شرح نامۀ حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام به مالک اشتر در کتاب خود، صفحه ١٧٤ خواستهاند استفاده کنند که این سه مرحله [محکمۀ بدوی و استیناف و تمیز]، از عبارت: «وَ لا یَتَمادَی فی الزَّلَّةِ، و لا یَحصَرُ مِنَ الفَیءِ3 إلَی الحَقِّ إذا عَرَفَهُ»4 و از عبارت «ثمّ أکثِر تَعاهُدَ قضائه»5 استفاده میگردد.
[فرازی از نامۀ أمیرالمؤمنین علیه السّلام به یکی از والیان بلاد]
و از عبارات آن حضرت است به یکی از کسانی که حاکم قرار داده بودند:
«إنّ عملَک لیس لک بطُعمَةٍ، و لکنّه فی عُنُقک أمانةٌ.»6
[فرازی از دستورات أمیرالمؤمنین علیه السّلام به مالک اشتر]
و از جمله دستورات آن حضرت میباشد به مالک:
«و إذا قُمتَ فی صلاتک للنّاس7، فلا تکونَنّ مُنفِّرًا و لا مُضیِّعًا؛ فإنّ فی النّاس مَن به العلّةُ و له الحاجةُ.
و قد سألتُ رسولَ الله صلّی الله علیه وآله و سلّم حینَ وجَّهَنی إلی الیَمَن:
کیف أُصَلّی بهم؟ فقال: ”صَلِّ بهم صلاةَ1 أضعَفهم، و کُن بالمؤمنین رَحیمًا.“»2و3
[عدم انفکاک ریاست جمهوری از فقیه اعلم و ابصر و اورع]
بعضی راجع به امکان انفکاک ریاست جمهوری از فقیه أعلم و أبصر و أورع، تمسّک به آیۀ ذیل مینمایند:
سوره البقره (٢) آیه ٢٤٦ و ٢٤٧: ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلۡمَلَإِ مِنۢ بَنِيٓ إِسۡرَ ٰٓءِيلَ مِنۢ بَعۡدِ مُوسَىٰٓ إِذۡ قَالُواْ لِنَبِيّٖ لَّهُمُ ٱبۡعَثۡ لَنَا مَلِكٗا نُّقَٰتِلۡ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ قَالَ هَلۡ عَسَيۡتُمۡ إِن كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلۡقِتَالُ أَلَّا تُقَٰتِلُواْ قَالُواْ وَمَا لَنَآ أَلَّا نُقَٰتِلَ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ وَقَدۡ أُخۡرِجۡنَا مِن دِيَٰرِنَا وَأَبۡنَآئِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيۡهِمُ ٱلۡقِتَالُ تَوَلَّوۡاْ إِلَّا قَلِيلٗا مِّنۡهُمۡ وَٱللَهُ عَلِيمُۢ بِٱلظَّـٰلِمِينَ * وَقَالَ لَهُمۡ نَبِيُّهُمۡ إِنَّ ٱللَهَ قَدۡ بَعَثَ لَكُمۡ طَالُوتَ مَلِكٗا قَالُوٓاْ أَنَّىٰ يَكُونُ لَهُ ٱلۡمُلۡكُ عَلَيۡنَا وَنَحۡنُ أَحَقُّ بِٱلۡمُلۡكِ مِنۡهُ وَلَمۡ يُؤۡتَ سَعَةٗ مِّنَ ٱلۡمَالِ قَالَ إِنَّ ٱللَهَ ٱصۡطَفَىٰهُ عَلَيۡكُمۡ وَزَادَهُۥ بَسۡطَةٗ فِي ٱلۡعِلۡمِ وَٱلۡجِسۡمِ وَٱللَهُ يُؤۡتِي مُلۡكَهُۥ مَن يَشَآءُ وَٱللَهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٞ﴾.
این آیه بر فرض تعمیم آن نسبت به فقیه، بالملاک القطعیّ دلالت بر جواز نصب رئیس جمهور قویّ البدن و عالم و مطّلع بر اوضاع دارد؛ نه بر جواز ریاست جمهوری که از طرف مردم انتخاب شود و فقیه بر او صحّه گذارد ولی نتواند او را عزل و نصب کند.4
از شرایط ولایت فقیه و بقیّۀ امور ولائیّه، هجرت به دارالإسلام است
سوره الأنفال (٨) آیه ٧٢:
﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَٰهَدُواْ بِأَمۡوَٰلِهِمۡ وَأَنفُسِهِمۡ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ وَٱلَّذِينَ ءَاوَواْ وَّنَصَرُوٓاْ أُوْلَـٰٓئِكَ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِيَآءُ بَعۡضٖ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَلَمۡ يُهَاجِرُواْ مَا لَكُم مِّن وَلَٰيَتِهِم مِّن شَيۡءٍ حَتَّىٰ يُهَاجِرُواْ وَإِنِ ٱسۡتَنصَرُوكُمۡ فِي ٱلدِّينِ فَعَلَيۡكُمُ ٱلنَّصۡرُ إِلَّا عَلَىٰ قَوۡمِۢ بَيۡنَكُمۡ وَبَيۡنَهُم مِّيثَٰقٞ وَٱللَهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ﴾.
در تفسیر مجمع البیان، طبع صیدا، جلد ٢، صفحه ٥٦١ گوید:
«أی: هؤلاء بعضُهم أولی ببعضٍ فی النُّصرة و إن لم یکن بینهم قَرابةٌ من أقربائهم من الکفّار. و قیل: فی التّوارث؛ عن ابن عبّاس و الحسن و مجاهد و قتادة و السُّدِیُّ. و قیل: فی التناصر و التعاون و الموالاة فی الدّین؛ عن الأصمّ. و قیل: فی نفوذ أمان بعضهم علی بعضٍ؛ فإنّ واحدًا من المسلمین لو آمن إنسانًا، نفذ أمانُه علی سائر المسلمین.»1
و در صفحه ٥٦٢ گوید: «و اختلفوا فی أنّ الهجرة هل تصحّ فی هذا الزمان أم لا؟
فقیل: لا تصحّ؛ لأنّ النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم قال: ”لا هِجرَةَ بعد الفتح“2؛ و لأنّ الهجرة الانتقالُ من دار الکفر إلی دار الإسلام، و لیس یقع مثل هذا فی هذا الزمان، لاتّساع بلاد الإسلام؛ إلّا أن یکون نادرًا لا یُعتدّ به.
و قیل: ”إنّ هجرةَ الأعراب إلی الأمصار باقیةٌ إلی یوم القیامة.“ عن الحَسَن.
و الأقوی أن یکون حکمُ الهجرة باقیًا؛ لأنّ مَن أسلم فی دار الحرب ثمّ هاجر إلی دار الإسلام، کان مُهاجرًا. و کان الحسنُ یمنع أن یتزوّج المهاجر إلی أعرابیّة؛ و رُوی عن عمر بن الخطّاب أنّه قال: ”لا تَنکِحُوا أهلَ مکّةَ، فإنّهم أعرابٌ“». ـ انتهی ما أردنا ایراده من مجمع البیان.3
در معنی ولایت حاصله به سبب هجرت به دارالإسلام
حضرت اُستادنا الأعظم آیة الله طباطبایی ـ قدّس الله سرّه ـ در المیزان، جلد ٩، صفحه ١٤٤ و صفحه ١٤٥ فرمودهاند:
«و قد جعل الله بینهم وَلایةً بقوله: ﴿أُوْلَـٰٓئِكَ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِيَآءُ بَعۡضٖ﴾ ...،1 و الولایة أعمّ من وَلایة المیراث و وَلایة النُّصرة و ولایة الأمنِ؛ فمن آمَنَ منهم کافرًا، کان نافذًا عند الجمیع، فالبعضُ من الجمیع ولیُّ البعض من الجمیع؛ کالمهاجر هو ولیُّ کلِّ مهاجرٍ و أنصاریٍّ، و الأنصاریُّ ولیُّ کلّ أنصاریٍّ و مهاجرٍ. کلّ ذلک بدلیل إطلاق الآیة. فلا شاهدَ علی صَرف الآیة إلی وَلایة الإرث بالمؤاخاة الّتی کان النّبیُّ صلّی الله علیه و آله و سلّم جعلها فی بَدء الهجرة بین المهاجرین و الأنصار، و کانوا یتوارثون بها زمانًا، ثم نُسِخت.»
و در صفحه ١٤٧ فرمودهاند: «و فی المعانی بإسناده فیه رَفع عن موسی بن جعفر علیهما السّلام فیما جری بینه و بین هارون و فیه:
قال هارون: ”فلِم ادَّعَیتم أنّکم وَرِثتم رسولَ الله و العَمُّ یَحجُبُ ابنَ العمِّ، و قُبض رسولُ الله [صلّی الله علیه و آله و سلّم] و قد تُوُفِّی أبوطالب قبلَه و العبّاسُ عمُّه حیٌّ؟“
إلی أن قال:
فقلتُ: ”إنّ النّبیّ لم یُوَرِّث مَن لم یهاجر، و لا أثبَتَ له وَلایةً حتّی یُهاجر.“
فقال: ”ما حجّتُک فیه؟!“
قلت: ”قولُ الله تبارک و تعالی: ﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَلَمۡ يُهَاجِرُواْ مَا لَكُم مِّن وَلَٰيَتِهِم
مِّن شَيۡءٍ حَتَّىٰ يُهَاجِرُواْ﴾1 و إنّ عمّی العبّاسَ لم یُهاجر.“
فقال: ”إنّی سائلکَ: هل أفتَیتَ بذلک أحدًا من أعدائنا، أم أخبَرتَ أحدًا من الفقهاء فی هذه المسألة بشَیءٍ؟!“
فقلتُ: ”اللهُمّ لا، و ما سألنی عنها إلّا أمیرُالمؤمنین.“ ـ الحدیث.
أقول: و رواه المفید فی الاختصاص.» ـ انتهی کلام العلّامة.
در تفسیر ابوالفداء ابن کثیر دمشقیّ، طبع دار الإحیاء الکتب العربیّة (عیسی الحلبیّ) جلد ٢، صفحه ٣٢٩ در ذیل این آیه، از احمد با سند خود از یزید بن الخَطیب الأسلمی روایت کرده است که گفت:
«کان رسولُ الله صلّی الله علیه و آله إذا بعث أمیرًا علی سَریّةٍ أو جَیشٍ، أوصاه فی خاصّة نفسه بتقوی الله، و بمَن معه من المسلمین خیرًا، و قال:
”اُغزوا باسم الله فی سبیل الله. قاتِلوا مَن کفَر بالله. إذا لقیتَ عدُوَّک من المشرکین، فادعُهُم إلی إحدی ثلاثِ خِصالٍ [أو خلالٍ]، فأیَّتَهنّ أجابوک إلیها، فاقبَل منهم و کَفِّ عنهم.
اُدعُهُم إلی الإسلام؛ فإن أجابوک، فاقبَل منهم و کَفِّ عنهم.
ثمَّ ادعُهُم إلی التَّحوُّل من دارهم إلی دار المهاجرین، و أعلِمهم إن فعلوا ذلک أنّ لهم ما للمهاجرین و أنّ علیهم ما علی المهاجرین؛ فإن أبَوا و اختاروا دارَهم، فأعلِمهم أنّهم یکونون کأعراب المسلمین یَجری علیهم حکمُ الله الّذی یَجری علی المؤمنین، و لا یکون لهم فی الفیء و الغنیمة نصیبٌ إلّا أن یُجاهدوا مع المسلمین.
فإن هُم أبَوا، فادعُهُم إلی إعطاء الجِزیة؛ فإن أجابُوا، فاقبَل منهم و کَفِّ عنهم؛ فإن أبَوا، فاستَعِن بالله و قاتِلْهم“.
انفرد به مُسلم، و عنده زیاداتٌ أُخَر.»1و2
در تفسیر ابوالفداء، طبع عیسی الحلبیّ، جلد ٣، صفحۀ ٥٩ در تفسیر آیه ٨٠از سورۀ الاسراء: ﴿وَٱجۡعَل لِّي مِن لَّدُنكَ سُلۡطَٰنٗا نَّصِيرٗا﴾ گوید:
«[قال الحسن البصری فی تفسیرها: ”وَعَده ربُّه: لَیَنزِعنّ مُلکَ فارس و عِزَّ فارس، و لَیَجعلَنّه له؛ و مُلکَ الروم و عِزَّ الروم، و لَیَجعلنَّه له.“]
قال قتادة فیها: ”إنّ نبیَّ الله صلّی الله علیه و آله [و سلّم] علم أن لا طاقةَ له بهذا الأمر إلّا بسلطانٍ، فسَأَل سلطانًا نصیرًا لکتاب الله و لحدود الله و لفرائض الله و لإقامة دین الله؛ فإنّ السّلطان رحمةٌ من الله جعله بین أظهُر عباده، و لولا ذلک لأغارَ بعضُهم علی بعض فأکَل شدیدُهم ضعیفَهم.“
[قال مجاهد: ”سُلطانًا نَصِیرًا حجّةً بیّنةً.“]... .
و اختار جریر قولَ الحسن [و قتادة]؛ و هو الأرجح، لأنّه لابدّ مع الحقّ من قهرٍ لمَن عاداه و ناواه، و لهذا یقول: ﴿لَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا رُسُلَنَا بِٱلۡبَيِّنَٰتِ﴾ ـ إلی قوله ـ ﴿وَأَنزَلۡنَا ٱلۡحَدِيدَ فِيهِ بَأۡسٞ شَدِيدٞ﴾ سوره الحدید (٥٧) آیه ٢٥.»3
حدیث «إنّ الله لَیَزَعُ بالسّلطان ما لا یَزَعُ بالقرآنِ»
«و فی الحدیث: ”إنّ الله لَیَزَع بالسّلطان ما لا یَزَع4 بالقرآن.“ أی: لَیمنع
بالسّلطان عن ارتکاب الفواحش و الآثام ما لا یمتنع کثیرٌ من النّاس بالقرآنِ و ما فیه من الوعید الأکید و التّهدید الشّدید، و هذا هو الواقع.»1 ـ انتهی.2
معنی التَّعَرُّب بعدَ الهِجرة
در نهایۀ ابن أثیر، جلد ٣، صفحه ٢٠٢ مادّۀ عَرَبَ آورده است که:
«و فیه: ”ثلاثٌ من الکَبائر؛ منها التَّعَرُّب بعدَ الهِجرة“، هو أن یعود إلی البادیة و یُقیم مع الأعراب بعدَ أن کان مُهاجِرًا. و کان مَن رجع بعد الهِجرة إلی موضعه من غیر عُذرٍ، یَعُدّونه کالمرتدّ.
و منه حدیث ابنالأکوَع لمّا قُتل عثمانُ، خَرج إلی الرّبذة و أقام بها، ثمّ إنّه دخل علی الحجّاج یومًا فقال له: ”یا بنَالأکوَع، ارتَدَدتَ علی عَقِبَیک و تَعرّبت!“ (و یُرویٰ بالزّای، و سیجیء).
و منه حدیثه الآخَر، تمثّل فی خُطبَته: ”مُهاجرٌ لیس بأعرابیّ.“
جعل المهاجرَ ضِدَّ الأعرابیّ؛ و الأعرابُ: ساکنوا البادیة من العرب الذین لا یقیمون فی الأمصار و لا یَدخُلونها إلّا لحاجةٍ، و العربُ: اسمٌ لهذا الجِیل المعروف من الناس، و لا واحدَ له من لفظه، و سواءٌ أقام بالبادیة أو المُدُن. و النسبُ إلیهما: أعرابیّ و عَرَبیّ.»
در معنی هجرت و موارد آن
در نهایۀ ابن اثیر، جلد ٥، صفحه ٢٤٤ مادّۀ هَجَرَ آورده است که:
«هَجَرَ، فیه: ”لا هِجرةَ بعدَ الفَتح، و لکن جِهادٌ و نیّةٌ.“
و فی حدیثٍ آخر: ”لا تَنقطعُ الهِجرةُ حتّی تَنقطعَ التّوبَة.“
الهِجرَة فی الأصل الاسم من الهَجرِ، ضِدُّ الوَصل. و قد هَجَرُه هَجرًا و هِجرانًا، ثمّ غَلَبَ علی الخُروج من أرضٍ إلی أرضٍ، و ترکِ الأُولی للثّانیة. یُقال منه: هاجَرَ مُهاجَرَةً.
و الهِجرَةُ هِجرَتان: إحداهما الّتی وَعد اللهُ علیها الجَنّة فی قوله: ﴿إِنَّ ٱللَهَ ٱشۡتَرَىٰ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ أَنفُسَهُمۡ وَأَمۡوَٰلَهُم بِأَنَّ لَهُمُ ٱلۡجَنَّةَ﴾؛1 فکان الرجلُ یأتی النبیَّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، و یَدَعُ أهلَه و مالَه لا یَرجِع فی شیءٍ منه، وَ یَنقطعُ بنفسه إلی مُهاجَرِه؛ و کان النبیُّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم یَکرَه أن یَموت الرّجلُ بالأرض الّتی هاجَرَ منها، فمن ثَمّ قال: ”و لکنّ البائسَ سَعدُ بنُ خَولَة“ یَرثِی له رسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم أن مات بمکّة.
و قال حین قَدِم مکّةَ: ”اللهمّ لا تَجعَل مَنایانا بها.“ فلمّا فُتِحَت مکّةُ، صارت دارَ إسلامٍ کالمدینَة، و انقَطَعت الهِجرَة.
و الهِجرة الثّانیة مَن هاجر من الأعراب و غزا مع المسلمین، و لم یَفعَل کما فعل أصحابُ الهِجرَة الأُولی فهو مُهاجِرٌ، و لیس بداخلٍ فی فضل مَن هاجَرَ تلک الهِجرَة، و هو المرادُ بقوله: ”لا تَنقَطِعُ الهِجرةُ حتّی تَنقَطِعَ التَّوبَة.“
فهذا وجه الجمع بین الحدیثین. و إذا أُطلق فی الحدیث ذکرُ الهِجرَتَین، فإنّما یُراد بهما هِجرةُ الحَبَشة وَ هِجرةُ المدینة.» ـ انتهی.2
دربارۀ حدیث «کلُّ رایةٍ تُرفع قبل قیام القائم»
در روضۀ کافی، جلد ٨، صفحه ٢٩٥، حدیث ٤٥٢ آورده است:
«عنه، عن احمد بن محمّد، عن الحسین بن سعید، عن حَمّاد بن عیسی، عن الحسین بن المختار، عن أبیبصیر، عن أبیعبدالله علیه السّلام قال: ”کلُّ رایةٍ تُرفَعُ قبلَ قیام القائم، فصاحِبُها طاغوتٌ یُعبَد من دون الله عزّوجلّ.“»
قال المجلسیّ فی مرآة العقول، من الطبع علی الحجر، مجلّد ٤، صفحة ٣٧٨:
«[هذا الحدیث] مُوَثّق. قوله علیه السّلام: ”طاغوتٌ“؛ قال الجوهریّ: ”الطّاغوتُ: الکاهن و الشّیطان و کلُّ رأسٍ فی الضَّلال. قد یکونُ واحدًا، کقوله تعالی: ﴿يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُوٓاْ إِلَى ٱلطَّـٰغُوتِ وَقَدۡ أُمِرُوٓاْ أَن يَكۡفُرُواْ بِهِۦ﴾؛1 و قد یکون جمعًا، قال الله تعالی: ﴿أَوۡلِيَآؤُهُمُ ٱلطَّـٰغُوتُ يُخۡرِجُونَهُم﴾.2
و طاغوت إن جاء علی وزن لاهوت، فهو مقلوبٌ لأنّه من «طَغیٰ» ـ و لاهوت غیر مقلوبٍ، لأنّه من «لاهَ» بمنزلة الرَّغَبوت و الرَّهَبوت ـ والجمع الطّواغیت.“»3و4
راجع به ولایت از قِبَل حاکم جائر
مشهور و معروف شده است که بسیاری از اعوان ظلمه و والیان و استانداران و وکلا و وزرا و کارمندان حکّام جور، برای رفع اتّهام از اعمال خود و پردهپوشی بر قبایح تصدّی ولایت از قِبل حاکم جائر و سلطان جائر، استدلال به قضیۀ علیّ بن
یقطین میکنند و او را به عنوان نمونه و سمبل یادآور شده و لذا با تشبیه و تطبیق آن شخصیت بزرگ و مورد امضای حضرت ابیالحسن موسی بن جعفر علیهما السّلام به خود و تشبیه اعمال و رفتار او را به اعمال و رفتار خود، میخواهند جازنند و خود را شخص مصلح و مروّج و قیّم و مراقب ضعفای شیعه و ایتام آل محمّد علیهم السّلام قلمداد کنند.
و چه بسا خود را به محمّد بن اسماعیل بن بزیع تشبیه کرده، و روایتی که مرحوم شیخ انصاری (ره) در مکاسب محرّمه، در باب حرمت ولایت از قبل جائر، صفحه ٥٦ ذکر کرده است، سر و دست و پا شکسته میخوانند و میخواهند بگویند: ما مانند محمّد بن اسماعیل بن بزیع هستیم.
اصل این روایت چنین است:
«فعن رجال الکشّی، فی ترجمة محمّد بن اسماعیل بن بزیع، عن أبیالحسن علیه السّلام قال: ”إنّ لِلّه فی أبواب الظّلمة مَن نوَّر اللهُ به البرهانَ، و مکّن له فی البلاد، فیَدفعُ بهم عن أولیائه، و یُصلِح [اللهُ] بهم أُمورَ المسلمین؛ لأنّهم ملجأُ المؤمنین من الضّرر، و إلیهم مرجعُ ذَوی الحاجة من شیعتنا. بهم یُؤمِن اللهُ رَوعةَ المؤمنین فی دار الظّلم. أُولئک المؤمنون حقًّا، أُولئک مَنارُ1 الله فی أرضه، أُولئک نورُ الله فی رعیّتهم [یوم القیامة]، و یزهَرُ نورُهم لأهل السّماوات کما یزهَرُ نورُ الکواکب لأهل الأرض. أُولئک من نورِهم یومَ القیامة تُضیءُ القیامةُ. خُلِقوا واللهِ للجنّة، و خُلق الجّنةُ لهم؛ [فهنیئًا لهم] ما علی أحدِکم أن لو شاء لنال هذا کلَّه.“
قلتُ: بماذا جُعلتُ فِداک؟ قال: ”یکون معهم، فیسُرُّنا بإدخال السّرور علی شیعتنا؛ فکن معهم یا محمّد.“»2
أقول: اوّلاً: این روایت از حضرت اباالحسن الرضّا علیه السّلام است. ثانیًا: در رجال نجاشی1 آمده نه در رجال کشّی، و شاید کتابی که مرحوم شیخ از آن حکایت نموده است اشتباهاً از کشّی نوشته است.
به هرحال باید برای این افراد که توهّم میکنند چون علیّ بن یقطین یا محمّد بن اسماعیل بن بزیع هستند، روشن و مبرهن ساخت که گول شیطان را نباید خورد و خود را نباید به تعمیه وا داشت و ﴿بَلِ ٱلۡإِنسَٰنُ عَلَىٰ نَفۡسِهِۦ بَصِيرَةٞ * وَلَوۡ أَلۡقَىٰ مَعَاذِيرَهُۥ﴾2 و باید برای آنها بقیّۀ روایاتی که به شدّت از ورود در ابواب سلطان جائر و ولایت حاکم جائر منع میکند خوانده شود تا یک طرفه قضاوت نکنند؛ و ما برای نمونه یک روایت را که مرحوم شیخ در همین کتاب و در همین باب ذکر کرده است میآوریم:
«فی صحیحة داود بن زُربیّ قال: أخبرنی مولًی لعلیِّ بن الحسین علیهما السّلام قال: کنت بالکوفة، فقَدِم أبوعبدالله علیه السّلام الحیرةَ، فأتیتُه فقلت له: جُعلت فداک! لو کلَّمتَ داودَ بن علیّ أو بعضَ هؤلاء، فأَدخلَ3 فی بعض هذه الولایات.
فقال: ”ما کنتُ لأفعل.“
فانصرفتُ إلی منزلی، فتفکّرتُ ما أحسَبُه أنّه منعنی إلّا مخافةَ أن أظلِمَ أو أجورَ. والله لآتینّه، و أعطیتُه4 الطَّلاقَ و العتاقَ و الأیمان المغلَّظة أن لا أجورَ علی أحدٍ و لا أظلِمَنّ، و لَأعدِلَنّ.
قال: فأتیتُه فقلت: جعلت فداک! إنّی فکّرت لإبائک علیَّ، و ظننتُ أنّک إنّما
منعتَنی مخافةَ أن أظلِمَ أو أجورَ؛ و إنّ کلَّ امرأةٍ لی طالقٌ و کلَّ مملوک لی حرٌّ، إن ظلمتُ أحدًا أو جُرتُ علی أحدٍ، بل إن لم أعدِل.
قال: ”فکیف؟“ قلت: فأعدتُ علیه الأیمان.
فنظر إلی السّماء و قال: ”تَنالَ هذه السّماء أیسرُ علیک من ذلک“1 ـ الخبر.»
ثمّ قال الشیخ (ره): «[بناءً] علی أنّ المشار إلیه هو العدل و ترک الظّلم، و یحتمل أن یکون هو التَّرخیص فی الدّخول.»2
قال فی تنقیح المقال: «الضّبط زُربیّ بالزّای المعجمة المضمومة کما فی الخلاصة، و المکسورة کما فی الإیضاح و الذّکریٰ.»3
فصل سوّم: فقه معاملات
باب مکاسب و متاجر
[در مادّۀ بیع]
در لسان العرب در مادّۀ «بیع» گوید:
«و البیِّعان: البائع و المشتری. و جمعه باعةٌ عند کراع، و نظیره عَیِّلٌ و عالةٌ و سیّد و سادةٌ. قال ابنسیدة: ”و عندی أنّ ذلک کلَّه إِنّما هو جمع فاعلٍ. فأمَّا فَیْعِل فجمعه بالواو و النون، و کلٌّ من البائع و المشتری بائع و بیِّع.“
و روی بعضهم هذا الحدیث: ”المتبایعان بالخِیار ما لم یَتفرَّقا.“»1
[سفارش رسول خدا به رعایت پنج امر در خرید و فروش]
قال صلّی الله علیه و آله و سلّم:
«مَن باع و اشتریٰ فلیَحفَظ خمسَ خصالٍ، و إلّا فَلا یشتَرِ و لا یَبعِ: الرّبا، و الحلفَ، و کِتمانَ العیب، و الحمدَ إذا باع، و الذّمّ إذا اشتریٰ.»2و3
[جواز تصرّف در مال غیر با وجود تراضی]
در فقه فارسی، تألیف آقای شعرانی که در ذیل تبصرۀ علاّمه طبع شده است، در جلد ١، صفحه ٢٩١ گوید: «طبق حدیث حجّة الوداع با تراضی میتوان در مال غیر تصرّف نمود.»
و در تعلیقه گوید: «حدیث حجّة الوداع در نهایة الإرب نویری (جلد ١٧، صفحه ٣٧٤) به این عبارت است از ابناسحاق صاحب سیرة: ”إنّ المسلمین إخوةٌ، فلا یحلّ لامرئٍ من أخیه إلّا ما أعطاه عن طیب نفسٍ، فلا تظلِمُنّ أنفسَکم.“»1
[حکم تطفیف و کمفروشی]
سورة الرّحمن: ﴿وَٱلسَّمَآءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ ٱلۡمِيزَانَ * أَلَّا تَطۡغَوۡاْ فِي ٱلۡمِيزَانِ * وَأَقِيمُواْ ٱلۡوَزۡنَ بِٱلۡقِسۡطِ وَلَا تُخۡسِرُواْ ٱلۡمِيزَانَ﴾.2
(﴿ٱلۡمِيزَان﴾: میزانٌ فی تجارة ذو الکفّین.)
رُویَ: «أنّ جَبرَئیلَ نزل بالمیزان، فرفعه3 إلی نوحٍ و قال: ”مُر قومَک یَزِنوا به أمتعتَهم.“»4
قوله: ﴿أَلَّا تَطۡغَوۡاْ﴾أی: لا تَستَوفوا فی الأخذ؛ و ﴿وَلَا تُخۡسِرُواْ﴾ أی: لا تَنقُصوا فی الإعطاء.
سوره تطفیف [المطفّفین] (٨٣) جزء ٣٠:
﴿بِسۡمِ ٱللَهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ * وَيۡلٞ لِّلۡمُطَفِّفِينَ * ٱلَّذِينَ إِذَا ٱكۡتَالُواْ عَلَى ٱلنَّاسِ يَسۡتَوۡفُونَ * وَإِذَا كَالُوهُمۡ أَو وَّزَنُوهُمۡ يُخۡسِرُونَ * أَلَا يَظُنُّ أُوْلَـٰٓئِكَ أَنَّهُم مَّبۡعُوثُونَ * لِيَوۡمٍ عَظِيمٖ * يَوۡمَ يَقُومُ ٱلنَّاسُ لِرَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾.1
(مُطَفِّف: المُبَخِّس، الّذی یُبخِسُ المیزانَ و المکیال. الوَیلُ: بِئرٌ فی جهنّم.)
ابنعبّاس: «نزلَت علی النّبیِّ حینَ قَدِم المدینة، و هُم أسوَأُ النّاس کَیلًا.»2
و فی الکافی: «و أنزلَ فی الکَیل ﴿وَيۡلٞ لِّلۡمُطَفِّفِينَ﴾، و لم یَجعَل الویلَ لأحدٍ حتّی یُسمّیَه کافِرًا؛ قال اللَه تعالی: ﴿فَوَيۡلٞ لِّلَّذِينَ كَفَرُواْ مِن مَّشۡهَدِ يَوۡمٍ عَظِيمٍ﴾3.»4
(﴿ٱلۡمِيزَان﴾: ما یوزَنُ به الشّیء و یُعلَم به مقداره. التطفیف: التقلیل.)
تفسیر أبوالفتوح: «رسول خدا به بازار آمد و این آیه بر آنها خواند. سُدّی گفت: ”در مدینه مردی بود أبوجُهَینه؛ دو کیل داشت، یکی زیاده و یکی کم، به زائد بستدی و به ناقص بدادی؛ آیات در حقّ او نازل شد.“»5
تفسیر أبوالفتوح: «راوی گوید: أمیرالمؤمنین علیه السّلام چون از حکومت فارغ شدی به بازار کوفه درآمدی و گفتی:
”یا أیّها النّاسُ! اتّقوا اللَهَ، و أوفوا الکیلَ و المیزانَ بالقسط، و لا تَبخَسوا النّاسَ أشیاءَهم، و لا تَعثَوا!“6
یک روزی مردی را دیدند زعفران میکشید و ترازوی او درست نبود؛ حضرت زعفران ریختند و فرمودند: ”اوّل ترازو را درست کن، آنگاه اگر خواستی چرب بده!“»1
فرمایش شعیب به قومش (سوره شعراء (٢٦) جزء ١٩):
﴿وَيَٰقَوۡمِ أَوۡفُواْ ٱلۡمِكۡيَالَ وَٱلۡمِيزَانَ بِٱلۡقِسۡطِ وَلَا تَبۡخَسُواْ ٱلنَّاسَ أَشۡيَآءَهُمۡ وَلَا تَعۡثَوۡاْ فِي ٱلۡأَرۡضِ مُفۡسِدِينَ﴾.2
﴿أَلَا يَظُنُّ﴾ أی: لا یعلمون أنّهم مُحاسَبون علی ذلک یومَ القیامة.
در بحار، [جلد] ٢٥، عن علیّ علیه السّلام فی بعض الخبر:
«و إذا طُفِّفت المَکاییلُ، أخذَهُم اللَهُ بالسِّنینَ و النَّقص» ـ الخ.3
قال الصّادق علیه السّلام:
«مَن أکل لُقمةَ حرامٍ، لم تُقبَل له صلاةٌ أربعینَ لَیلَةً، و لم تُستَجَب له دعوةٌ أربعینَ صَباحًا؛ و کلُّ لَحمٍ یُنبِتُه الحرامُ فالنّارُ أولَی به. و إنّ اللُّقمةَ الواحدة تُنبِتُ اللَحم.»4
قال أمیرالمؤمنین علیه السّلام:
«لیس من أُمّتی5 مَن أکل مالَ المؤمن حرامًا. إنّما یَعیشُ صاحبُ هذا الحالِ مَفتونًا، و یموتُ مَغرورًا، و یقول یومَ القیامة لمَن دخل الجنّة من أهل السّعادة هو و أمثالُه: ﴿أَلَمۡ نَكُن مَّعَكُمۡ قَالُواْ بَلَىٰ وَلَٰكِنَّكُمۡ فَتَنتُمۡ أَنفُسَكُمۡ وَتَرَبَّصۡتُمۡ وَٱرۡتَبۡتُمۡ وَغَرَّتۡكُمُ
ٱلۡأَمَانِيُّ حَتَّىٰ جَآءَ أَمۡرُ ٱللَهِ وَغَرَّكُم بِٱللَهِ ٱلۡغَرُورُ * فَٱلۡيَوۡمَ لَا يُؤۡخَذُ مِنكُمۡ فِدۡيَةٞ وَلَا مِنَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مَأۡوَىٰكُمُ ٱلنَّارُ هِيَ مَوۡلَىٰكُمۡ وَبِئۡسَ ٱلۡمَصِيرُ﴾.1»2
قال النّبیّ صلّی الله علیه و آله: «لا یَشُمُّ ریحَ الجنّةِ جسدٌ نَبَت بالحرام.»3
و قال [صلّی الله علیه و آله]: «الجَنّةُ مُحرّمةٌ علی جسدٍ غُذّی بالحرام.»4
و فی روایة سلمان: «یَجیئون یومَ القیامةِ و لهم من الحسنات أمثالُ الجبال، ... و لکن5 کانوا إذا عُرضَ لهم [شیءٌ من] الحرامُ لم یَدَعوه [و ثبوا علیه].»6
و قال النّبیّ [صلّی الله علیه و آله]: «لَیَجیئَنّ أقوامٌ یوم القیامة و لهم [مِن الحسنات] أعمالٌ کجبال تِهامةَ، فیُؤمرُ بهم إلی النّار.»7
و فی حدیث المعراج قال: «مرّ (یَعنی النّبیّ) علی قومٍ مُعلَّقین [بعراقیبهم]8 بکلالیب9 من نار، فقال: ”مَن10 هؤلاء یا جَبرَئیلُ؟“ فقال: ”هؤلاء أغناهم اللَهُ بالحلال، فیَبتغون الحرام.“»11
و فی موضعٍ آخر قال صلّی الله علیه و آله:
«مَضَیتُ فإذا أنا بقومٍ بینَ أیدیهم مَوائدُ: لَحمٌ طَیِّبٌ و لَحمٌ خَبیثٌ، یأکُلون اللّحمَ الخبیثَ، و یَدَعون الطّیِّبَ. فقلتُ: مَن هؤلاء یا جَبرَئیل؟» ـ الخ.1
و قال علیه السّلام:
«إنّ أحدَکم لَیَرفَعُ یدیه إلی السّماء فیقول: ”یا ربِّ یا ربِّ!“ و مَطعمُه حرامٌ و مَلبسُه حرامٌ! فأیُّ دعاء یُستجاب لهذا، و أیُّ عملٍ یُقبل منه و هو یُنفِق من غیر حِلٍّ؟! إن حجَّ حجَّ بحرامٍ، و إن تَصدّق تَصدّق بحرامٍ، و إن تَزوّج تَزوّج بحرامٍ، و إن صام أفطر بحرامٍ2! فَیا وَیحَه! أما عَلِم أنّ اللَهَ طَیِّبٌ لا یَقبل إلّا الطیِّبَ؟ و قد قال فی کتابه: ﴿إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ ٱللَهُ مِنَ ٱلۡمُتَّقِينَ﴾.3»4
قال علیه السّلام: «ترکُ لُقمةِ حرامٍ أحبُّ عندَ اللَهِ من ألف رَکعةٍ مندوبةٍ، و رَدُّ دانِقٍ (و هو رَدیُّ الدّینار و الدّرهم) عن نفسک یَعدِل سبعینَ حَجّةً.»5
و قال: «ترک دانِقٍ من الحرام خیرٌ من عبادة خمسین ألفَ سنةٍ، و أفضلُ من أن یُتصدَّقَ بألف درهمٍ.»6
شرح کمفروشی نانواها و قصّابها و شیرفروشها (یخلط به آب)، سرقت خیاطها از پارچه و حکایت استاد عَلَم.7
زوّاری [زیّاتی] که عبوراً در حلب روغن میبرد، روی کاغذ سفید روغن
پرک [بزرک] میریخت. دید خیلی بدی او معلوم میشود، کاغذ زرد را برداشت روی آن ریخت و به مشتری نشان داد.
فردای قیامت مطفِّف را در میان دو کوه از آتش جای دهند؛ به او بگویند: این دو کوه را وزن کن!
سوره الأعراف (٧) آیه ٨٥، جزء ٨:
﴿وَإِلَىٰ مَدۡيَنَ أَخَاهُمۡ شُعَيۡبٗا قَالَ يَٰقَوۡمِ ٱعۡبُدُواْ ٱللَهَ مَا لَكُم مِّنۡ إِلَٰهٍ غَيۡرُهُۥ قَدۡ جَآءَتۡكُم بَيِّنَةٞ مِّن رَّبِّكُمۡ فَأَوۡفُواْ ٱلۡكَيۡلَ وَٱلۡمِيزَانَ وَلَا تَبۡخَسُواْ ٱلنَّاسَ أَشۡيَآءَهُمۡ وَلَا تُفۡسِدُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ بَعۡدَ إِصۡلَٰحِهَا ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ * وَلَا تَقۡعُدُواْ بِكُلِّ صِرَٰطٖ تُوعِدُونَ وَتَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ ٱللَهِ مَنۡ ءَامَنَ بِهِۦ وَتَبۡغُونَهَا عِوَجٗا وَٱذۡكُرُوٓاْ إِذۡ كُنتُمۡ قَلِيلٗا فَكَثَّرَكُمۡ وَٱنظُرُواْ كَيۡفَ كَانَ عَٰقِبَةُ ٱلۡمُفۡسِدِينَ﴾.1
(﴿مَدۡيَنَ﴾: هو ابنُ إبراهیم الخلیل صلواتُ اللَه علیهما، و المراد هنا: القبیلة.
شُعَیب: هو شُعَیبُ بنُ مَیکِیل.)
دو کیل داشتند: یکی بزرگ، نان میخریدند؛ و یکی کوچک، نان میفروختند.
بیّنه گفتند: «کوه از برای تو سر فرود میآورد، بر آن بالا میرفت.»
(البَخسُ: النّقص.
﴿تُوعِدُونَ﴾: أی تُخَوِّفون النّاسَ و تَصُدّونهم عن السّیر أو عن الهدایة.)
فرق میان میزان و مکیال؟2
رسالۀ حرمت غنا
[حرمت غنا در آیات]
١. سوره الاسراء (١٧) آیه ٦٤، جزء ١٥:
﴿وَٱسۡتَفۡزِزۡ مَنِ ٱسۡتَطَعۡتَ مِنۡهُم بِصَوۡتِكَ وَأَجۡلِبۡ عَلَيۡهِم بِخَيۡلِكَ وَرَجِلِكَ﴾.1
٢. سوره لقمان (٣١) آیه ٦، جزء ٢١:
﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡتَرِي لَهۡوَ ٱلۡحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ ٱللَهِ بِغَيۡرِ عِلۡمٖ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُوْلَـٰٓئِكَ لَهُمۡ عَذَابٞ مُّهِينٞ﴾.2
﴿وَٱسۡتَفۡزِزۡ﴾: یعنی بلغزان و از جای برکن و منحرف نمای.
﴿بِصَوۡتِكَ﴾ أی: بالغناء و المزامیر. ابنعبّاس گفت: «هو الغناء و الملاهی» که سرود است.
ابتداء جعل موسیقی: شیطان در بازار آهنگران گذر نمود، آواز چکش و سندان را شنید، جعل طبل نمود.
و امّا قرهنی را شیطان بزرگ تأسیس کرد، در قوم نوح که آمد چوپان شد، و آنها بعضی کوهستانی و بعضی صحرایی بودند، کوهیها مردانشان نیکو روی و دشتیها زنانشان، به این طریق آنها را به هم آمیخت.
جعل طنبور: شیطان دیگر، در دامن کوهی دید کاسهپشت مرده افتاده و از بین رفته و جوف او خالی شده، باد از سوراخ دهن او داخل میشود و از سوراخ دبر او بیرون میرود؛ از این صدا خوشش آمد و جعل طنبور کرد.
و شیاطین دیگر بعضی، از کمان ندّافی جعل آلات موسیقی دیگر نمودند.
[حرمت غنا در روایات]
١. قال إسحاق: سمِعتُ أباعبداللَه [علیه السّلام] یقول: «إنّ شیطانًا یُقال له: القَفَندَرُ، إذا ضُرِب فی منزل الرّجل أربعین صَباحًا بالبَربَط و دخل علیه الرّجالُ، وَضع ذلک الشّیطانُ کُلَّ عضوٍ منه علی مثله من صاحب البیت، ثمّ نَفَخ فیه نَفخةً، فلا یَغارُ بعدها1 حتّی تُؤتیٰ نساؤُه، فَلا یَغار.»2
٢. و فی خبرٍ آخَر: «... فلا یُبقِی عُضوًا من أعضائهِ إلّا قَعد علیه؛ فإذا کان کذلک، نُزِع منه الحیاء، و لم یُبالِ ما قال و لا ما قیل له3.»4
٣. و قال علیه السّلام: «ضَربُ العِیدان یُنبِت النّفاقَ فی القلب، کما یُنبِت الماءُ الخُضرَة.»5
٤. قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «یُحشَر صاحبُ الطُّنبور یومَ القیَامة و هو أسودُ الوجه، و بیده طُنبورٌ من [النّارِ]، و فوقَ رأسه سبعون ألفَ مَلَکٍ بیَدِ کلّ مَلَکٍ مِقمَعةٌ یضربون رأسَه و وجهَه. و یُحشَر صاحبُ الغناء من قبره أعمیٰ و أخرسَ و أبکمَ. و یُحشَر الزّانی مثلَ ذلک، و صاحبُ المِزمارِ مثلَ ذلک، و صاحبُ الدَّفّ مثلَ ذلک.»6
٥. و قال علیه السّلام: «لا تدخُل الملائکةُ بیتًا فیه خمرٌ أو دَفٌّ أو طُنبورٌ أو نَردٌ.»7
٦. قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ما رفع أحدٌ صوتَه بغناءٍ إلّا بعث اللَهُ شَیطانَین علی مَنکِبَیه، یضربان بأعقابهما [علی صَدره] حتّی یُمسِک.»1
٧. قال أبوعبدالله [علیه السّلام]: «بیتُ الغناء لا تُؤمَن من الفجیعة، و لا تُجابُ فیه الدّعوةُ، و لا یَدخُله المَلَک.»2
٨. تفسیر أبوالفتوح:
«محمّد بن منکدر گفت: در اخبار شنیدم که خدای تعالی روز قیامت گوید: ”کجایند آنان که سمعهای خود را منزّه داشتند از لهو و مزامیر شیطان؟ ایشان را در ریاض برید!“ فرشتگان را گوید: ”بندگان مرا حمد و ثناء و تمجید بشنوانید و بگویید: ﴿أَلَّا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ﴾.3“»4
٩. تفسیر أبوالفتوح:
«رسول صلّی الله علیه و آله فرمود که: ”خدای تعالی مرا فرستاد تا هُدی و رحمت عالمیان باشم؛ و مرا امر فرمود تا مزامیر و معازف و اوتار و بتان را محو کنم.“»5
١٠. عن نَوفٍ البِکالیّ عن أمیرالمؤمنین علیه السّلام فی حدیث: «یا نَوفُ! إیّاک أن تکونَ عَشّارًا6 أو شاعرًا أو عَریفًا أو صاحبَ عَرطَبةٍ (و هی الطّنبور) أو صاحبَ کُوبَةٍ (و هو الطَّبل)! فإنّ نَبیَّ اللَه خرج ذاتَ لیلة فنظر إلی السّماء، فقال: أما إنّها السّاعةُ
الّتی لا تُرَدّ فیها دعوةٌ إلّا دعوةُ عَریفٍ أو دعوةُ شاعرٍ أو دعوةُ عاشِرٍ أو صاحبِ عَرطَبةٍ أو صاحبِ کُوبة.»1
١١. قال الحسن: «کنتُ أُطیلُ القُعودَ فی المخرَج لِأسمعَ [غناءَ] بعض الجیران.» قال: «فدخلتُ علی أبیعبداللَهِ علیه السّلام، فقال لی: ”یا حسن! ﴿إِنَّ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡبَصَرَ وَٱلۡفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَـٰٓئِكَ كَانَ عَنۡهُ مَسُۡٔولٗا﴾؛2 السّمعُ و ما وَعَی، و البصرُ و ما رأیٰ، و الفؤادُ و ما عُقِد علیه.“»3
١٢. قال [أباعبدالله علیه السّلام]: «الغِناءُ یوجِب النِّفاقَ، و یُعقِب الفقرَ.»4و5
[نظریّۀ شیخ انصاری در باب غنا]
مرحوم شیخ انصاری در آخر بحث حرمت غنا از مکاسب محرّمه، در ردّ کسانی که استدلال به جواز غنا در مراثی کردهاند و دلیلش را بعض متأخّری المتأخّرین، عمومات ادلّۀ ابکاء و رثا شمردهاند، میفرماید:
«و أمّا الثالث ـ و هو اختصاص الحرمة ببعض أفراد الموضوع ـ: فقد حُکی فی جامع المقاصد قولًا لم یُسَمّ قائلُه باستثناء الغناء فی المراثی نظیرَ استثنائِه فی الأعراس، و لم یذکر وجهَه. و ربّما وجَّهَه بعضٌ من متأخّری المتأخّرین لعمومات أدلّة الإبکاء و الرّثاء، و قد أخذ ذلک ممّا تقدّم من صاحب الکفایة من الاستدلال بإطلاق أدلّة قراءة القرآن.
و فیه: أنّ أدلّة المستحبّات لا تقاوم أدلّة المحرّمات، خصوصًا الّتی یکون من مقدّماتها؛ فإنّ مرجع أدلّة الاستحباب إلی استحباب إیجاد الشیء بسببه المباح، لا بسببه المحرّم. ألا تری أنّه لایجوز إدخال السّرور فی قلب المؤمن و إجابته بالمحرّمات، کالزّنا و اللّواط و الغناء!
و السرُّ فی ذلک: أنّ دلیل الاستحباب إنّما یدلّ علی کون الفعل لو خلّی و طبعَه خالیًا عمّا یوجب لزومَ أحد طرفیه، فلا ینافی ذلک طروُّ عنوانٍ من الخارج یوجبُ لزومَ فعله أو ترکه، کما إذا صار مقدّمةً لواجبٍ أو صادفه عنوانٌ محرّمٌ؛ فإجابة المؤمن و إدخال السّرور فی قلبه لیس فی نفسه شیءٌ ملزِمٌ لفعله أو ترکه، فإذا تحقّق فی ضمن الزّنا، فقد طَرَأ علیه عنوانٌ مُلزِمٌ لترکه، کما أنّه إذا أمر به الوالد أو السیّد، طَرَأ علیه عنوانٌ مُلزِمٌ لفعله.
و الحاصل: أنّ جهات الأحکام الثلاثة ـ أعنی: الإباحة و الاستحباب و الکراهة ـ لا تزاحم جهةَ الوجوب أو الحرمة، فالحکم لهما مع اجتماع جهتیهما مع إحدی الجهات الثلاث.»1 ـ انتهی.
أقول: إنّ ما أفاده ـ قدّس سرّه ـ فی غایة المتانة؛ و ذلک لأنّ الفقهاء لا یعاملون2 مع أدّلة المحرّمات و أدلّة المستحبّات معاملةَ التعارض حتّی یراجعوا فی مادّة الاجتماع إذا کانا عامَّین من وجهٍ، إلی التساقط و العمل بالأصل الموجود فی المقام؛ بل یقدّمون أدلّةَ المحرَّمات، فیُخصِّصون أدلّةَ المستحبّات بغیر موارد الحرمة. و لیس هذا تخصیصًا، بل تخصُّصًا و وُرودًا من دلیل المستحبّ علی دلیل الحرام؛ فدلیل المستحبّ حیث یکون موضوعُه من أوّل الأمر مقیّدًا بما إذا لم یکن
حرامٌ فی البین، فیکون له شبهُ ورودٍ علی دلیل الحرام؛ فلا تغفل. و هذا لا سترة علیه.
و لکن یبقی الکلام فی مناط دلیل المستحبّ، و أنّه: بأیّ وجهٍ لا یقدّم علی دلیل العامّ أو یعارض معه؟ و هل فی ذلک قاعدةٌ شرعیّة من آیةٍ أو روایةٍ أو إجماعٍ و نحوها؟ و الظّاهر: أنّ وجه عدم تقدیمه علیه هو الارتکاز العرفی بقاعدة وجوب دفع الضّرر المحتمل و غیرها؛ فإذا قال المولی: «لاتکرم الفسّاق» ثمّ قال: «أُحبُّ إکرام الجیران»، فإنّ المتفاهم من الفهم العرفی هو محبوبیّة إکرام الجیران اللّذین لا یکونون فسّاقًا، فافهم.
سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی1
[ردّ کلام شیخ انصاری در دخول مفهوم لهو در عنوان غنا]
بسم الله الرحمن الرحیم
و صلّی الله علی محمّدٍ و آله الطّاهرین و لعنة الله علی أعدائهم أجمعین
و بعد فهذا الّذی نذکره هـٰهنا ما سنح بفکری الفاتر عند البحث عن الغناء من کتاب المکاسب المحرّمة لشیخنا الأنصاریّ ـ تغمّده الله برحمته ـ و هو بمنزلة التعلیقة علی ما أفاده ـ قدّس الله نفسَه ـ:
اعلم أنّ الغناءَ هو السَّماع، کما نصَّ علیه فی الصّحاح. و جاریةٌ مُسمِعة: أی مغنّیة. و السَّماع لیس مطلق الصَّوت، بل صوتٌ خاصٌّ بکیفیّةٍ مخصوصةٍ یُقال له بالفارسیّة: آواز خوانی.
و قد أتعب الشیخ نفسه لإفادة حرمته، بتخیّل أنّه صوتُ لهوٍ، و اللهو حرامٌ. و قد نصَّ فی کلامه: بأنّه لا دلیل علی حرمته علی فرض أنّه لم یکن مُلهیًا.
قال فی موضعٍ من کلامه: «و بالجملة فالمحرَّم هو ما کان من لحون أهل الفسوق و المعاصی الّذی ورد النّهی عن قراءة القرآن بها، سواء کان مُساویًا للغناء أو أعمّ أو أخصّ. مع أنّ الظّاهر أن لیس الغناء إلّا هو و إن اختلف فیه عبارات الفقهاء و اللّغویین.»1
و قال فی موضعٍ آخر: «فالمحصّل من الأدلّة المتقدّمة حرمة الصّوت المرجَّع فیه علی سبیل اللهو؛ فإنّ اللهو کما یکون بآلةٍ من غیر صوتٍ کضرب الأوتار و نحوه، و بالصّوت فی الآلة کالمزمار و القَصَب و نحوهما، فقد یکون بالصّوت المجرّد. فکلّ صوتٍ یکون لهوًا بکیفیّةٍ و معدودًا من ألحان أهل الفسوق و المعاصی فهو حرامٌ و إن فرض أنّه لیس بغناءٍ. و کلّ ما لا یعدّ لهوًا فلیس بحرامٍ و إن فرض صدق الغناء علیه فرضًا غیر محقّقٍ؛ لعدم الدّلیل علی حرمة الغناء إلّا من حیث کونه باطلًا و لهوًا و لغوًا و زورًا.»2
و قال فی أواخر بحثه، بعد ما ردّ المحدّثَ الکاشانیّ و الفاضل السبزواریّ فی الوافی و الکفایة، ـ حیث یستفاد من بعض کلامهما عدم الحرمة إلّا فیما یقترن غالبًا به من دخول الرّجال علی المغنّیات و ضرب الأوتار و الأعمال الشهویّة الموبقة، کما فی مجالس غناءِ خلفاء الجور من العباسیّین و غیرهم ـ و بعدَ ما ردّ المحقّقَ الأردبیلیّ فی تجویزه فی المراثی لسادات الزَّمان، بقوله:
«و الّذی أظنّ أنّ ما ذکرنا فی معنی الغناء المحرّم من أنّه الصّوت اللهَویّ، أنّ هؤلاء و غیرهم غیر مخالفین فیه. و أمّا ما لم یکن علی جهة اللهو المناسب لسائر آلاته، فلا دلیل علی تحریمه لو فرض شمول الغناء له؛ لأنّ مطلقات الغناء منزّلةٌ علی ما دلّ
علی إناطة الحکم فیه باللهو و الباطل من الأخبار المتقدّمة، خصوصًا مع انصرافها فی أنفسها لأخبار المغنّیة إلی هذا الفرد.»1 ـ انتهی.
فما ذهب إلیه (قده) من إناطة الحرمة باللهو قویّ جدًّا، لـٰکنّا نقول بعدم تساوی الغناء مع اللهو، بل بینهما عمومٌ من وجهٍ، و لا دلیل علی التّساوی صِدقًا، بل الدّلیل علی خلافه کفیلٌ؛ لأنّ اللّغویّین لم یُعهد لأحدٍ منهم إدخال اللهو فی معنی الغناء. و أمّا الفقهاء و إن فسَّروا الغناء بمدّ الصّوت المشتمل علی الترجیع المطرب، و لکنّه من المعلوم أنّ هذا لا ینطبق علی اللهو دائمًا؛ لأنّ نفس المدّ و نفس الترجیع لیستا لهوًا. و الإطراب کما اعترف به أیضًا هو حالةُ خِفّةٍ یعتری الإنسانَ من شدّة هَمٍّ أو سرورٍ، و نفس هذه الخفّة أیضًا لم تکن ملهیًا؛ فکثیرًا ما یعتری للانسان هذه الحالة من استماع صوت حسنٍ و لو من أصوات الطّیور الحسنةِ الصّوت، بلا شُبهةِ دخالة ذرّةٍ من اللهو فیها أصلًا؛ بل ربّما یَقضی الإنسان نحبَه باستماع الصّوت الحسن، فکیف باعتراء مجرّد الخِفّة. فالصّوت الحسن الّذی یُطرب الإنسانَ من أجمل الجمال و أحسن ما أهداه الله تعالی من عالم المعنی و الرّوح، فادِّعاءُ تساویه مع اللهو صدقًا اجتراءٌ و انحرافٌ عن استقامة الطّریقة؛ فإذن لا مناصَ إلّا فی الالتزام بحلّیّة التّغنّی فی نفسه و حرمة عنوان اللهو، فإذا قارنه حَرم، و إلّا فلا.
فالغناء باعتبار عروض عنوان اللهو علیه و عدمه ینقسم بقسمین: محلَّلٍ و محرّمٍ. فما ورد من الرّوایات فی ترخیص التّغنّی بالقرآن بل الحثّ فیه لم یکن استثناءً للحرمة ـ کما ذهب إلیه فی أحد قولیه فی الکفایة ـ بل علی القاعدة، و کذا حلّیّة الحُداءِ للإبل و حلّیّة التّغنّی فی الأعراس إذا زفّت إلی أزواجها، و کذا حلّیّة التّغنّی فی مراثی سادات الزّمان علیهم السّلام.
و بالجملة: لا یُستفاد من الجمع بین الأخبار إلّا حلّیّة الغناء فی نفسه، و الحرام عنوان الزّور و اللهو و الباطل و اللَّعب. غایةُ الأمر: أنّ الشیخ (ره) ادّعی تلازمه مع اللهو، و نحن نخالفه؛ فنزاعنا معه صغرویٌّ، و العرب بالباب.1 نعم، علی فرض لهویّة غناء المغنّیة فی الأعراس، لابدّ من الذّهاب إلی حلّیّته؛ تخصیصًا للأخبار الثلاثة الواردة عن أبیبصیر.
راجع به معنای غِناء ممدوداً
در لسان العرب در مادّه غنا آورده است که:
«و فی حدیث الجمعة: ”مَن استغنی بلهوٍ أو تجارةٍ، استغنی اللهُ عنه، و الله غنیٌّ حمیدٌ.“ أی: اطَّرَحه الله و رمی به من عینه، فِعلَ مَن استغنی عن الشّیء، فلم یَلتفت الیه. و قیل: ”جَزاه جزاءَ استغنائه عنها؛ کقوله تعالی: ﴿نَسُواْ ٱللَهَ فَنَسِيَهُمۡ﴾.2“
و قد غَنِیَ به عنه غُنیةً و أغناه الله و قد غَنِیَ غِنیً و استغنی و اغتَنیٰ و تَغانیٰ و تَغَنّیٰ فهو غَنِیٌّ. و فی الحدیث: ”لیس منّا مَن لم یَتغَنَّ بالقرآن.“ و قال أبوعُبَید: ”کان سفیان بن عُیَینةَ یقول: لیس منّا من لم یستغن بالقرآن عن غیره و لم یذهب به إلی الصّوت.“ قال أبوعبید: ”و هذا جائزٌ فاشٍ فی کلام العرب. تقول: تَغَنَّیتُ تَغَنّیًا بمعنی: استغنیتُ و تغانیتُ تغانیًا أیضًا.“ قال الأعشیٰ:
و کنتُ امْرَءًا زَمَنًا بالعِراق | *** | عَفِیفَ المُناخِ طَویلَ التَّغَنِّ |
یریدُ الاستغناءَ. و قیل: ”أراد مَن لم یجهر بالقراءة.“
قال الأزهری: و أمّا الحدیث الآخر: ”ما أذِنَ الله لشیءٍ کإذنِه لنبیٍّ یَتغنّیٰ بالقرآن یَجهر به.“ قال: فإنّ عبدالملک أخبرنی عن الرّبیع عن الشّافعی أنّه قال: ”معناه: تحسین القراءة و ترقیقها.“ قال: و ممّا یحقّق ذلک الحدیث الآخر: ”زیِّنوا القرآنَ بأصواتکم.“ قال: و نحو ذلک قال أبوعُبید. و قال أبوالعبّاس: الّذی حصّلناه من حفّاظ اللّغة فی قوله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم: ”کإذنِه لنبِیٍّ یتغنّیٰ بالقرآن“ أنّه علی معنَیَین: علی الاستغناء و علی التّطریب. قال الأزهری: فمَن ذهب به إلی الاستغناء، فهو من الغِنیٰ (مقصورٌ)؛ و من ذهب به إلی التطریب، فهو من الغِناء الصَّوتِ (ممدودٌ).
الأصمعی فی المقصور و الممدود: ”الغِنیٰ من المال مقصورٌ؛ و من السَّماع ممدودٌ، و کلّ من رفع صوته و والاه، فصوته عند العرب غناءٌ. و الغَناءُ بالفتح: النَّفع. والغِناء بالکسر: من السَّماع. و الغِنیٰ مقصورٌ: الیَسار.“»1 ـ انتهی موضع الحاجة.2
حرمة اللّعب بالشّطرنج
[هر باطلی حرام است از جمله شطرنج]
در بحث حرمت غناء از مکاسب محرّمه، مرحوم شیخ انصاری (قدّه) به این روایت استدلال کرده است:
«روایة یونس ... أنّ رجلًا أتی أباجعفر علیه السّلام فسأله عن الغناء فقال له: ”إذا میّز الله بین الحقّ و الباطل، فأین یکون الغناء؟“ قال: مع الباطل. قال: ”قد حَکمتَ.“»1و2
و در بحث حرمت قمار راجع به لعب با نَرد و شطرنج و سِهدَر فرموده است:
«و روایة الفضیل قال: سئلتُ أباجعفر علیه السّلام عن هذه الأشیاء الّتی یَلعب بها الناسُ من النّرد و الشطرنج حتّی انتهیتُ إلی السِّدَر.
قال: ”إذا میّز اللهُ الحقَّ و الباطل، مع أیّهما یکون؟“ قال: مع الباطل.
قال: ”و ما لک و الباطل؟!“3
و فی موثّقة زرارة عن أبیعبدالله علیه السّلام: سُئل عن الشطرنج و عن لعبة شیث4 الّتی یُقال لها: لعبة الأحمر5 و عن لعبة الثلث6، فقال: ”أرأیتَ إذا میّز اللهُ بین الحقّ و الباطل، مع أیّهما یکون؟“
قال1: مع الباطل. قال: ”فلا خیرَ فیه.“2»3و4
[روایتی از پیغمبر خاتم صلّی الله علیه و آله در حرمت شطرنج]
در شرح فارسی شهاب الأخبار (کلمات قصار پیغمبر خاتم صلّی الله علیه و آله) تألیف قاضی قُضاعی، که با مقدّمه و تصحیح و تعلیق سیّد جلال الدّین محدّث اَرمَوی به طبع رسیده است، ٧٩٤ کلمه از کلمات رسول الله را آورده است.5 و از جمله در صفحه ٢٢٤، به شمارۀ ٤٠٠:
«”مَن لَعِب بالنَّردَشیرَ، فهو کمَن غَمَسَ یدَه فی لَحم خِنزیر و دمه؛6
هر که به قمار بازیدن بازی کند، همچنان بود که دست در گوشت خوک و خون او فرو برده باشد.“
و این قمار را برای آن نردشیر گویند که اردشیر جمع کرد و با یکدیگر نهاد؛ پسر ملک عجم ساسان. ـ الکلام.
قال الله تعالی: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِنَّمَا ٱلۡخَمۡرُ وَٱلۡمَيۡسِرُ وَٱلۡأَنصَابُ وَٱلۡأَزۡلَٰمُ رِجۡسٞ مِّنۡ عَمَلِ ٱلشَّيۡطَٰنِ فَٱجۡتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾؛7
”به درستی که خمر خوردن و قمار بازیدن و بت پرستیدن و قرعه گردانیدن، جمله رجس است و پلید و از عمل شیطان؛ پس بپرهیزید تا باشد رستگار شوید. و
میخواهد شیطان که به سبب این، فتنه انگیزد و شما را از خدای تعالی باز دارد.“
و به نزدیک آل رسول علیهم السّلام میان شطرنج و نرد هیچ فرقی نیست و هر دو قمار بود؛ و آوردهاند که: ”هر که در شطرنج نگرد، همچنان باشد که در فرج مادر مینگرد.“چون نگرنده را حال این بود پس بازنده را حالش چون باشد؟
و حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام با قنبر ـ رحمة الله علیه ـ در محلّهای از محلّههای کوفه میرفت، تنی چند را دید که شطرنج میباختند، ایشان را همان گفت که ابراهیم خلیل علیه السّلام گفت بت پرستان را که: ﴿مَا هَٰذِهِ ٱلتَّمَاثِيلُ ٱلَّتِيٓ أَنتُمۡ لَهَا عَٰكِفُونَ﴾؟!1
پس قنبر را فرمود تا دِرَّه2 بدیشان در نهاد و جمله را از شهر بیرون کرد.3
و انگشتری بازیدن و آنچه بدین ماند، جمله قمار بود و کس باشد که بدان مستحقّ عقاب شود.»4
[مطالبی از راغب اصفهانی راجع به شطرنج]
دربارۀ شطرنج راغب اصفهانی در محاضرات خود، جلد ١، صفحه ٣٣ گوید:
«کان الولید یلاعب عبدَالله بن معاویةَ بالشطرنج، فاستأذن علیه ثقفیٌّ موصوفٌ بالثَّروة، فسَتَر الشِّطرنجَ بمندیلٍ. فلمّا دخل و جلس، استَنطَقَه فقال: أَ حفِظتَ القرآن و شیئًا من الفقه؟ قال: لا!
قال: أَ فَروَیتَ شیئًا من الآثار و الأشعار و أیّام العرب؟! قال: لا!
فکشف الشطرنج و قال: شاهَک فنحن فی خلوةٍ.»
در حیاة الحیوان دمیری در شرح عقرب، داستانی از شطرنج ذکر میکند.1
[ردّ یک تحریف تاریخی دربارۀ شطرنج]
در مجلّۀ ورزش، دانشگاه، انقلاب که تلفن آن ٦٦٧٩٢٢ میباشد، در شمارۀ ٣٥ آذرماه ١٣٦٧، عبدالحسین نوّابی از صفحۀ ١٦ تا صفحۀ ١٩ و تتمّۀ آن در صفحۀ ٤٤، مقاله را به عنوان «شطرنج هدیۀ ایرانیان به دنیای اسلام» آورده است.
در صفحه ١٩، ستون اوّل گوید:
«٣. جالبترین مطلبی که در مطالعاتم دیدهام، موضوع توجّه حضرت امام علیه السّلام و اهل بیت ایشان به شطرنج میباشد که در کتاب تاریخ شطرنج، تألیف هانس مورای (H.T.R.Morray)، صفحه ١٩، با استناد به کتب خطّی قدیم دیده، و چنین توضیح داده است: ”حضرت هنگام نظارۀ شطرنج اگر اشتباهی در پوزسیون بازی شطرنج ملاحظه میفرمودند، متذکّر میگردیدهاند. و حضرت امام زین العابدین علیه السّلام نیز در بازی شطرنج مهارت داشتهاند.“»
أقول: فیه ما لا یخفی!
در جنگ شمارۀ ٦، صفحه ٢١٥، از مکاسب محرّمه شیخ انصاری، مطالبی دربارۀ حرمت لعب به شطرنج آمده است2.3
در بحار الأنوار، طبع حروفی، جلد ٤٥، صفحه ١٧٦، حدیث ٢٣، از عیون أخبار الرّضا از ابنعبدوس از ابنقتیبة، از فضل روایت کرده است که گفت:
«سمعت الرّضا علیه السّلام یقول: ”لمّا حُمِلَ رأسُ الحسین إلی الشّام، أمَر یزیدُ
ـ لعنه الله ـ، فَوُضِع و نُصِب علیه مائدةٌ، فأقبَلَ هو و أصحابُه یَأکُلون و یَشرَبون الفُقّاعَ. فلمّا فرَغوا، أمَرَ بالرَّأسِ؛ فوُضع فی طَستٍ تحتَ سریره، و بُسط علیه رقعةُ الشِّطرَنجِ، و جلَس یزیدُ ـ لعنه الله ـ یَلعب بالشِّطرَنجِ، و یَذکُر الحسینَ و أباه و جدَّه صلواتُ الله علیهم، و یَستهزِئُ بذکرِهم. فمتی قمَر1 صاحِبَه، تناوَل الفُقّاعَ، فشرِبه ثلاثَ مَرّاتٍ، ثمّ صَبَّ فضلته ممّا2 یَلِی الطَّستَ من الأرض.
فمن کان من شیعتنا، فَلْیَتوَرَّع عن شُرب الفُقّاعِ و اللَّعبِ بالشِّطرنجِ. و مَن نظَرَ إلی الفُقّاعِ أو إلی الشِّطرنجِ، فَلْیَذکُر الحسینَ علیه السّلام، وَ لْیلعَنْ یزیدَ و آلَ زیادٍ، یَمحُو اللهُ عزَّوجلَّ بذلک ذنوبَه و لو کانت کعددِ النّجومِ.“» (عیون أخبار الرّضا، مجلّد ٢، صفحة ٢٢)3
[مختصری از تاریخچۀ شطرنج]
در کتاب راحة الصُّدور و آیة السُّرور در تاریخ آل سلجوق، تألیف محمّد بن علیّ بن سلیمان راوندی (متوفّی در ٥٩٩ هجری) که خود سنّی مذهب است، در صفحۀ ٤٠٥ الی ٤١٦ شرحی برای سلطان وقت، خوارزمشاه کیخسرو ابنقلج ارسلان، در تعریف شطرنج و کیفیّت بازی آن و اصل آن که از هند بوده و حکمای آنجا آن را اختراع نمودند و برای انوشیروان فرستادند، و بوذرجمهر یک باب بر آن بیفزود. انوشیروان آن را برای قیصر روم فرستاد، حکمای روم نیز دو باب بر آن اضافه کردند و مجموعاً چهار باب شد. صاحب کتاب که خود سنّی مذهب است، قائل به جواز است و از بعضی از عامّه نقل حرمت نموده و از بعضی نقل کراهت.
و در صفحه ٤١٥ گوید: «و آن کس که شطرنج بازد باید که قصد شاه مات کند، و هر دست که بازد، جِدّ کند تا بهتر بازد و همۀ بازیها ببیند و به همۀ خانهها نگاه کند و منصوبها یاد گیرد. و شطرنج بازی از بهر حکیمان و خداوندان فهم و خاطرهای تیز است! جهد باید کردن تا نیکو بازد، چه هر آنک بد بازد هیچ بهانه نباشد إلاّ عجز، و آنک گوید بد باختم.
چنانک به حکایت آوردهاند که مأمون خلیفه، نرد باختی، گفتی: اگر بمانم گویم کعبتین بد آمد امّا اگر شطرنج بد بازم چه گویم جز آنک بد باختم؛ اگر چه عقل و سروری و پادشاهی و مهتری آن است که خسرو پرویز گزید، که او هرگز نرد نباختی و به شطرنج مشغول بودی. او را گفتند: چرا نرد نبازی؟ گفت: ”همه جهان باید که حاجت از من خواهند، من چون حاجت از استخوانی مردار خواهم؟!“ شطرنج به قوّت خاطر است و نمودار پادشاهی!
و ابنالرّومی خوش گوید در وصف شطرنج، شعر:
[مقالهای در حرمت شطرنج مطلقاً (ت)]
أرضٌ مُرَتَّعَةٌ حَمراءُ مِن أدَمٍ | *** | ما بین شخصین موصوفین بالکَرمِ |
تَذَکَّرَا الحَربَ فَاحْتالا لَها شبهًا | *** | من غیر أن یَعبَثا فیهَا بِسَفکِ دَمٍ |
هذا یُغِیرُ عَلَی هَذا و ذاک علی | *** | هَذا یُغِیرُ و عَینُ الحرب لم تَنَم |
فَانظُر إلی خَیلٍ جاشَتْ بِها هِمَمٌ | *** | من عسکرین بلا طبلٍ وَ لا عَلَمٍ»1و2 |
...1
...1
...1
...1
...1
آنچه میگویم به قدر فهم توست | *** | مُردم اندر حسرت فهم درست |
[تحقیقی پیرامون حرمت تراشیدن ریش]
أخباری که راجع به حرمت تراشیدن ریش، حضرت آقای آقا سیّد هبة الدّین شهرستانی ـ دامت برکاته ـ در رساله ذکر کردهاند:
١. اصول کافی فی الصحیح، روی محمّد بن یعقوب عن الحبابة الوالبیّة:
«رَأیتُ أمیرالمؤمنین علیه السّلام فی شُرطَةِ الخَمیسِ و معهُ دِرَّةٌ1 لَها سَبابَتانِ، یضرِب بها بَیَّاعِی الجِرِّیِّ2 و المارْماهِی و الزِّمارِ،3 و یَقولُ لَهُم: ”یا بَیّاعی مُسوخِ بَنیإسرائیلَ و جُندِ بَنیمَروانَ!“
قالَت: فَقامَ إلیهِ رَجُلٌ یُقالُ لَه: فُراتُ بنُ الأحنَفَ، فَقال: ”یا أمیرالمؤمنین! و ما جُندُ بنیمروانَ؟“ قال: فقال علیه السّلام: ”أقوامٌ حلَقوا اللِّحَی و فَتَلوا الشَّوارِبَ، فَمُسِخوا... .“»4
٢. روی فی الوسائل عن أبیالحسن الرّضا، عن أبیه علیهما السّلام فی جواب الأخذ من اللّحیة، قال:
«أمّا مِن عارِضَیهِ فلا بَأسَ؛ و أمّا مِن مُقَدَّمِها فلا یأخُذ!»5
٣. من لا یحضره الفقیه: «قال النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم:
”أَحفُوا6 الشَّوارِبَ،7 و أَعْفُوا8 اللِّحَیَ، و لا تَشَبَّهوا بِالیَهودِ.“»9
٤. روی الشّیخ شمس الدّین (الشّهید الأوّل) من کتاب الجعفریّات، عن الصّادق علیه السّلام قال:
«قالَ رسولُ اللَهِ صلّی الله علیه و آلِه: ”حَلقُ اللِّحیَةِ مِن المُثلةِ، و مَن مَثَّلَ فعَلَیه لعنةُ اللَهِ!“»1
٥. روی الشّهید أیضًا بسنده، عن الجعفریّات، عن الصّادق، عن جدّه رسول الله صلّی الله علیه و آله: «أنّهُ أمَرَ بتَرجیلِ2 اللِّحیَةِ.»3
و رواه أیضًا القاضی المصری فی کتاب دعائم الإسلام.4
٦. روی المحدّث النّوری ـ رضوان الله علیه ـ فی المستدرک، از حضرت امام حسن علیه السّلام که رسول خدا فرمود:
«عَشرُ خِصالٍ عمِلها قَومُ لوطٍ، بها أُهلِکوا، و تَزیدُها أُمَّتی بِخَلَّةٍ: إتْیانُ الرِّجالِ، إلَی أن قالَ: و قَصُّ اللِّحیَةِ، و طُولُ الشّارِبِ... .»5 ـ الخ.
٧. فی عوالی اللئالی و... عن جابر بن عبدالله الأنصاری قال:
«قالَ رسولُ اللَهِ صلّی الله علیه و آلِه: ”لَیسَ مِنّا مَن حَلَقَ.“»6
٨. فی المنتقی، روی الشّیخ النّوری (رض): أنّ فی سَنَة الثّمانیة من الهجرة لمّا دخل علی رسول الله سَفِیرَیْ کسری:
«و کانا إذا دَخَلا علَی رسولِ اللَهِ صلّی الله علیه و آلِه، قَد حَلَقا لِحاهُما و أعْفَیا شَوارِبَهُما، فکَرِهَ صلّی الله علیه و آلِه النَّظَرَ إلَیهِما و قالَ: ”وَیلَکُما! مَن أمَرَکُما بِهَذا؟“
قالا: أمَرَنا بهَذا رَبُّنا (یعنِیانِ کِسرَی). فَقالَ صلّی الله علیه و آلِه: ”لَکِنّ رَبّی أمَرَنی بإعْفاء لِحیَتِی و قَصِّ شارِبی.“»1و2
٩. در معانی الاخبار، صفحه ٢٩١، با اسناد متّصل خود از حضرت صادق از پدرانشان علیهم السّلام از رسول خدا صلّی الله و علیه و آله و سلّم روایت کرده است که قال: «قالَ رَسُولُ اللهِ صلّی الله و علیه و آله و سلّم:
”حُفُّوا الشَّوارِبَ، و أعفُوا اللِّحَیَ، و لا تَشَبَّهُوا بِالمَجوسِ.“»3
١٠. به مدارکی که در منتهی الآمال، جلد ٢، صفحه ٢٢ راجع به حرمت تراشیدن ریش آورده است مراجعه شود.
١١. در کتاب الغدیر، جلد ١١، از صفحه ١٤٩ تا صفحه ١٥٦ راجع به حرمت تراشیدن ریش در نزد عامّه روایاتی را ذکر نموده است.4
رسالهای دربارۀ جواز حقّالتّألیف و حقّالصّناعة و الحِرَف
بعضی از مجتهدین عصر امروز حقّالتألیف را مشروع میدانند، و برخی دیگر مشروع نمیدانند؛ مثلاً کسی که کتابی را تألیف کرده است، آیا حق دارد طبع آن را در دورانهای مختلف و مراتب متفاوت اختصاص به خود دهد، و یا اینکه چنین حقّی را ندارد، و به مجرّد طبع اوّل و در دسترس عموم قرارگرفتن، هرکس میتواند از روی نسخهای که برای خود خریده است، طبع کند و به بازار عرضه کند؟ و یا اینکه کسی که چیزی را اختراع کرده است، و مثلاً چراغی و یا ماشینی را ساخته است و یا تابلوای را نقّاشی کرده است، دیگران میتوانند مثل آن را بسازند و برای خود و دیگران مورد استفاده قرار دهند؟ و یا مانند آن تابلو بکشند و نقّاشی کنند؟ و یا از روی آن عکس برداری کنند و به مقدار بسیاری تهیّه نموده و به بازار عرضه بدارند؟ و یا آنکه نمیتوانند؟
[برخی از ادلّۀ منکرین جواز حقّالتألیف]
کسانی که میگویند این حق مشروع نیست و اختصاص به صاحب کتاب و صنعت ندارد، میتوانند به دلایلی متوسّل شوند.
مثل آنکه بگویند: این حق گرچه امروزه در بین مردم دارج و رایج است، ولی این مستلزم ثبوت حق در شرع انور نمیباشد. و تا ما نتوانیم اثبات حقّ شرعی کنیم، نمیتوانیم آن را اختصاص به مؤلّف کتاب بدهیم.
و حقّ شرعی آن است که در زمان شارع که عبارت است از رسول الله و خلفای به حقّ آن حضرت ـ چون أئمّۀ طاهرین صلوات الله علیهم اجمعین میباشند ـ ثابت شده باشد. و حقّ امروز، در میان عُرف مردم و طبقات و اصناف، به هیچوجه کاشف از ثبوت حق در نزد شارع نیست؛ زیرا چه بسا ممکن است این حق در زمان شارع در میان مردم عُرف معروف نبوده است و یا معروف و متداول
بوده، ولی شارع آن را امضا ننموده است، و تا ما کشف امضای شرعی از ثبوت حقّ عرفی در آن روز نکنیم، مطلب تمام نمیشود.
و اگر کسی بگوید: ثبوت حقّ عرفی امروز، میتواند دلیل بر ثبوت حقّ شرعی در آن روز شود ـ بدین طریق که ثبوت حقّ عرفی امروز دلیل بر ثبوت حقّ عرفی آن روز است، و چون رَدْعی و مَنعی از شارع نرسیده است میتوانیم کشف امضای شرعی آن را بنماییم ـ این کلام تمام نیست؛ زیرا ثبوت حقّ امروزۀ عرفی، اثبات حقّ سابق عرفی نمیکند، مگر به استصحاب قهقریٰ، که عدم حجّیت آن مُجمَعٌ علیه است.
و چون راهِ اثباتْ بر حقّ عرفی زمان شارع نداریم، کشف از امضای شرعی نیز بدون جهت خواهد بود.
و مثل آنکه بگویند: «النّاس مُسَلَّطون علی أموالِهم و أنفسِهم» دلیل بر تسلّط غیر صاحب تألیف بر نسخۀ مأخوذه و مملوکۀ خود اوست، و او میتواند از روی آن نسخه مقدار بسیاری را تکثیر کند.
و این دلیل تمام نیست؛ زیرا در اینجا احتمال حقّ غیر است، و «النّاس مسلّطون» مقیّد است به عدم تضییع حقّ غیر. کما اینکه تمسّک به همین روایت برای اثبات حقّ تألیف نسبت به صاحب آن نیز صحیح نیست؛ زیرا این تسلّط فرع بر ثبوت مال و یا حق است که در حکم مال است، و اشکال در اصل ثبوت حق است، و حکمْ اثباتِ موضوعِ خود را نمیکند، و عدم صحّت تمسّک به دلیلِ حکمی، بر فرض عدم تمامیّت موضوع آن، از بدیهیّات است.
و مثل آنکه بگویند: ثبوت حقّالتألیف برای صاحبش موجب عدم انتفاع عموم از آن تألیف میشود و معنا ندارد که شارع چنین محدودیّتی ایجاد کند، و موجب عدم انتفاع مردم گردد.
و فیه ما لایخفی طردًا و عکسًا، مضافًا إلی ضعف أصل الدّلیل.
[برخی از ادلّۀ مثبتین جواز حقّالتألیف]
امّا آنان که حقّالتألیف را ثابت میدانند، بعضی ممکن است متمسّک به دلیل «لا ضَرَرَ و لا ضِرارَ فی الإسلام» گردند. و فیه أیضاً ما لایخفی؛ چون دلیل اخصّ از مدّعا است. زیرا چه بسا موجب ضرر نمیشود، و علاوه باید آن را مقصور به موارد ضرر دانست؛ و غالباً عدم حقّالتألیف موجب ضرر نیست، بلکه موجب عدم نفع کثیر است؛ و دلیل لاضرر شامل مورد خصوص ضرر میشود نه مورد عدم انتفاع.
به نظر حقیر، حقّالتألیف حقّی است ثابت و مشروع؛ به جهت آنکه عرف آن را معروف میشمارد، و از بین بردن و تصرّف در آن را بدون اذن مؤلّف منکَر میداند؛ و بنابراین، آیۀ شریفۀ ﴿خُذِ ٱلۡعَفۡوَ وَأۡمُرۡ بِٱلۡعُرۡفِ﴾1 آن را شامل میشود.
عُرف یعنی کار نیکو و پسندیده، که در بین مردم شناخته شده است، و با آن انس و ملایمت دارند و مورد امضا و تجویز آنان است و با آن خو گرفتهاند و بر آن منوال رفتار میکنند؛ و مُنکَر یعنی کار ناملایم و ناستوده و غیر معروف و غیر پسندیده که طبع آن را ردّ میکند، و بر آن صِحّه نمیگذارد و امضا ندارد و آن را ناهموار و ناهنجار میداند.جچ
و نیز آیۀ شریفۀ ﴿وَأۡمُرۡ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَٱنۡهَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ﴾2 وآیۀ شریفۀ ﴿ٱلَّذِينَ يَتَّبِعُونَ ٱلرَّسُولَ ٱلنَّبِيَّ ٱلۡأُمِّيَّ ٱلَّذِي يَجِدُونَهُۥ مَكۡتُوبًا عِندَهُمۡ فِي ٱلتَّوۡرَىٰةِ وَٱلۡإِنجِيلِ يَأۡمُرُهُم بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَيَنۡهَىٰهُمۡ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ﴾3 و سایر آیات که بر همین منوال و بر این سیاق وارد شده است، همگی شامل این مورد میگردند و حقّالتألیف را اثبات میکنند.
عُرف به معنای عادت و روش مردم نیست؛ بلکه به معنای روش پسندیده و مطلوب است. و منکَر به معنای روش قبیح است. و بنابراین هرچه را که در عُرف عامّ مردم، عرف و معروف شناخته شود، آیاتِ ﴿وَأۡمُرۡ بِٱلۡعُرۡفِ﴾،1 ﴿وَيَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ﴾2 آنان را فرا میگیرد؛ زیرا که برای شمول حکم بر موضوعِ خود، غیر از تحقّق نفس موضوع، چیز دیگری لازم نیست.
و چون میدانیم که در محاورات و اجتماعات، مردم حقّالتألیف را معروف و تضییع آن را منکر میشمارند، بنابراین شمول آیات آمره به عرف و معروف و آیات ناهیه از منکر شامل آن میگردد.
اینک ما در اینجا از بعضی از کتب معتبرۀ لغت، معنای عُرف و مَعروف و نُکر و مُنکَر را ذکر میکنیم تا حقیقت این بحث روشن شود.
در أقرب الموارد گوید:
العُرف بالضّم: المعروف، و الجود، و اسمُ ما تبذُلُه و تُعطیه و موج البحر؛ و ضدّ النُّکر، و هو کلّ ما تعرفه النّفس من الخیر و تطمئنّ إلیه. تقول: أوْلاه عُرفًا: أی مَعروفًا.
عُرف اللّسان: ما یفهم بحسب وضعه اللُّغوی؛ و عُرف الشّرع: ما فَهِمَ منه حمَلةُ الشَّرع، و جعلوه بمعنی الأحکام.
العُرف هو ما استقرّ فی النّفوس من جهة شهادات العقول، و تلقّته الطِّباعُ السّلیمةُ بالقبول؛ و العادة ما استمرّ الناس علیه عند حُکم العقول، و عادوا له مرَّةً بعد أُخری. و منه قول الفقهاء: «العادة مُحَکَّمةٌ، و العُرفُ قاضٍ.»
و در کلمۀ معروف گوید:
المعروف: اسمُ مفعولٍ، و المشهورُ، و ضِدُّ المنکر، و هو کلّ ما یَحسُنُ فی
الشّرع، و قیل: «هو کلّ ما سکنت إلیه النّفس و استَحسَنَتْه»، و الخیرُ، و الرزق، و الإحسان. و منه قولهم: «من کان آمِرًا بالمعروف، فلیأمُر بالمعروف»؛ أی: مَن أمَرَ بالخیر، فَلْیأمُر برِفقٍ و قدر یحتاج إلیه.
و در مجمع البحرین گوید:
قوله: ﴿إِلَّا مَنۡ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوۡ مَعۡرُوفٍ﴾،1 المعروفُ: اسمٌ جامعٌ لکلِّ ما عُرِف من طاعةِ الله و التّقربِ إلیه و الإحسانِ إلی النّاسِ، و کلِّ ما یَندُب إلیه الشّرع من المُحسَّناتِ و المُقبَّحاتِ. و إن شئتَ قُلتَ: المعروفُ اسمٌ لکلِّ فعلٍ یُعرف حُسنُه بالشّرعِ و العقلِ من غیر أن ینازِعَ فیه الشّرعُ... .
و قوله: ﴿فَأَمۡسِكُوهُنَّ بِمَعۡرُوفٍ﴾،2 أی: بحُسن عِشرةٍ و إنفاقٍ مناسبٍ؛ ﴿أَوۡ فَارِقُوهُنَّ بِمَعۡرُوفٖ﴾،3 بأن تَترُکوهنّ حتّی یخرُجن من العِدّة فتَبِینَ4 منکم؛ لا بغیر معروفٍ بأن یراجعها ثمّ یطلّقها، تطویلًا للعدّة و قصدًا للمُضارّة.
قوله: ﴿إِلَّآ أَن تَقُولُواْ قَوۡلٗا مَّعۡرُوفٗا﴾،5 قیل: هوالتعرّض بالخِطبة... .
قوله: ﴿فَلۡيَأۡكُلۡ بِٱلۡمَعۡرُوفِ﴾،6 أی: ما یَسُدُّ حاجَتَه؛ و فی المعروف: القُوت؛ و إنّما عنی الوصِیَّ و القیّم فی أموالهم بما یُصلِحُهم... .
قوله: ﴿وَصَاحِبۡهُمَا فِي ٱلدُّنۡيَا مَعۡرُوفٗا﴾،7 أی: بالمعروفِ؛ و المعروفُ ما عُرِف من طاعة الله، و المنکر ما أُخرِج منها.
و در نهایۀ ابنأثیر در مادّۀ عرف گوید:
قد تکرّر ذِکر «المَعروف» فی الحدیث، و هو اسمٌ جامعٌ لکلّ ما عُرِف من طاعة الله و التقرّب إلیه و الإحسان إلی النّاس، و کلّ ما نَدَبَ إلیه الشّرع و نهی عنه من المُحسَّنات و المُقبَّحات. و هو مِن الصّفاتِ الغالبة، أی: أمرٌ معروفٌ بین النّاس، إذا رأوْه لایُنکرونه.
والمعروف: النَّصِفَة و حُسن الصُّحبة مع الأهل و غیرهم من النّاس. و المنکر: ضدّ ذلک جمیعِه.
و در صحاح اللّغة گوید:
و المعروف ضدّ المُنکر، و العُرف ضدّ النُّکر. یُقال: أوْلاه عُرفًا، أی: مَعْروفًا.
و در تاج العروس گوید:
و المعروف ضدّ المنکر. قال الله تعالی: ﴿وَأۡمُرۡ بِٱلۡمَعۡرُوفِ﴾.1 و فی الحدیث: «صَنائِعُ المعرُوفِ تَقِی مَصارِعَ السُّوءِ.»
و قال الراغب: «المعروف: اسمٌ لکلِّ فعلٍ یُعرَف بالعقل و الشرعِ حُسنُه؛ و المنکر: ما یُنکر بهما. قال تعالی: ﴿تَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَتَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ﴾،2 و قال تعالی: ﴿وَقُلۡنَ قَوۡلٗا مَّعۡرُوفٗا﴾.3 و مِن هذا قیل: الاقتصادُ فی الجُودِ معروفٌ؛ لمّا کان ذلک مُستحسَنًا فی العقول، و بالشَّرع. نحو: ﴿وَمَن كَانَ فَقِيرٗا فَلۡيَأۡكُلۡ بِٱلۡمَعۡرُوفِ﴾،4 و قوله: ﴿وَلِلۡمُطَلَّقَٰتِ مَتَٰعُۢ بِٱلۡمَعۡرُوفِ﴾،5 أی: بالاقتصاد و الإحسان، و قوله: ﴿قَوۡلٞ مَّعۡرُوفٞ وَمَغۡفِرَةٌ خَيۡرٞ مِّن صَدَقَةٖ يَتۡبَعُهَآ أَذٗى﴾،6 أی: ردٌّ بالجمیل و دعاءٌ خیرٌ من صدقةٍ هکذا.»
و در لسان العرب گوید:
و المعروف: ضدّ المنکر؛ و العُرف: ضدّ النُکر. یقال: أوْلاه عُرفًا: أی معروفًا. و المعروف و العارفة: خلاف النُّکر. و العُرف و المعروف: الجُود... .
و المعروف: کالعُرف، و قوله تعالی: ﴿وَصَاحِبۡهُمَا فِي ٱلدُّنۡيَا مَعۡرُوفٗا﴾،1 أی: مُصاحبًا معروفًا.
قال الزجّاج: «المعروف هنا ما یُستَحسن من الأفعال. و قوله تعالی: ﴿وَأۡتَمِرُواْ بَيۡنَكُم بِمَعۡرُوفٖ﴾،2 قیل فی التفسیر: المعروف الکِسوَة و الدِّثار،3 و أن لا یقصّرَ الرجلُ فی نَفَقَة المرأة الّتی تُرضِعُ ولدَه، إذا کانت والدتَه؛ لأنّ الوالدة أرأفُ بولدها من غیرها، و حقُّ کلّ واحدٍ منهما أن یَأتمرَ فی الولد بمعروفٍ.»
باری منظور از این استشهادات لغویّه آن است که دانسته شود که لفظ «عُرف» و «معروف» در لغت چیز نیکو و پسندیده است؛ و چون عرف عام حقّالتألیف را عُرف و معروف میداند، بنابراین به آیۀ ﴿وَأۡمُرۡ بِٱلۡعُرۡفِ﴾4 و آیۀ ﴿وَيَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ﴾،5 میتوان استدلال بر مشروعیّت حقّالتألیف و حقّالصّناعة و الحرفة کرد.
و اگر کسی بگوید: این عرفیّت و معروفیّت امروز، کافی بر مصداقیّت برای عرفیّت زمان شارع نیست؛ و تا ثابت نشود عرفیّت در آن زمان، استدلال به این آیات مشکل است.
در پاسخ گوییم: موضوعات عرفیّه از عُرف گرفته میشود و ربطی به شرع
ندارد؛ مثلاً در ﴿وَأَحَلَّ ٱللَهُ ٱلۡبَيۡعَ﴾1 شما چه میگویید؟! غیر از آنکه میگویید در هر زمان و در هر مکان موضوعی تحقّق پیدا کند که بر آن عنوان بیع صادق آید، حکم ﴿أَحَلَّ ٱللَهُ﴾ آن را شامل میشود؟ همینطور در موضوع عُرف و معروف چنین است؛ پس در هر زمان و در هر مکان در بین مردم حادثهای پدید آید که مردم آن را معروف و نیکو بدانند و خلاف آن را منکر و زشت بشمارند، به حکم قرآن باید آن را مراعات کنند و آن را لازم و نیکو بشمارند و از خلاف آن پرهیز کنند، مگر آنکه نصّی و تصریحی از طرف شرع بر خلافش رسیده باشد. مثلاً اگر بین جامعهای اینطور رایج شود که در هنگام غذا خوردن دست خود را نشویند، و شستن دست را منکَر بدانند، و یا آنکه این طور رایج گردد که مردمان با زنان اجنبی و نامحرم دست دهند و مصافحه کنند، وخلاف آن را زشت و ناپسند بدانند، در این صورت لازم نیست از امر عُرفی پیروی کرد؛ زیرا که نصّ شرعی بر حرمت و یا بر کراهت آن وارد شده است، و این نص در حکمِ دلیل مخصّص و مقیِّد نسبت به عمومات و مطلقات است؛ و نظیر این امثله بسیار است.
و امّا اگر هیچ دلیل مخصِّص ومقیِّدی در بین نباشد و آن امر، مکروه و محرّم به شمارش نیاید، و عُرف بنا به طرز تفکّر فطری و غریزی و یا بر اساس تعلیمات اکتسابی، آن را نیکو و محترم بشمارد، مراعات آن البتّه لازم است.2
[رسالهای در حرمت ربا]
[آیات صریحه دالّه بر حرمت ربا]
آیۀ ٢٧٥ از سورۀ بقره: ﴿ٱلَّذِينَ يَأۡكُلُونَ ٱلرِّبَوٰاْ لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ ٱلَّذِي يَتَخَبَّطُهُ ٱلشَّيۡطَٰنُ مِنَ ٱلۡمَسِّ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ قَالُوٓاْ إِنَّمَا ٱلۡبَيۡعُ مِثۡلُ ٱلرِّبَوٰاْ وَأَحَلَّ ٱللَهُ ٱلۡبَيۡعَ وَحَرَّمَ ٱلرِّبَوٰاْ فَمَن جَآءَهُۥ مَوۡعِظَةٞ مِّن رَّبِّهِۦ فَٱنتَهَىٰ فَلَهُۥ مَا سَلَفَ وَأَمۡرُهُۥٓ إِلَى ٱللَهِ وَمَنۡ عَادَ فَأُوْلَـٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلنَّارِ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ﴾.
آیۀ ٢٧٦: ﴿يَمۡحَقُ ٱللَهُ ٱلرِّبَوٰاْ وَيُرۡبِي ٱلصَّدَقَٰتِ وَٱللَهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾.
آیۀ ٢٧٧: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّـٰلِحَٰتِ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَوُاْ ٱلزَّكَوٰةَ لَهُمۡ أَجۡرُهُمۡ عِندَ رَبِّهِمۡ وَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ﴾.
آیۀ ٢٧٨: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓاْ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ﴾.
آیۀ ٢٧٩: ﴿فَإِن لَّمۡ تَفۡعَلُواْ فَأۡذَنُواْ بِحَرۡبٖ مِّنَ ٱللَهِ وَرَسُولِهِۦ وَإِن تُبۡتُمۡ فَلَكُمۡ رُءُوسُ أَمۡوَٰلِكُمۡ لَا تَظۡلِمُونَ وَلَا تُظۡلَمُونَ﴾.