عنوان بصری جلد 7

هو العلیم

دوره علوم و مبانی اسلام و تشیّع (١)

عنوان بصری

جلد هفتم

شرح و تفسیر فقرۀ

«و لا یدبر العبد لنفسه تدبیرا»

تدبیر در امور فردی و خانواده

حضرت آیةاللَه حاج سیّد محمّدمحسن حسینی طهرانی

قدّس اللَه سرّه

قالَ جَعفرُ بنُ محمّدٍ الصّادقُ علیه السّلام:

صَلاحُ حالِ التّعایُشِ و التّعاشُرِ مِلءُ مِکیالٍ؛ ثُلُثاهُ فِطنَةٌ و ثُلُثُهُ تَغافُلٌ!

«صلاح امر هم‌زیستی و معاشرت با مردم به‌قدر یک پیمانه است که دو سوّم آن دقّت و هشیاری است و یک سوّم آن چشم‌پوشی (و نادیده انگاشتن) است!»

تحف العقول، ص ٣٥٩

مجلس هفتادم: لزوم عمل به دستورات الهی در ارتباطات داخل و خارج منزل

٦ صفر الخیر ١٤٢٣ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

و الصّلاةُ و السّلامُ علیٰ سیّدنا و نبیّنا أبی‌القاسم محمّدٍ

و علیٰ آلِهِ الطّیّبینَ الطّاهرینَ

و لَعنةُ اللَه علیٰ أعدائِهم أجمعینَ

محوریّت احکام و معارف الهی بر توحید

بحث راجع به تنظیم روابط و ارتباطات و کیفیّت ترتیب برنامه در خارج از محیط منزل و در منزل بود که البتّه دربارۀ منزل هنوز صحبت نشده و قرار شد که راجع به آن هم قدری صحبت داشته باشیم و إن‌شاءاللَه طیّ جلساتی راجع به کیفیّت ارتباط انسان با افراد عائله أعمّ از زن و فرزند و خویشاوند صحبت می‌شود.

مسئلۀ مهم و محوریّتی که ما بحث را بر آن اساس بنا نهاده بودیم، مسئلۀ عبودیّت و توحید و کیفیّت تنظیم و ترتیب و تدبیر امور با این مطلب بود. همان‌طوری‌که عرض شد، اساس محوریّت احکام اسلام و تمام معارف الهی بر مسئلۀ توحید است، و در هر کجا و در هر جا و در هر موقفی و در هر موقعیّتی که ما احساس کنیم فردی یا جریانی از این مسئله فاصله گرفته و مطلب را با خود مزج و خلط می‌کند باید در آنجا متوجّه باشیم که قضیّه از مسیر واقعی و از آن طریق حقیقی دارد انحراف پیدا می‌کند.

این یک مطلبی است که نه‌تنها برای افراد عادی از مردم ممکن است پیدا بشود،

بلکه آن حقیقت و واقعیّت مسئله حتّی ممکن است برای فردی هم که با این امور و با این علوم و با این اخبار و آثار سر و کار دارد پیدا بشود؛ یعنی دلیلی نیست که چون یک فرد مطّلع است بنابراین نسبت به این مطالب هیچ‌گونه مشکلی و هیچ‌گونه مطلبی و هیچ‌گونه مسئله‌ای نداشته باشد، بلکه وجدان و ادراک این مطلب از یک مقولۀ دیگر است و ممکن است با ادراک ظاهری و با علوم ظاهری هیچ نوع تلازمی نداشته باشد؛ گرچه اطّلاع بر این مسئله برای افرادی که بخواهند و در صدد باشند که خود را با موازین و با عقائد تطبیق بدهند می‌تواند راهگشا باشد.

صِرف اطّلاع بر معارف، راهگشا نیست!

نمی‌دانم این مسئله را خدمت رفقا عرض کرده‌ام یا نه. روزی در یکی از شهرستان‌ها من به دیدن یک نفر از آقایان که مریض شده بود رفته بودم. فردی بود که خودش مجالس اخلاق داشت، مجالس توکّل داشت، مجالس توجّه داشت، افراد می‌آمدند و می‌رفتند و خیلی خوش‌بیان و خوش‌صحبت بود. از افراد خیلی معروف بود و الآن به رحمت خدا رفته است. وقتی که ما در آنجا نشستیم قدری او را ناراحت دیدیم؛ چون مطالبی که می‌گفت معلوم بود با بعضی از اوقات دیگر تفاوت دارد، نحوۀ صحبتش فرق می‌کند و در یک حالت ناراحتی قرار داشت. بعد از گذشت بیست دقیقه نیم ساعتی، بالمناسبه فردی از افراد دولتی و حکومتی که او هم از ارادتمندان ایشان بود، آمد و در آنجا نشست. تا ایشان او را دید بدون توجّه به اینکه حالا در این مجلس افراد دیگری هم هستند و ممکن است مناسبتی نداشته باشد، شروع کرد:

آقا، این قضیّۀ فرزند ما چطور می‌شود؟! الآن که فلان شخص موقعیّتش را عوض کرده، این پُستش را از دست داده است، حالا این قضیّه‌اش چه می‌شود؟! من روز و شب به حال او نگرانم! دیشب تا صبح خوابم نبرده است!

من همین‌طور به او نگاه می‌کردم [و با خودم] گفتم: «این معلّم اخلاق بود که یک سال مردم را برای توکّل سرِ کار گذاشته بود [و حالا می‌گوید]: فلان آقا عوض شده، فلان وزیر عوض شده، فلان مسئول عوض شده و حالا ایشان پست و موقعیّتش را از دست داده است!» من خنده‌ام گرفت و گفتم:

آقاجان، مگر فرزند شما در خیابان خوابیده که حالا شما نگران حالش هستید؟! هر وقت آمد در خیابان خوابید آن‌وقت شما سفارشات و نامه‌هایتان را بفرمایید!

التفات می‌کنید؟! می‌خواهم این را عرض کنم: برای فردی که می‌خواهد به‌دنبال مطلب باشد، اطّلاع بر این مطالب بسیار راهگشا است؛ ولی تمام قضیّه نیست! عنایت الهی و توفیق الهی لازم است تا اینکه یک فرد بتواند از این مسئله عبور کند و این مطالب را در خود متحقّق کند و این مسائل را در خود هضم کند و به‌وجود بیاورد و لمس کند.

سعی بلیغ علاّمه طهرانی در تنظیم امور اجتماعی و ادارۀ مسجد قائم

مرحوم پدر ما ـ رضوان اللَه علیه ـ وقتی که از نجف به ایران مراجعت کردند، اوّلاً مراجعتشان به دستور استادشان بود. رفقا اطّلاع دارند و حتماً در کتاب خوانده‌اند ـ حالا به این دقت در نظرم ندارم، ولی احتمال می‌دهم در روح مجرّد ذکر کرده باشند ـ و دقیق‌ترش هم به این شکل است که بعد از اینکه ایشان با مرحوم آقای حدّاد ـ رضوان اللَه علیه ـ ملاقات کردند، در یکی از این زیارت‌هایی که بعد از ماه رمضان برای مزار ائمّه علیهم السّلام رفته بودند، اوّل به زیارت امیرالمؤمنین علیه السّلام رفتند و بعد از اینکه از حرم بیرون می‌آیند، در ایوان طلا ـ که إن‌شاءاللَه خداوند برای همۀ رفقا قسمت کند که آنجا مخصوصاً حرم امیرالمؤمنین علیه السّلام را زیارت کنند تا ببینند چه خبر است و چه اوضاعی است و چه دَم و دستگاهی در آنجا است ـ آقای حدّاد رو می‌کنند به مرحوم آقا و می‌فرمایند:

حضرت حوالۀ شما را به ایران دادند و شما باید به ایران مراجعت کنید و در طهران اسکان کنید!¹

ایشان به ایران می‌آیند و در آنجا مشغول می‌شوند و حدود ٢٢ سال در طهران بودند. نکته و بزنگاه مطلب در اینجا است: در تمام این مدّت ٢١ یا ٢٢ سالی که ایشان در طهران بودند، نحوۀ عمل و ارتباط ایشان با محیط اشتغال خودشان: مسجد، جلسات، رفقایشان، افراد بیگانه، افرادی که محلّ رفت و آمد و سؤال و پرسش بودند،

افرادی که از ایشان مسائل فقهی می‌پرسیدند و همین‌طور در سایر مطالب که ما می‌دیدیم اوقات ایشان به مطالعه در شب‌ها می‌گذشت، برای مسائلی که سؤال می‌کردند رجوع به مدارک می‌کردند و سؤالات را از روی مدارک پاسخ می‌دادند، و همین‌طور تفسیر می‌گفتند، در شب‌های سه‌شنبه درس اخلاق و شرح احادیث قدسی داشتند، جلسات روز جمعه و جلسات عصر جمعۀ‌شان به‌طور عمومی، منبرهایی که در ماه رمضان و در سایر ایّام می‌رفتند و در بسیاری از اوقات خودشان مباشرت داشتند، در تمام این احوال اگر شخصی حالات ایشان را می‌دید می‌گفت: «این فردی است که تمام همّ و غم خود را برای اداره و تدبیر و تنظیم مسجد و افراد و دوستان و رفقا و رسیدگی به این امور قرار داده است.» همان‌طوری‌که بالأخره رسم و دَیدن بر همین قِسم است که به این کیفیّت باشد.

حتّی بیان بعضی از حالات ایشان در ارتباط با رفت و آمد به مسجد و ارتباط با دوستان و متصدّیان که بعضی از بسیارش به گوش رفقا و دوستان رسیده، از مسائل خاصّی است که برای من هم جایز نیست و از اسراری است که مربوط به ایشان است و حتّی من هم نمی‌توانم بگویم!

پاسخ به شبهۀ «عدم دخالت عرفا در امور اجتماعی»

بعد از اینکه ایشان به مشهد مراجعت کردند و به عتبه بوسی حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیهما السّلام مشرّف شدند، یک روز که من از ایشان راجع به قضیّه‌ای سؤالی کرده بودم به من گفتند:

فلانی، در تمام مدّت این ٢٢ سال که من در طهران بودم، حتّی به‌اندازۀ سر سوزنی به این مسجد و این اوضاع تعلّق پیدا نکردم و یک ساعت از این ٢٢ سال را به خواست و اختیار خود در طهران نبودم و چند مرتبه از استادم درخواست کردم که مرا از رفتن به مسجد معاف کنند و من در منزل باشم و به مسائل علمی و مسائل ارتباطات خود بپردازم، ولی در تمام این مدّت‌ها موافقت نشد!

و آقای حدّاد دائماً ایشان را بر حفظ و رفتن به مسجد و این ارتباط تحریک و تشویق می‌کردند. و این مسئله جواب آن افرادی است که می‌گویند: « اصلاً در مسائل عرفان

کسی کاری به کار اجتماع ندارد!» حتّی در همین چند سال آخر حیات ایشان، خود من از بعضی از افراد شنیدم که صحبت می‌کردند: «بله، یک عدّه هستند که می‌روند در بعضی از شهرستان‌ها می‌نشینند و به کار کسی کار ندارند و به کار اجتماع کار ندارند و اینها دَم از عرفان می‌زنند!» و با توجّه به قرائن، قطعاً منظور آن سخنگو و گوینده مرحوم پدر ما بود؛ درحالتی‌که این کمال بی‌انصافی و عدم اطّلاع افراد را نسبت به اشخاصی نشان می‌دهد که آنها تمام زندگی خود را وقف فی سبیل اللَه کرده‌اند که چطور یک شخص با وجود تمام ناراحتی‌هایی که [دارد، دست از وظیفه‌اش برنمی‌دارد]!

یک وقت من به ایشان گفتم: «آقا، هنوز کلکسیون امراض شما تکمیل نشده است که هر روز یک ناراحتی و مسئله به‌وجود می‌آید؟!» ایشان فرمودند:

آقا، این دو روز عمر ما به چه درد می‌خورد؟! بالأخره این دو روز هم تمام می‌شود و سر می‌آید؛ حالا ما درد بکشیم یا نکشیم، سالم باشیم یا نباشیم! جان ما چه ارزشی دارد؟! جان ما چه مسئله‌ای دارد؟! بیاییم به کارهایمان بپردازیم.

نشانۀ صحّت طریق و استقامت راه

ایشان تمام اشتغال خود در ارتباط با مردم و اجتماع و بحث و منبر و سخنرانی و رتق و فتق امور خانواده‌ها و امور عائله را به دستور استادشان مرحوم آقای حدّاد انجام می‌دادند که آقای حدّاد یک فرد عارف بود، با مسائل اجتماعی سر و کاری نداشت، با مسائل علمی سر و کاری نداشت، با مسائل فنّی سر و کاری نداشت! التفات می‌کنید؟!

این نشان‌دهندۀ صحّت طریق و استقامت راه است که چطور یک ولیّ خدا تشخیص می‌دهد برای رتق و فتق نظام تربیتی اسلام و اجتماع، شاگرد خود را به این کیفیّت و به این دقّت و به این موازنه در راه قرار بدهد و او را از عدم تعهّد نسبت به بعضی از مسائل برحذر بدارد تا اینکه بتواند آن وظیفۀ الهی را نسبت به بلاغ و ابلاغ به افراد انجام بدهد.

سیرۀ علاّمه طهرانی در اقامۀ نماز جماعت در مسجد قائم

مرحوم آقا می‌توانستد [مثل بقیّه باشند]. بنده خودم در مجلسی بودم که بسیاری از افراد در آن مجلس حضور داشتند و صرفاً به‌خاطر اینکه خستگی داشتند یا فرض کنید که حال آنها مناسب نبود و حالا یک جمعیّتی به‌وجود آمده بود، آنها نماز خودِ

مسجد را در اوّل وقت ترک کردند و با هم نشسته بودند به صحبت کردن و نماز آنها از اوّل وقت گذشت و به ساعت یازده و نیم شب رسید و هنوز نماز نخوانده بودند! آن‌وقت اینها افرادی هستند که به‌دنبال امور اجتماع هستند، امّا افرادی مثل مرحوم آقا عُزلت کشیده‌اند و کنار هستند و کاری به مردم ندارند! آیا انصاف این است؟!

اگر نمی‌خواهید خودتان را با مرام حق وفق بدهید چرا از دیگران مایه می‌گذارید؟! چرا به دیگران کار دارید؟! اگر نمی‌خواهید خودتان را اصلاح کنید چرا به دیگران می‌بندید و از این و آن کم می‌گذارید؟! این چه اثری دارد؟! درحالی‌که من یادم است گاهی که ما با ایشان در روزهای جمعه به مسجد می‌رفتیم و جلسۀشان نزدیک ظهر تمام می‌شد، می‌دیدیم که ایشان نوافلی می‌خواندند و همین‌که موقع ظهر می‌شد به یک نفر می‌گفتند: «اذان بگو!» درحالی‌که شاید چهار پنج نفر بیشتر در مسجد نبودند و هنوز کسی نیامده بود و جمع نشده بودند. ایشان می‌فرمودند:

اوّل وقت باید نماز خواند و نماز اوّل وقت را برای جمع شدن مأمومین و مریدان نباید به تأخیر انداخت! باید اوّل وقت نماز خوانده شود.

آن‌وقت این آقا آدمی است که به‌دنبال مرید بگردد؟!

نکته‌ای هم در اینجا خدمت رفقا عرض کنم که بعد در ارتباطات با منزل به این نکته برخورد می‌کنیم: وقتی که جلسۀ ایشان در منازل رفقا سیّار بود، صبح جمعه بود؛ بعد که این جلسه به مسجد قائم منتقل شد، به حدود نزدیک ظهر یعنی تقریباً از ساعت نه و نیم یا ده به بعد طول کشید که وقت جلسه به ظهر کشیده می‌شد و نماز جماعت می‌خواندند و دیگر متفرّق می‌شدند. امّا در سنواتی که جلسه قبل از انتقال به مسجد و سیّار بود، صبح بود؛ یعنی صبح به جلسه می‌آمدند و صبحانه می‌خوردند و قرآن می‌خواندند و بعد ایشان صحبت می‌کردند و خودشان هم ذکر مصیبتی می‌خواندند و یک نفر هم که تا حدودی آشنایی داشت ادامه می‌داد و بسیار جلسۀ [خوبی] بود. بعد ایشان به منزل می‌آمدند، چون بین [اتمام] جلسه و رفتن به مسجد حدود یک ساعت تا یک ساعت و نیم فاصله بود و ایشان این مدّت را به منزل

می‌آمدند و بعد برای مسجد می‌رفتند. این نکته را داشته باشید تا اینکه إن‌شاءاللَه بعد راجع به این قضیّه صحبت کنیم.

ایشان موقع شب که می‌شد به مسجد می‌رفتند. در حول و حوش مسجد قائم در خیابان سعدی غالباً از اقلّیت‌های مذهبی بودند و افرادی که به مسجد می‌آمدند از کسبه بودند. گاهی اوقات در هنگام نماز تا این افراد به مسجد می‌آمدند حدود بیست دقیقه نیم ساعتی طول می‌کشید و وقتی می‌آمدند آقا نماز مغرب را خوانده بودند. خب لابد هنوز مشتری در مغازه بوده و تا بخواهند مشتری را راه بیندازند یک مقداری طول می‌کشید یا اگر می‌خواستند دست از کار بردارند مشتری از دست می‌رفت. علیٰ‌کلّ‌حال وقتی می‌آمدند آقا نماز مغرب را خوانده بودند! آنها می‌گفتند:

آقا، یک قدری صبر کنید تا اینکه مؤمنین (من می‌شنیدم که بعضی‌ها «مؤمنین» را «مُعمنین» می‌گفتند و «همزه» را «عین» می‌گفتند!!) و مریدان برسند و نماز جماعت با شکوه و با ابّهت [برگزار شود]!

ایشان می‌گفتند:

نماز اوّل وقت مستحب است؛ هر که می‌خواهد بیاید و هر که می‌خواهد نیاید!

این کسی است که وقتی می‌گفت: «به‌اندازۀ سر سوزنی به این مسجد تعلّق نداشتم»، راست می‌گفت و دروغ نمی‌گفت! در عین‌حال همان‌طوری‌که گفتم رفتار و کردار ایشان به‌نحوی بود که اگر کسی نگاه می‌کرد و آن اهتمام، آن دقّت، آن رسیدگی، آن ترتیب، آن تدبیر و آن ادارۀ امور را نسبت به مسائل، نسبت به منبری، نسبت به افراد، نسبت به اشخاص و آن گرمی و صحبت کردن با خصوص تک‌تک افراد را می‌دید، می‌گفت: «این آقا، آقایی است که می‌خواهد این مسجد را برای أخلاف بعد از خودش هم باقی بگذارد. می‌خواهد برای آن افرادی هم که تا شش نسل بعد از خودش می‌آیند جای پا باز کند!» اینها یک مسائلی است!

بصیرت بی‌انتهای ولیّ الهی

بعد ایشان متوجّه شدند که باید به مشهد بروند و این را کسی نمی‌داند که این رفتن به مشهد هم باز بر طبق دستور استادشان بود که فرمودند:

دیگر ماندن شما در طهران به صلاح نیست؛ شما باید به مشهد بروید و به تألیف این کتاب‌ها برای بعد از خودتان بپردازید!¹

اینها را چه کسی گفت؟ فردی که اهل اجتماع نیست! آقایان، چشممان را باز کنیم و ببینیم که مکتب عرفان تا کجا پیش رفته و به فکر چه کسانی است! فقط به فکر این نیست که الآن او آمده و کامل شده و شاگردش کامل شده و مسیر را عبور کرده و اسفار اربعه را طی کرده و به مقام فناء رسیده و بقاء پیدا کرده است؛ نه، آن دید الهی که در ولیّ خدا است تا روز قیامت را نگاه می‌کند، نه همین یک متر جلوی پا را! آن دید الهی که در یک عارف وجود دارد به أقصیٰ نقاط دنیا و منزل آن پیرزن مسیحی در فلان نقطۀ از آمریکا و اروپا و آفریقا و جزائر دور و اقیانوسیه نگاه می‌کند. این مطالبی که خدمتتان عرض می‌کنم فقط بیان الفاظ نیست!

مرحوم آقا به من فرمودند:

فلانی، ما سفره‌ای را پهن کرده‌ایم که تمام دنیا را از همۀ ملل و اقوام بر سر این سفره جمع کنیم! تو خیال نکن که من این کتاب‌ها را فقط برای این چند نفر از دوستان و رفقا نوشته‌ام؛ من این کتاب را نوشته‌ام برای آن پیرزن در أقصیٰ نقاط دنیا که مسیحی است و یک روزی این کتاب من به دست او خواهد رسید و او منقلب خواهد شد و دلش به نور ایمان منوّر خواهد شد و مسلمان و شیعۀ علیّ بن ابی‌طالب خواهد شد!

این عبارت، عبارت ایشان است و ایشان گزاف نمی‌گفت! این، آن حرفی است که ایشان بعد از اینکه ما از زیارت امام رضا به منزل برمی‌گشتیم به من می‌زدند.

این مسئله یک مسئلۀ شوخی نیست؛ عرفان، این است! چه کسی گفته عارف رفته است کناره‌گیری کند؟! چه کسی گفته اینها دنبال کار خودشان می‌روند و به کسی کار ندارند؟! چه کسی گفته اینها به مسائل اجتماعی کار ندارند؟! این لاطائلات چیست؟! شما کدام‌یک از آن افرادی را که مدّعی برای ترویج دین و ترویج مکتب

پیغمبر هستند سراغ دارید که همین‌که از بیمارستان به منزل می‌آید و در رختخواب خوابیده است کتابش را بلند کند و شروع به نوشتن کند؟! چه کسی را شما سراغ دارید؟! این برای چیست؟ برای این است که آنچه او می‌بیند و ادراک می‌کند مافوق تصوّر ما و مافوق تخیّل ما است!

ولی ما این‌طور نیستیم! چرا دروغ بگوییم؟ نه، وقتی حال نداریم می‌گوییم: «آقا، حال نداریم، حوصله نداریم، حالا خسته‌ایم و...!» هر وقت سرِ کیف بودیم و سرِ حال بودیم، قلم را برمی‌داریم و شروع به یک مقداری نوشتن می‌کنیم، بعد دو خط می‌نویسیم و می‌گوییم: «خسته شدیم؛ حالا برویم دو ساعت دیگر برگردیم!» امّا آن بزرگان، همان اهتمام و همان همّتی را که بزرگان و زعمای دین در وجود خود احساس می‌کردند آنها هم همان احساس را دارند! و ما آن احساس را ادراک نمی‌کنیم تا اینکه خودمان به آن مسئله نزدیک بشویم و آن حقیقت و نورانیّت بر این مسئله بیاید.

تقاضای قلبی و والای علاّمه طهرانی از خداوند در قبال حفظ زحمات ائمّه علیهم السّلام

الآن در اینجا مطلبی به ذهنم رسید که حیفم آمد برای رفقا نقل نکنم. من بعد از فوت ایشان این مسئله را مطّلع شدم و یکی از اسرار ایشان است، ولی عیب ندارد آن را فاش می‌کنم.

من به‌واسطۀ یک قضیّه و جهتی دیدم که ایشان یک روز به شخصی به‌طور خصوصی و سرّی این مسئله را گفته بودند:

من وقتی که در ضمیر خودم و در سویدای خودم با خدا هستم و با او مناجات می‌کنم این حال را دارم و از خدا و از امام زمان خواسته‌ام که خدایا، اگر شده آن مقام بالا و فناء و بقاء را (و هرچه که بزرگان و عرفا مطرح می‌کنند و آنچه در مقام بیانش هستم و دارم در کتاب‌هایم می‌نویسم و در صحبت‌هایم می‌گویم) به من ندهی و به‌جایش دین خودت را که برای مردم آورده‌ای تأیید کنی، این را انجام بده!

[امّا] ما چه‌کار می‌کنیم؟ اگر الآن به شما بگویند: «آقا، شما که اینجا می‌آیید هیچ فایده‌ای برایتان ندارد»، ما [دیگر] داعی نداریم بیاییم؛ برای چه بلند شویم بیاییم؟! اگر به من بگویند: «آقا، این حرف‌هایی که شما می‌زنید هیچ فایده‌ای ندارد و خدا در

پرونده‌ات نمی‌نویسد»، می‌گویم: «در خانه‌ام نشسته‌ام، برای چه بلند شوم بیایم؟!»

می‌خواهم مسئلۀ خیلی دقیقی را بگویم؛ نمی‌دانم رفقا مطلب را گرفتند یا نه؟! برای یک رجل الهی بالاترین هدف و بالاترین مقصد چیست؟ این است که به آن رضای الهی برسد، آن مقامات را برای خودش کسب کند، آن استعدادها را برای خود به فعلیّت در بیاورد، آن جهالت‌ها را برای خود تبدیل به علم کند، و آنچه به‌عنوان یک فرد عادی است او را تبدیل به یک فرد مافوق بشری کند. اینها مسائلی است که از مسائل دنیا نیست، بلکه همه از اهداف الهی و از اهداف روحانی است، اینها همه از اهدافی است که اصلاً ما برای این خلق شده‌ایم و به‌وجود آمده‌ایم!

امّا ایشان آمده و دارد پا را در یک پلّه بالاتر از این می‌گذارد. آن چیست؟ این است که آن جنبۀ عطوفت و آن جنبۀ رحیمیّت و آن جنبۀ محبّت نسبت به ارشاد مردم و نسبت به هدایت مردم و نسبت به آنچه بزرگان از انبیا و اولیا زحمت کشیده‌اند و برای آن به تمام سختی‌ها و به زنجیر افتاده‌اند که ائمّه را در حبس و تبعید و شکنجه و زیر شلاّق قرار دادند، امام حسن و امام حسین را به گرفتاری و در به دری و مشقّات انداختند، بنا بر تواریخ امام سجّاد را حدّ أقل سی، چهل روز از کربلا تا شام در یک وضعیّتی در غل و زنجیر در کوه و صحرا از این‌طرف به آن‌طرف بردند!¹ اصلاً تاریخ چه می‌گوید؟ واقعاً عجیب است! واقعاً عجیب است! زندان سِندی بن شاهک فقط زندان نبود، بلکه موسی بن جعفر با چه وضعیّتی زیر شلاّق و شکنجه بود!² می‌دانید یعنی چه؟! می‌دانید در زندان چه می‌کنند؟! این چیزها در همه‌جا نوشته نشده است! خلاصه این مسائلی که برای آنها آمده، حالتی را در مرحوم پدر ما به‌وجود آورده بود که می‌گفت:

خدایا، اگر شده این مقامات را به من نده، ولی زحماتی را که این بزرگان کشیده‌اند به‌منصّۀ ظهور برسان!

قضیّه این بوده است، و این نهایت فداکاری یک فرد و یک رادمرد الهی را در مقام ایثار و در مقام از خود گذشتگی می‌رساند؛ یعنی دیگر از این بالاتر نمی‌شود! من که نمی‌توانم تصوّر کنم و برای من یک‌هم‌چنین حالتی پیش نیامده است، ولی به‌نحو اجمال و به‌نحو ابهام می‌توانیم این مسئله را تصوّر کنیم که این چه مسئله‌ای است که شخص حاضر است حتّی از رضوان الهی بگذرد، امّا زحمات ائمّه از بین نرود! آیا کسی می‌تواند چنین کاری بکند؟!

لزوم عمل بر طبق خواست و دستور امام معصوم

فرض کنید که اگر امام زمان علیه السّلام به یکی از ما بگویند: «شما این کار را انجام بده، ولی اگر این کار را انجام بدهی هیچ چیز به تو نمی‌دهم؛ نه سعادت دنیا به تو می‌دهم، نه سعادت آخرت می‌دهم و نه بر آن اجر می‌دهم، ولی این کاری که انجام می‌دهی مورد رضایت ما است»، آیا ما انجام می‌دهیم؟ نه، انجام نمی‌دهیم؛ چون ما می‌خواهیم کاری انجام بدهیم که خودمان به جایی برسیم! حالا نمی‌گوییم که ما از امام زمان دنیا را می‌خواهیم؛ نه، ما این یک قلم را کنار می‌گذاریم، ولی حدّ أقل آخرت را که می‌خواهیم، حدّ أقل بهشت و مصاحبت با ائمّه و مصاحبت با بزرگان و اقتراب با آنها را می‌خواهیم!

درست فکر کنیم: اگر امام علیه السّلام بیاید و به ما بگوید: «اگر این عمل را انجام بدهی، پاداشش مصاحبت با من در آنجا نیست، ولی این عمل مورد رضایت من است»، ما انجام نمی‌دهیم؛ امّا مرحوم آقا انجام می‌دادند! لذا می‌گویم که اصلاً این مسئله قابل تصوّر نیست که شخص باید تا چه مرتبه‌ای از ایثار و از خود گذشتگی برسد تا بتواند یک‌هم‌چنین مطلبی را بگوید؟! کسی سوای این مسئله را نمی‌تواند تصوّر کند.

من می‌خواستم اینجا را بگویم: وقتی قرار بر این شد که ایشان برای مشهد بروند، خیلی از افراد برای اعتراض آمدند:

آقا، شما برای مسجد این‌همه زحمت کشیدید و این‌همه کار کردید! این مسجد تازه رشد و نموّ پیدا کرده است!

رفقایی که از سابق هستند می‌دانند که قبلاً وضعیّت مسجد به نحو دیگری بود.

ایشان حتّی در مسائل بنّایی و ساختمان مسجد هم دخالت می‌کردند و نظر می‌دادند و نقشه می‌دادند! ایشان در کیفیّت و وضع تنظیم امور بهداشتی چقدر دقّت می‌کردند و چقدر راجع به مسائل بهداشتی مسجد و مکان دقّت داشتند و اصلاً ناراحت می‌شدند که در یک گوشۀ مسجد آشغالی افتاده است؛ خادم را صدا می‌کردند: «آقا، چرا آن آشغال را برنداشتی؟! چرا اینجا کثیف است؟!» به خادم می‌گفتند: «من رفتم وضو گرفتم و دیدم که فلان‌جای وضوخانه کثیف است!» و دعوا می‌کردند، مؤاخذه می‌کردند، بازخواست می‌کردند.

اهمّیت عدم توجّه به مظاهر و وابستگی به دنیا در راه خدا

[امّا با تمام این اوصاف]، وقتی قرار بر این شد که برای مشهد بروند، ایشان یک‌مرتبه رها کردند و اصلاً انگار نه انگار که مسجد قائم وجود دارد؛ اصلاً انگار نه انگار! از قوم و خویش‌ها، از آقایان، از افراد عادی و غریبه‌ها مدام آمدند و به ایشان گفتند:

آقا، أقلاً یکی از آقازاده‌هایتان را در آنجا می‌گذاشتید! آقا، شما آن‌قدر زحمت کشیدید! آقا، چه کسی چنین کاری می‌کند؟!

ایشان یک روز ـ که نمی‌دانم دیگر افراد از إخوان و برادرهای ما بودند یا نه ـ به من می‌گفتند:

آقاجان، من وقتی که به طهران آمدم، حتّی یک ساعت هم به میل و اختیار خودم در اینجا نبودم! این مسجد و این محراب و تمام اینها نیاید شما را گول بزند، نیاید شما را از این راهتان برگرداند، نیاید شما را متعلّق و مرتبط کند، نیاید شما را پابند کند! تمام اینها مسائلی است که اگر در راه و مسیر صحیح ـ که همان عدم تعلّق به این مسائل دنیا است ـ نباشد و بدون توجّه به آن محوریّت و بدون توجّه به آن هدف انجام بگیرد، تبدیل به دام و شبکه می‌شود!

این مطلبی که عرض می‌کنم فقط مربوط به مسجد نیست، بلکه همۀ مسائل؛ «تو خود حدیث مفصّل بخوان از این مُجمل!»¹ هر چیزی که بخواهد به‌اندازۀ

سر سوزنی [در انسان تعلّق ایجاد کند]! وقتی که انسان به خود مراجعه می‌کند این‌مقدار را می‌تواند [بفهمد] و این‌طور نیست که بگوییم نمی‌توانیم! نه، هر کسی می‌تواند؛ من به سهم خودم می‌توانم [و شما هم به سهم خود]!

راه تشخیص اخلاص در عمل

دوستان گاهی نامه می‌دهند یا سؤال می‌کنند: «آقا، چطور بفهمیم اخلاص داریم یا نداریم؟ چطور بفهمیم این قضیّه برای خدا است یا نه؟» همه به شرطی که [خود را] خالص کنیم می‌دانیم! وقتی که من به خودم و به نفس خودم مراجعه می‌کنم ببینم که اگر الآن یک‌مرتبه آمدند و گفتند: آقا، بفرما برو کنار! شما دیگر نمی‌خواهد این مجلس را داشته باشید! لطفاً بفرمایید در منزلتان و یک قدری استراحت کنید و یک قدری هم این آقایان را راحت بگذارید تا اینها این‌قدر به درد سر نیفتند و از این‌طرف و آن‌طرف و شهرستان بلند نشوند بیایند و خیال کنند اینجا خبری است، و آن‌وقت من هم هیچ تکان نخوردم، خب بالأخره [جای امیدواری است]؛ ولی اگر دیدم که [این‌طور نیستم و گفتم]: «بالأخره قضیّه چه می‌شود؟! این‌همه زحمت کشیدیم، چند سال مردم را به اذیّت و آزار انداختیم! قضیّه چه می‌شود»، [جای تأمّل دارد]!

به تو چه مربوط است که قضیّه چه می‌شود؟! تو چه‌کارۀ این قضیّه هستی؟! مگر تو متولّی دین هستی؟! مگر تو صاحب دین هستی؟! مگر تو قیّم دین هستی؟! چه کسی به تو یک‌هم‌چنین اختیاری داده است؟! اصلاً اینکه بگویند: «برو کنار» که هیچ؛ حتّی اگر بگویند: «امروز بمیر» باز ببین قضیّه تکان می‌خورد یا نمی‌خورد! نه آقاجان، دین صاحب دارد و صاحبش هم ١٢٠٠سال است که زنده است و هیچ طورش هم نمی‌شود! از من به شما تضمین که امام زمان ما هیچ طورش نمی‌شود و سرِ حال و خوب است؛ نه آسپرین می‌خورد، نه استامینوفن می‌خورد، نه سردرد می‌گیرد، نه آمپول پنی‌سیلین می‌زند و نه دیسک کمر می‌گیرد! چرا؟ چون رعایت مسائل بهداشتی را می‌کند، لذا دیگر نیازی به استامینوفن و فلان قرص و آمپول و کپسول و... ندارد. آیا تا به‌حال کسی امام زمان را در دواخانه دیده است؟! یا اینکه به پزشکی مراجعه کرده است؟! ما چون جاهل و نادانیم و نسبت به مسائل اطّلاع نداریم بلند می‌شویم این‌طرف

و آن‌طرف می‌رویم، امّا او نمی‌رود. دین صاحب دارد، آن‌وقت ما فضولی در کار چه کسی می‌کنیم و غصّۀ چه کسی را می‌خوریم؟! اینکه «اگر ما نباشیم چه می‌شود و بر سر اسلام چه می‌آید» یعنی چه؟! این حرف‌ها چیست؟! کشکِ چه؟! پشمِ چه؟!¹

دین صاحب دارد، دین ولیّ دارد، دین قیّم دارد، دین آقا دارد! به من گفته‌اند: «بلند شو بیا و بر حسب تکلیف یک ساعت صحبت بکن و بعد هم دنبال کارت برو!» همین، والسّلام، تمام شد. حالا اگر انجام دادم، همین صاحب دین پرونده‌ام را امضا می‌کند و اگر انجام ندادم، پرونده‌ام امضا نمی‌شود! این از من؛ از رفقا هم همین‌طور است و اصلاً و ابداً [ما کاره‌ای نیستیم]! هر کسی روی حساب خودش و هر کسی روی وظیفۀ خودش!

بعد ایشان به ما فرمودند:

آقاجان، آنچه شما باید به آن بپردازید درس است، نه سنگ و آجر و آهن مسجد! برو به دَرست برس، برو به خودت برس!

این حرف کیست؟ حرف آن کسی است که به متن واقع و اعتباریّات پی برده، و اعتباریّات و مرز آن را با حقایق دقیقاً تشخیص داده است، مرز بین واقع را تشخیص داده است، مرز بین حقیقت را تشخیص داده است!

[می‌گویند]: «آقا، اگر ما نباشیم این ایتام همین‌طوری گرسنه می‌مانند! آقا، اگر ما نباشیم پس این انفاق‌ها را چه کسی می‌کند؟ آقا، اگر ما نباشیم می‌ترسیم این امور بماند! آقا، اگر ما نباشیم زمام دین به هم می‌خورد! آقا، اگر ما نباشیم اساس فقه و فقاهت و فتوا همه از بین می‌رود!» نه آقاجان، هیچ هم از بین نمی‌رود، ابداً از بین نمی‌رود!

بی‌نتیجه بودن عمل نفسانی

یک وقت یک فرد از یکی از همین شهرستان‌ها آمد و گفت: «آقا، ما می‌خواهیم در ایّام فاطمیّه در مجلس خودمان روضه‌ای بخوانیم و اطعامی هم بکنیم.» وجه و داعی و غرض این مسئله برای من خیلی روشن نشد، ولی گفتم: «بسیار خوب، اطعام کنید!»

او انجام داد و دید که بد نشد، خوب شد. بعد دوباره یک ماه بعد که یک مناسبت دیگر بود، گفت: «آقا، اجازه می‌دهید یک سفره بیندازیم؟» گفتم: «اگر خیلی پول داری پولت را به من بده تا بدهم به آن بنده خدایی که در منزلش پنج روز روضه انداخته و می‌خواهد اطعام کند ولی پول ندارد!»گفت: «آخر ما نذر کرده‌ایم.» گفتم: «نذرش بر عهدۀ من! مگر تو نمی‌خواهی مسئلۀ شرعی بپرسی؟ تو که مجتهد نیستی! من خودم روز قیامت از طرف تو جواب می‌دهم!» سر چه کسی را می‌خواهی کلاه بگذاری؟ تو می‌خواهی مسئلۀ شرعی بپرسی، من هم می‌گویم: به من بده، نذرت عیب ندارد و قبول است؛ من قبول می‌کنم!

این چیست؟ یک امتحان است! ما می‌توانیم خودمان را امتحان کنیم، ولی مشکل است! [می‌گوییم]: «نه، نمی‌شود! این سفره باید در منزل من قرار بگیرد!» چون بالأخره سفرۀ امام حسین است، سفرۀ حضرت زهرا است، مردم می‌آیند، می‌روند، «به‌به» و «الحمدللّه» می‌گویند، ولی تَه این «به‌به» و «الحمدللّه» چیست؟ تَه آن متّصل است به آن چیزهایی که نباید متّصل باشد؛ متّصل به خود است، گرچه چهره، چهرۀ الهی است! و این مسئله حدّ دارد، مقدار دارد، مراتب دارد و این‌طور نیست که من بگویم: هر کسی این‌طور است، تمام کارش [مشکل دارد! پس هرچه کار خالص‌تر باشد]، انسان به همان مقدار نزدیک‌تر است.

اهمّیت عمل براساس تکلیف و رضایت الهی

لذا وقتی که مرحوم آقا مسجد قائم را ترک کردند یعنی تمام حیثیّات اجتماعی و شئون اجتماعی را از دست دادند! گاه‌گاهی که ما از مسجد قائم صحبت می‌کردیم که مثلاً مسجد قائم این‌طور شده است و این‌طور می‌گویند، ایشان می‌فرمودند: «دیگر من نمی‌خواهم از مسجد قائم چیزی را بشنوم!» یعنی خیلی راحت آب را روی دست ما ریختند.

این کیست؟ این آن شخصی است که اگر در طهران باشد کارش مُمضیٰ است، اگر برود مشهد کارش ممضیٰ است، اگر برود نجف کارش ممضیٰ است، اگر برود استرالیا کارش ممضیٰ است، اگر برود آفریقا کارش ممضیٰ است، در بیابان باشد

ممضیٰ است، در دریا باشد ممضیٰ است، در شهر باشد ممضیٰ است، در هر جا باشد ممضیٰ است. این مسئله، اساس و محور برای حرکت و عمل انسان است!

روی این جهت، آنچه خدا از ما می‌خواهد فقط همین‌مقدار است که ما مسئله را فقط در ارتباط با تکلیف انجام بدهیم، اگر نیاییم به خودمان ببندیم، نیاییم دخالت کنیم، نیاییم در کار خدا اضافه کنیم، ما کاسۀ داغ‌تر از آش نباشیم، ما دایۀ مهربان‌تر از مادر نشویم، بلکه در آن محدوده حرکت کنیم، حالا هر عملی را که انجام می‌دهیم؛ کاسب در محدودۀ خودش، عالم در محدودۀ خودش! و این را بداند که چه می‌گوید و چه ارتباطی با مردم برقرار می‌کند. آن‌وقت نحوۀ ارتباط خیلی مهم است که باید چه مسائل و مطالبی را در ارتباط در نظر بگیرد؛ باید در کیفیّت ارتباط، اساس ارتباط را بر توحید بگذارد، نه بر روابط! روابط نباید در اینجا دخالت داشته باشد و هر کسی هم می‌تواند این را انجام بدهد.

پیوستگی مسائل سلوکی با مسائل خانوادگی

دیگر در یک‌هم‌چنین موقعیّتی آن ارتباطات خارج و ارتباطات داخل، ارتباط با زن و فرزند و قوم و خویش و ارتباط با خارج و شغل، همه در یک راستا قرار می‌گیرد، به‌طوری‌که اگر یکی از این مهره‌ها از جای خود حرکت کند در انسان اثر می‌گذارد! اگر انسان به نحوی عمل کند که از رسیدگی به زن و فرزند کم بگذارد، این در حال انسان اثر می‌گذارد و این مهره الآن در جای خودش قرار نگرفته است! چرا؟ زیرا زن و فرزند هم مانند سایر افراد برای خودشان جایگاهی دارند.

ببینید، ما اوّل آمدیم آن پایه را براساس مسئلۀ توحید قرار دادیم و حالا می‌خواهیم روی آن بنا بسازیم؛ حالا روی این مسئله، روی این پایه و روی این فونداسیونی که الآن چیده شده است چه بسازیم و چه مسائلی را قرار بدهیم؟ فرض کنید که پایۀ دیوار اینجا است ولی ما وقتی که می‌خواهیم اطاق را بسازیم یک متر این‌طرف‌تر قرار بدهیم، خب این دیوار که دیگر روی پایه نیست! اگر این پایه و شناژی که الآن ریخته شده در جایگاه خودش باشد، باید پایه‌های دیوار، پایه‌های ستون و پایه‌های عمودها را هم در همان‌جای خودش قرار داد!

لذا در یک‌هم‌چنین موقعیّتی باید روابط خانوادگی با روابط خارج هر دو با هم

در یک راستا تعریف بشود و در یک راستا به‌وجود بیاید. ارتباطات باید در یک راستا باشد، ارتباط با رحِم باید در همان راستا قرار بگیرد، حضور در منزل و کیفیّت و نحوۀ ارتباط در منزل باید در همان راستا تعریف بشود و بر همان کیفیّت قرار بگیرد. در اینجا دیگر مسائل خانوادگی نمی‌تواند جدای از مسائل سلوکی تعریف بشود و دقیقاً خلأ و نقص و خالی گذاشتن در مسائل داخلی می‌تواند بر مسائل نفس و مسائل سلوکی انسان اثرات مخرّبی به‌وجود بیاورد!

تأکید بزرگان بر موافقت و مرافقت با همسر و فرزندان

یکی از افراد خدمت یکی از بزرگان آمده بود و از حالش شکایت می‌کرد: «آقا، ما ترقّی نداریم؛ گاهی این‌طور می‌شویم و...!» ایشان رو کردند به او و گفتند: «شما با زن و بچّه‌ات بد رفتاری می‌کنی و این مسئله به‌خاطر این قضیّه است!» و او هم رنگش قرمز شد! در حالی‌که اصلاً کسی از این قضیّه هیچ اطّلاعی نداشت.

رفقا نسبت به این قضیّه توجّه کنند: یکی از مسائلی که از مرحوم آقای حدّاد به‌یاد دارم که ایشان بارها و بارها به مرحوم پدر ما و به دوستانشان تذکّر می‌دادند، مسئلۀ رعایت جوانب خانواده و بالأخص زن و فرزند و حفظ و رعایت جایگاه آنها و مرافقت و موافقت آنها است بر آنچه خدای متعال از انسان خواسته است! البتّه نه‌اینکه انسان هر کاری را بیخود انجام بدهد یا مثلاً محبّت بیجا یا امتیاز بیجا بدهد، بلکه در جایگاه خود و رعایت آن موازینی که خدای متعال آن موازین را برای انسان ترسیم کرده است!

نتیجۀ تخلّف از دستور بزرگان

مثلاً وقتی که مرحوم پدر ما غالباً به کربلا مشرّف می‌شدند، یکی از دوستان مرحوم آقای حدّاد که خیلی به ایشان علاقه داشت و منزلش هم در نجف بود، وقتی می‌دید که آقای آقا سیّد محمّدحسین به کربلا آمده، ایشان هم می‌خواست بیاید. خب این شخصی که منزلش در بین نجف و کوفه در بیابان است، احتیاج به بزرگ‌تر دارد؛ چون بالأخره ممکن است تخیّلات، احساسات و مسائل جانبی موجب ترس و خوف برای افراد بشود، و این یک مسئلۀ طبیعی است. خلاصه چون آقا آمده بودند، ایشان هم می‌خواست بیاید و شب را بماند؛ یعنی صبح پنج‌شنبه یا صبح جمعه می‌آمد و می‌خواست شب شنبه را هم بماند، چون صحبت مرحوم پدر ما با آقای حدّاد تازه از

نصف شب به بعد شروع می‌شد که می‌نشستند و چراغ را روشن می‌کردند و حرف می‌زدند. حالا اینکه چه می‌گفتند، ما نمی‌فهمیدیم!

مرحوم آقای حدّاد می‌گفتند: «آقا، برو پیش زن و بچّه‌ات!» می‌گفت: «آقا سیّد محمّدحسین آمده است.» ایشان می‌گفت: «آقا سیّد محمّدحسین بیاید! آقا سیّد محمّدحسین برای خودش آمده است!» می‌گفت: «آقا، برای من خیلی مشکل است!» ایشان می‌فرمودند: «مسئله همین است.» و بیشتر از یک مرتبه هم حرف نمی‌زدند و برای مرتبۀ دوّم تکرار نمی‌کردند. اصلاً دأب مرحوم آقای حدّاد همین‌طور بود که یک مطلب را یک دفعه می‌گفتند و دیگر تکرار مجدّد نداشتند.

امّا ایشان نسبت به مسئلۀ رعایت امور عائله به شدّت حسّاس بودند! مرحوم پدر ما نقل می‌کردند:

در یکی از این شب‌ها که آن شخص آمده بود، ما بعد از مغرب نشسته بودیم که آقای حدّاد گفتند: «بسیار خوب، دیگر دیر است، شما به منزلتان بروید! از کربلا به نجف و بعد هم به منزل برو!»

البتّه الآن دیگر نجف و کوفه به هم متّصل شده و ظاهراً دیگر منازل جای خالی باقی نگذاشته‌اند، ولی من یادم است در آن زمان که من در حدود سنّ ١٧ سالگی و بعد از آن سفر حج به عتبات مشرّف شده بودیم، وقتی که ما در مراجعت به منزل آن دوست و رفیق مرحوم آقا رفتیم، اصلاً تمامش تا چشم کار می‌کرد بیابان بود و فقط چند تا منزل و چند تا درخت در آنجا بود! خب در یک‌هم‌چنین وضعیّتی برای اهالی منزل احساس ترس و نگرانی پیدا می‌شود و شما می‌خواهی به‌خاطر ارتباط با استاد، ارتباط با حال، ارتباط با رفیق و اُنس و مؤانست از جای دیگری کم بگذاری!

اینجا آن امتحان پیش می‌آید. اینکه الآن شما نشسته‌ای و به‌حساب خودت حال می‌کنی و می‌گویی و می‌خندی و استفاده می‌کنی، این نشستن‌ِ تو دارد دل دیگری را می‌لرزاند، دارد یکی دیگر را می‌ترساند و خوف در دل یکی دیگر می‌اندازد؛ برای آن مسئله چه فکری کرده‌ای؟!

سلوک یعنی بیرون آمدن از نفس و تعلّقات

لذا این نشستن می‌آید و باعث قساوت قلب می‌شود! این نفس می‌آید و به این موقعیّت دل خوش می‌کند! آن استاد دارد او را از نفس بیرون می‌کشد و بیرون می‌آورد و می‌خواهد تعلقّات را کم کند و آن جنبۀ صفا را به نفس می‌دهد، ولی این شخص با این عمل خودش موجب قساوت می‌شود و خودش هم نمی‌فهمد! خیال می‌کند که نشسته و حال کرده است، گفته و از اسرار شنیده است، ولی شنیدن اسرار چه فایده‌ای دارد؟! بله، او از اسرار هم می‌شنید و نسبت به خیلی از اسرار هم مطّلع بود و مرحوم آقا خودشان فرمودند: «خدا چشم این شخص را برای دیدن و شنیدن اسرار باز کرده است!» این مسئله هم بود، ولی صِرف شنیدن سِر مطلب را تمام نمی‌کند!

مگر در داستان بلعم باعورا در آیۀ قرآن نداریم: ﴿ءَاتَيۡنٰهُ ءَايٰتِنَا﴾.¹

ما به او از پیش خود علم دادیم، آن علومی که به افراد دیگر نمی‌دهیم! او علم داشت، مستجاب الدّعوة بود و هر دعایی که می‌کرد دعایش مستجاب می‌شد؛ امّا آمد این علم را بر علیه ولیّ خدا یعنی حضرت موسی به‌کار برد!² در اینجا دیگر غیرت خدا اجازه نمی‌دهد؛ تو از من گرفته‌ای، آن‌وقت داری بر علیه ولیّ من به‌کار می‌بری؟! این‌طور نمی‌شود!

این بنده خدا هم به همین مصیبت مبتلا شده بود. مسائلی را درک کرده، نگاه می‌کند، می‌بیند و مطالبی را از اسرار می‌شنود. [می‌گوید]: «خدمت آقا می‌نشینیم، کِیف می‌کنیم، صحبت می‌کنیم، می‌گوییم، می‌خندیم! بله، در آن مجلس که بودیم چه مطالب خوبی فرمودند و چه استفاده‌ها کردیم!» ای بنده خدا، استفاده نکردی، بلکه دارد به سرت

می‌آید و خبر نداری! اگر تو بلند شوی بروی و این تلخیِ عدم مصاحبت را بچشی و جرعه‌های مُرّ و تلخ فراغ را هضم کنی و فرو ببری، آن دارد برایت کار انجام می‌دهد!

مسئلۀ سلوک این است آقاجان! نه‌اینکه نشستن و حال کردن و گفتن و خندیدن و دعا خواندن؛ اینها نیست! مسئلۀ سلوک بیرون کشیدن نفس است از همۀ تعلّقات، چه دنیوی و چه اخروی! آنهایی که در آنجا نشسته‌اند، قصّۀ کلیله و دمنه که نمی‌گفتند؛ بلکه مسائل، مسائل الهی بود، ولی مسائل الهی وقتی الهی است که الهی باشد! اگر همین مسائل الهی بخواهد در غیر از جایگاه خودش قرار بگیرد، می‌شود شیطانی! و دیدید که چه به سرش آمد! چرا به سرش آمد؟ به‌خاطر همان شب‌هایی بود که نرفت!¹

حتّی مرحوم آقا می‌فرمودند:

او در بعضی از موارد هم در مقام رد برمی‌آمد و حرف ایشان را گوش نمی‌داد و در آنجا می‌ماند و به یک نحو دیگری عمل می‌کرد (که جای گفتنش نیست) و ایشان هم کاری به او نداشتند!

درحالی‌که استاد دارد همۀ جوانب را نگاه می‌کند و این مطالبی را که می‌گوید نفعش به خود این شخص برمی‌گردد. به استاد چه مربوط است، او دو سال دیگر زنده است و بعد هم از دنیا می‌رود. مگر نرفتند؟ آن شخص الآن زنده است ولی استادش از دنیا رفته است. به درد استاد که نمی‌خورد و چه گیر او می‌آید؟! او دارد برای تو می‌گوید: «این کار و این مطلبی که من می‌گویم برای راه تو، برای مسیر تو، برای بیرون آمدن از این نقطه‌های خلأ و برای بیرون آمدن از این نقطه‌های جهل و برای فعلیّت تو و کمال تو خوب است!» تو می‌گویی: «نه، من این‌طور خوشم می‌آید!» [او هم می‌گوید]: «خب اگر خوشت می‌آید برو!»

تشبیه عمل و خواست نفسانی با حکایت سرپیچی از دستور پزشک

یکی از دوستان و از پزشکان معروف، مرحوم دکتر منوچهر لاری در مشهد بود. خدا رحمتش کند. ایشان متخصّص خون و پزشک مرحوم آقا در قسمت صفرا

بودند. می‌گفت:

یک روز خانمی آمد پیش ما و گفت: «آقای دکتر من معده‌ام درد می‌کند.» گفتم: «حالا بگذار ما معاینه‌ات بکنیم. نگو کجایم درد می‌کند.» معاینه‌اش کردیم و دیدیم که نه، معده‌اش درد نمی‌کند، بلکه به قلبش مربوط است و برای او دوای قلب نوشتیم. بعداً که بر حسب اتّفاق به داروخانۀ امام رضا در جنب بیمارستان امام رضا در میدان امام رضا در مشهد رفته بودم تا یک دارو بگیرم، دیدم که این خانم هم آمده است و نسخه را داده ولی دارد به آن مسئول داروخانه یک چیزهایی می‌گوید. یک‌دفعه آن مسئول داروخانه گفت: «آقای دکتر، این نسخۀ شما است؟» گفتم: «بله، نسخۀ من است.» گفت: «این خانم می‌گوید معدۀ من درد گرفته است ولی ایشان داروی قلب به من داده است.» گفتم: «خانم، شما معدۀ‌تان درد نمی‌کند، بلکه قلبتان درد می‌کند!» گفت: «من بهتر می‌دانم یا تو؟» گفتم: «نه، شما بهتر می‌فهمید! همۀ این دواهایی که اینجا است داروهای معده است، همه را بردار بخور!»

حالا گاهی اوقات ما هم می‌گوییم که بهتر می‌فهمیم! او دارد برایش این نسخه را تجویز می‌کند و می‌گوید: «آقاجان، من دارم می‌بینم که در نفس تو چه می‌گذرد!» ولی می‌گوید: «نه، تو نمی‌فهمی! من این‌طور تشخیص می‌دهم، من آن‌طور تشخیص می‌دهم!» [او هم می‌گوید]: «بسیار خوب، برو به نسخۀ خودت عمل کن!»

البتّه ما فعلاً وارد این بحث شدیم و إن‌شاءاللَه امیدواریم که به حول و قوّۀ خدا در مجلس دیگر، مسئله را راجع به کیفیّت ارتباط و تنظیم امور منزل و نحوۀ ارتباطات عائله و تکالیف و دستوراتی که بزرگان فرموده‌اند برای دوستان بیان کنیم.

امیدواریم خداوند هیچ‌گاه ما را از صراط اهل‌بیت عصمت و طهارت به این‌طرف و آن‌طرف نلغزاند، و دست ما را از دامن ولای حضرت بقیّةاللَه أرواحنا فداه کوتاه نگرداند، و عنایت آن بزرگوار را در دنیا و آخرت همیشه نصیب ما بفرماید!

اللَهمّ صلّ علیٰ محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس هفتاد و یکم: حقوق متقابل والدین و فرزندان

١٨ ربیع‌الأوّل ١٤٢٣ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ لِلّه ربّ العالمینَ

و صلّی اللَه علیٰ سیّدنا و نبیّنا أبی‌القاسمِ محمّدٍ

و علیٰ آلِهِ الطّیّبینَ الطّاهرینَ و اللّعنةُ علیٰ أعدائِهم أجمعینَ

مسئولیّت انسان در برابر خود و خانواده

قالَ إمامُنا الصّادقُ علیه السّلام: حَقیقةُ العُبودیّة عبارةٌ عَن ثَلاثةِ أشیاء:

أن لا یَرَی العَبدُ لنَفسِهِ فیما خَوّلَه اللَه مِلکًا، لأنّ العَبیدَ لا یَکونُ لَهم مِلکٌ یَرَونَ المالَ مالَ اللَه یَضَعونَه حَیثُ أمَرَهُم اللَه بِه؛ و لا یُدَبِّرَ العَبدُ لنَفسِه تَدبیرًا!¹

صحبت راجع به کیفیّت تدبیر امور براساس امور شخصی و امور عائلی، تدبیر امور در منزل و همین‌طور امور خارج از منزل و اشتغال به مسائل خارج از محیط منزل بود.

راجع به اشتغال خارج و همین‌طور راجع به مسائل در منزل و کیفیّت ارتباط بین افراد و اعضا در منزل بنا بر مسلک و طریق اسلام و عرفان مطالبی عرض شد.

خدای متعال در آیۀ شریفه از این مسئولیّت به‌عنوان مسئولیّت راجح و أهم و أولیٰ یاد می‌کند:

﴿يٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ قُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَأَهۡلِيكُمۡ نَارٗا﴾؛¹ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خودتان را و عائلۀ خود را، زن و فرزند خود را از آتش و ضلالت دور نگه دارید!»

به‌طور کلّی تصوّر ما، تصوّر جامعه و حتّی در سایر ملل و سایر امکنۀ مختلفه بر این است که براساس آن احساس رحمت و عطوفتی که بین والدین و اطفال حاکم است، آنها مکلّف هستند بر اینکه امور معیشتی آنها را حفظ کنند و آنها را از نقطه‌نظر ظاهری به سر حدّ رشد برسانند.

کم‌ترین تقاضای افراد جامعه از حکومت

این مسئله در بحث عدالت اجتماعی خیلی نمود و ظهور دارد که مبنای عدالت اجتماعی [چیست]؟ همان‌طوری‌که به نظرم می‌رسد قبلاً راجع به وظایف حکومت مباحثی را داشتیم،² در آنجا این بحث مطرح می‌شود و همین‌طور در محیط خانوادگی و عائلی هم این مطلب مطرح است که آیا وظیفۀ حکومت نسبت به افراد جامعه صرفاً تأمین اقتصاد و امنیّت اقتصادی و اموری است که مربوط به اصلاح و بهبود اوضاع ظاهری افراد مجتمع است؟ همان‌طوری‌که در همۀ امکنۀ دنیا از این مسئله به‌عنوان بهترین الگو و بهترین مبنا در ادارۀ حکومت کشور یاد برده می‌شود.

بهترین کشور در مجامع امروز آن کشوری است که دولتش بتواند امنیّت اقتصادی و امنیّت رفت و آمد را برای تمام آحاد آن کشور و آن مجتمَع تأمین کند. عدم تجاوز به حقوق ظاهری و فیزیکی افراد، به‌عنوان مبنای برای ادارۀ حکومت عادلانه در همۀ ممالک به نظر می‌رسد، و این یک مسئلۀ بسیار عامّه پسندی است و ما از حق نگذریم، این اوّلین پایه و اساس برای ادارۀ یک مجتمَع به نحوی است که بتواند رضایت تمام افراد را جلب کند. و ما الآن این مطلب را در بعضی از کشورها می‌بینیم و شنیده شده

که آن دولت‌ها از نقطه‌نظر تأمین اقتصادی واقعاً برای ملّتشان سنگِ تمام می‌گذارند و یا از نقطه‌نظر امنیّت اخلاقی ـ نه اخلاقی به معنای روانی که آن مسئلۀ بعدی ما است و راجع به آن قضیّه هم صحبت شد ـ¹ واقعاً برای افراد زحمت می‌کشند و حقّ هر فردی را در جایگاه خودش قرار می‌دهند و کسی حقّ تعدّی به دیگری ندارد و اگر شخصی پا را از محدودۀ قانونی خودش فراتر بگذارد، کارش با دولت و دادگاه و قانون است.

عدم دوام حکومت ظالمانه

هم‌چنین در امور اقتصادی و یا در معیشت و یا در رفت و آمد، این حدّأقل تقاضایی است که افراد یک جامعه باید از حکومت خود داشته باشند؛ حالا چه آن حکومت، حکومت اسلامی باشد و یا آن حکومت، حکومت کفر باشد! و کلام بعضی از بزرگان که حتّی به پیامبر نسبت می‌دهند، کلام صحیحی است که:

المُلکُ یَبقیٰ معَ الکُفر و لا یَبقیٰ معَ الظُّلم؛² «حکومت با کفر و بی‌دینی دوام دارد (درصورتی‌که این مسئلۀ عدالت اجتماعی به همین نحو که عرض شد در آن جامعه رایج باشد و اساس حکومت را تشکیل بدهد) ولی با ظلم و تعدّی نمی‌سازد!»

چون یک روز این ملّت به انفجار خواهد رسید، یک روز این ملّت به بن‌بست خواهد رسید، یک روز این ملّتی که بر او ظلم روا داشته شده است بالأخره به نهایت خواهد رسید؛ زیرا افراد همه شعور دارند، عقل دارند، احساس دارند، فطرت دارند، وجدان دارند و ادراک می‌کنند؛ حالا هر حکومتی می‌خواهد باشد، هر دولتی می‌خواهد باشد دو روزه می‌توان [آن را برانداخت]!

یادم می‌آید بعد از انقلاب اسلامی یک روز من دیدم که روی این ده تومانی‌هایی که آن موقع چاپ کرده بودند، عکس مرحوم مدرّس ـ رضوان اللَه علیه ـ بود و الآن هم قاعدتاً باید باشد. وقتی مرحوم آقا این عکس را نگاه کردند فرمودند:

فلانی، می‌دانی این عکس یعنی چه و معنایش چیست؟ معنایش آزادی و

بقاء حرّیت است!

آن عکس رضا شاه، آن عکس محمّدرضا شاه و آنهایی که بودند چه شدند؟! همه از بین رفتند! طوفانی آمد و دودمان همه را به باد داد، به‌طوری‌که برای گرفتنِ جا، از این کشور به آن کشور می‌گشتند که جا پیدا کنند!¹

سوء ‌استفاده از نقطه‌ضعف مرحوم مدرّس توسّط رضاشاه

خدا مرحوم مدرّس را رحمت کند. ایشان مرد آزاده‌ای بود، مرد حرّی بود؛ ولی البتّه یک اشکالی هم در کارش بود! اشکال مرحوم مدرّس این بود که اگر شخصی دست نیاز به‌سمت او دراز می‌کرد دستش را رد نمی‌کرد ولو اینکه این دست از روی تملّق باشد، و این نقطۀ ضعف مرحوم مدرّس بود و رضا شاه آمد از همین نقطۀ ضعف سوء استفاده کرد و توانست به حکومت و قدرت برسد و بعد در اوّلین وهله خود مدرّس را گرفتار و تبعید کند و بعد هم به شهادت برساند.² انسان باید در مقابله با مواضع و مبانی محکم باشد. رحم و عطوفت در جای خود مناسب است، نه در هر جا!

در آن وقتی که رضا شاه در نهایت ضعف و استیصال و در نهایت طرد و نفرت قرار گرفته بود، چاره را نزدیک شدن و تقرّب به مدرّس دانست! نقل می‌کنند: وقتی که وارد مجلس شد و مدرّس در کناری نشسته بود، همین‌طور ایستاد و جلو نیامد و دستش را به روی شکم خودش به حالت تعظیم قرار داده بود و من در جایی دیدم که حتّی سرش را هم [پایین] آورد و آن عتبه را بوسید!

اینها همه پدر سوختگی‌های سیاست مدارها است، گول این چیزها را نباید بخورید! از سیاست مدار هرچه بگویی برمی‌آید! اینها برای پیش بردن مقاصد و برای

رسیدن به مقصود، به هر حقّه‌بازی و به هر کلک و به هر نوع ذلّتی تن در می‌دهند، ولی انسان آزاده و انسان حرّ این کار را نمی‌کند!

مدرّس به او می‌گوید: «سرت را بلند کن، چه می‌خواهی؟» می‌گوید: «من دیگر هرچه شما بگویید گوش می‌دهم و هر حرفی بزنید اطاعت می‌کنم!» آنجا مدرّس به او می‌گوید: «حالا برو یک چای بریز!» سماوری روشن بود، چای می‌ریزد و می‌آورد و خلاصه دل مدرّس را به‌دست می‌آورد.

این غلط است و ما این کار را امضا نمی‌کنیم! وقتی که شما می‌دانید این فرد، یک فرد خائن و جانی است و فردی است که فردا به مُلک و به ملّت و به دین صدمه می‌زند و لطمه وارد می‌کند، دیگر نمی‌توانید در مقابل او نرمش به خرج بدهید؛ چون این نرمش موجب از بین بردن خود و دیگران خواهد شد!

شرح حال مرحوم مدرّس و علّت زنده ماندن یاد او

علیٰ‌کلّ‌حال مدرّس بسیار مرد آزاده‌ای بود، مرد خوش نفسی بود، مرد اهل ریاضتی بود، مرد سحرخیز و متهجّدی بود! واقعاً احساس نیاز مبرم به امثال مدرّس و مدرّس‌ها خیلی ملموس و خیلی روشن و واضح است.

مدرّس چه بود؟ آزاد بود، کسی نتوانست او را فریب بدهد، کسی نتوانست او را گول بزند، با درهم و دینار نتوانستند گول بزنند! همین رضا شاه و نخست وزیرهای قبل از او چند مرتبه کیسه‌های طلا برای مدرّس فرستادند و او اینها را رد کرد و با همان لهجۀ اصفهانی‌اش گفت:

شما که می‌دانید غذای من نان و ماست است، عبا هم یک عبایی است که می‌پوشم، بنابراین این کیسه‌های طلا به چه درد من می‌خورد؟! بلند شوید بروید اینها را به دیگران بدهید!¹

وقتی هم که به کاشمر تبعیدش کردند، خودش در همان منزلی که داشت بادمجان و کدو و سبزی می‌کاشت و از بیرون هم نمی‌آورد. بنده خدا خودش تک و تنها همین

چیزها را می‌گرفت و برای خودش درست می‌کرد تا اینکه بالأخره به شهادت رسید.¹

این علامتِ چیست؟ این علامتِ این است که ظلم از بین می‌رود، حکومت ظالمانه از بین می‌رود! نگوییم: «پس چرا این‌قدر طول کشید؟» مگر حکومت رضا شاه و محمّدرضا شاه پنجاه سال طول نکشید، ولی بالأخره چه شد؟ بالأخره از بین رفت و الآن از آن حکومت‌ها چیزی جز بدنامی و جز ظلم و ستم و بی‌بند و باری در خاطره‌ها نیست؛ ولی مدرّس چون آزاد بود، دوباره یاد و نامش [باقی است]! الآن مزاری برایش ساخته‌اند و ما هم بحمداللَه موفّق شدیم که چندی پیش آن مزار را زیارت کنیم. این نشان دهندۀ چیست؟ نشان دهندۀ بقاء حیات و بقاء مسیر زنده‌ای است که این مرد و امثال این مرد در طول زندگانی خودشان داشتند.

تأمین امنیّت روحی و ارتقاء نفسانی، وظیفۀ اصلی حکومت اسلامی

این حدّ أقل چیزی است که افراد ملّت از حکومت خودشان تقاضا دارند؛ ولی این مسئله، ده درصد است و نود درصد دیگر تأمین امنیّت روحی و ارتقاء روحی برای افراد جامعه است! این کجا پیدا می‌شود؟

وظیفۀ حکومت اسلام این است که امنیّت حیات روحی و رشد و رُقاء نفس و رسیدن به تکامل را برای هر فردی که طالب است (کسی دیگری را مجبور نمی‌کند) تأمین کند! این معنا، معنای عدالت اجتماعی است، نه عدالت اجتماعی فقط به صورت ظاهر!

تأمین امنیّت روحی و رشد خانواده، وظیفۀ اصلی پدر

همین مطلب، وظیفۀ والدین به‌خصوص وظیفۀ پدر در محیط داخلی و عائلی منزل است! وظیفۀ پدر نسبت به افراد در منزل فقط تأمین نان و آب نیست، وظیفۀ پدر در منزل فقط بردن به طبیب و درمان و بهبودی از مرض و امثال‌ذلک نیست، چون این کار را یک فرد دیگر هم می‌تواند انجام بدهد؛ مثلاً اگر یک خدمتکاری هم در منزل بیاید می‌تواند این کار را انجام بدهد! وظیفۀ پدر تأمین ارتقاء روحی و به فعلیّت رساندن استعدادهایی است که خدای متعال این بدن را برای تأمین آن مسئله خلق

کرده است! این وظیفۀ کیست؟ وظیفۀ پدر است! این وظیفه، وظیفۀ او است که این مسئله را تأمین کند و آنچه را که موجب صلاح است برای زن و فرزند خود تأمین کند و اگر چیزی موجب فساد و إفساد است، از محیط زندگی بیرون ببرد ولو اینکه مورد درخواست و تقاضای آنها باشد؛ زیرا همان‌طوری‌که خداوند پدر را موظّف به تأمین معیشت و اصلاح امور ظاهری عائله کرده است، همان‌طور او را به مراتبْ بالاتر موظّف به تأمین رشد و رُقاء دینی و روحی آنها کرده است!

تأثیر پذیری کودک از محیط حتّی در دوران شیرخوارگی

روایاتی که در این زمینه هست إلیٰ ماشاءاللَه است!¹ از هنگامی که بچّه به دنیا می‌آید باید چه نوع تربیتی نسبت به او انجام بشود، باید بچّه را از محیط فساد دور نگه داشت، اطاقی که در آن غیبت است بچّه نباید در آن اطاق برود، اطاقی که در آن موسیقی است و صدای موسیقی می‌آید بچّه نباید صدای موسیقی را بشنود؛ چون در نفس او اثر سوء می‌گذارد!

این مطالب، مطالبی بود که سابقاً ممکن بود با استهزا و سخریّه با آن برخورد بشود، ولی امروزه متوجّه شده‌اند که اطفال در همان ایّام شیرخوارگی و در همان ماه‌های اوّل ولادت، بهترین استعداد برای گرفتن مطالب را دارند! آیا این هم دیگر دروغ است؟!

خب به ما می‌گویند ولی ما گوش نمی‌دهیم! [می‌گوییم]: «آقا، این حرف‌ها چیست؟! آقا، بچّه که نمی‌فهمد! آقا، بچّه که چیزی سرش نمی‌شود!» چرا سرش نمی‌شود؟! خیلی خوب هم سرش می‌شود و اینها همه در او اثر می‌گذارند! داریم در اطاقی که قرآن می‌خوانید بچّه را در همان‌جا بیاورید تا صدای قرآن شما را بشنود! مستحب است بچّه‌ها در مجالس عزاداری سیّدالشّهدا آورده بشوند!²

آن‌وقت این مسائل کِی به درد می‌خورد؟ وقتی که بچّه، بچه است چیزی

مشهود نیست، امّا وقتی که بزرگ می‌شود می‌بینید این به این راه رفت و آن به آن راه رفت! این مربوط به کِی است؟ مربوط به آن موقع است! وقتی که پا به سن می‌گذارد می‌بینید که این یکی دارد به یک راهی می‌رود و آن یکی دارد به یک راه دیگری می‌رود. البتّه من نمی‌گویم که تمام علّت همین است، ولی به قول مرحوم آقا: «به‌عنوان جزء العلّة، مسئله همین‌طور است.» چرا؟ چون آن آثاری که در آن موقع به‌واسطۀ آن أعمال و کردار در نفس این بچّه نقش بسته است که دست روی دست نمی‌گذارد، بلکه شروع به فعّالیت می‌کند، شروع به عمل می‌کند و بعد در سنین بزرگی آرام‌آرام و کم‌کم متوجّه می‌شویم که دارد خطّ سیر و مَشی یک فرد به یک سمت اتّجاه پیدا می‌کند و دارد به یک سمت می‌رود، ولی دیگری این‌طور نیست!

حکایتی در تأثیر شیر دایۀ ناصبیّه بر آیندۀ کودک

مرحوم شیخ فضل‌اللَه نوری ـ رحمة اللَه علیه ـ که مشروطه‌خواه‌ها و انگلیس‌ها او را اعدام کردند،¹ فرزندی داشت که این فرزند شخص غیر مناسبی بود و با همان مسائل دولتی و سیاسی سر و کار داشت و می‌گویند: یکی از عوامل اعدام پدر، خود همین فرزند بوده است و اتفاقاً معمّم هم بوده است!²

نقل می‌کنند:

یک روز در یک مجلس صحبت از این فرزند به میان می‌آید. مرحوم شیخ فضل‌اللَه می‌گوید: «من می‌دانم کجای این قضیّه اشکال دارد. وقتی که این فرزند به دنیا آمد، مادرش شیر نداشت و ما مجبور شدیم این بچّه را دو سه روز به یک زن ناصبیّه که مُبغض امیرالمؤمنین علیه السّلام بود، بدهیم تا به او شیر بدهد. (ناصبی هم به افرادی می‌گویند که نَصب دارند؛ یعنی عداوت با امیرالمؤمنین دارند و به اهل‌بیت و خصوصاً به امیرالمؤمنین سبّ می‌کنند و ناسزا می‌گویند. واقعاً پناه بر خدا!)

و در آن موقع این‌طور به من مُلهَم شد که این شیر دادن آثاری را به جای

خواهد گذاشت.»¹

البتّه من این را خدمتتان عرض می‌کنم که این مسئله به‌عنوان تمام علّت نیست، ولی شاید در این قضیّه دخالتی داشته است و تصوّر نکنید حالا این شخص که تقصیری ندارد، چون این مطلب در اینجا به‌عنوان جزء از علّت است و مسئلۀ اختیار از این شخص گرفته نمی‌شود! ممکن است انسان از نظر روحیّه مانند دیگران نباشد، ولی بتواند خود را کنترل کند و اراده‌اش را داشته باشد و با بعضی از مسائل، روحیّۀ خود را تغییر دهد. علیٰ‌کلّ‌حال این مسئله این‌قدر مهم است!

اثر سوء تزریق خون از افراد غیر ملتزم

اینکه مرحوم آقا در زمان حیاتشان آن‌قدر تأکید می‌کردند و می‌گفتند: «افرادی که به ناراحتی‌هایی مبتلا می‌شوند و مجبورند خون بگیرند، باید بدانند که این خون از چه کسی است»، برای همین جهت است! اتّفاقاً این مسئله، مسئلۀ بسیار مهمّی است؛ تزریق خون از افراد غیر ملتزم به مسائل، اثرات سوئی دارد و این را باید متوجّه بود! البتّه اگر چاره‌ای نیست که خب نیست، ولی انسان تا جایی که بتواند باید رعایت این مطالب را داشته باشد! اینجا مباحث خیلی زیاد است و حالا وارد این قضایا نشویم.

لزوم اهتمام دقیق پدر بر امور خانواده از نقطه‌نظر دینی

علیٰ‌کلّ‌حال برای پدر لازم است که نسبت به امور اطفال و امور زن و بچّه از نقطه‌نظر دینی اهتمام داشته باشد، نه از نظر ظاهر یعنی نان و آب! نان و آب پنج درصد یا ده درصد مسئله است. باید بر آنها مواظبت داشته باشد و نحوۀ رفتار آنها را زیر نظر بگیرد! اینکه با چه کسانی حرف می‌زنند، با چه کسی رفت و آمد می‌کنند، با چه کسی برخورد می‌کنند، وضعیّت آنها چه وضعیّتی است! التفات کردید؟!

حکایتی در عاقبت بی‌توجّهی پدر به تربیت فرزندان

یک وقت در زمان مرحوم آقا یک شخص آمد و ایشان از حالات بچّه‌هایش از او سؤال کردند. اتّفاقاً بچّه‌های خوبی هم داشت. دو تا پسر داشت که هر دو، پسرهای خوبی بودند و سنّشان حدود هفده هجده سال بود. ایشان گفتند:

آقا، چرا شما اینها را به مسجد نمی‌آورید؟! و چرا در مجالس قرآن ما و در سایر مجالس نمی‌آورید؟!

او یک خنده‌ای کرد و گفت: «آقا، ما اینها را به امام زمان سپرده‌ایم!» ایشان فرمودند:

اگر اینها مریض بشوند باز هم اینها را به امام زمان می‌سپرید یا به طبیب مراجعه می‌کنید؟! چرا اینها را برای نان و آب یا برای سلامتی به امام زمان نسپردید؟!

و همان‌طور هم شد! این دو تا پسری که بچّه‌های خوب و خوش نفس و با نفس صالحی بودند، بر اثر به امام زمان سپردن‌ِ این آقا، در یک وادی افتادند و رفتند که رفتند که رفتند و تا آخر خط هم رفتند! «به امام زمان سپردم» یعنی چه؟! مگر امام زمان نشسته تا بچّه‌های شما را نگه دارد؟! امام زمان آن‌قدر کار دارد و کارهای خیلی مهم‌تری دارد! این حرف‌ها یعنی چه؟! هر شخصی موظّف است و مکلّف است بر اینکه مواظبت داشته باشد و باید مراقبه داشته باشد!

مقصود از امانت در آیۀ ﴿إِنَّ ٱللَهَ یَأمُرُکُم أَن تُؤَدُّواْ ٱلأَمٰنٰتِ إِلَیٰ أَهلِهَا﴾

روزی خواهد رسید که راجع به اماناتی¹ که خداوند به ما سپرده است از ما سؤال بشود! از معصوم علیه السّلام روایت است که فرمودند:

مقصود و باطن آیۀ ﴿إِنَّ ٱللَهَ يَأۡمُرُكُمۡ أَن تُؤَدُّواْ ٱلۡأَمٰنٰتِ إِلَىٰٓ أَهۡلِهَا﴾² این است: آن زن و فرزندی را که خدا به‌عنوان امانت به شما سپرده است، در هنگام فوت چطور تحویل خدا دادید؟

حالا که دارید از این دنیا می‌روید، چطور دارید تحویل می‌دهید؟ آیا همین‌طور

رها می‌کنید یا نه؟

بنابراین مسئله خیلی مسئلۀ مهمّی است! مواظبت بر رعایت امور زن و فرزند آن‌قدر اهمّیت دارد که انسان در مورد مسائل تربیتی آنها باید اقتدار داشته باشد، از نوسانات نباید بهراسد، از بعضی از ناملایمات و عتاب و خطاب نباید عقب‌نشینی کند، از صحبت‌هایی که این‌طرف و آن‌طرف می‌شود نباید دست از مرام خودش بردارد!

بزرگ‌ترین جهاد از دیدگاه علاّمه طهرانی

مرحوم آقا می‌فرمودند:

کسی که بتواند منزل خود را (آن‌هم در شرایط فعلی) طبق آنچه مورد رضای خدا است از مسائل انحرافی و خلافی دور نگه دارد و آن عائلۀ خود را به طریق ائمّه علیهم السّلام حرکت بدهد، بزرگ‌ترین جهاد در راه خدا را انجام داده است!

آن‌هم در شرایط فعلی؛ در شرایطی که مسائل خارج از محیط از یک طرف، مسائل عائله از یک طرف و طعن و استهزاء رحِم و آشنا هم از یک طرف: «آقا، این حرف‌ها چیست؟! آقا، این مطالب چیست؟! این اُمّل‌بازی‌ها چیست؟! این حرف‌ها مربوط به ١٤٠٠سال پیش بوده است، الآن باید آزاد گذاشت، الآن باید همه راحت باشند، الآن باید رشد داد، الآن همۀ مردم رشد کرده‌اند!»

ضعف و انحطاط اخلاقی جامعه در عین پیشرفت ظاهری علم و تکنولوژی‌

چه رشدی کرده‌اند؟ آیا مغزها زیاد شده است؟! مغزهای مردم در زمان پیغمبر چقدر بوده است؟ می‌گویند: وزن مغز یک کیلو و چهارصد پانصد گرم است؛ خب آیا الآن هشت کیلو شده است؟! شما بکِشید ببینید چقدر شده است! آیا الآن قد و وزن‌ها اضافه شده است؟! آیا الآن احساسات با آنچه که در زمان پیغمبر بوده است تفاوت کرده است؟! صد درجه بدتر شده است! صد درجه بدتر شده است!

در زمان پیغمبر همان عرب‌هایی که ما آنها را عرب‌های بی‌فرهنگ می‌نامیم، وقتی که حمله می‌کردند چند نفر را می‌کشتند، ولی الآن به راحتی یک بمب می‌اندازند و دو میلیون نفر را اعدام می‌کنند و از بین می‌برند! پس حالا بهتر شده یا آن موقع؟! چه کسی رشد کرده است؟ آیا الآن مغزها رشد کرده است؟!

در این زمان برای ارتقاء انسانی چه اثری به ارمغان آورده‌اند؟ آیا آن رحم و

عطوفتی که در زمان سابق بود، الآن هم بین پدر و پسر، بین رفیق و بین عائله هست؟! آیا آن مروّت و آن مردانگی‌هایی که ما سابق می‌شنیدیم، الآن هم وجود دارد؟! تعلّق به مسائل دنیا در سابق بیشتر بوده است یا الآن بیشتر است؟! دور شدن از واقعیّات در سابق بیشتر بوده است یا الآن؟ کدام‌یک از اینها؟ چه کسی رشد کرده است؟

[بله]، علم رشد کرده است؛ ولی مسئله‌ای که ما از آن غفلت کرده‌ایم مسئلۀ نفس است! علم رشد کرده است، ولی این رشد علم در خدمت نفس قرار گرفته است! اگر یک دزد برای دست‌بُرد به منزل بیاید، در دست او چاقو باشد بهتر است یا یک اسحله باشد؟ امروز در دست نفس، اسلحۀ مخرّب و ویرانگر قرار داده‌اند!

سابق در دست نفس، تیغ و شمشیر بود؛ الآن در دست نفس، أتم است! کدام مخرّب‌تر است؟ سابق در دست نفس همین نیرو و قدرت بازوی ظاهری بود، الآن در دست نفس آلات و ادوات و امکانات تخریب کلّ جامعۀ بشری است؟ این وسایل مخرّب و این برنامه‌های مُفسد و اضلال و گمراه‌کننده‌ای که متأسّفانه امروزه برای إفساد بشر وجود دارد، کِی در زمان سابق بود؟!

وظیفۀ پدر و مادر در شرایط فعلی

اینجا است که وظیفۀ پدر و مادر در شرایط فعلی، جدا شدن از محیط خارج و پرداختن به همان اصولی است که ما آن اصول را فقط و فقط و فقط در کتاب‌ها از ائمّه علیهم السّلام به‌یاد داریم! جامعه هرچه می‌خواهد بشود، بشود؛ به من چه مربوط است؟! به شما چه مربوط است؟! مبانی هرچه می‌خواهد تدوین بشود؛ به ما چه مربوط است؟! به شما چه مربوط است؟!

آیا در روز قیامت از آنچه که من فهمیده‌ام سؤال می‌شود یا آنچه که دیگران می‌گویند؟! خب دیگران بگویند! دیگران صبح از خواب بلند می‌شوند و هرچه

دلشان می‌خواهد می‌گویند؛ به من چه مربوط است؟! از کدام‌یک سؤال می‌شود؟

آیا ما باید بر آنچه که فهمیده‌ایم و خداوند نورش را برای ما باز کرده است و متوجّه آن خلاف و متوجّه آن هدایت کرده است پاسخ‌گو باشیم یا اینکه: «امروزه جامعه این‌طور است، امروزه مردم این‌طور می‌گویند، امروزه این‌طور می‌پسندند و امروزه این‌طور ترجیح می‌دهند!»

«امروزه» یعنی چه؟! من برای خودم یک شخصیّت هستم، شما هم برای خودتان یک شخصیّت هستید؛ «امروزه» یعنی چه؟! [می‌گویند]: «امروزه این‌طور می‌پسندند!» خب بپسندند! مگر امروزه غیر از افرادی هستند که یک یک با هم جمع شده‌اند و یک فکر را به‌وجود آورده‌اند، یک مُد را به‌وجود آورده‌اند، یک برنامه و پروژه را به‌وجود آورده‌اند؟! خب همین‌ها هستند، از آسمان که نیامده است! شما اینها را یکی‌یکی کنار بگذارید و در پروندۀشان بررسی کنید و ببینید چه هستند! ببینید در تَه قضیّه چند تا از اینها می‌مانند، چند تا آدم درست و حسابی در بین اینها می‌مانند، چند تا آدم بی‌هویٰ و هوس به‌دنبال طرح مسائل امروزه هستند، چند نفر عالم و دانشمند برای مسائل امروزه به‌دنبال فعّالیت هستند، تَه قضیّه چند نفر می‌مانند؟ هیچ! هیچ! یک مُشت می‌آیند و یک مسائلی را می‌آورند و مطرح می‌شود و بعد می‌شود: امروزه! یک عدّه می‌آیند و مسائل را به‌دست می‌گیرند و بعد می‌شود: امروزه! بعد جامعه باید به‌دنبال چه برود؟! باید به‌دنبال اینها برود!

مشکلات و مصائب حفظ خانواده از مسائل رایج در جامعه

اینجا است که نگه‌داری و حفظ عائله از دست‌بُرد سایر افراد، واقعاً از مشکل‌ترین مشکلات است، واقعاً از مشکل‌ترین است! انسان می‌خواهد به منزل قوم و خویش برود، در آنجا با هزار تا مسئلۀ خلاف شرع برخورد می‌کند؛ می‌بیند در آن کنار شطرنج گذاشته‌اند و دارند شطرنج بازی می‌کنند! [می‌گوید]: «آقا، این چیست؟!» [می‌گویند]: «حلال شده است!» یا می‌بیند که از آن‌طرفِ اطاق، صدای موسیقی است که دارد گوش را کر می‌کند! [می‌گوید]: «آقا، این چیست؟!» [می‌گویند]: «آقا، حلال است، اسلامی است!» چه کسانی؟ افرادی که نماز صبحشان را در اوّل طلوع فجر می‌خوانند! حالا اگر انسان نرود، یک مسئله است و اگر هم برود، با این مسائل [رو به رو

می‌شود]! التفات می‌کنید؟!

سابق مرزها مشخّص بود و هر کس که این برنامه‌ها را داشت می‌گفتند که این شخص آن‌طرفی است، ولی متأسّفانه امروزه در همۀ خانواده‌ها مسائل خلط و قاطی شده است! خب طبعاً نفس هم وقتی که در اینجا مجالی را ببیند، شاید بیش از آنچه که هست یک مقداری هم جلوتر می‌رود و یک مقداری هم پا را فراتر می‌گذارد و تمام اینها به اسم مسائل عادی جلوه می‌کند و محیط را بر انسان ضیق می‌کند و محیط را می‌بندد! حالا اگر انسان بخواهد ممانعت کند، با فشارهایی از اطراف و با طعن و دَقّ و استهزاءهایی از اطراف رو به رو می‌شود: «آقا، اینها دارند همان فقه ١٥٠٠سال پیششان را دنبال می‌کنند! آقا، الآن عوض شده است! آقا، الآن فتوا عوض شده است! آقا، الآن احکام عوض شده است!»

سؤال بنده یکی است: آیا امام زمان در این اطاقی که دارند شطرنج بازی می‌کنند پایش را می‌گذارد یا نمی‌گذارد؟! آیا امام زمان در این اطاقی که صدای موسیقی بلند می‌شود پایش را می‌گذارد؟! اگر جرئت دارید بگویید می‌گذارد! اگر جرئت دارید بگویید می‌گذارد! آیا امام زمان در آن اطاقی که صدای زن بلند است و آوازخوانی دارد پایش را می‌گذارد یا نمی‌گذارد؟!

این دین، دینی است که والی و ولیّ آن حضرت بقیّةاللَه است! هر کسی می‌خواهد به‌دنبال آن حضرت باشد دیگر خودش می‌داند؛ حالا هر کس هرچه می‌خواهد بگوید، بگوید! حضرت هم دلیل را برای همه واضح کرده است و راه را هم برای همه روشن کرده است؛ تو خواه پند گیر و خواه ملال!¹ نه دست کسی را بسته‌اند که حتماً باید اینجا بیایی و نه پای کسی را بسته‌اند! نه‌خیر، آزاد و راحت و بدون هیچ قیدی، بدون هیچ قیدی!

اختیار و فهم انسان در انتخاب بهشت و جهنّم

دیروز در همین منزل مجلس عقدی بود و ما هم بعد از عقد چند کلمه‌ای صحبت کردیم. بعد به همان رفقا و افرادی که تشریف آورده بودند عرض کردم که یک حرفی به شما بزنم: شما هیچ‌وقت غصّۀ جهنّم را نخورید که مشتری ندارد! بحمد اللَه این جهنّم آن‌قدر مشتری دارد که اگر ما نرفتیم طوری‌اش نمی‌شود و خدا به‌اندازۀ کافی برایش جمع کرده است! آن بهشت است که مشتری ندارد و ما بیاییم یک کاری برای آن بکنیم. البتّه بهشت هم دارد، منتها ما نگران جهنّم و جهنّمی‌ها نباشیم. به قول مرحوم آقا سیّد احمد کربلایی که می‌فرمودند:

اگر جهنّم رفتن واجب کفایی است (یعنی یک عدّه باید بروند) بحمد اللَه مَن بِه الکفایة موجود است!¹

چرا ما برویم؟! چرا ما بیاییم این کار را بکنیم؟! الآن می‌بینید که دستی دستی و به زور دارند به جهنّم می‌روند؛ یعنی جهنّم می‌گوید: «نمی‌خواهم»، ولی او می‌گوید: «نه، ما می‌خواهیم بیاییم!» آن کسی که می‌آید خودش را در این موقعیّت قرار می‌دهد ـ دوستان ما می‌دانند چه می‌خواهم بگویم ـ یعنی من به زور می‌خواهم بروم! آن کسی که می‌آید خودش را در یک وضعیّتی قرار می‌دهد، یعنی من به زور می‌خواهم بروم! خیلی عجیب است، خدا فهم را از انسان نگیرد!

استفسار و تأکید علاّمه طهرانی بر رشد فهم افراد

من هر وقت با مرحوم آقا برخورد می‌کردم وقتی که حال رفقا را از من می‌پرسیدند می‌فرمودند: «فهمشان چقدر رشد کرده است؟» نمی‌گفتند: «حالشان!» این فهم خیلی مسئلۀ مهمّی است که انسان بفهمد چه می‌کند و انسان بداند چه‌کاری دارد انجام می‌دهد؛ وإلاّ حال، یک روز می‌آید و یک روز می‌رود! انسان یک روز خواب می‌بیند و یک روز نمی‌بیند، انسان یک روز حالی پیدا می‌کند و یک روز پیدا نمی‌کند. اگر شما در مجلس سیّدالشّهدا بروید حالتان عوض می‌شود، امّا اگر از همان مجلس سیّدالشّهدا بلند شوید و بروید در سینما می‌بینید فوراً حالتان تفاوت کرد. این حال، مربوط به اینجا

است و آن حال هم مربوط به آنجا است. اگر شما به مسجد بروید و نماز بخوانید حال انبساط پیدا می‌کنید، ولی اگر از همان‌جا به یک جای معصیت بروید می‌بینید حالتان تغییر پیدا کرد. این‌طور نیست که حال مسجد برای همیشه بماند؛ نه‌خیر، نمی‌ماند!

همان‌طوری‌که بزرگان دستور می‌دادند، مهم این است که انسان این حال را نگه دارد و این حال را پایدار بدارد؛ وقتی که این حال پایدار شد، آن‌وقت است که تثبیت می‌شود، آن‌وقت است که انسان واکسینه می‌شود و دیگر مسائل مختلف نمی‌تواند در انسان اثر بگذارد؛ ولی اگر نه، امروز این حال و فردا حال دیگر و دوباره این حال و حال دیگر، ده سال هم بگذرد می‌بیند همان است! چرا؟ چون دائماً در حال نوسان و در حال تغییر و تبدّل است.

تعهّدات پدر نسبت به زن و فرزند

پس مسئلۀ رعایت امور عائله از نقطه‌نظر دینی، از مسائل بسیار مهم و از تکالیفی است که خداوند قرار داده است و این تکلیف را پدر و مادر و به‌خصوص پدر که جنبۀ تربیتی را دارد باید نسبت به زن و نسبت به فرزند إعمال کند. اگر إعمال نکرد نه‌تنها به آنها صدمه رسانیده است بلکه خدا از سهم خود او هم کم خواهد گذاشت؛ یعنی دیگر آنچه را که باید به او بدهد و آن حالی را که باید به او بدهد به او نخواهد داد! چرا؟ چون در امانت کوتاهی کرده است. حالا به اهمّیت قضیّه پی بردید؟!

البتّه مسائل زیادی هست که برای فرصت‌های دیگر باشد، ولی همان‌طوری‌که عرض شد به‌طور خلاصه بعضی از تعهّداتی که پدر نسبت به فرزند و نسبت به زن دارد این است که باید در محیط منزل برای زن و فرزند وقت بگذارد، باید فرصت داشته باشد که با آنها بنشیند و صبحت کند، از مطالب آموزنده بر طبق مراتب خود آنها و بر طبق مراحل استعدادی آنها برای آنها حرف بزند، محیط را محیط گرم قرار بدهد، با آنها رفیقانه باشد نه‌اینکه فقط جنبۀ تحکّم داشته باشد؛ یعنی فرزند احساس رفاقت کند و خودش را از پدر جدا و دو تا نبیند و صرفاً به‌خاطر ترس، از او اطاعت نکند؛ البتّه ممکن است که در بعضی از موارد هم یک اقتدار تربیتی و اقتدار استیلا و سیطرۀ ابوّت لازم باشد! علیٰ‌کلّ‌حال انسان باید نسبت به مواضع، مطالب را ادراک

کند و هر موقعیّتی را دقیقاً ارزیابی کند تا اینکه بتواند آن رشد صحیح را انجام بدهد.

سفارش امیرالمؤمنین علیه السّلام به اغماض و بخشش در زندگی

نسبت به زن هم مسئله همین‌طور است: رعایت او و مسائلی که مربوط به او است [لازم است، شوهر] هر چیزی را نباید بگوید و هر مطلبی را نباید به رو بیاورد؛ به‌قول امیرالمؤمنین علیه السّلام که می‌فرمودند:

زندگی سه قسمت دارد که دو قسمتش بر اغماض است و یک قسمتش بر بخشش است که انسان ببخشد.¹

یعنی دو قسمت را اصلاً ندیده بگیرد و یک قسمت را هم که مجبور است گاهی تذکّر بدهد، فقط تذکّری بدهد و بعد هم ببخشد و خیلی روی مسئله پافشاری نکند.

البتّه در آن مواردی که احساس می‌شود ممکن است باز گذاشتن، مسئله را از دست انسان خارج کند و ارتباطات را از دست انسان بیرون بیاورد و افرادی که به صلاح

نیستند در محیط منزل راه پیدا کنند، در آنجا باید استقامت به خرج داد! در آن مواردی که انسان می‌بیند آن جنبۀ تربیتی کم‌کم دارد به‌واسطۀ نفوذ افراد از اختیار او بیرون می‌آید و دیگران دارند تأثیر منفی می‌گذارند، انسان در آن موارد باید بایستد، منتها ﴿بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ﴾؛¹ یعنی به‌نحو و به طریقی که طریق نیکوتر باشد! اینها مسائلی است در ارتباط با پدر و فرزند و تعهّدی است که خداوند بر عهدۀ مسئول خانواده گذاشته است.

تمام این مسائل و مطالبی که در این باب عرض شد ـ براساس مبنای ما در این قضیّه و در سایر مطالبی که مربوط به عائله عرض می‌شود ـ متّخَذ از متن روایات و از مبانی مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ و نصّ صحبت‌ها و کلمات ایشان است، همان‌طوری‌که وعده داده شد. و من حتّی الإمکان سعی می‌کنم که از خود مطلبی را نسبت به این مسائل اضافه نکنم، مگر در جایی که نیاز به توضیح یا نیاز به شرحی داشته باشد.

وظایف زن و فرزند نسبت به مرد

امّا وظایفی که پسر و دختر و یا زن نسبت به شوهر و پدر دارند: آیۀ شریفۀ قرآن نسبت به فرزند بسیار آیۀ عجیبی است و تعابیری که بزرگان در این باب آورده‌اند، تعابیر حیرت‌انگیزی است! آیه می‌فرماید:

﴿وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِيَّاهُ وَبِٱلۡوٰلِدَيۡنِ إِحۡسٰنًا إمَّا يَبۡلُغَنَّ عِندَكَ ٱلۡكِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوۡ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفّٖ وَلَا تَنۡهَرۡهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوۡلٗا كَرِيمٗا * وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ وَقُل رَّبِّ ٱرۡحَمۡهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرٗا﴾.²

﴿وَإِن جٰهَدَاكَ لِتُشۡرِكَ بِي مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَآ﴾.¹

ببینید، خدای متعال در اینجا در کنار وجوب اطاعت و عبودیّتش، اطاعت از پدر و مادر را قرار داده است؛ و این مسئله، خیلی مسئلۀ مهمّی است! مسئله‌ای است که حتّی اگر من بخواهم پرده بردارم، تمام شما تعجّب می‌کنید که چطور این مطالب تابه حال به گوشتان نرسیده است!

اطاعت از پدر و مادر نسبت به فرزند اطاعتی است که خداوند آن را در کنار اطاعت از خودش قرار داده و حکم کرده است! ﴿قَضَىٰ﴾ به معنای حکم تکوینی است؛ یعنی خداوند براساس عالم تکوین، این حکم تشریعی را قرار داده است! این معنا، معنای ﴿قَضَىٰ﴾ است.

حکم کردن یعنی قضاء الهی بر این قرار گرفتن! قضاء الهی بر چه قرار می‌گیرد؟ بر امور تکوینی قرار می‌گیرد، چون امور تشریعی عبارت است از امور اعتباری و

احکامی که خدای متعال این احکام را براساس تکوین و براساس این شالوده و برای تکامل این شالوده، اعتبار و وضع کرده است. بله، ممکن بود اگر خداوند خلقی غیر از ما خلق می‌کرد احکام دیگری را هم برای آنها وضع می‌کرد؛ امّا این انسان با این استعدادات، با این خصوصیّات نفسانی، با این کیفیّت استقامت جسمی و خصوصیّات روحی، یک احکام خاصّ به خودش را دارد.

حکم الهی در نفی عبادت غیر خدا

﴿وَقَضَىٰ رَبُّكَ﴾ حکم الهی است و حکم از مرتبۀ اعتبار بالاتر است! حکم الهی این است که ﴿أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِيَّاهُ﴾؛ یعنی بالا بروید، پایین بیایید فقط باید خدا را عبادت کنید! این عبادت عبارت است از حکم و قضاء الهی! ﴿إِنَّ ٱللَهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذٰلِكَ﴾؛¹ «خداوند از شرک نمی‌گذرد، امّا غیر از شرک هرچه باشد می‌بخشد!»

مسئلۀ شرک مسئلۀ عجیبی است! البتّه درصورتی‌که مستضعف نباشد و از روی عناد شرک بورزد. مسئلۀ استضعاف و کوته فرهنگیِ دینی افراد، مسئلۀ دیگری دارد. اگر شخصی از روی عناد به خداوند شرک بورزد، خداوند از این مسئله نمی‌گذرد و غیر از این هرچه باشد می‌تواند آن توبه را قبول کند.

﴿وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِيَّاهُ﴾؛ یعنی خداوند حکم کرده است بر اینکه غیر از او را عبادت نکنید! معنای عبادت هم که می‌دانید چیست؟ یعنی در همۀ مراتب و همۀ مراحل زندگی آنچه که مدّ نظر ما است باید «او» باشد و بعد ما بقیّۀ مسائل را بر طبق این فکر و بر طبق این نقطه تطبیق بدهیم و اساس حرکت و زندگانی در دنیا را براساس اتّجاه به این نقطه و به این هدف تنظیم کنیم، نه‌اینکه کارمان را انجام بدهیم و وقتی که به آخر رسیدیم فکر کنیم که چقدر در این قضیّه خدا بود! باید از اوّل که می‌خواهیم پا را از منزل بیرون بگذاریم با این نیّت بگذاریم که این پا الآن دارد برای خدا حرکت می‌کند.

اگر یک روز بیاییم و این کار را انجام بدهیم، آن‌وقت می‌بینیم که با روز دیگر

تفاوت داشت، افکارمان تفاوت داشت، إقداممان تفاوت داشت، حرکاتمان و أقداممان همه فرق می‌کند؛ حالا هر کس به هر اندازه‌ای که می‌تواند و هر کس در هر مرتبه‌ای که هست! پس ﴿وَقَضَىٰ رَبُّكَ﴾ یعنی این حکم، حکم عالم تکوین است.

حکم عالم تکوین بر احسان به والدین

﴿وَبِٱلۡوٰلِدَيۡنِ إِحۡسٰنًا﴾؛ «به والدین باید احسان کرد!» یعنی مسئلۀ احسان به والدین در کنار حکم تکوینی عبادت خدا و در کنار حکم تکوینی توحید قرار گرفته است.

﴿إمَّا يَبۡلُغَنَّ عِندَكَ ٱلۡكِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوۡ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفّٖ﴾؛ «اگر یک وقت یکی از اینها یا هر دوی اینها بزرگ شدند و سنّشان به شیخوخیّت و پیری رسید، از حالت اعتدال خارج شدند (خب بالأخره وقتی یک شخص پیر می‌شود و سنّش بالا می‌رود، آن اقتضائاتش هم تفاوت می‌کند. مسائلش، حوصله‌اش و سایر خصوصیّاتش تفاوت می‌کند) و در مواضعی سختی و ناراحتی دیدی، یک وقت رویت را به آنها ترش نکنی!»

﴿أُفّٖ﴾ یعنی یک حالت بی‌اعتنایی؛ مثلاً بگوید: «اِه، این چیه، این چی شد؟» یعنی حالتی که با چشم و ابرو و با کیفیّت صورت یک حالت بی‌اعتنایی [ابراز کند]! نمی‌گوید: «بد نگو!» نمی‌گوید: «فحش نده!» حالا از مسائل دیگر که بگذریم.

در روایت داریم که حضرت فرمود:

اگر خدا برای ابراز بی‌اعتنایی کمتر از این کلمه سراغ داشت آن کلمه را به‌کار می‌برد!¹

یعنی دیگر خدا کمتر از این کلمه‌ای نداشته است که بگوید!

علاّمه طهرانی: کلید بهشت برای فرزند، پدر و مادر است!

می‌دانید چه می‌خواهم عرض کنم؟ می‌خواهم عرض کنم: اگر انسان در ارتباط با پدر و مادر خدای ناکرده بخواهد کمی از این مسائل را انجام بدهد، تمام عبادات او همه بر هوا رفته و تمامش از بین رفته است! مرحوم آقا می‌فرمودند: «کلید بهشت برای فرزند، پدر و مادر است!» حالا این کلید را دیگر ما برداریم!

به‌اتّفاق مرحوم آقا در یک جا برای دیدن یک بنده خدایی رفته بودیم که از والده‌اش که مریض شده بود [نگه‌داری می‌کرد]. خب طبعاً مریضی بود مُقعَد و زمین‌گیر و احتیاج به پرستاری بیشتری داشت، ولی به نظر می‌آمد که افراد خانواده یک قدری ملول و خسته شده بودند، چون پرستاری بیشتر و زائدی را می‌خواست. مرحوم آقا این مسئله را احساس کردند و بعد از نقل یک روایت فرمودند:

شما که در یک‌هم‌چنین موقعیّتی قرار گرفته‌اید اگر بدانید که خدا در این مُمَرِّضیّت و پرستاری از این مادر در هر روز چقدر به شما خواهد داد، از خدا می‌خواهید تا عمر دارید مادرتان در همین حال بماند و مبادا یک وقت خوب بشود تا توفیق این نحوه عمل و این نحوه پرستاری از شما سلب و منتفی بشود!

واقعاً خدا باید به انسان توفیق بدهد، چون انسان از یک طرف این سفرۀ باز را می‌بیند و از طرف دیگر عدم استعداد و عدم اهتمام خودش را هم می‌بیند! خلاصه در اینجا انسان باید توفیق را فقط از خدا بخواهد.

ما خیال می‌کنیم فقط همین‌که بگوییم: «راه خدا و سلوک» و همین‌که بگوییم: «ما سالک شده‌ایم و در راه هستیم»، [مسئله تمام است]؛ امّا وقتی که به حقیقت و واقعیّت مسئله نگاه می‌کنیم می‌بینیم سلوک این است! سلوک عبارت است از تحصیل رضای والدین! این معنا، معنای سلوک است؛ حالا والدین هر کس می‌خواهند باشند، خودشان می‌دانند بین خود و خدای خودشان!

سلوک یعنی تحصیل رضای والدین با هر دین و مذهب

آن شخص پیش مرحوم آقا آمد و گفت:

آقا، پدر من کمونیست است، اصلاً دین ندارد و برای خودش مرام دیگری دارد، من چه قِسم و چه نحوه با او برخورد کنم؟

چون برخوردش را با او تغییر داده بود و بی‌اعتنایی می‌کرد. می‌دانید مرحوم آقا چه فرمودند؟ فرمودند:

باید مانند یک شیعۀ امیرالمؤمنین علیه السّلام با او برخورد کنی!

آیا شما این کلمه را از کس دیگر شنیده‌اید؟! او کمونیست است بین خود و خدای خودش، به تو چه مربوط است؟! تو باید وظیفه‌ات را انجام بدهی و مانند یک شیعۀ امیرالمؤمنین [با او برخورد کنی]! در عین‌حال هم عقائد او را قبول نمی‌کنی، مبانی او را نمی‌پذیری و به هرچه او گفت تن در نمی‌دهی. باید همین‌طور باشد و در آیۀ شریفه هم داریم:

﴿وَإِن جَٰهَدَاكَ لِتُشۡرِكَ بِي مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَآ﴾؛¹ «اگر در جایی احساس می‌کنی تکلیفی را بر تو تحمیل کرده‌اند که بر خلاف تکلیف الهی است، در آنجا نباید اطاعت کنی!»

امّا نه‌اینکه در روی آنها هم بایستی، بلکه ﴿وَقُل لَّهُمَا قَوۡلٗا كَرِيمٗا﴾؛² یعنی با لحن ملایم و با کلام خیلی نرم: «نه پدر جان، نه مادر جان، این مطلبی که شما می‌گویید بالأخره جای تأمّل و جای صحبت دارد، حالا من بروم فکر کنم و رویش نظر بدهم!» بعد انسان کم‌کم به یک نحوه‌ای [انجام نمی‌دهد]، امّا اینکه بلند شود و در قبال آنها [بایستد صحیح نیست]! چرا؟ چون این راهی است که خدا قرار داده است!

محبّت و دوست داشتن ولیّ خدا با تبعیّت ظاهری و باطنی

یادم می‌آید در زمان گذشته در آن سفری که مرحوم آقا در خدمت مرحوم آقای حدّاد به کربلا مشرّف شده بودند، ایشان از یکی از دوستان مرحوم آقا گلایه داشتند و به مرحوم آقا می‌گفتند: «چرا شما این مطالب را به این شخص نمی‌گویید؟!» او شخصی بود که نسبت به مرحوم آقای حدّاد خیلی علاقۀ زیادی داشت و از هر فرصتی برای رفتن به کربلا و زیارت ایشان استفاده می‌کرد، ولی پدر او شخصی بود

که با رفتن او مخالف بود و با ایشان خیلی میانه‌ای نداشت؛ البتّه رفت و آمد داشت، ولی نمی‌خواست که فرزندش خیلی با ایشان ارتباطی داشته باشد و راضی نبود که بلند شود و برود، و به قول مرحوم آقا این شخص می‌آمد و وقتی که به آنجا می‌رسید تلفن می‌کرد که من اینجا هستم؛ یعنی دیگر کار از کار گذشته است و ما رفتیم، چون اگر از اوّل می‌گفت پدرش نمی‌گذاشت. بعد آقای حدّاد می‌فرمودند:

آقا، این چه زیارت امام حسینی است که پدر شما ناراحت است و از رفتن شما راضی نیست؟! شما خیال می‌کنید با این زیارت چیزی به‌دست می‌آورید؟!

ببینید چقدر مسئله دقیق است! کسی که یک ولیّ خدایی را دوست دارد، آیا ولایت او و راه او را دوست دارد یا فقط صورت ظاهری او را دوست دارد؟! صورت ظاهری که در همه یکی است! آن ولیّ خدا و آن عارف می‌گوید: راه من راه توحید است، راه من راه رسول خدا است، راه من راه اسلام است و خدا این‌طور دستور داده است! اگر می‌خواهی به‌دنبال من باشی نباید به کربلا بیایی و نباید من را ببینی!

منافات راه خدا با ظاهر سازی

در جلسۀ گذشته نسبت به آن شخصی که مخالفت می‌کرد و در شب‌های جمعه زن و بچّۀ خود را تنها می‌گذاشت و در خدمت آقای حدّاد می‌ماند، عرض شد که ایشان چقدر با تشتّت و چقدر با حدّت و شدّت با او برخورد می‌کردند! چرا؟ به‌خاطر اینکه راه خدا که راه ظاهر سازی نیست؛ خدا می‌گوید: «اگر می‌خواهی به‌طرف من بیایی باید از این در وارد شوی!» برای به منزل آمدن، راه را پشت بام قرار نداده‌اند، بلکه راه را درب قرار داده‌اند و باید از درب وارد شد. حالا ما می‌خواهیم از پشت بام برویم، نردبان می‌گذاریم و طناب می‌اندازیم تا از پشت بام بالا برویم! خب صاحب‌خانه راضی نیست، در این منزل نامحرم وجود دارد، در این منزل زن وجود دارد، در این منزل مسائل خاصّ به خودش وجود دارد و شما که می‌خواهید از بام منزل وارد شوید یعنی می‌خواهید بر خلاف نظر صاحب‌خانه و تحمیلًا عَلیه و تکلیفًا عَلیه وارد بشوید؛ خب چشمتان به نامحرم می‌افتد! در این منزل اسرار وجود دارد و شما نباید متوجّه بشوید! راه قرار داده‌اند، زنگ قرار داده‌اند و دَم منزل باید زنگ را بزنید تا جواب

بدهند که آقا بفرمایید و یا اینکه نفرمایید و یک وقت دیگر بیایید! این دیگر بسته به نظر صاحب‌خانه است که برای شما وقت قرار بدهد و بعد بروید.

اُویس قرنی نمونۀ عملی حرکت صحیح در راه خدا

راه خدا و حرکت به‌سوی خدا با دور زدن جور درنمی‌آید! راه، راهی است که رسول خدا گفته است. کدام راه؟ راهی که اُویس انتخاب کرد! همه قضیّه‌اش را می‌دانیم که در تمام مدّت عمرش پیغمبر را ندید و از شدّت علاقه و عطش زیارت رسول خدا دیگر روی زمین بند نمی‌شد و صبرش به انتها رسیده بود! وقتی صبرش به انتها رسید مادرش اجازه داد، آن‌هم برای نصف روز! ببینید مسائل چقدر دقیق است و چطور برنامه‌ریزی شده است! برای نصف روز اجازه می‌دهد، او هم بلند می‌شود و به مدینه می‌آید، امّا وقتی که به آنجا می‌رسد می‌بیند که ای دادِ بیداد، پیغمبر نیست!¹ برنامه چیست؟ برنامه این است که پیغمبر در مدینه نباشد، چون اگر رسول خدا در مدینه بود چیزی گیر اُویس نمی‌آمد! پیغمبر نباید در مدینه باشد، مادرش هم که بیشتر از نصف روز اجازه نداده، لذا در اینجا همان رسول خدا به او می‌گوید: «نصف روز اجازه گرفته‌ای و طبق تعهّد خودت باید برگردی!» این را می‌گویند: راه خدا! بعد این شخص می‌شود اُویس!²

بیخود که پیغمبر نفرمودند: «اُویس در روز قیامت به‌اندازۀ گوسفندان تمام جزیرةالعرب می‌تواند شفاعت کند!»³ یعنی او می‌تواند به تعداد تمام احشامی که در یمن و... وجود دارد شفاعت کند. چه استعداد و چه تحمّلی در او به‌وجود آمده که می‌تواند این‌همه را از عذاب نجات بدهد؟! برای چه؟! چون راه رسول خدا را رفت!

نیامد بگوید: من به پیغمبر علاقه دارم، حالا اشکالی ندارد به مادرم می‌گویم شترم در راه مریض شد و نیم روز هم بیشتر برای او ماندم، یا دو روز تب کردم! از این حرف‌ها می‌توانست بزند و مادر بیچاره را هم می‌توانست گول بزند، چون مادر که علم غیب ندارد و از او هم می‌پذیرد، ولی از کیسه‌اش رفته است! وقتی گفت: «نیم روز»، باید نیم روز بمانی! همین‌که از مدینه بیرون رفت، پیغمبر وارد مدینه شد! پیغمبر می‌گوید: «إنّی لأشُمُّ نفسَ الرّحمنِ مِن جانبِ الیَمن؛¹ من بوی خدا را از جانب یمن می‌شنوم!» می‌فرماید: من بوی خدا را می‌شنوم، نه بوی بهشت را! این می‌شود اویس.

جناب آقای فلان، آیا شما علاقه‌ات به آقای حدّاد به‌اندازۀ اُویس بود؟! واللَه نبود؛ این را می‌دانم که این‌طور نبود! آقای حدّاد هم که می‌خواهد تو را تربیت کند و می‌خواهد تو هم برای خودت یک اُویس بشوی، پس چرا داری سر خودت را کلاه می‌گذاری و چرا داری راه سعادت را به روی خودت می‌بندی؟! آیا تو می‌دانی با همین متابعت و موافقت و اطاعت از پدرت همان چیزی گیرت می‌آید که اگر هزار دفعه بروی و ایشان را ببینی شاید به آن مقدار نرسی؟! خیلی بیشتر از آن! چرا؟ چون کار دست خدا است! خدا می‌گوید: «من این‌طوری می‌دهم و این‌طوری نمی‌دهم!» حالا چه کسی می‌تواند جلویش را بگیرد؟! نتیجه‌اش هم روشن است.

پس دو مسئله است: یکی اطاعت فرزند از پدر؛ و مسئلۀ مهم‌تر و مهم‌تر و بسیار مهم‌تر اطاعت زن از شوهر است. إن‌شاءاللَه وعده برای جلسات آینده.

اللَهمّ صلّ علیٰ محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس هفتاد و دوّم: اهمّیت مسئلۀ اسم‌گذاری فرزندان در اسلام

١٨ ربیع‌الثّانی ١٤٢٣ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

و صلّی اللَه علیٰ سیّدنا و نبیّنا و حَبیب قُلوبنا أبی‌القاسمِ محمّدٍ

و علیٰ آلِه الطّیّبینَ الطّاهرینَ و اللّعنةُ علیٰ أعدائِهم أجمعینَ

حقّ تسمیه و اسم‌گذاری فرزندان

صحبت راجع به حقوق و مسائلی بود که بر عهدۀ فرزند نسبت به رعایت جوانب تربیتی و أداء حقوق والدین می‌بایست رعایت بشود. تا آنجایی که به‌خاطر دارم در  حقوق فرزند فراموش کردیم که در مورد مسئلۀ تسمیه و اسم‌گذاری صحبتی بشود، لذا در نظر گرفتیم که امروز راجع به مسئلۀ تسمیه قدری صحبت کنیم.

یکی از حقوقی که فرزند نسبت به والدین دارد مسئلۀ اسم‌گذاری است؛ اینکه انسان نام فرزند خودش را چه نامی انتخاب کند و آیا انسان در تسمیه و اسم‌گذاری حق دارد که بدون توجّه به معنا و مفاد یک اسم، نام فرزند خود را به هر اسمی قرار بدهد یا اینکه این قضیّه شامل حقوقی خواهد شد که والدین باید نسبت به انجام آن أداء وظیفه کنند؟

إن‌شاءاللَه در مباحث آتیه که راجع به کیفیّت تأثیر اسما و آن حقیقت برزخی و ملکوتی آنها صحبت خواهد شد، قدری مفصّل‌تر راجع به تأثیر اسما به‌خصوص اسماء الهی در کیفیّت تربیتی انسان و نحوۀ ارتباط انسان با پروردگار و عبادات انسان صحبت می‌شود؛ امّا امروز به مناسبت این قضیّه فقط به مقدار لزوم و احتیاج راجع به

این مسئله بحث می‌شود.

کیفیّت پیدایش اسامی در ملل و جوامع مختلف‌

شکّی نیست در اینکه هر اسمی دارای یک معنایی است و به‌طور کلّی در نظام ارتباطی دنیا و همۀ ملل، اسامی برای معانی وضع شده‌اند و این نحوه زبان‌های مختلف و لهجه‌های گوناگونی که در میان ملل به‌وجود آمده، براساس نیازهایی است که آن نیازها این اسامی را به‌وجود آورده است؛ تا نیازی نباشد ـ که عبارت است از ردّ و بدل کردن معانی و کیفیّت ارتباط بین انسان‌ها ـ طبعاً اسامی هم به‌وجود نمی‌آمدند. انسان در زندگی خود نیاز به غذا دارد، غذاها هم متفاوت هستند، موادّ آن غذاها هم متفاوت هستند، خب برای تحصیل نیاز خود چطور آن معنا را أدا کند؟ لذا مجبور است که برای آن معنا اسمی وضع کند و قرار بدهد.

همین‌طور از نقطه‌نظر لباس و پوشاک و سایر احتیاجات خود هم نیاز به اسامی دارد؛ لذا تا به‌حال دیده و شنیده نشده که ملّت و قومی یک اسم را بی‌جهت و بی‌هدف در بین خودشان رایج و دارج کنند و بدون اینکه معنایی را در نظر بگیرند یک اسمی را برای خودشان و بین خودشان مصطلح کنند. این معنا، معنای لغو و بیهوده‌ای است و می‌توان گفت که این‌گونه تعبیرات فقط از مجانین سر می‌زند؛ ولی برای مسئلۀ تبادل افکار و تبادل اطّلاعات و تبادل نیازها و رفع احتیاجاتِ معاشرت و ارتباطات، قطعاً ملّت‌ها برای خودشان اسامی و لغاتی را وضع می‌کنند.

ظهور اسامی مختلف برای معنای واحد از اسرار الهی

البتّه این اسامی و این لغات بر حسب اختلاف محیط آن ملل و کیفیّت بروز و ظهور این اسامی به‌واسطۀ این معانی، دارای اختلافات متفاوتی هستند. و این مسئله یکی از اسرار الهی است که من‌باب‌مثال چطور ما فارسی زبانان باید برای معنای آب و این مایع سیّال، لفظ «آب» را قرار بدهیم، امّا قوم عرب برای این معنا لفظ «ماء» را قرار می‌دهند و همین‌طور سایر ملل و اقوام برای این مایع الفاظ مختلفی را جعل می‌کنند! چرا ما به‌جای آنها «ماء» را استعمال نمی‌کنیم و آنها به جای ما «آب» را به‌کار نمی‌برند؟ این یکی از اسرار الهی است و کیفیّت تحقّق این اسامی برای معانی نسبت به هر قوم را نشان می‌دهد.

عربی، غنی‌ترین زبان دنیا

و آن زبانی از نقطه‌نظر غناء، از إستیعاب¹ و إشباع و کمالِ نسبتاً کافی برخوردار است که بتواند آن معانی‌ای را که مورد توجّه مردم و مخاطبین است در قالب لفظ بیان کند و متکلّم برای رساندن آن معنا احتیاجی به تهیّۀ قرائن و مثال و شواهد نداشته باشد. آن زبانی از نقطه‌نظر غناء، غنی‌تر است که بتواند برای هر معنا و حتّی برای اندراج² یک معنای مشترک در مصادیق و موارد مختلف، اسم قرار بدهد.

مثلاً ما در زبان فارسی به حیوان درّنده «شیر» می‌گوییم و غیر از این لفظ، لفظ دیگری نداریم؛ ولی عرب برای نوعِ این حیوان درّنده یک لفظ قرار می‌دهد، برای حالات مختلف آنها هم الفاظ مختلفی قرار می‌دهد و برای مذکّر و مؤنّث آنها هم الفاظ مختلفی قرار می‌دهد تا متکلّم بتواند حالات مختلف را که در صدد بیان آنها است، با الفاظ مختلف بیان کند. لذا باید گفت که غنی‌ترین زبان در دنیا زبان عربی است؛ زبانی که خدای متعال بهترین دین و کامل‌ترین دین و کامل‌ترین پیامبر و کامل‌ترین کتاب آسمانی خود را به این زبان فرو فرستاده است، و بدترین زبان در دنیا زبانی است که الفاظ مشترک در آن زبان بیشتر باشد؛ مثلاً برای یک لفظ ده  پانزده تا معنا باشد، به‌طوری‌که این لفظ در هر قالبی بتواند یک معنای جدای از دیگری را بدهد و متکلّم نیازمند باشد که قرائنی را برای رساندن آن معنا بیاورد.

وضع هر یک از اسماء الهی برای یک معنای خاص از ظهورات ذات

پس این قاعده در اسم‌گذاری باید لحاظ بشود: اوّل احتیاج افراد نسبت به تبادل اطّلاعات و رفع ما یحتاج شخصی و عمومی خود؛ و به‌دنبال آن، کیفیّت تسمیه و اسم‌گذاری براساس این نیاز و احتیاج!

از اینجا ما به این نکته پی می‌بریم که اسماء الهی که در قرآن کریم نسبت به این مسئله تذکّر داده شده است: ﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَا﴾،³ هر کدام برای

یک معنای خاص از ظهور و جلوات حضرت حق وضع شده است. اسم «اللَه» برای آن ذات در مقام واحدیّت و جمع بین کثرت و وحدت و مجموعاً بر آن حقیقت اصلی وضع شده است بدون توجّه به مسئلۀ غیب الغیوبی و آن حقیقت غیر متعیّن و غیر محدود که اعتباراً جدای از کثرت فرض می‌شود. «اللَه» یعنی خدای متعال با همۀ اسماء خودش و با همۀ صفات خودش! لذا این ترجمه‌ای که الآن در زبان انگلیسی از «اللَه» به «God» می‌کنند، ترجمۀ غلطی است؛ چون «اللَه» اسم و علَم است برای آن ذاتی که دارای این خصوصیّات است، امّا این لفظ برای خدای تنها است.

همین‌طور اسامی پروردگار مانند علیم، قدیر، خالق، رازق، ودود، عطوف، حیّ و... هر کدام به إزاء ظهوری از مظاهر ذات وضع شده است. وقتی که ما می‌گوییم: «خداوند اسماء حسنیٰ دارد»، به این معنا است که یک‌هم‌چنین معنا و یک‌هم‌چنین حقیقتی از خدای متعال می‌تواند ظهور پیدا کند! وقتی که می‌گوییم: «خداوند علیم است»، یعنی تمام حقیقت علم از وجود غنیّ بالذّات پروردگار سرچشمه می‌گیرد! وقتی که می‌گوییم: «خداوند قدیر است»، یعنی همۀ قدرت‌ها در عالم وجود از قدرت مطلقۀ او ناشی می‌شود! وقتی که می‌گوییم: «خداوند رازق است»، یعنی تمام ظهورات و بروزات مسئله و حقیقت رزق با تمام انواع و اختلاف در مظاهر ـ چه بلا واسطه که از ناحیۀ پروردگار از سماء نازل بشود و چه به واسطه که از ناحیۀ مردم در عالم ظهور پیدا کند ـ به خدا برمی‌گردد و موحّد همۀ اینها را از او می‌بیند.

تمام اسامی الهی از یک حقایقی حکایت می‌کند که آن حقایق از وجود پروردگار نشئت می‌گیرد: خدای در قالب علم که می‌شود علیم؛ خدای در قالب قدرت که می‌شود قدیر؛ خدای در قالب حیات که می‌شود حیّ؛ خدای در قالب خلق که می‌شود خالق! این قوالب متعدّده محدودیّتی برای ذات به‌وجود می‌آورد، امّا آن محدودیّت نسبت به ذات است ولی نسبت به خود آن حقیقت، اطلاق و لا انتهایی در او راه دارد. تمام اینها حکایت از نمودها و بروزهای متفاوت دارد.

اشتباه برخی از حکما و فلاسفه در فرق نگذاشتن بین اسامی پروردگار

این مسئله که در بین بعضی از فلاسفه و حکما رایج و دارج است که هیچ فرقی

بین اسامی پروردگار از نقطه‌نظر انتساب به پروردگار وجود ندارد (بین علیم و بین قدیر و بین حیّ و بین رازق و امثال ذلک که البتّه رازق و اینها جدا است و منظور همان اسامی لاصقۀ ذاتیّه است)¹ جای تأمّل دارد؛ چون اسامی پروردگار هر کدام به إزاء معنایی خاص وضع شده است، یعنی این‌طور نیست که ما قدرت پروردگار را در نظر بگیریم و بعد اسم «علیم» را روی آن بگذاریم یا اینکه حیات پروردگار را در نظر بگیریم و اسم «قدیر» روی آن بگذاریم! این معنا غلط است؛ چون این قدرت برای یک حقیقتی وضع شده است که «علیم» در آن حقیقت وضع نشده است، «علیم» برای یک حقیقتی وضع شده است که «قدیر» برای آن حقیقت وضع نشده است! و از این نقطه‌نظر بین اسامی پروردگار و بین اسامی و صفات سایر افراد هیچ فرقی وجود ندارد.

وقتی که انسان یک معنایی را در نظر می‌گیرد، برای همان معنا اسم خاص را وضع و جعل می‌کند؛ لذا بزرگان طریق و اولیاء خدا برای تأثیر هر اسم از اسماء الهی از نقطه‌نظر تربیت و تکامل نفس یا حتّی برای سایر موارد مانند مسائلی که انسان در دنیا با آن مسائل سر و کار دارد، بلایا، مصائب، امراض، امور معیشت و سایر مسائل، تأثیرات عجیبی روی اسامی الهی قائل شده‌اند. حالا کیفیّت استفاده از این اسامی و اجازه در مقدار آن استفاده و یا عدم آن، یک بحث دیگری است.

مجملاً آنکه: این اسامی برای آنچه که در این عالم تحقّق پیدا می‌کند تأثیراتی در عالم وجود دارند، ولی یک شرایط خاصّی دارد و در یک حدود خاصّی باید انجام بشود؛ نسبت به بعضی، شرایط مخصوصی است که نسبت به دیگری نیست. اینها یک مسائلی است که در محدودۀ صحبت و مجلس ما نمی‌گنجد.

خاصیّت و نتیجۀ متفاوت هر یک از اسماء الحسنیٰ

علیٰ‌کلّ‌حال در آیۀ شریفه هم داریم: ﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَا﴾. چرا خداوند نفرمود: «و لِلهِ الإسمُ فَادعوهُ بِه؛ مردم، خداوند اسمی دارد که همان اسم اللَه است؛ خدا را به اسم اللَه یا به اسم عَلیم تنها بخوانید»؟ اینکه می‌گوید: ﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ﴾؛

«اسامی متعدّده‌ای برای پروردگار است»، معنایش این است که هر اسم دارای یک خاصیّتی است، هر اسم دارای یک نتیجه‌ای است که انسان برای رسیدن به آن نتیجه باید از این اسم استفاده کند. مثل اینکه یک شخص، مریضی دارد و می‌خواهد مریض او شفا پیدا کند، ولی به‌جای اینکه بگوید: «یا شافی!» بگوید: «یا مُهلِک؛ خدایا هلاکش کن!» خب این مریض نه‌تنها خوب نمی‌شود، بلکه در همان موقع می‌میرد؛ چون «یا شافی» یعنی خدایا شفا بده، و «یا مُهلِک» یعنی خدایا همین الآن او را بکُش! پس انسان باید نسبت به اینها توجّه داشته باشد.

اهمّیت دقّت و توجّه به معنا هنگام اسم‌گذاری فرزندان

علیٰ‌کلّ‌حال مسئلۀ تأثیر اسم یک مسئله‌ای است که در آن شک نیست. حالا صحبت در این است که ما باید چه اسامی‌ای را برای فرزندان خودمان انتخاب کنیم؟ بالأخره انسان یک فرزند می‌آورد، دو تا، سه تا، چهار تا و هرچه بیشتر بهتر! انسان باید به کوری چشم دشمنان، شیعۀ امیرالمؤمنین و گویندۀ «لا إله إلّا اللَه» را زیاد کند¹ و به این حرف‌هایی که امروزه در میان ما رواج پیدا کرده و متأسّفانه دست‌هایی هم از پشت، این مطالب را هدایت می‌کنند نباید توجّه کند.²

وقتی که انسان می‌خواهد این افراد را صدا کند، باید به چه اسمی صدا کند؟ بالأخره باید صدا کند: علی، حسن، حسین! بالأخره یک اسمی می‌خواهند تا انسان هر کدام از اینها را با آن اسم خودش بخواند. با توجّه به مسئله‌ای که گفته شد، آیا

انسان می‌تواند هر اسمی را به هر نحوی و با هر معنایی که داشته باشد برای فرزندش انتخاب کند؟! نه نمی‌تواند! چرا؟ چون اگر آن معنا مورد توجّه انسان نیست، چرا انسان بیاید یک اسمِ به نظر خودش خوب را انتخاب کند؟! مثلاً اسم یک حیوانی را روی بچّۀ خودش بگذارد! آیا کسی می‌آید این کار را انجام بدهد؟! خب اسم، اسم است دیگر! یا مثلاً اسم یک میوه‌ای را روی بچّۀ خودش بگذارد؛ اسم بچّه‌اش را بگذارد طالبی، یا اسم بچّه‌اش را بگذارد هندوانه! این که نمی‌شود و درست نیست.

پس ما نسبت به این نکته و این جهت کاملاً اطّلاع داریم که این اسمی را که می‌خواهیم برای فرزند بگذاریم، نشان‌دهندۀ یک معنایی است که آن معنا در نزد ما موجّه و جلوه‌گر است. بله، عدّه‌ای هستند که اصلاً بدون توجّه به معنا یک اسمی را برای فرزندشان می‌گذارند.

یک مرتبه با مرحوم آقا به مشهد رفته بودیم. در آن منزلی که ما بودیم، یک دختر کوچکی در آنجا بود. مرحوم آقا از او سؤال کردند: «دختر خانم، اسمت چیست؟» گفت: «اسم من راحله است.» آقا فرمودند: «راحله!» بعد وقتی که آن دختر رفت، به ما که کوچک بودیم گفتند: «می‌دانید راحله یعنی چه؟ راحله یعنی قاطر!» حالا این بنده خدایی که این اسم را برای این دختر گذاشته، فقط از راء و الف و حاء و لام و هاء خوشش آمده و دیگر نفهمیده که پشت سر این چیست! راحله در زبان عربی به معنای مَرکب است و الاغ و قاطر و اسب و اینها را راحله می‌گویند. خب اگر این دختر متوجّه بشود که پدر و مادر او چه اسمی برایش گذاشته‌اند آیا ناراحت نمی‌شود؟! اگر روزی به او بگویند: «خانم، می‌دانی معنای اسمت چیست؟» خیلی متأثّر می‌شود.

بنابراین مطلبی که در اسم‌گذاری مورد توجّه ما است، توجّه به معنا است؛ حالا بیاییم ببینیم که چه معنایی باید مورد نظر ما باشد. و این مسئله در میان افراد و در میان همۀ ملل رایج و دارج است که مقصود از اسم، توجّه به خاطره‌ای است که آن خاطره به‌واسطۀ این اسم همیشه در اذهان زنده نگه داشته می‌شود.

چرا سیّدالشّهدا علیه السّلام اسم اغلب پسرانشان را علی گذاشتند؟

سیّدالشّهدا علیه السّلام چند فرزند داشتند و اسم اغلب آ‌ن فرزندانشان را [علی

گذاشتند] که به نظر من سه تا می‌رسد؛ یعنی غیر از آن محسنِ سِقْط که در بین راه شام سقط شد و الآن در کنار حلب مزار دارد و در آنجا دفن است،¹ اسم حضرت علی‌اکبر را علی گذاشتند، اسم حضرت سجّاد علیه السّلام را علی گذاشتند و حتّی فرزند شیرخوار هم که به نام «عبداللَه رضیع» هست، به احتمال قوی همان علی‌اصغر است؛ گرچه در بعضی از تواریخ بین حضرت علی‌اصغر و عبداللَه رضیع که شش ماهه بود و در کربلا شهید شد، اختلافی هست؛² ولی به ظنّ قوی اسم اصلی همان علی بوده است و عبداللَه لقبش بوده است، چون در آن موقع مرسوم بوده که لقب می‌گذاشتند و الآن هم مرسوم است که هم لقب می‌گذارند و هم اسم می‌گذارند.

چرا امام حسین علیه السّلام این کار را می‌کرد؟³ چون اوّلاً نسبت به پدرش

علاقه داشت و در این شکّی نیست. اسم علی هم اسمی بود که از آسمان آمد؛ وقتی که قنداقۀ حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام را به دست ابوطالب دادند، ابوطالب در کنار خانۀ کعبه اشعاری دارد:

«خدایا، اسم این فرزند را خودت برای ما انتخاب کن!» در این موقع لوحی آمد و اسم علی از جانب پروردگار متعال برای امیرالمؤمنین علیه السّلام انتخاب شد. [روی آن لوح نوشته بود]:

«این اسم علی از جانب پروردگار و از جملۀ آن مقام رفیع است.» لذا سیّدالشّهدا علیه السّلام خودشان این اسم را که اسم پدرشان بوده است دوست داشتند.

مسئلۀ دیگر که در اینجا مهم است و به نظر من این مسئله مورد توجّه حضرت بوده این است که سیّدالشّهدا علیه السّلام در یک وضعیّت و دورانی بود که با سیاست‌های

معاویه، امیرالمؤمنین و یاد امیرالمؤمنین داشت فراموش می‌شد و هر کس که برایش اسم علی گذاشته بودند، او را می‌گرفتند، جلب می‌کردند و خانه را بر سرش خراب می‌کردند و اموالش را نَهب می‌کردند؛ به‌طوری‌که خیلی از افراد اسم خودشان را از علی تغییر دادند.

سنّت شدن سبّ امیرالمؤمنین علیه السّلام بر منابر در زمان خلفا

در بعضی از تواریخ داریم که یک نفر پیش حاکم آن زمان در کوفه آمد و گفت: «پدر و مادرم مرا عاق کردند و اسم مرا علی گذاشتند!»¹ یعنی مسئلۀ خفقان و اختناق و فشار بر فرهنگ تشیّع با از بین بردن نام امیرالمؤمنین علیه السّلام و سبّ کردن علنی بر منابر، کاملاً در میان جوامع اسلامی نفوذ پیدا کرده بود.

از یک طرف محو آثار اهل‌بیت که کسی حق ندارد حدیثی از آنها نقل بکند، و از یک طرف امیرالمؤمنین علیه السّلام را بر منابر سبّ می‌کنند و این به‌عنوان یک سنّت دارج در میان مردم درآمده است؛ یعنی مردم هر هفته بیایند پای خطبه‌های خطیب جمعه بنشینند و به‌جای دعوت به تقوا و رشد و صلاح و بیان مکارم اخلاق، فحش به امیرالمؤمنین بشنوند!² واقعاً آفرین بر این حکومت اسلامی (!) و زهی شرمساری و خجالت برای برادران اهل‌تسنّن که یک‌هم‌چنین فردی را به‌عنوان خلیفۀ مسلمین ... .

حکایت پاسخ متقن فرد عامی به علمای اهل‌تسنّن

اتّفاقاً در سفری که بودیم، یک روز یک شخص با اینکه از عوام بود ولی یک نکتۀ خیلی جالبی گفت که این نکته حتّی به نظر من نرسیده بود! می‌گفت:

من در سعودی و حجاز که بودم در مجلسی که دو نفر از علمای خیلی مهمّ سعودی هم بودند، بین یکی از علمای آنها با یک شیعه بحثی در گرفته بود و آن عالم سنّی عجیب حمله می‌کرد: «شما شیعه‌ها خجالت نمی‌کشید؟!

شما تربیت ندارید؟! شما فرهنگ ندارید؟!» گفتم: چه شده است؟

گفت: «شما به صحابه سبّ و لعن می‌کنید؛ این صحابه‌ای که پیش پیغمبر و رسول خدا بوده‌اند! اصلاً فرهنگ شما این‌طور است!»

آن بنده‌خدا هم نمی‌دانست [چطوری جواب بدهد]. من گفتم: نه آقا، ما تأسّی به صحابه می‌کنیم! گفت: «چطور تأسّی به صحابه می‌کنید؟!»

گفتم: آیا این روایتی را که شما از پیغمبر نقل می‌کنید که «إنّ أصحابی کالنُّجوم بِأیّهِم اقتَدَیتُم اهتَدَیتُم؛ اصحاب من مانند ستارگان راهنما هستند،¹ شما به هر کدام از اینها تأسّی کنید راهنمایی و هدایت می‌شوید» قبول دارید؟

البتّه این روایت را سنّی‌ها نقل می‌کنند و حرف پیغمبر نیست! این حرف، دروغ محض است و اصلاً ما به این حرف می‌خندیم! یک فرد عادی هم این حرف را نمی‌زند، چه برسد که رسول خدا بیاید این حرف را بزند!

آن شخص گفت: «بله!» گفتم: «بالأکید»؛ حتماً و قطعاً مسئله این‌طور است؟ گفت: «بله، ما در این هیچ شکّی نداریم و همه این قضیّه را نقل کرده‌اند!»

(حالا او نمی‌فهمید که این شخص از چه راهی دارد وارد می‌شود.)

گفتم: بسیار خوب، حالا یک مسئلۀ دیگر: آیا معاویه از اصحاب پیغمبر بود؟ گفت: «بله، معاویه از اصحاب پیغمبر بود، کاتب وحی بود و وحی را می‌نوشت و سال‌ها رسول خدا را درک کرده بود، این چه حرفی است که شما می‌زنید؟!»

البتّه این هم دروغ است و او کاتب وحی نبوده است و فقط ما در یک مورد سراغ داریم، و این لقب کاتب‌الوحی اصلاً لقب دروغی است که اهل‌تسنّن به معاویه می‌دهند!²

گفتم: حتماً؟ گفت: «بله!» گفتم: اینجا بنویس که یک وقت زیرش نزنی! او

هم نوشت که بله، معاویه از اصحاب رسول خدا بود!

گفتم: بسیار خوب، حالا آیا معاویه بر فراز منبر علی علیه السّلام را لعن می‌کرد یا نمی‌کرد؟ پس من هم می‌خواهم از میان صحابه فقط به معاویه تأسّی کنم، زیرا پیغمبر فرمودند: به هر کدام از اینها تأسّی کنید نجات پیدا می‌کنید؛ پس همه را لعن می‌کنم: لعنت بر فلان و فلان و...!

یک‌دفعه آن شخص همین‌طور ماند که چه بگوید و چه جوابی بدهد و هیچ جوابی نداشت، چون نمی‌توانست بگوید: نه!

یعنی یا شما این روایت را کنار بگذارید و یا اینکه بگویید: معاویه از اصحاب پیغمبر نبود؛ وإلاّ اگر قضیّه بخواهد به این کیفیّت باشد اشکال پیدا می‌شود! من تا به‌حال یک‌هم‌چنین نکته‌ای به نظرم نرسیده بود، ولی دیدم این مرد عامی چقدر قشنگ [او را محکوم کرد]!

تلاش معاویه در محو کردن اسم امیرالمؤمنین و فضایل او از اذهان مردم‌

و این کاری که معاویه می‌کرد و این سبّ کردن روی حساب بود! اینکه اسم امیرالمؤمنین را برمی‌دارد روی حساب است که دیگر کسی علی نگوید، دیگر کسی آن عظمت را در نظر نیاورد، دیگر کسی آن شخصیّت را در نظر نیاورد! دستور می‌داد إعدام می‌کردند، خانه را خراب می‌کردند، اموالش را می‌گرفتند و مصادره می‌کردند! حتّی شبهۀ اینکه این شخص قبلاً اسمش علی بوده است کفایت می‌کرد برای اینکه این مسئله موجب تعرّض و موجب هتک مسائل اجتماعی و مسائل شخصی او باشد! این کار، کار معاویه بود که در مدّت سالیان سال همین‌طور ادامه پیدا کرد.¹

اهداف و دواعی نام‌گذاری‌ها در اجتماع

خب قضیّه کم‌کم چه می‌شود؟! وقتی یک مسئله و یک حقیقت در میان یک اجتماع مطرح نشود، انسان به‌واسطۀ مرور زمان فراموش می‌کند و آن واقعیّت کم‌کم فراموش می‌شود؛ زیرا الإنسانُ محلُّ النّسیان! مگر ما الآن همین کار را انجام نمی‌دهیم؟ مثلاً الآن اسم فلان خیابان را به اسم فلان شخص می‌گذارند که من‌باب‌مثال سی سال یا چهل سال پیش از دنیا رفته است؛ خب چرا؟ [چون] به‌دنبال این اسم اهدافی را پیگیری

می‌کنند، وإلاّ خیلی عاشق جمال او هم نیستند! آن شخص مرده و استخوان‌هایش هم پوسیده شده، ولی چون می‌خواهند یاد او را به‌خاطر أغراض خودشان زنده نگه دارند لذا می‌آیند اسم او را روی آنجا می‌گذارند، مثلاً اسم فلان شخص را روی یک بیمارستان می‌گذارند: بیمارستان‌ِ فلان! چرا؟ به‌خاطر اینکه مردم به بیمارستان مراجعه می‌کنند، مریض‌ها به آنجا می‌روند و این اسم دائماً در میان مردم می‌گردد و مردم نسبت به این اسم دائماً در حال تماس هستند و این مسئله نمی‌گذارد آن خاطره از دیدگاه محو بشود. یا مثلاً اسم فلان شخص را روی فرودگاه می‌گذارند. برای چه؟ برای اینکه دائماً محلّ ابتلاء مردم است، نه جایی مثل فلان کوچه در فلان ده که شاید سالی یکی دو مرتبه گذر انسان به آنجا بیفتد و بخواهد رد بشود؛ بلکه اسم جایی که هر روز دائماً آن اسم را می‌آورند، هر روز در روزنامه‌ها می‌آورند، هر روز در اخبار می‌آورند! این برای زنده کردن آن اسم است که او از بین نرود.

اختصاص مراسم تجلیل و إحیای ذکر به ائمّۀ معصومین علیهم السّلام

یا مثلاً به مناسبتی، در فلان جا مجلسی قرار می‌دهند. چرا؟ چون اگر مجلس قرار ندهند شاید کسی در همۀ عمرش یک مرتبه هم به آنجا نرود، ولی اینکه مدام به مناسبت مجلس قرار می‌دهند برای این است که این خاطره در میان افراد زنده بماند و فراموش نشود. مثل اینکه در میان ما مصطلح است که برای میّت چهلم بگیریم، سال بگیریم، سال دوّم بگیریم، سال سوّم بگیریم. البتّه این مسئله در میان عوام و مردم عادی کمتر به چشم می‌خورد، ولی متأسّفانه و با هزار تأسّف در میان روحانیّت وجود دارد که برای شخصی که از دنیا رفته است سال می‌گیرند، دوباره یک سال دیگر هم می‌گیرند، سال سوّم هم می‌گیرند، سال چهارم هم می‌گیرند و...! بسیار خوب، ایشان آدم خوبی بود؛ امّا انسان از اینکه مدام برایش سال بگیرد و مدام خاطرۀ او را تجدید کند و هر سال به یاد او خرجی بکند و مسائلی را زنده کند چه نفعی می‌برد؟! می‌گویند: «آقا، چه اشکالی دارد؟! سال می‌گیریم و در آن ذکر أباعبداللَه می‌کنیم!» خب چرا می‌خواهید به نام پدرتان بگیرید؟ یک مجلس روضه بیندازید. یا اگر می‌خواهید اطعامی بدهید و مجلسی هم باشد در روز ائمّه باشد، مثلاً در روز عاشورا

یا روز سوّم شعبان تولّد سیّدالشّهدا!¹ این گول زدن است، این خود فریب دادن و به خیال خود دیگران را فریب دادن است!

آنچه برای ما مورد احترام و مورد ارزش است و باید به آن توجّه کنیم فقط بزرگداشت و تجدید خاطره و إحیاء ذکر اهل‌بیت است و بس؛ فقط همین! قوام شیعه به قوام ذکر اهل‌بیت است و اگر این اهل‌بیت را از شیعه بگیرند دیگر برای آن دین به‌اندازۀ یک شاهی هم ارزش و احترام و قربی وجود ندارد! قوام مکتب ما به قیام این چهارده معصوم است و بس! دیگر هیچ چیزی وجود ندارد، هیچ! مگر همین قرآن ما را اهل‌تسنّن هم ندارند؟! امّا از این قرآن چه می‌فهمند؟ قرآن بدون اینکه امام صادق آن قرآن را معنا کند چطور می‌تواند مورد عمل قرار بگیرد؟! قرآنی که امام سجّاد آن قرآن را معنا و تفسیر نکند چطور می‌توانیم از آن استفاده کنیم؟!

إحیاء قلب و دین با زنده نگه داشتن یاد اهل‌بیت علیهم السّلام

لذا امام صادق علیه السّلام می‌فرمایند: «رَحِم اللَهُ مَن أحیا ذِکرَنا!»² یعنی چه؟ مگر امام صادق نیاز دارد؟! مگر امام صادق احتیاج دارد؟! امام صادق عبد صالحی بود، بین خود و خدا ارتباط و ربطی داشت، چند سالی به هدایت و ارشاد مردم پرداخت، تکلیف خودش را انجام داد و از این دنیا رفت به آنجایی که «لا عینٌ رأت و لا اُذُنٌ سَمِعَت و لا خَطَرَ عَلیٰ قَلبِ بَشَرٍ!»³ ما هم دیگر کاری نداریم. پس مقصود و منظور امام صادق علیه السّلام که می‌گوید: «رَحِمَ اللَه مَن أحیا ذکرَنا» برای من و شما است! یعنی ای بیچاره‌ها، ای کسانی که دستتان از حقیقت خالی است، اگر شما بخواهید به جایی برسید، اگر شما بخواهید رشدی داشته باشید، اگر شما بخواهید در راهتان تکاملی داشته باشید

نه مثل افراد دیگر که دستشان از همۀ معارف خالی است، باید ذکر ما را در میان خودتان زنده نگه دارید، وإلاّ اگر زنده نگه ندارید ما کم‌کم از میان شما بیرون می‌رویم، آن‌وقت سر و کارتان به افرادی می‌افتد که می‌گویند: «ما احتیاجی به مکتب اهل‌بیت نداریم!» این چیست؟ این نهایت بلاهت و نهایت جهالت است! پس قوام شیعه به اهل‌بیت است!

برای إحیاء این مسئله است که ما هر سالگردی را چه از نقطه‌نظر تولّد و عید و چه از نقطه‌نظر ارتحال و شهادت برای ائمّه و معصومین علیهم السّلام تجدید می‌کنیم. سالگرد شهادت امام باقر را تجدید می‌کنیم، تولّد امام باقر علیه السّلام را تجدید می‌کنیم، تولّد امام رضا را تجدید می‌کنیم، شهادتش را تجدید می‌کنیم، تولّد رسول خدا و سایر ائمّه تا امام زمان علیه السّلام را [تجدید می‌کنیم]! قوام ما، حیات ما، روح ما، انبساط ما و نشاط مکتب تشیّع به إحیاء این سالگردها و به إحیاء مکتب اهل‌بیت و ذکر اهل‌بیت است. خب طبعاً کسی که من‌باب‌مثال در روز شهادت حضرت زهرا سلام اللَه علیها مجلس می‌گیرد راجع به پنیر و سیب زمینی که نمی‌آید حرف بزند، بلکه راجع به حضرت زهرا و مسائل و مصائب و مظلومیّت و راه آن حضرت و اینکه چرا کار به اینجا رسید و چه اتّفاقی افتاد، [حرف می‌زند]. در این مجالس تطبیق بین موقعیّت خودمان و موقعیّت آنها، ورود در حیطه و طریق حضرت زهرا سلام اللَه علیها، اسوه قرار دادن او، دوری و تبرّی کردن از دشمنان او و احتراز از آنچه که آنها را به آنجا رسانید بیان می‌شود. خب انسان در این مجالس می‌آید و ذکر اینها را می‌شنود و این موجب إحیاء قلب و إحیاء دین است.

اختصاص مجالس سالگرد به امام علیه السّلام

حالا اگر ما برای فلان مرجع تقلید که سی سال پیش [از دنیا رفته است، مجلس بگیریم، چه جهتی دارد]؟ من چندی پیش در همین قم دیدم برای مرحوم آقای حکیم ـ أعلی اللَه مقامه ـ مجلس سالگرد گرفته بودند. خب آقای حکیم مرجع تقلید بود، مرد بزرگی بود، مرجع بزرگواری بود، اهل تقوا بود، اهل زهد بود و من‌حیث‌المجموع مرجع خوبی بود، ولی دیگر ایشان از دنیا رفته و الآن باید در آنجا نسبت به آنچه انجام داده و نتایج کارها و آن اعمال حسنه ـ که عبارت است از مکان خُلد و جنّات و نعیم و

غفران و رحمت او ـ متنعّم باشد. این یاد آوری‌کردن و خاطره را مدام تجدید کردن برای ما چه نتیجه‌ای دارد؟ مرحوم آقای حکیم مرد بزرگی بود، مرجع تقلید بود و...، بسیار خوب، ما متوجّه شدیم؛ امّا آیا باید تمام این افراد یک‌به‌یک در میان ما و در اذهان ما باشند؟! آیا حتماً باید خصوصیّات تمام این افرادی که بودند و از دنیا رفته‌اند وجود داشته باشد؟! آیا هر سال حتماً باید این مسئله باشد؟! حالا بعضی از افراد را انسان می‌بیند که شخصیّتی هستند که ممکن است در بعضی اوقات خاطرۀ آنها برای انسان تجدید مسائلی را بکند و انسان استفاده کند، ولی می‌بینیم مثلاً فلان شخص پدرش از دنیا رفته است که یک فرد خوبی هم بوده امّا یک فرد عادی بوده است، دیگر اینکه تا سال‌های سال هر سال بیایند و مخارجی بکنند این برای چیست؟! این چه جهتی دارد؟!

مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ در وصیّتی که کردند، یکی از آن مطالبی که فرمودند این بود:

برای من سالگرد نگیرید، سالگرد مربوط به امام علیه السّلام است، برای چه برای من سالگرد بگیرید؟!

درحالتی‌که بیننا و بین‌اللَه از یک‌هم‌چنین شخصیّتی با یک‌هم‌چنین خصوصیّاتی چه کسی سزاوارتر است که برای او مجلسی تشکیل بشود و مسائلی که او با آن مسائل ممارست داشت مطرح بشود؟! یعنی همین حرف‌هایی که ما الآن داریم می‌زنیم. مطالبی را که من در این جلسات خدمت دوستان عرض می‌کنم، مطالبی است که منبعث از ایشان است و از خودم کمتر دخالت می‌دهم مگر در بعضی از مواردی که نیاز به توضیح و شرح داشته باشد، و دوستان هم همین را می‌خواهند. شما که در اینجا آمده‌اید، نیامده‌اید که حرف مرا بشنوید، بلکه شما از من تقاضا می‌کنید که از آن بزرگ بگویم، شما از من می‌خواهید مطالب او را برای شما بیان کنم وإلاّ ممکن است امثال من ده هزار نفر و صد هزار نفر باشند، پس چرا جای دیگر نرفتید؟ منظور، شخص من و عقاید من که نیست، بلکه منظور بیان کردن مطالبی است که این بزرگان در طول حیات خود با آن مطالب سر و کار داشتند و ممارست با آن عقائد و با آن مطالب بود که آنان را به آنجا رسانید.

اختصاص اربعین به سیّدالشّهدا علیه السّلام

خود مرحوم آقا می‌فرمودند که برای من سالگرد نگیرید. از مطالبی که می‌فرمودند این بود که برای من اربعین نگیرید! البتّه این مسئله‌ای است که اختصاص به ایشان هم ندارد، بلکه عقیدۀ بنده هم همین بوده و همین است. اربعین اختصاص به سیّدالشّهدا دارد، و متأسّفانه این اربعین که در میان ما رایج است یک بدعتی در اسلام است! ما در اسلام اربعین نداریم، اربعین برای ما نیست، اربعین فقط اختصاص به سیّدالشّهدا علیه السّلام دارد! امام عسکری علیه السّلام می‌فرمایند:

عَلاماتُ المُؤمنِ خَمسٌ: صَلَواتُ إحدیٰ و خَمسینَ؛ و زیارةُ الأربعینَ؛ و التّخَتُّم بِالیمینِ؛ و تَعفیرُ الجَبینِ؛ و الجَهرُ بِبسم اللَهِ الرّحمٰنِ الرّحیم.¹

بسم اللَه الرّحمٰن الرّحیم بلند گفتن از اختصاصات مؤمن است، چون اهل‌تسنّن در نماز خودشان در ابتداء به حمد بسم اللَه را می‌گویند ولی به‌طور مخفی و آهسته می‌گویند. از امام صادق و امام باقر علیهما السّلام روایت است که می‌فرمایند:

خدا لعنت کند اینها را که بزرگ‌ترین آیه در قرآن را پنهان کردند و آن را بر زبان نمی‌آورند!²

حضرت در اینجا می‌فرماید: «و زیارةُ الأربعین!» یعنی زیارت اربعین از اختصاصات مؤمن است. التفات کنید که این حدیث کِی آمده است: در زمان امام عسکری علیه السّلام؛ یعنی آخرین امامی که در میان شیعه ظاهر بود! حضرت بقیّةاللَه أرواحنا فداه آخرین امام هستند، ولی ایشان در میان نیستند و غائب هستند. آخرین امامی که در میان شیعه و در میان مردم بود می‌گوید که زیارت اربعین اختصاص به سیّدالشّهدا دارد و از علامات مؤمن این است که سیّدالشّهدا را در روز اربعین زیارت کند، یا از نزدیک و یا از راه دور! لذا ما راجع به اربعین زیارت داریم و زیارت حضرت در روز عاشورا با زیارت حضرت در روز اربعین تفاوت دارد. حالا نسبت به کدام‌یک از ائمّه علیهم السّلام یا حتّی نسبت به رسول خدا ما زیارت اربعین داریم؟! ما نسبت به خود پیغمبر هم نداریم و اگر کسی رسول خدا را در روز اربعینش زیارت کند بدعت انجام داده است! چرا؟ چون آنها نگفته‌اند که ما را در روز اربعین زیارت کنید.

اربعین برای غیر سیّدالشّهدا علیه السّلام مستند روایی و تاریخی ندارد!

ما فقط چند هزار روایت راجع به نماز داریم، امّا آیا یک روایت راجع به اربعین رسول خدا داریم؟! یا یک روایت راجع به اربعین امیرالمؤمنین داریم که امیرالمؤمنین فرموده باشند که بعد از شهادت من در روز چهلم مجلس اربعین بگیرید؟! آیا یک روایت

راجع به امام صادق داریم؟! آیا یک روایت راجع به امام رضا علیه السّلام داریم؟!

می‌گویند: «آقا، چه اشکالی دارد؟ بالأخره ذکر است، ما برای مرده اربعین می‌گیریم و طلب رحمت می‌کنیم!» خب چرا ثلاثین نمی‌گیرید و اربعین می‌گیرید؟! چرا سبعین (روز هفتادم) نمی‌گیرید؟! چرا روز بیستم نمی‌گیرید؟! چرا باید روز اربعین باشد؟! این بدعت است! می‌گویند: «خب إحیاء ذکر است، بالأخره یک ذکری است و اشکال ندارد! ما در اربعین مرده که نمی‌آییم موسیقی بزنیم، نمی‌آییم عمل حرام انجام بدهیم، بالأخره روضۀ سیّدالشّهدا است و مسئلۀ طلب رحمت و طلب مغفرت است!» خب در منزل بنشینید و طلب مغفرت و رحمت کنید، چرا مجلس تشکیل می‌دهید؟! این چه سنّت حسنه‌ای است که ٢٥٠سال در زمان امامت ائمّه علیهم السّلام یک مورد و یک روایت سراغ نداریم که نسبت به این سنّت حسنه تأکید شده باشد؟! آقا ٢٥٠سال شوخی نیست، مگر اینکه چشممان را ببندیم و انکار حقایق کنیم که آن یک مسئله‌ای دیگر است!

٢٥٠سال از زمان خلافت خلفاء به حق، ائمّه علیهم السّلام بگذرد و یک مورد آنها نگویند که برای پدر ما یا برای اموات خودتان که از دنیا رفته‌اند اربعین بگیرید! چرا نگفتند؟ آیا می‌توانیم بگوییم که آنها مسئله را مهمل گذاشته‌اند و فقط بنده یا امثال بنده به این نکته پی برده‌اند و آنها نفهمیده‌اند؟!

یکی از مهم‌ترین مسائل در میان اجتماع، مسئلۀ موتای آنها است و هر کسی که از دنیا می‌رود طبعاً ورّاث او و خانوادۀ او می‌خواهند تا یک مدّتی یاد او را ادامه و استمرار بدهند و زنده نگه دارند؛ اگر کسی پشت سر مردۀ‌شان حرف بزند ناراحت می‌شوند، اگر کسی به آنها بگوید: «لباس سیاه را درآورید»، می‌گویند: «آقا، این حرف‌ها چیست؟! خجالت بکشید! به ما بی‌احترامی می‌کنید! ما آبرو داریم، ما شخصیّت داریم، ما احترام داریم!» آن‌وقت آیا ما می‌توانیم بگوییم که ائمّه این مسئلۀ مهم را مهمل گذاشته‌اند؟!

یک کسی از اقوام ما فرزندش که تقریباً جوان بیست و دو سه ساله‌ای بود از دنیا رفته بود و این مادر که خیلی فرزندش را دوست داشت حتّی بعد از چهل روز

هم لباس سیاه را از تنش درنمی‌آورد. آمد در مشهد و مرحوم آقا او را دیدند و با او صحبت کردند. من یادم است وقتی که داشتند با این مخدّره صحبت می‌کردند، والدۀ ما آمد و یک لباس را که قبلاً به‌عنوان تبدیل تهیّه شده بود در جلوی او گذاشت. او اوّل نفهمید که مقصود چیست، امّا وقتی مرحوم آقا فرمودند که ما از شما تقاضا می‌کنیم که دیگر این لباس سیاه را عوض کنید، یک‌دفعه متوجّه شد و اصلاً باور نمی‌کرد! می‌گفت: «آقا، این خیلی برای من مشکل است و من نمی‌توانم!» یعنی این مادر آن‌قدر به فرزند تعلّق داشت که نمی‌توانست خاطرۀ این فرزند را از نفس خودش و از سینۀ خودش و از قلب خودش بیرون بیاورد. بالأخره به احترام آقا این کار را هم کرد و یکی دو روز بعدش این کار را انجام داد، ولی خیلی برایش مشکل بود.

خب در مهم‌ترین قضیّه‌ای که مردم با آن سر و کار دارند که مسئلۀ موتیٰ و إحیاء ذکر موتیٰ است، چطور ممکن است از امام علیه السّلام سؤال نکنند؟! حتّی اگر مردم یک اشاره و یا حتّی عدم محذور و فقط صِرف اباحه نسبت به برقراری این مجالس می‌دیدند، قطعاً این کار را در زمان ائمّه انجام می‌دادند! چطور شد که این قضیّه بعد از زمان ائمّه پیش آمد؟!

لذا مرحوم آقا در مجالس اربعین افراد شرکت نمی‌کردند و بهتر است که انسان هم در مجالس اربعین شرکت نکند و به حرف‌های دیگر هم توجّه نکند، چون اربعین فقط اختصاص به سیّدالشّهدا علیه السّلام دارد! این دلیلش بود، دلیل خیلی روشن و واضح!

خب همۀ اینها برای چیست؟ برای اینکه یاد آن شخص در بین افراد زنده بماند. در اینجا مسئله خیلی زیاد است که البتّه من در قضیّۀ إحیاء شعائر و کیفیّت انطباق مسیر زندگی بر شعائر اسلامی یک مقدار مجملی را نقل کردم، امّا این یک بحث مفصّلی دارد که إن‌شاءاللَه بعداً با ذکر مثال و خصوصیّات بیان می‌کنیم که ما چطور زندگی خود و نحوۀ ارتباط و رفت و آمد و معاشرت خود را با شعائر اسلامی تطبیق بدهیم. این یک مسئلۀ بسیار مهم و بسیار دقیقی است.

کیفیّت اسم‌گذاری فرزندان

حالا در مسئلۀ کیفیّت اسم‌گذاری وقتی که پدر یا مادر می‌خواهد برای یک

فرزند اسم بگذارد، بالأخره چه معنایی را در نظر می‌آورد؟ تا به‌حال به این مسئله توجّه کرده‌اید؟ آیا مثلاً همین‌طور یک اسم را بدون هیچ معنایی انتخاب می‌کند یا اینکه انسان باید دقّت داشته باشد؟

یادم است یکی از آقایان طهران که در حدود چهل پنجاه سال پیش از دنیا رفته است، با اینکه مسجد داشت و محلّ مراجعۀ افراد بود، اسم دو تا از فرزندانش را اسم دو تا از پادشاهان و سلاطین گذاشته بود؛ آن‌هم سلاطین یکی از کشورهای عربی، نه ایران! یک روز جمعه مرحوم آقا در مسجد قائم داشتند راجع به همین مسئلۀ تسمیه صحبت می‌کردند. یک نفر دیگری هم بود که از اقوام ما بود، مرد بزرگی بود و مسجد داشت و حالا اگر اسم ببرم صحیح نیست، او هم اسم دو تا از دخترهایش را یک اسمی گذاشته بود که اگر من بگویم همه می‌خندند! مرحوم آقا هم اسم آن شخص را نبردند، ولی گفتند: «مثلاً ما این اسم را بگذاریم.» حالا اینکه ایشان چه مطلبی مورد نظر داشتند نمی‌دانم. ایشان در آن روز داشتند راجع به این قضیّۀ تسمیه صحبت می‌کردند که انسان در تسمیه چه معنایی را باید در نظر بگیرد. تا آنجایی که حافظه‌ام یاری می‌کند و آن‌طوری‌که یادم است این قضیّه تقریباً مربوط به حدود ٣٥ سال پیش می‌شود که من در آن موقع ده ساله یا یازده ساله بودم. بعد ایشان به همین عبارت فرمودند:

وقتی که من به این شخص فکر می‌کنم که اسم این دو تا فرزندش را اسم دو تا از پادشاهان و سلاطین گذاشته است، غیر از اینکه این معنا در نظرم بیاید که قطعاً آن شخصیّت و شأنیّت آن سلطان و حاکم در نظر این شخص از شخصیّت ائمّه علیهم السّلام بالاتر بوده است تا اینکه آن اسامی را برای فرزندانش انتخاب کرده است نه اسامی ائمّه علیهم السّلام را، هیچ توجیهی ندارد!¹

این مطلب، مطلب مرحوم آقا است، من از خودم نمی‌گویم!

شما که اسم فرزندت را من‌باب‌مثال داریوش می‌گذاری، خب قرآن را که باز نمی‌کنی تا داریوش درآید، چون داریوش که در قرآن نیست! پس این برای چیست؟

برای این است که داریوش پادشاه بوده، شاه بوده، سلطان بوده و آن عظمت داریوش در نظر شما بزرگ جلوه می‌کند، لذا اسم او را می‌گذاری داریوش! شما که اسم فرزندت را کوروش می‌گذاری به‌خاطر این است که آن عظمت در نزد شما مخفی است و خودتان هم متوجّه نیستید که آن شخصیّت کوروش، شخصیّت سهراب و اسفندیار و گیو و گودرز و گونی (!) و امثالهم در نزد ما و در این سینه و قلب ما چنان مخفی است که نگذاشته است آن شخصیّت‌های والا و برتر که ارزش روی آن شخصیّت‌ها رفته، آنها بیاید و خودش را نشان بدهد؛ لذا می‌آییم اینها را انتخاب می‌کنیم!

تأثیر اسامی در نورانیّت و ظلمت منازل‌

مگر علی را از ما گرفته‌اند؟! مگر حسن را از ما گرفته‌اند؟! مگر عبداللَه را از ما گرفته‌اند؟! مگر رضا را از ما گرفته‌اند؟! مگر محمّد را از ما گرفته‌اند؟! در روایت داریم:

قبل از اینکه بچّه به دنیا بیاید اسمش را محمّد بگذارید؛ بعد اگر به دنیا آمد، اگر خواستید همان اسم را برای او قرار بدهید و اگر نخواستید آن اسم را به اسم دیگر عوض کنید.¹

امام صادق علیه السّلام فرمودند:

خانه‌ای نیست که در آن خانه این اسم شریف باشد إلاّ اینکه ملائکه در آن

خانه نازل می‌شوند.¹

یکی از اصحاب امام صادق علیه السّلام خدمت آن حضرت آمد و گفت: «یا ابن رسول‌اللَه، چند روز پیش خداوند به ما دختری عنایت کرد!» و بشارت تولّد دختر را به حضرت داد. حضرت خیلی خوشحال شدند و گفتند: «إن‌شاءاللَه مبارک است!» و بعد فرمودند: «اسمش را چه گذاشتی؟» گفت: «یا ابن رسول‌اللَه، اسمش را عایشه گذاشتم.» حضرت فرمودند: «عایشه؟! آیا تو نمی‌دانی که این زن چه خونی به دل پیغمبر و به دل مادر ما فاطمۀ زهرا کرد؟ تو اسم او را روی دخترت گذاشته‌ای؟!» ببینید، از اصحاب امام صادق است ولی نمی‌داند و متوجّه نیست! گفت: «یا ابن رسول‌اللَه، اشتباه کردم!» و اسمش را عوض کرد و فاطمه گذاشت. حضرت فرمودند: «در آن منزلی که اسم فاطمه در آن برده شود، ملائکه نزول می‌کنند.»²

و واقعاً این یک مسئلۀ عجیبی است و خود ما هم این مطلب را می‌فهمیم که اگر در یک منزلی اسامی افراد آن منزل من‌باب‌مثال کوروش و داریوش و اهورا مزدا و سهراب و اسفندیار و رستم و زال و... باشد، اگر شما جوّ حاکم بر آن منزل را ملاحظه کنید می‌بینید که یک جوّ تاریک است، فضای منزل نور ندارد، فضای منزل روشنی ندارد؛ امّا اگر اسم آنها امثال عبداللَه باشد، محمّد باشد، علی باشد، حسن باشد، رضا باشد، وقتی که این اسامی ائمّه در منزل می‌آید دائماً آن برکات و روح را هم از نفس آن ائمّه با خودش در این منزل می‌آورد. و این یک مسئلۀ واضحی است؛ یعنی مسئله‌ای است که خود انسان و افراد عادی هم به کم‌ترین تأمّل متوجّه می‌شوند و نیازی به چیزهای دیگر هم ندارد.

سفارشات اهل بیت برای نام گذاری فرزندان

یکی از اصحاب امام صادق علیه السّلام به خدمت آن حضرت آمده بود. روایت خیلی مفصّل است، مجملش این است که گفت: «خداوند به من فرزندی داده است!» حضرت فرمودند: «اسمش را چه گذاشتید؟» عرض کرد: «یا ابن رسول‌اللَه، اسمش را محمّد گذاشته‌ام!» امام صادق علیه السّلام وقتی که این اسم را شنیدند، آن‌چنان متغیّر شدند و صورت آن حضرت برافروخته شد و برای عظمت این اسم بی‌اختیار بلند شدند و نشستند و دستوراتی به او دادند که خلاصه نسبت به این فرزند باید این کار را انجام بدهی، در تربیت او باید این کار را انجام بدهی، این اسم یک‌هم‌چنین خصوصیّتی دارد!¹ ولی ما اصلاً نسبت به اینها توجّهی نداریم.

توجّه اولیای الهی به مسئلۀ اسم‌گذاری

¹

یکی از مسائلی که ما از مرحوم آقا به‌یاد داریم این است که ایشان وقتی که می‌رفتند یک جا خطبۀ عقد بخوانند، اگر اسم آن دختر اسم مناسبی نبود عقد نمی‌خواندند و می‌گفتند: «یا باید این اسم عوض بشود و یا اینکه من عقد نمی‌خوانم، کسی دیگر بخواند!»

حالا این را هم برای تفنّن عرض می‌کنم: اتّفاقاً ما در همان‌جایی که بودیم، ایشان به یک مجلس عقد رفته بودند تا خطبه بخوانند. خب طبعاً سؤال می‌کنند که دختر اسمش چیست؟ پسر اسمش چیست؟ و باید خصوصیّات و شرایط را برای آن

شخص عاقد توضیح داد تا اینکه او بر طبق همان شرایط خطبه بخواند و اسم بیاورد و شرایط را ذکر کند. ایشان گفتند: «اسم این دختر چیست؟» گفتند: «آقا، اسم این دختر ”سونیا“ است!» ایشان فرمودند: «چی آقا؟! سونیا؟! بسیار خوب!» ما با خودمان گفتیم که این آقا یک کاری می‌خواهد انجام بدهد و این قضیّه همین‌طوری نمی‌ماند! بعد رفتند در اندرونی تا وکالت بگیرند. وقتی وکالت گرفتند و آمدند در آنجا تا عقد را به‌طور رسمی و به‌طور شرعی بخوانند گفتند:

بله آقا، ما رفتیم در آنجا نشستیم و مخدّره هم آمد و اینها هم همه بودند تا اینکه وکالت بگیریم و صحبت کنیم. گفتم: مخدّره، شنیده‌ایم اسم شما «سونیا» است؛ سونیا بر وزن گونیا! آخر سونیا هم مگر اسم شد؟! شما که به این حدّ هستید و به این رشد رسیده‌اید آیا به معنای سونیا توجّه کرده‌اید؟! آخر این چه معنایی دارد؟! چقدر خوب است انسان اسامی‌ای را به‌کار ببرد که آن اسامی و یاد آن افراد، معانی عالیه را در ذهن انسان به‌وجود بیاورد.

و ایشان در همان حدود یک ربع بیست دقیقه‌ای که در آنجا نشسته بودند یک مقداری راجع به این قضیّه صحبت کردند. 

وقتی صحبتشان تمام شد از اندرونی یک صدا آمد: «حضرت آقا، ما اسم ایشان را عوض کردیم؛ اسم ایشان را از سونیا به لیلا تبدیل کردیم!» ایشان فرمودند:

به‌به، چقدر خوب، بسیار بسیار اسم پسندیده، بسیار بسیار خوب، اسم مادر حضرت علی‌اکبر! انسان به یاد آن خصوصیّات، آن قضایا، آن مسائل و آن جریانات می‌افتد!

و خلاصه یک مقداری تشویق کردند. این‌هم دأب ایشان بود که وقتی می‌رفتند جایی عقد بخوانند، اگر اسم یک اسم غیر صحیح و غیر مناسب بود عقد نمی‌خواندند. علیٰ‌کلّ‌حال مسئلۀ اسم‌گذاری بسیار مسئلۀ مهمّی است!

مسئولیّت پدر و مادر در نام‌گذاری فرزندان

از امام علیه السّلام روایت است که فرمودند:

در روز قیامت یکی از مسائلی که از پدر و مادر راجع به أداء حقوق نسبت به فرزندان سؤال می‌شود مسئلۀ تسمیه است که چه اسمی را برای فرزند

خودتان انتخاب کردید؟¹

مسئله، مسئلۀ آسانی نیست؛ لذا این قضیّۀ تسمیه یکی از مسائلی است که باید نسبت به آن توجّه بشود! البتّه ممکن است که بعضی‌ها به‌خاطر عدم اطّلاع بر مبانی و از روی غیر علم و غیر عمد یک اسامی‌ای را قرار بدهند که خب اینها قابل تبدیل و قابل اصلاح است.

این مختصری بود راجع به این مسئله، ولی مطالب خیلی زیاد بود؛ البتّه با توجّه به اینکه می‌دانستم نمی‌توانم بگویم ولی در عین‌حال گفتم که به‌طور فشرده این مطالب را بگویم و إن‌شاءاللَه در آن جلساتی که بحث راجع به این قضیّه است صحبت می‌شود.

إن‌شاءاللَه امیدواریم که خداوند ما را نسبت به تکالیفمان آشنا و نسبت به مرامِمان بینا کند و نسبت به آنچه در دورادور ما می‌گذرد خبیر و مطّلع باشیم و بدانیم که غیر از طریق ائمّه علیهم السّلام و راه و مسیر آنها هرچه دیگر باشد [باطل است].

خداوند ما را نسبت به تکالیفمان و نسبت به آن مطالبی که باید آنها را درک کنیم آگاه کند. و این مسئله را بدانیم و خوب در نظر داشته باشیم: اگر عمل کردیم که فَبِها؛ ولی اگر به‌خاطر ملاحظات، به‌خاطر بعضی از مصالح و به‌خاطر بعضی از جهاتی که بیشتر جنبۀ دنیوی دارد تا جنبۀ الهی [عمل نکردیم، ضرر کرده‌ایم]! و ما خودمان این مطلب را خوب می‌فهمیم و می‌توانیم خوب تشخیص بدهیم؛ چون خدا به‌اندازۀ کافی در ما قدرت تشخیص قرار داده تا بفهمیم این ملاحظاتی که داریم در میان اجتماع

و در میان خانواده می‌کنیم ملاحظات الهی است یا ملاحظات دنیوی و مادّی است! خدا نکند که به‌خاطر اینها بیاییم از آن مرام و از آن ممشایی که می‌دانیم آن ممشا ممشای حق است دست برداریم.

خداوند إن‌شاءاللَه به ما توفیق بدهد و سایۀ مقام ولایت حضرت بقیّةاللَه أرواحُنا لتُراب مَقدَمه الفِداء را بر سر ما مستدام و ما را در زیر ولایت آن حضرت در دنیا و آخرت زنده نگه دارد.

اللَهمّ صلّ علیٰ محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس هفتاد و سوّم: أبعاد و ساختار وجودی زنان در آموزه‌های دین اسلام

٢١ جمادی‌الثّانی ١٤٢٣ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ لِلّه ربّ العالمینَ

و صلّی اللَه علیٰ سیّدنا و نبیّنا أبی‌القاسمِ محمّدٍ

و علیٰ أهل‌بیته الطّیّبینَ الطّاهرینَ و اللّعنةُ علیٰ أعدائِهم أجمعینَ

حسّاسیت و ظرافت مسئلۀ ارتباط زوجین

صحبت و بحث راجع به کیفیّت ارتباط و معاشرت بین پدر و فرزندان و متقابلاً و همین‌طور بین زن و شوهر و نحوۀ ارتباط بین آنها و کیفیّت اطاعت زن از شوهر و حقوقی است که مرد بر همسر خود دارد. در جلسات گذشته راجع به حقوق زن و همسر بر شوهر و همین‌طور راجع به حقوق مرد بر فرزندان قدری صحبت شد، ولی از آنجایی که مسئلۀ ارتباط و کیفیّت معاشرت بین زوجین از حسّاسیت و ظرافت خاصّی برخوردار است، از این جهت این مسئله یک قدری بیشتر باز بشود که اگر به حول و قوّۀ الهی بشود بعضی از ابهامات موجود در این مسئله را روشن کرد، خیال می‌کنم جا و مناسبت این را داشته باشد.

متأسّفانه اظهار نظر در این مسئله خیلی زیاد است و:

اهمّیت تأمّل و فهم تعابیر نهج البلاغه در مورد زنان

تعابیری که در متون دینی از ناحیۀ ائمّه علیهم السّلام و حتّی در قرآن مجید راجع به این موضوع آمده، قدری مسئله را مبهم و مجمل و تا حدودی شبهه برانگیز نمایانده است و این موجب بروز سؤال‌ها و انتظار پاسخ‌های مناسب در این زمینه شده است. بیشترینِ این مسائل مربوط می‌شود به کلماتی که از امیرالمؤمنین علیه السّلام در نهج البلاغه راجع به موقعیّت و توان زن در ارتباط با مسائل اجتماعی و قضاوت و دیدگاه او نسبت به حوادثی است که اتّفاق می‌افتد. موارد متعدّدی از کلام امیرالمؤمنین علیه السّلام سراغ داریم که راجع به این موضوع در نهج البلاغه ذکر شده است.

یکی از آن موارد، بعد از جریان و واقعۀ جنگ جمل است که عایشه با دستیاری طلحه و زبیر، امّت اسلامی را بر علیه امیرالمؤمنین علیه السّلام شوراند و آنها را به‌واسطۀ نامه‌هایی که این‌طرف و آن‌طرف پراکنده می‌نمود و خود را زوجۀ رسول خدا و أمّ المؤمنین یعنی مادر همۀ مؤمنین قلمداد می‌کرد، به جنگ و کشتن امیرالمؤمنین علیه السّلام [تهییج می‌کرد]!¹

انگیزۀ خروج عایشه بر امیرالمؤمنین علیه السّلام

یعنی اوّلین فتنه در اسلام بعد از رسیدن خلافت در جایگاه خودش و بعد از استقرار خلافت در همان موقعیّت واقعی خودش، از درون خانۀ خود رسول خدا شروع شد؛ از زن رسول خدا و همسر یک‌هم‌چنین شخصی و از نزدیک‌ترین فرد به امیرالمؤمنین علیه السّلام بر علیه امیرالمؤمنین فتنه شروع شد، و این خیلی مسئلۀ مهمّی است و اسراری در این مسئله نهفته است!

جالب اینجا است که همان کسی [برای خون‌خواهی عثمان] به این‌طرف و آن‌طرف نامه می‌داد که به‌واسطۀ امور اقتصادی و امور معیشتی که عثمان سهمیۀ او را از بیت المال کم کرده بود و آنچه را که عمر و ابوبکر برای او تعیین کرده بودند تقلیل داده بود، در مخالفت با عثمان دشمن‌ترین افراد نسبت به او بود و عثمان را کافر

می‌دانست؛ تکفیر و ارتداد هم که این روزها خیلی رواج دارد، این مسئله از سابق بوده است! می‌گفت: «أُقتُلوا نَعثَلًا فَقَد کَفَر؛ این نَعثَل¹ (بچّه یهودی) را بکُشید، این کافر شده است!»² چرا کافر شده است؟ چون سهم ما را کم کرده است! حالا ببینید این مسئله و تعابیری که آورده می‌شود چقدر در جایگاه مهم و واقعی خودش قرار دارد! چون سهمش از بیت المال کم شده است کافر شده است: أُقتُلوا نَعثَلًا!

نَعثَل یک یهودی بود که در مدینه لنگان لنگان راه می‌رفت و چون این خلیفۀ ثالثِ ما جماعت مسلمین هم لنگ بودند، ایشان این خلیفه را از نظر قیافه به همان یهودی در مدینه تشبیه می‌کرد.

دسیسه‌های خلیفۀ اوّل و ثانی قبل و بعد از سقیفه‌

علیٰ‌کلّ‌حال این زوجۀ رسول خدا به‌واسطۀ سوء استفاده از موقعیّت خودش و به‌واسطۀ سوء استفاده از احساسات مردم؛ آن‌هم احساساتی که با عقل توأم نیست، احساساتی که بر روی عقل پوششی می‌گذارد و احساساتی که قضایا را براساس تخیّلات و براساس تصوّرات ارزیابی می‌کند، آمد بر علیه امیرالمؤمنین و خلیفه‌ای که خدا تعیین کرده و خلیفه‌ای که مردم تعیین کرده بودند [قیام کرد]!

خصوصیّت خلافت امیرالمؤمنین علیه السّلام این است که دو جنبه داشت، بر خلاف خلفاء سابق که به دروغ انتخاب خلیفۀ اولیٰ را انتخاب آزاد و به شکل دموکراسی مطرح می‌کردند، درحالتی‌که این‌طور نبود!

کسی که نسبت به داستان سقیفه اطّلاع داشته باشد و اخبار سقیفه را مطالعه کند خواهد فهمید که این انتخاب یک انتخاب به جبر و زور بود که چه نحوه آمدند و حرکت، قبل از فوت رسول خدا شروع شد؛ تبادل اطّلاعات، قبل از فوت رسول خدا از داخل منزل پیغمبر به‌واسطۀ همین عایشه و حفصه شروع شد و اینها با وجود تصریح

بالاترین فرد، یعنی رسول خدا بر مغادرت¹ و خروج از مدینه و حرکت به‌سوی بلاد روم برای نبرد و جنگ با آنها، به عذرها و بهانه‌هایی در بیرون از مدینه ماندند² و همین‌که رسول خدا از دنیا رفت اصلاً نگفتند که او در کجا و در کدام منزل است؟ در کدام اطاق است؟ مرده است یا زنده است؟ دفن شده است یا نه؟ به‌سوی سقیفۀ بنی‌ساعده حرکت کردند و در آنجا به‌واسطۀ ایادی خودشان، آن عدّه را جمع کردند و مشغول سخنرانی شدند و خلاصه او را خلیفۀ بر مسلمین کردند و بعد هم نگذاشتند اصلاً اسم امیرالمؤمنین علیه السّلام مطرح بشود! وقتی هم یک نفر آمد و گفت: «پس علی چه شد؟» همین عمر، دوّمی آمد و آن‌چنان با مشت بر دهان او زد که خون از دهان او جاری شد و افراد دیگر آمدند و او را زیر مشت و ... گرفتند.

خلیفۀ اوّل این‌طوری انتخاب شد، خلیفۀ اوّلی که در این انتخاب نه حضور سلمان در آنجا مطرح بود، نه اباذر، نه عمّار، نه قیس بن سعد بن عباده، نه بزرگان مهاجرین، نه طلحه، نه زبیر و نه عبّاس هیچ‌کدام از اینها نبودند، چون بالأخره اینها در آن موقع جزء معاریف بودند. کیفیّت خلافت ابوبکر به این شکل بود.³

خلافت عمر هم به‌واسطۀ وصایت او بود و دموکراسی در کار نبود! ابوبکر گفته بود که بعد از من عمر باشد و یک نفر هم نگفت: «نه، حالا باز ما این قضیّه را به شوْر بگذاریم!» و همین مردم آمدند و قبول کردند؛ یعنی گفتند: «چون ابوبکر گفته [قبول است]!⁴

و عجیب اینجا است که بعد از عمر هم به‌واسطۀ ترفندی که او زده بود حکومت را از یک نظر دموکراسی منشانه و از طرف دیگر با شروط و قیودی که گذاشته بود

انحصار در عثمان می‌کرد که آن‌هم خودش داستانی دارد، به‌نحوی‌که اگر کسی مخالفت کند گردن او را بزنید!¹ این چه خلافتی است جناب آقای عمر؟! آیا کسی که با آن دو نفر دیگر مخالفت کند باید گردنش زده بشود؟! این شد معنای رأی‌گیری؟! این شد معنای انتخاب؟!

فرمایش امیرالمؤمنین از دوران خلافت غاصبانۀ بعد از رسول اللَه (ت)

یعنی ایشان شرایط را طوری پی‌ریزی کرده بود که چاره‌ای نبود جز اینکه عثمان خلیفه بشود!² این کیفیّت خلافت و بحمداللَه از افتخارات برادران اهل‌تسنّن ما است!

خصوصیّات انتخاب امیرالمؤمنین برای خلافت

امّا امیرالمؤمنین چطور انتخاب شد؟ اوّلاً انتخاب امیرالمؤمنین به نص و تصریح رسول خدا بود، جلوی بیش از سی هزار نفر هم بود؛¹ و غیر از آن، همان‌طوری‌که من

در بعضی از جلسات عرض کردم،¹ اگر جریان عید غدیر هم نبود و جریان تصریح رسول خدا هم نبود و فقط به‌اندازۀ یک جُو عقل در کلّۀ این مردم بود، غیر از امیرالمؤمنین جای دیگری نمی‌بایست بروند، و این دیگر أظهرُ مِن الشّمس است؛ یعنی ما برای اثبات خلافت امیرالمؤمنین احتیاج به جریان غدیر نداریم، ما برای اثبات خلافت امیرالمؤمنین علیه السّلام احتیاج به نصّ رسول خدا نداریم، احتیاج به آیۀ ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ...﴾² نداریم!

این شخص هست، بقیّه هم حاضر هستند؛ بِسم‌اللَه، خودتان بیایید ببینید! این آقا نمی‌داند در دستش پنچ تا انگشت است یا شش تا انگشت، این یک طرف قضیّه است؛ یک طرف قضیّه هم که می‌گوید: «سَلونی قَبلَ أن تَفقِدونی؛³ از آسمان بپرسید یا از زمین، از هر کجا می‌خواهید بپرسید!» در اینجا دیگر یک بچّۀ پنج ساله هم قضاوت می‌کند و این مسئله یک معمّای چند مجهوله نیست که حالا بزرگان قوم و خُبَرا و اهل حلّ و عقد باید بیایند و بنشینند و راجع به این مسئله قضاوت کنند؛ اصلاً این مسئله را به بچّه‌ها بسپارید! مسئله خیلی روشن است و نیازی به منصوب بودن از جانب رسول خدا ندارد، نیازی به انتصاب از جانب خدا ندارد، نیازی به رأی‌گیری ندارد، نیازی به جریان غدیر ندارد؛ ولی مع‌ذلک و با تمام این احوال، همۀ این مسائل واقع شد، همۀ این حرف‌ها واقع شد، و پناه بر خدا از جهل که واقعاً این جهل چه می‌کند! یعنی این جهل چطور می‌آید روی بدیهی‌ترین مسئلۀ واقعی را می‌پوشاند، روی ابتدایی‌ترین مطلب را می‌پوشاند؛ و این برای ما عبرت است، واقعاً این برای ما عبرت است!

من خدمتتان عرض کردم که اگر یک مسلمان واقعاً بخواهد در راه خدا قدم بردارد، مطالعۀ تاریخ و سیرۀ امیرالمؤمنین علیه السّلام برای او کفایت می‌کند و نیاز به چیز دیگر نداریم؛ یعنی جریان تاریخی و مسائلی که اتّفاق افتاده کفایت می‌کند!

تحریک عایشه به خون‌خواهی عثمان و عدول از فرمان الهی

حالا مردم با این وضع آمدند و امیرالمؤمنین علیه السّلام را انتخاب کردند؛ آن‌هم انتخاب نکردند، بلکه طبق آنچه در تاریخ داریم به زور آمدند، به‌طوری‌که درب منزل امیرالمؤمنین شکسته شد و امیرالمؤمنین را از منزل بیرون کشیدند و فریاد می‌زدند: «یا علی، تا قبول نکنی از اینجا نمی‌رویم!»¹ خب حضرت دیگر چه‌کار کند؟ این انتخاب امیرالمؤمنین بود.

حالا این مردم انتخاب کردند، خدا هم انتخاب کرده، رسول خدا هم بیان کرده، ولی در عین‌حال این عجوزه، زن رسول خدا سوار بر شتر می‌شود و به این‌طرف و آن‌طرف نامه می‌دهد: «بلند شوید بیایید که علی قاتل عثمان است! بیایید خون‌خواهی کنید و علی را بکُشید!»² تو را به خدا ببینید زمانه به چه وضعی افتاده است! آن آیه‌ای که می‌گوید: ﴿يٰنِسَآءَ ٱلنَّبِيِّ لَسۡتُنَّ كَأَحَدٖ مِّنَ ٱلنِّسَآءِ إِنِ ٱتَّقَيۡتُنَّ ... * وَقَرۡنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجۡنَ تَبَرُّجَ ٱلۡجٰهِلِيَّةِ ٱلۡأُولَىٰ﴾³ کجا رفت؟! این آیات قرآن برای کِی بود؟ یا اینکه این آیات برای ما نیست؟! ای زنان رسول خدا، موقعّیت شما با موقعّیت سایر افراد تفاوت می‌کند، ﴿وَقَرۡنَ فِي بُيُوتِكُنَّ﴾؛ بروید در منزلتان بنشینید و بیرون نیایید!

﴿تَبَرُّجَ﴾ یعنی خود آرایی، یعنی ابراز، یعنی خود را به مردم نشان دادن! بله، چیزی که فعلاً به این آیه از همۀ آیات بیشتر دارد عمل می‌شود!! فعلاً که می‌گویند: «خانم‌ها بیایند برای مردم هم بخوانند اشکال ندارد! تک خوانی هم اشکال ندارد! بیایند بخوانند!»

من چند روز پیش در جایی دیدم که یک نفر فتوا داده بود: «حتّی دیدن زن‌های مسلمان در فیلم به‌صورت عریان اشکال ندارد!» گفتم: الحمدللّه، این که دیگر واقعاً خیلی عالی شد! تا به‌حال صحبت از یهود و نصاریٰ بود، حالا الحمدللّه مسلمان‌ها هم که از این فیض بهره‌مند می‌شوند! این شد معنای فقاهت و این شد معنای مرجعیّت و تقلید؛ نعوذ باللَه!

[می‌گویند]: «چه کسی گفته که فتنه بپا می‌شود؟! چه کسی گفته که فساد بپا می‌شود؟! خودش فی‌حدّ نفسه اشکال ندارد، حالا اگر باعث فتنه شد آن مسئلۀ دیگری است!» عجب، پس جناب‌عالی هم خانمتان در همین فیلم تشریف بیاورند تا همه ببینند؛ معنایش این است دیگر! حالا شما ببینید که این دین پیغمبر دست چه کسانی افتاده است! تعجّب نکنید که شریح قاضی آمد و فتوا به قتل امام حسین داد؛¹ نه آقاجان هیچ تعجّب نکنید، داریم با چشممان می‌بینیم؛ فتواهای زیاد و نقل اقوال متناقض!

این جناب سپهبد عایشه و همسر و زوجۀ رسول خدا که قبلاً سرباز هم نبود و یک‌دفعه و یک شبه صبح از خواب بلند شد و از سرباز صفری شد ژنرال و فرماندۀ لشکر و چند تا از این قُپّه و پاگون و طناب و زنجیرها گرفت، شروع کرد به آن‌طرف و این‌طرف نامه دادن: «بیایید به کمک و علی را که قاتل عثمان است بکُشید و تکّه‌تکّه کنید!» پناه بر خدا، یعنی مثل آبِ خوردن: «بیایید علی قاتل است!»² خب به تو چه که قاتل عثمان است؟! مگر تو ولیّ دَم او هستی؟! [بر فرض] علی قاتل عثمان است؛ بسیار خب، اولیاء عثمان خودشان بلند شوند بیایند و قصاص کنند، تو چه‌کاره

هستی؟! توی زن رسول خدا چه‌کاره هستی؟! چه کسی به تو یک‌هم‌چنین مأموریّتی داده است؟! آیا پیغمبر گفته است؟! بر فرض که علی عثمان را کشته است، اولیا دارد، آنها بلند شوند بیایند و اثبات کنند و محکمه، قضاوت کند تا هر کسی را که مقصّر بوده اگر به عمد بوده، طبق شرایط اعدام و قصاص کنند.

مصداق کوتاهیِ رأی زنان در فتنۀ جمل

شما هر جای قضیّه را نگاه کنید می‌بینید که بطلان در بطلان و احساسات در احساسات و تخیّلات در تخیّلات است! چرا؟ چون کار به‌دست جناب عایشه افتاده و ایشان دارد برای مردم تکلیف تعیین می‌کند! بله، زمام امور را به‌دست می‌گیرد: «از این‌طرف حمله کنید، از آن‌طرف حمله کنید، این‌طرف را بزنید، آن‌طرف را بزنید» که در تاریخ هم داریم.¹

امیرالمؤمنین علیه السّلام بعد از اینکه این فتنه را خواباندند و مسئلۀ جنگ تمام شد، یک عبارتی دارند که آن عبارت به‌ضمیمۀ سایر عبارت‌ها معنای خاصّی دارد. حضرت در آنجا این جمله را می‌فرمایند:

و أمّا عائِشَةُ فَقد أدرَکَها ضَعفُ رأیِ النّساء؛ «و امّا عایشه، کوتهیِ رأی زنان او را شامل گردید و شامل حال او هم شد و ضعف رأیِ زنانگی او را برانگیخت و دست به این إقدام زد!»

إن‌شاءاللَه راجع به این قضیّه و برای شرح این مسئله در جلسات بعد صحبت می‌شود و در امروز فقط خواستم به مقدّمه‌ای برای ورود در این بحث بپردازم. حضرت در ادامه، بعد از طیّ جملاتی می‌فرماید:

و الحسابُ علی اللَه؛ یَعفو عَمّن یَشاءُ و یُعذّبُ مَن یَشاءُ؛² «و امّا منِ علی چه

کنم؟ او حسابش با خدا است، زن رسول خدا است و احترامش محفوظ است! خدا می‌داند؛ هر کسی را که بخواهد می‌بخشد، و هر کسی را [که بخواهد عذاب می‌نماید]!»

معجزۀ امیرالمؤمنین در نحوۀ برخورد با عایشه

این کلام امیرالمؤمنین واقعاً معجزه است؛ یعنی اگر یک آدم بی‌دین ولی با انصاف که دین نداشته باشد ولی انصاف داشته باشد [آن را بشنود]، می‌گوید: این کلام، کلام امیرالمؤمنین است! (این مسئله‌ای که می‌خواهم عرض کنم به‌خاطر یک مطالبی است که بعداً می‌خواهم بگویم.) یعنی نگاه کنید: این چه مردی است و این چه شخصیّتی است و این چه نفسی است که [با اینکه عایشه] این بلا را به سر افراد آورده، آنها را در مقابل امیرالمؤمنین تحریک کرده و عدّۀ زیادی از طرفین از مسلمین ـ هم از آن‌طرف و هم از این‌طرف ـ کشته شده‌اند، [ولی در موردش این‌طور صحبت می‌کند]! بالأخره آن افرادی هم که گول او را خوردند کافر که نبودند، مسلمان بودند ولی گول خوردند. مگر الآن این‌طور نیست؟! همیشه همین‌طور بوده و در تمام وقایع و اختلافاتی که ما می‌بینیم این خطوط را مشاهده می‌کنیم که عدّه‌ای به‌دنبال دیگری به جان هم افتاده‌اند.

در جریان مشروطه چه بود؟ یک عدّه به‌دنبال این آقا و یک عدّه هم به‌دنبال آن آقا به تیپِ هم می‌زدند و تیر و توپ و قتل و کشتار؛ این شد جریان مشروطه! از اوّل و در همۀ جریان‌ها مسئله همین‌طور بوده است؛ چون بالأخره چهره‌های شاخصی که موجب جلب افراد بودند در دو طرفین مسئله وجود داشته‌اند، وإلاّ افراد به این‌طرف و آن‌طرف نمی‌رفتند.

بعد از همۀ این مطالب و برای آن جهتِ احترام، امیرالمؤمنین می‌فرماید:

و الحِسابُ علَی اللَه...؛ «ما کاری به عایشه نداریم، احترام رسول خدا اقتضا می‌کند که ما دست به ایشان نزنیم، خدا خودش می‌داند با ایشان چه معامله‌ای بکند!»

خیلی عجیب است، مسئلۀ جنگ جمل و کاری که امیرالمؤمنین کرد واقعاً مغز انسان را به دَوَران می‌اندازد که حضرت چه قدرت نفسانی‌ای داشته است، چه افقی برای او بوده و در چه عالمی وجود داشته که اصلاً به‌اندازۀ سر سوزنی هم تصوّر حِقد و کینه و نقص و تخیّلات در وجود این شخص محال است؛ اصلاً هیچ، هیچ، هیچ!

آن‌وقت این کلام امیرالمؤمنین علیه السّلام را می‌گویند: «سندش معلوم نیست و انتسابش به آن حضرت مشخّص نیست!» چه کسی این حرف‌ها را می‌زند؟ امثال بنده! این کلامی که اگر در نهج البلاغه فقط همین یک جمله بود، کفایت می‌کرد که شخصیّت امیرالمؤمنین را نشان بدهد!

این یکی از مواردی است که موجب سؤال است؛ اینکه حضرت می‌فرماید: «و أمّا عائشَةُ فقد أدرَکَها ضَعفُ رأیِ النّساء!» یعنی چه؟ مگر زنان کوته فکر هستند؟ مگر رأی و بینش زنان مُصاب یا مُصیب نیست؟ به چه دلیل رأی زنان از رأی و بینش و تفکّر مردان پایین‌تر است؟ و آیا این مسئله منطبق با واقع است یا منطبق با واقع نیست و صِرف یک کلام است؟ این یکی از عباراتی است که در نهج البلاغه موجود است.

وجوب مطالعۀ وصیّت امیرالمؤمنین به امام حسن علیهما السّلام

عبارت دیگری که در نهج البلاغه است، در وصیّتی است که امیرالمؤمنین علیه السّلام برای امام حسن علیه السّلام بعد از مراجعت از صفّین در جایی به نام حاضرَین می‌نویسند که بسیار وصیّت عجیبی است و به اعتقاد من واجب است بر هر مسلمان و شیعۀ امیرالمؤمنین که هر از چند گاهی یک بار این وصیّت را مطالعه کند؛ یعنی واقعاً امکان ندارد شخصی شیعۀ امیرالمؤمنین باشد و خود را از مطالعۀ این وصیّت بی‌نیاز بداند: «مِن الوالِد الفانِ المُقرّ للزَّمانِ...!»¹ عجیب مسائلی است که ابن‌أبی‌الحدید می‌گوید:

من نمی‌توانم تعجّب و حیرت خودم را پنهان کنم از این عباراتی که امیرالمؤمنین در این وصیّت‌نامه می‌گوید!

همان وصیّت‌نامه‌ای که مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ در وصیّت‌نامۀ‌شان نوشته‌اند

که با وجود وصیّت امیرالمؤمنین علیه السّلام در حاضرَین به امام حسن مجتبی علیه السّلام، دیگر وصیّت کردن و امر به موارد تقوا و امثال‌ذلک کردن موجب شرمساری است!¹ این وصیّت، همان وصیّت‌نامۀ امیرالمؤمنین است و حضرت در آنجا مطالب عجیبی دارند!

تأکید امیرالمؤمنین علیه السّلام نسبت به محدودیّت معاشرت زنان

حضرت در آنجا در چند فقره مطالبی دارند؛ یکی از آنها این فقره است که می‌فرمایند:

و إن استَطَعتَ أن لا یَعرِفنَ غَیرَکَ فَافعَل؛² «ای حسن، اگر می‌توانی کاری انجام بدهی که زن تو غیر از تو را نشناسد و نبیند آن کار را انجام بده!»

یعنی آن چیزی که فعلاً دارد در جامعۀ ما انجام می‌شود!! «اگر می‌توانی» یعنی تأکید نسبت به محدودیّت معاشرت زنان!

امروزه بحمداللَه وقتی که درب منزل باز می‌شود و مهمان می‌آید، اوّل کسی که قبل از شوهر از مهمان‌ِ مرد استقبال می‌کند خانم منزل است؛ دست می‌دهند و چه بسا مسائل دیگری هم اتّفاق می‌افتد! به‌عنوان چه؟ خیر مَقدم گفتن! و بعد هم می‌آیند می‌نشینند و صحبت می‌کنند و می‌گویند و می‌خندند و...! می‌گویند: «آقا، چه اشکالی دارد؟! اسلام دین عبوس نیست، این دین مربوط به عصر حَجَر است، این دین مربوط به سابق است، امروزه دیگر این حرف‌ها و این مسائل نیست! اسلام که جلوی خوشی را نگرفته است، اسلام که جلوی نشاط را نگرفته است!»

بله، شاید اسلام جلوی چیزهای دیگر را هم نگیرد! این کارها را انجام می‌دهیم و می‌گوییم: «اشکالی ندارد!» ولی بالأخره یک فردایی هم می‌آید! روایاتی که راجع به

معراج است که پیغمبر فرمودند:

من در معراج دیدم زن‌هایی را که از موهایشان آویزان شده بودند! من دیدم که از بوی تعفّن آنها تمام جهنّم در عذاب است!¹

مربوط به کیست؟ اینها همه مربوط به ما هستند و اینها هم هست، هر چند ممکن است بگوییم: «این روایات صحّت ندارد و سند ندارد و هرچه که ما می‌خواهیم آن درست است» که راجع به این قضیّه هم یک بحثی داریم و کم‌کم مسائل را باز می‌کنیم.

حضرت به امام مجتبی علیه السّلام می‌فرماید:

و إن استَطعتَ أن لا یَعرِفنَ غَیرَک فَافعَل؛ «اگر می‌توانی کاری انجام بدهی که زن تو و همسر تو غیر تو را نشناسد و غیر تو را نبیند، [آن کار را انجام بده]!»

انطباق کلام امیرالمؤمنین با کلام حضرت زهرا علیهما السّلام

این چه کلامی است؟ کلامی است که از دهان امیرالمؤمنین علیه السّلام بیرون آمده است و منطبق است با همان کلامی که از دهان همسر او حضرت فاطمۀ زهرا سلام اللَه علیها بیرون آمد که آن حضرت در جواب رسول خدا که سؤال کرد: «بهترین زنان عالم کیست؟» فرمود:

بهترین زنان عالم آن زنی است که نه مردی را ببیند و نه مردی او را ببیند!²

این روایت‌ها همه دروغ است!! این روایت‌ها هیچ‌کدام سند ندارد!! خیلی

جرئت می‌خواهد که انسان بیاید و با دُم شیر بازی کند! گفت: «دُم شیر است به بازی نگیر!» خیلی جرئت می‌خواهد که انسان بیاید و با کلام حضرت زهرا بازی کند، با کلام امیرالمؤمنین بخواهد بازی کند؛ خیلی جرئت می‌خواهد! آن‌وقت خودتان هم دیگر می‌بینید که چه شده و چه خواهد شد؛ این حرف‌ها شوخی نیست! همین‌طور ما مسائل را نادیده بگیریم و برویم و به وقایع نگاه نکنیم و چشم ببندیم و عالم همین‌طور بماند؛ نه‌خیر، این‌طور نمی‌ماند!

معنای کوته فکریِ زنان در روایات

من نمی‌دانم چرا فقط امیرالمؤمنین اینها را می‌گفته‌اند! لابد طبق مقتضای وضعیّت و حکومت که طبعاً حکومت دست آن حضرت بوده است، ایشان خلاصه گوشه‌ای از حقایق و مسائل را بیان کرده است.

در جای دیگری امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌فرماید:

النّساءُ عَیٌّ و عَورَةٌ؛ فاستُروا عیَّهُنَّ بِالسُّکوتِ، و استُروا عَوراتِهِنَّ بِالبُیوت؛¹ «زنان کوته فکر و کوته اندیش هستند و رأی آنها ناقص است، فلذا هیچ‌گاه با آنها به مجادله و ردّ و بدل سخن مپردازید، زیرا سخن به درازا می‌کشد و به نتیجه نخواهید رسید.»

(امتحان نکرده‌اید!!! خب إن‌شاءاللَه خانم‌ها از ما ناراحت نمی‌شوند، ما شوخی می‌کنیم و بعد دوباره قضیّه را به یک نحوی درست می‌کنیم که إن‌شاءاللَه مَرضیّ طرفین باشد. گاهی می‌گویند: «شما جانب یک عدّه را می‌گیرید و مراعات نمی‌کنید!» نه، ما جانب هر دو تا را داریم.)

«و امّا عورت بودن: باید آنها را در منازل اسکان بدهید، نباید از منازل بیرون آورده بشوند، نباید به خیابان‌ها کشیده بشوند و نباید در مرآی و مَعرض چشم‌های هوسران مردان قرار بگیرند!»

این کلمات کیست؟ کلمات امیرالمؤمنین است، بنده نگفته‌ام!

عَیّ به معنای کوته فکری است؛ یعنی کسی که فکر و قدرت فهمی‌اش نمی‌تواند آن‌طورکه باید و شاید [عمل کند]! و عَورَة به چیزی گفته می‌شود که باید او را حفظ کرد و از دستبرد اجانب محفوظ داشت.

البتّه همان‌طور که عرض کردم راجع به اینها مطالبی باز خواهد شد که إن‌شاءاللَه رفع ابهام و رفع اجمال بشود و طبق آنچه از بزرگان و افرادی که متّصل به منبع و سرچشمۀ وحی هستند در این زمینه شنیده شده و تفسیر و توضیح داده‌اند، مسئله برای دوستان و رفقا روشن می‌شود.

بیان سه ویژگی زنان در کلام امیرالمؤمنین علیه السّلام

من فرصت نکردم به نهج البلاغه مراجعه کنم، ولی تا آنجا که به خاطر دارم و حافظه‌ام اجازه می‌دهد، یکی از آن مواردی که إن‌شاءاللَه شاید در جلسات بعد هم بیشتر راجع به آن صحبت بشود این است که حضرت می‌فرماید:

مَعاشِرَ النّاس، إنّ النّساءَ نَواقِصُ الایمان، نَواقِصُ الحُظوظِ، نَواقِصُ العُقولِ؛ ¹ «ای مردم، زنان دارای سه ویژگی هستند: یکی اینکه ایمان آنها ناقص است و دارای ضعف عقل هستند؛ و دیگر اینکه حظّ و نصیب آنها ناقص است؛ و سوّم اینکه عقل آنها ناقص است!»

این جملۀ «نَواقصُ العُقول» و «نَواقصُ الحُظوظ» و «نَواقصُ الایمان» از سایر عبارات و مواردی که حضرت در نهج البلاغه ذکر کرده‌اند تندتر و سؤال برانگیزتر است و همین موجب شده است اظهار نظر بزرگان و افرادی که به‌دنبال بیان و تفسیر عبارات هستند، مطلب را بر آنها مشکل کند.

متولّی و صاحب دین کیست؟

امّا آن موضوعی که به نظر می‌رسد قبل از وارد شدن در مطلب و بحث باید نسبت به آن توجّه بشود این مقدّمه است که متولّی دین و صاحب دین کیست؟ آیا ما متولّی دین هستیم و به عبارت دیگر ما باید به هر کیفیّتی دین را در میان مردم جا

بیندازیم و خود را قیّم بدانیم و بیش از آنچه که خداوند ما را مکلّف به أدا و بیان و تبلیغ دین کرده است خود را دخیل بدانیم و پا را از حدود خود فراتر بگذاریم و به‌عنوان ولیّ مردم و ولیّ دین و قیّم مردم و قیّم دین خود را مطرح کنیم؟! آیا به این کیفیّت است یا اینکه صاحب و متولّی دین شخص دیگری است؟!

آن‌طوری‌که ما طبق فهم خود از روایات و ادلّه‌ای که به‌دستمان رسیده و به‌مقتضای عقل و ادلّۀ نقل مطلب را دریافته‌ایم این است که متولّی دین، خدا است و به مصداق آیۀ: ﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا ٱلذِّكۡرَ وَإِنَّا لَهُۥ لَحٰفِظُونَ﴾،¹ خداوند با تأکیدات مکرّری که در این آیه هست، هم نزول ذکر و هم نگهداری آن را به خودش نسبت داده است: «ما ذکر را فرستادیم و خود ما هم آن را حفظ می‌کنیم!»

ذکر عبارت است از بیان احکام و بیان مسائل مورد ابتلا در ضمن آیات قرآن کریم. در اصطلاح خاص، ذکر به معنای قرآن است؛ ولی در یک اصطلاح عام و به شکل عمومی‌تر، محتوای دین و محتوای شریعت و حقیقت دین را که به‌عنوان خاتَم ادیان بر رسول خدا صلّی اللَه علیه و آله و سلّم نازل شده است، ذکر می‌گویند که به نظر می‌رسد راجع به این مسئله در جلسات گذشته مواردی صحبت شده است.

تنها وظیفۀ اهل دین و اهل علم

حال وظیفۀ علما و وظیفۀ اهل دین و اهل علم در قبال این مسئله چیست؟ آن وظیفه‌ای که من و امثال من داریم فقط تبلیغ رسالت است بدون هیچ‌گونه ملاحظه و بدون هیچ‌گونه مصلحت اندیشی دنیوی و احساسی! ما باید آنچه را که خدا گفته بیان کنیم!

﴿ٱلَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسٰلٰتِ ٱللَهِ وَيَخۡشَوۡنَهُۥ وَلَا يَخۡشَوۡنَ أَحَدًا إِلَّا ٱللَهَ وَكَفَىٰ بِٱللَهِ حَسِيبٗا﴾؛² «آن کسانی که تبلیغ رسالت الهی را می‌کنند و فقط از او می‌ترسند، [و خداوند در حساب و رسیدگی کافی است]!»

ترس آنها ترس از خدا است، ترس از نان نیست، ترس از دست دادن شخصیّت و موقعیّت نیست، ترس از دست دادن محبوبیّت‌ها نیست، این محبوبیّت‌ها یک روز هست و یک روز نیست؛ فقط از خدا می‌ترسند، نه از قطع نان و قطع شخصیّت و موقعیّت و از دست دادن پست و مقام: ﴿وَيَخۡشَوۡنَهُۥ وَلَا يَخۡشَوۡنَ أَحَدًا إِلَّا ٱللَهَ﴾. این چیزی است که خدا بیان کرده است!

وظیفۀ عالمان دین، تبلیغ رسالت و ملاحظۀ این مسئله است که در قبال چه شخصی قرار دارند؛ در قبال مردم و آرزوها و توقّعات مردم یا در قبال خدا و ملائکه و حساب و کتاب پس دادن به او؟! باید موقعشان را مشخّص کنند. این وظیفۀ عالمان دین است؛ چیزی که متأسّفانه امروزه اسلام از هر زمان دیگر به این نگرش و به این طرز فکر [بیشتر] نیاز و احتیاج دارد.

﴿وَكَفَىٰ بِٱللَهِ حَسِيبٗا﴾؛ «خدا خودش کفایت می‌کند و نیاز به کسی نیست!» آیا خدا حسابرس است یا مردم حسابرس هستند؟ نه، مردم کجا حسابرس هستند؟! مردم در همین دنیا یک روز می‌آیند و یک روز می‌روند، یک روز با انسان رفیق هستند و یک روز بر سر یک نکته و مسئلۀ جزئیِ بی‌سر و پا که اصلاً نه سر دارد و نه تَه دارد، تمام رفاقت را فراموش می‌کنند، انگار هیچ خبری نبوده است، اصلاً کأن لَم یکُن شئیًا مَذکورًا، اصلاً کأن لَم یکُن رفاقتی موجود بوده و کأن لَم یکُن اینها سالیان متوالی با هم هم‌نشین بوده‌اند! اینها مربوط به همین دنیا است؛ یعنی خدا در همین دنیا به انسان نشان می‌دهد که فرار می‌کنند، حالا چه برسد به روز قیامت که طبق آیۀ قرآن هر کس پروندۀ خودش را در دستش گرفته است؛ پدر از پسر فرار می‌کند و پسر از پدر فرار می‌کند!¹

کلام اوّل و آخرِ علاّمه طهرانی

﴿وَكَفَىٰ بِٱللَهِ حَسِيبٗا﴾؛ خدا حسابرس است و کفایت می‌کند، نیاز به کس دیگر ندارد! انسان افراد دیگر را به شهادت بطلبد؟! کدام افراد و کدام اشخاص؟! انسان باید ارتباط خودش را با خدا پاک کند! کدام شخص؟ انسان محتاج به کیست؟ محتاج به بنی‌نوع مثل خودش است؟ ابداً!

این کلام اوّل و آخر مرحوم پدر ما بود:

قلب خودت را و رابطۀ خودت را با خدا صاف کن و دیگر از هیچ چیزی مَهراس!

هرچه هست در همین یک جمله گیر است! رابطۀ خود را با خدا درست کن، کلک در این رابطه نینداز، حساب و کتاب برای خودت در این رابطه نینداز، درست بنشین فکر کن و ببین با خدای خودت چه ارتباطی داری؛ این را که درست کردی دیگر از هیچ چیزی مَهراس، حالا هر چیزی می‌خواهد باشد!

بارها ایشان به من فرمودند:

﴿قُلِ ٱللَهُ ثُمَّ ذَرۡهُمۡ فِي خَوۡضِهِمۡ يَلۡعَبُونَ﴾.¹

﴿قُلِ ٱللَهُ﴾؛ «بگو خدا» یعنی در هر مسئله خدا را در نظر بیاور، واقعاً خدا را در نظر بیاور، با خودت شوخی نکن، خودت را گول نزن؛ خدا را بگیر و ماسویٰ‌اللَه

را [رها کن]! ﴿ثُمَّ ذَرۡهُمۡ﴾؛ «بعد همه را کنار بگذار!» حالا به اعتقاد من، جبرئیل را هم کنار بگذار، میکائیل را هم کنار بگذار، هرچه هست را کنار بگذار!

لزوم کناره‌گیری از اهل دنیا و کثرات

البتّه معنای این کلام، اهل دنیا و اهل کثرات است و منظور این است؛ یعنی همۀ اهل کثرات را دیگر کنار بگذار، آن‌وقت ببین چقدر راحت می‌شوی؛ راحت، بی‌خیالِ همه‌چیز! و این معنای بی‌خیالی به معنای از دست دادن قوانین و عدم مراعات ضوابط نیست، بلکه یعنی دیگر در نفس دغدغه نداری: «آی، این حرف را می‌زنم بعد چه می‌شود؟ آی، این حرف را می‌زنم به کی بَر می‌خورد؟ آی، این حرف را می‌زنم فلان شخص خوشش می‌آید یا نه؟ در این مجلس این را بگویم چون فلان شخص هست! در این مجلس این را نگویم چون فلان شخص هست!» ﴿قُلِ ٱللَهُ ثُمَّ ذَرۡهُمۡ﴾؛ دیگر همه را رها کن، چون اصل را گرفته‌ای!

این موقعیّت، باید موقعیّت اهل علم باشد! اهل علم باید فقط مسئلۀ ﴿قُلِ ٱللَهُ﴾ در نظرشان باشد، نه مسائل دیگر، نه مسائل سیاسی دیگر، نه مسائل جوانب دیگر، نه منافع دیگر و نه قضایای دیگر؛ آن‌وقت خواهیم دید که در قضاوت‌ها چرخش کلّی پیدا می‌شود، در دیدگاه‌ها ١٨٠درجه اختلاف پیدا می‌شود و تمام این اختلافات همه تبدیل به اتّفاق می‌شود! همۀ این اختلافات برای چه آمده است؟ برای اینکه همۀ ما ـ چه از امثال ما و چه از غیر امثال ما ـ آمده‌ایم آن ﴿ثُمَّ ذَرۡهُمۡ﴾ را چسبیده‌ایم و ﴿قُلِ ٱللَهُ﴾ را رها کرده‌ایم: «ذَرِ اللَه ثُمّ خُذ سائرَ الأشیاء؛ خدا را رها کن و بقیّه را بگیر!» این نقد است و خدا نسیه است!! همان که عمر سعد می‌گفت؛ احمق این‌طوری آمد جواب امام حسین را داد: «گندم ری نقد است و شفاعت جدّ تو نسیه است؛ من نقد را که ول نمی‌کنم!»¹ حالا احمق نمی‌دانست که حضرت دارد می‌بیند وقتی که تو می‌روی آن نامه‌ای را که از ابن‌زیاد گرفته‌ای به او نشان می‌دهی پاره می‌کند و جلویت

می‌ریزد!¹ حضرت دارد می‌بیند و او نمی‌بیند. لذا حضرت هم به او می‌گوید: «خدا از گندم ری نصیبت نمی‌کند!»² حالا بفرما، کدام نقد بود؟! اصحاب سیّدالشّهدا نقد را گرفتند یا عمر سعد؟! چه کسی می‌داند قبر عمر سعد کجا است؟ کسی خبر دارد؟ جایگاهش را که همه می‌دانیم کجا است، یک جای خیلی حسابی گرم و خوب و مناسب؛ ولی اصحاب سیّدالشّهدا کجا هستند؟ حالا چه کسی به نقد رسید و چه کسی به نسیه؟!

دخالت‌های بیجای بعضی افراد در دفاع از دین

این مسئله، مسئلۀ مهمّی است: ﴿قُلِ ٱللَهُ﴾؛ باید خدا را بگیری، ﴿ثُمَّ ذَرۡهُمۡ﴾؛ بقیّه را رها کنی! دَعهُم: رهایشان کن!

متأسّفانه در این مسئله که مسئلۀ رعایت موازین و رعایت حقایق و بیان حقایق است، قصورها و تقصیرهایی سر زده و مشاهده شده است. بعضی‌ها خیال می‌کنند قیّم دین هستند و باید از دین در تمام مواضع و به هر نحوی که می‌شود دفاع کنند تا دل چند نفر به‌دست بیاید؛ خب به‌دست نمی‌آید به جهنّم که به‌دست نمی‌آید! آیا انسان می‌تواند یک حقیقت را برای جلب یک عدّه افرادی که با تخیّلات و تصوّرات خودشان زندگی می‌کنند رها کند! آیا انسان می‌تواند کلام الهی را و کلام امام معصوم را برای اینکه چند نفر خوششان بیاید رها کند؟! چطور ممکن است ما برای دلخوش بودن مردم بیاییم دین جعل کنیم؟!

در یک جا می‌خواندم که در زمان سابق یکی از علما برای سوره‌های قرآن روایت جعل کرده بود که مثلاً کسی که سورۀ نحل، دخان، یس و... را بخواند خدا در دنیا به او چه می‌دهد و در آخرت به او حور و قصور و کذا و کذا می‌دهد و...! برای هر کدام از سوره‌های قرآن موارد بسیار زیادی از ثواب و اجر و از نعمت‌ها را به دروغ

روایت جعل کرده بود. یکی از علماء دیگر دید و گفت: «این حرف‌ها چیست؟! اینها را شما از کجا درآوردید؟!» گفت: «من دیدم مردم کم قرآن می‌خوانند، آمدم این روایات را درست کردم تا اینها به قرآن میل پیدا کنند!»¹ این می‌شود کاسۀ داغ‌تر از آش، این می‌شود فضولی در کار متولّی و صاحب دین! به تو چه مربوط است که مردم قرآن می‌خوانند؟! صد سال می‌خواهم نخوانند، تو چه‌کار داری؟! تو باید بیایی روایت به دروغ جعل کنی تا مردم قرآن بخوانند؟! صد سال می‌خواهم نخوانند! همان چیزی را که هست به مردم بگو، هر کس می‌خواهد قرآن بخواند و هر کس نمی‌خواهد صد سال نخواند! پس خدا جهنّم را برای چه کسی درست کرده است؟ تو غصّۀ چه کسی را می‌خواهی بخوری؟ جهنّم برای همین‌ها است؛ همین افرادی که چشم و گوششان را می‌بندند و اگر هزار تا روایت هم درست کنی ترتیب اثر نمی‌دهند!

وظیفۀ ما در هدایت افراد چیست؟

آنچه که ما وظیفه داریم دنباله رو بودن همان چیزی است که خدا برای رسولش تعیین کرده است:

﴿وَلَا تُسۡمِعُ ٱلصُّمَّ ٱلدُّعَآءَ إِذَا وَلَّوۡاْ مُدۡبِرِينَ﴾؛² «ای رسول ما، تو نمی‌توانی حرف را در کلّۀ آدم کَر فرو کنی!»

آدم کَر، کر است و نمی‌فهمد! منظور نه‌اینکه پردۀ صماخش پاره باشد، بلکه یعنی گوش دلش را به روی حقایق بسته و نمی‌خواهد بفهمد! کلام من اثرش بیشتر است یا کلام رسول خدا؟! آیا کلام رسول خدا اثر کرد؟!

﴿وَمَآ أَنتَ بِهٰدِي ٱلۡعُمۡيِ عَن ضَلٰلَتِهِمۡ إِن تُسۡمِعُ إِلَّا مَن يُؤۡمِنُ بِ‍َٔايٰتِنَا فَهُم مُّسۡلِمُونَ﴾؛³

«تو نمی‌توانی افراد کور را هدایت کنی و آنها را به شاهراه هدایت راهنمایی کنی!»

اینها کورند، چشمشان را بسته‌اند، مدام رسول خدا می‌گوید: «راه این است»، آنها می‌گویند: «کجا است؟» چشمشان را بسته‌اند و مدام با پرده می‌پوشانند و می‌گویند: «این را ما نمی‌فهمیم!» نباید هم بفهمی ای نفهم! هزار سال هم نمی‌فهمی؛ اصلاً چه کسی گفته تو می‌فهمی؟!

توجیه غیر منصفانه و تأویل بعضی افراد از آیۀ ﴿ٱلرِّجَالُ قَوَّ ٰمُونَ عَلَی ٱلنِّسَاءِ﴾

از شخص موثّقی که خودش در مجلسی حضور داشت شنیدم که یک نفر از افراد وقتی که رسیده بود به آیۀ ﴿ٱلرِّجَالُ قَوَّ ٰمُونَ عَلَى ٱلنِّسَآءِ﴾؛¹ «مردان بر زنان قیمومیّت دارند»، گفته بود: «ما معنای این آیه را نمی‌فهمیم!» نمی‌فهمی؟ خب بله که نمی‌فهمی، تو نباید هم بفهمی، تو اصلاً چه می‌فهمی؟! تو همۀ قرآن را فهمیده‌ای و فقط همین یک آیه را نفهمیده‌ای؟!

شخصی نقل می‌کرد:

از یکی از کشورهای اروپایی آمده بودم. در آنجا دوستانی را ملاقات کردم که گفتند: «سابق یک نفر از اهل علم در آنجا مسجد و ... داشته است. (آن شخص دیگر فوت کرده است. اگر اسمش را بیاورم همه شنیده‌اید و همه می‌شناسید!) یک شب در مجلسی وقتی که از این آیه از او سؤال کرده بودند گفته بود: ”آنچه ما از اسلام فهمیده‌ایم تساوی حقوق زن و مرد است؛ این آیه را ما نمی‌فهمیم!“»²

«نمی‌فهمیم» یعنی چه؟ یعنی قبول نداریم، وإلاّ معلوم است که ﴿ٱلرِّجَالُ﴾ یعنی «مردان» و مرد هم که مشخّص است به چه کسی می‌گویند؛ ﴿قَوَّ ٰمُونَ﴾ هم یعنی قائم‌اند، قیمومیّت دارند، ولایت دارند؛ ﴿عَلَى ٱلنِّسَآءِ﴾ هم که مشخّص هستند! بنابراین

اینکه: «﴿ٱلرِّجَالُ قَوَّ ٰمُونَ عَلَى ٱلنِّسَآءِ﴾ را نمی‌فهمیم» یعنی چه؟ یعنی مسخره کردن، یعنی قبول نداریم، یعنی ما این آیه را از قرآن حذف می‌کنیم! آن‌وقت ما زمام کار را به این افراد می‌دهیم! انسان باید چه‌کار کند؟

یا اینکه فردی می‌آید و در وهلۀ اوّل این عبارات را اصلاً و به‌طور کلّی از آن معنای حقیقی خودش حذف می‌کند!

تحریف آیات قرآن و سخنان امیرالمؤمنین علیه السّلام در مورد زنان

این مطالب را که من تذکّر می‌دهم چون روی آن نظر دارم تا اینکه مسئله جا بیفتد و روشن بشود که قضیّه چگونه است. تمام آنچه در نهج البلاغه است همه درست است، همه را بالای منبر برای افراد نقل می‌کنیم، نامۀ حضرت به مالک اشتر را می‌خوانیم [و معتقدیم که] این عین عبارت حضرت است، ولی فقط به اینجا که می‌رسیم: «اینها از نهج البلاغه نیست و اینها را به نهج البلاغه اضافه کرده‌اند!» آخر بی‌شرمی هم حدّی دارد، یک مقداری هم باید خجالت کشید!

یا اینکه بیاییم و به‌طور کلّی تحریف کنیم و کلام امام علیه السّلام را برگردانیم! اگر امیرالمؤمنین حاضر بود از او خجالت نمی‌کشیدی؟! حضرت گفته است: «النّساء... نَواقِصُ العُقول؛ زنان عقلشان کم است!» آن‌وقت ما می‌آییم عقل را توجیه می‌کنیم و می‌گوییم: «کجا گفته زنان نَواقِصُ العُقول هستند؟ حتّی عقل زن بیشتر از عقل مرد است!»¹ این حرف‌ها یعنی چه؟! مثل اینکه اینها از مرد بودن خودشان هم خجالت کشیده‌اند یا اینکه در خلقت اینها یک اشتباهی رخ داده که اینها ظاهراً مایل نیستند مرد بمانند و تمایل به زنانگی در این‌گونه افراد خیلی غلبه دارد!

می‌گویند: «منظور از نقص عقل، نسیان و قوّۀ حافظه است؛ النّساء... نَواقصُ العُقول یعنی حافظۀ زنان کمتر از مرد است!» اتّفاقاً به اعتقاد من حافظۀ زن‌ها از نقطه‌نظر حفظ خوب است و کمتر از مرد نیست، بلکه یا مثل مرد و یا بیشتر است، یعنی مثل

مردها می‌مانند و تفاوتی در اینجا ندارند، به‌خاطر اینکه خیلی با مسائل ارتباط ندارند!

آن‌وقت به آیه‌ای از قرآن استدلال می‌کنند و آن را قرینه می‌گیرند به قرینۀ باطل برای اینکه منظور از «عقل» در «النّساء...نَواقصُ العُقول»، قوّۀ حافظه و قوّۀ ذاکره است! در باب قضایا و در باب محاکمات آیه می‌فرماید:

﴿وَٱسۡتَشۡهِدُواْ شَهِيدَيۡنِ مِن رِّجَالِكُمۡ﴾؛ «برای مسائل باید دو شاهد از مردان بیاورید!»

﴿فَإِن لَّمۡ يَكُونَا رَجُلَيۡنِ فَرَجُلٞ وَٱمۡرَأَتَانِ مِمَّن تَرۡضَوۡنَ مِنَ ٱلشُّهَدَآءِ﴾؛ «اگر مرد نبود، یک مرد و دو زن! (یعنی دو زن معادل با یک مرد است؛ این که دیگر روایت نیست، طبق آیۀ قرآن است!)»

﴿أَن تَضِلَّ إِحۡدَىٰهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحۡدَىٰهُمَا ٱلۡأُخۡرَىٰ﴾؛¹ (حالا چرا ما می‌گوییم: دو زن با یک مرد؟) «برای اینکه اگر یک زن دچار گمراهی شد، آن دیگری او را به تذکّر بیاورد و او را متذکّر بشود و متوجّه کند! (بگوید: ”نه، اینجا این‌طوری بود! وقتی که ما داشتیم این قضیّه را می‌دیدیم، این حرف را او به دیگری زد!“ تا اینکه شهادت راست بدهد و اشتباه نکند.)»

آن‌وقت می‌گویند: «در اینجا ﴿أَن تَضِلَّ﴾ به معنای «نَسِیَ» است؛ یعنی اگر یک زن فراموش کرد، ﴿فَتُذَكِّرَ﴾!» خب مگر خدا لال بود که بگوید: «فَنَسِیَ»؟! بگوید: «إن تَنسیٰ إحداهما فتذکّر!» چرا گفته: ﴿أَن تَضِلَّ﴾؟! ما این‌همه آیات در قرآن داریم، در کدام آیه «ضلالت» به معنای «نسیان» است؟! آیا ﴿يَشۡتَرُونَ ٱلضَّلٰلَةَ﴾² یعنی یَشتَرون النّسیانَ؟! یعنی فراموشی؟! این‌قدر آدم باید از خدا بی‌خبر باشد؟!

علاوه بر این، در یک آیه خود ضلالت را در مقابل نسیان قرار داده است:

﴿قَالَ فَمَا بَالُ ٱلۡقُرُونِ ٱلۡأُولَىٰ﴾؛ «فرعون به حضرت موسی می‌گوید: تکلیف آن افرادی که در قرون اولیٰ بودند راجع به هدایت چیست؟»

﴿قَالَ عِلۡمُهَا عِندَ رَبِّي فِي كِتٰبٖ لَّا يَضِلُّ رَبِّي وَلَا يَنسَى﴾؛¹ «علمش پیش خدا است و ما نمی‌دانیم. پروردگار من نه گمراه می‌شود و نه فراموش می‌کند!»

در اینجا ضلالت در مقابل نسیان آمده است؛ آن‌وقت آمده‌اند در آن آیه ضلالت را به معنای نسیان گرفته و گفته‌اند: «اگر یکی فراموش کرد آن دیگری بگوید!»

اوّلاً: معلوم نیست که حافظۀ زن از حافظۀ مرد کمتر باشد؛ ثانیاً: چرا تحریف در عبارت می‌کنید؟! کجا ضلالت به معنای نسیان است؟! ﴿تَضِلَّ﴾ یعنی گمراهی؛ یعنی اگر یک زن در مقام أداء شهادت، به‌واسطۀ بعضی از مسائل، به‌واسطۀ غلبۀ احساسات و به‌واسطۀ در نیافتن درست واقعه گمراه شد، ﴿فَتُذَكِّرَ إِحۡدَىٰهُمَا ٱلۡأُخۡرَىٰ﴾ آن یکی بیاید و تذکّر بدهد! این معنا درست است.

آن‌وقت ما می‌آییم کلام صریح امیرالمؤمنین را با توجیه پوچ و دروغ و باطل موجّه جلوه می‌دهیم تا یک مُشت از ما خوششان بیاید! صد سال خوششان نیاید، چه کسی گفته باید خوششان بیاید؟! آقا، امیرالمؤمنین گفته است: «نَواقصُ العُقول»، حالا چرا شما دارید این در و آن در می‌زنید؟! چرا دارید دروغ می‌گویید؟! چرا دارید آیۀ قرآن را تحریف می‌کنید؟! برای چه کسی؟!

یادم می‌آید در همان اوایل انقلاب در روزنامۀ اطّلاعات، وصیّت امیرالمؤمنین علیه السّلام به امام حسن در حاضرَین را معنا و شرح می‌کردند. مرحوم آقا در آن‌موقع به‌واسطۀ بعضی از مسائل روزنامه‌ها را می‌گرفتند که الآن هم موجود است. آن‌وقت این آقای نویسنده، کلام امیرالمؤمنین را ترجمه کرده، امّا وقتی رسیده به این فقره که می‌فرماید: «و إن استَطَعتَ أن لا یَعرِفنَ غَیرَک فَافعَل؛ اگر می‌توانی کاری کنی که غیر تو را نشناسند آن کار را انجام بده»، این عبارت را حذف کرده و به سراغ عبارت‌های بعدی رفته است!²

این می‌شود سانسور؛ آن‌هم سانسور در کلام چه کسی؟ در کلام امیرالمؤمنین! [می‌گویند]: «این حرف‌ها به امروز نمی‌خورد، جامعه امروز این حرف‌ها را بر نمی‌تابد، جامعه امروز این مطالب را نمی‌گیرد!» نمی‌گیرد که نگیرد، مگر شما قیّم جامعه هستید؟! شما در اینجا دارید کلام امیرالمؤمنین را حذف و سانسور می‌کنید؛ برای چه کسی؟ برای جامعه! آن علی دلش برای جامعه بیشتر می‌سوزد یا تو؟! چرا نباید واقعیّت را گفت؟! چرا نباید حقیقت را گفت؟! باید حقیقت را درست فهمید و آنگاه گفت! بله، هر کسی نمی‌تواند بگوید، چون آشوب درست می‌کند و مطالب را خلاف بیان می‌کند.

تفسیر صحیح عبارت «نَواقصُ العُقول»

إن‌شاءاللَه به حول و قوّۀ الهی وقتی که ما این عبارت‌ها را برای مطالبی که مدّ نظر داریم بیان کردیم، خواهید فهمید که کلام امیرالمؤمنین یک کلام واقعی است و هیچ نه جای رنجش است، نه جای ملالی است و نه کسی بدش می‌آید؛ بلکه یک مسئلۀ واقعی و یک مسئلۀ درست است! یعنی نحوۀ بیان و نحوۀ تبیین و تفسیر یک واقعیّت اگر آن‌طوری‌که هست انجام بشود، کسی ناراحت نمی‌شود و نباید ناراحت بشود. ما همین‌طور یک «نَواقصُ العُقول» می‌گوییم و بعد می‌گوییم: «این خیلی حرف زشتی است! چطور ممکن است انسان به زن‌ها ”نَواقصُ العُقول“ بگوید؟!» امّا اگر مطلب با توجّه به قرائن و با توجّه به آن مسائلی که در حول و حوش قضیّه است روشن بشود، خود زن‌ها هم اعتراف می‌کنند که بله، مطلب همین‌طور است و اصلاً هیچ اشکالی هم وارد نمی‌شود تا اینکه کسی بخواهد ناراحت بشود. و این یکی از بدترین آفت‌هایی است که انسان انجام می‌دهد و متأسّفانه جامعۀ ما مبتلای به یک‌هم‌چنین آفتی است که آنچه را به مصالح می‌بیند ولو در هر ظرفیّتی که باشد، می‌خواهد همان را انجام بدهد و کاری به واقع ندارد که واقع چیست! ما هزار هم بیاییم کلام امیرالمؤمنین را عوض کنیم، آیا واقعیّت را هم می‌توانیم عوض کنیم یا نه؟!

چرا در اسلام طلاق به‌دست مردان است؟

خود بنده با همین چشم‌های خودم دیدم که مسئول دادگاه خانواده که بالأخره محلّ رفت و آمد است، داشت برای افراد بیان می‌کرد و می‌گفت:

هفتاد درصد تقاضاهایی که برای طلاق به دادگاه می‌آید از جانب خانم‌ها

است و سی درصد از جانب مردها است!

و ایشان کاری که می‌کرد ـ و کار خیلی خوبی هم بود و باید هم این‌طور باشد ـ‌ این بود که می‌گفت:

ما اینها را ترتیب اثر نمی‌دادیم و افراد را می‌فرستادیم: حالا بروید یک ماه دیگر بیایید، الآن دفتر پر است، سرمان شلوغ است، باید بررسی بشود و...! اینها هم می‌رفتند و در این یک ماه همۀ قضایا و مشکلات حل می‌شد.

بعد می‌گفت:

از این هفتاد درصد، شصت درصد تقاضایشان را پس می‌گرفتند؛ از آن سی درصد هم که مردها بودند، بیست درصدشان پس می‌گرفتند!

یعنی با زبان‌ِ بی‌زبانی داشت به مخاطبینش می‌گفت که شما نگاه کنید درصد تقاضا [در خانم‌ها بیشتر است]! بالأخره در زندگی هم مرد است و هم زن است و فقط زن‌ِ تنها که نیست، بلکه مرد هم هست و هر دو هم بچّه دارند، هر دو هم گرفتاری دارند، ولی صحبت در این است که مسئلۀ تحمّل، مسئلۀ قضاوت، مسئلۀ بینش و مسئلۀ برخورد با قضیّه چطور است؟ هفتاد درصد از جانب خانم‌ها و سی درصد از جانب مردها است.

این همین کلام امیرالمؤمنین است و این شخص همین را دارد می‌گوید. کار صحیح و پسندیده هم همین است که نباید ترتیب اثر داد، چون بالأخره مسائل و اختلاف وجود دارد، این عصبانی می‌شود، آن عصبانی می‌شود، عصبانیّت هم که هست و انسان در همۀ احوال یکسان نیست، بلکه دارای مسائل مختلف است. یک‌دفعه به تیپ همدیگر می‌زنند، این می‌گوید: «برو پی کارَت»، آن هم می‌گوید: «تو برو پی کارَت» و دیگر تمام شد! امّا به همین راحتی که نمی‌شود، بلکه باید اینها را سنجید و بررسی کرد و هر چیزی را در جایگاه خودش قرار داد.

اینجا و برای این مسئله است که اسلام گفته است: «الطّلاقُ بیَدِ مَن أخَذَ بالسّاق؛¹ طلاق باید در دست مردان باشد!» حالا ما مدام قانون وضع کنیم: «اگر

این‌طور شد طلاق به‌دست زن است، اگر آن‌طور بشود زن باید طلاق بدهد و...!» تمام اینها خلاف شرع است و طلاق باید به‌دست مرد باشد!¹

بله، در موقع طلاق مرد می‌تواند به زن وکالت بدهد که آن یک حرف دیگری است؛ امّا اگر انسان از اوّل اختیار طلاق را از مرد بگیرد و بعد به زن عطا کند و مرد را در اینجا مسلوب الإختیار کند، این با قوانین و قواعد شرعی منافات دارد! پیغمبر که فرمودند: «طلاق به‌دست مرد است» برای چه بود؟ برای همین است که این آقای مسئول خودش دارد می‌گوید: «هفتاد درصد [تقاضای طلاق از جانب خانم‌ها است]!» حالا اگر قرار باشد که زن بیاید و طلاق هم بدهد، دیگر سنگ روی سنگ بند نمی‌شود. جدّاً این مسئله واقعی است؛ یعنی یک واقعیّت است که قدرت و تحمّل مرد نسبت به قضایا بسیار بیشتر از زن است، چون زن لطیف است و وضعیّت و ظرفیّت و موقعیّتش یک طور اقتضا می‌کند و اگر بخواهد قضاوت‌هایی را که می‌کند به مرد تحمیل کند دیگر او را مرد نمی‌گویند، بلکه او را زن می‌گویند؛ [مثلاً بگوید]: «با این شخص رفت و آمد کن، با آن شخص رفت و آمد نکن، اینجا برو، آنجا نرو» و مرد هم بیاید اطاعت کند! این یک واقعیّتی است که انسان می‌بیند اگر مرد در مورد مسائل و قضایا اختیار خودش را به زن بسپرد، معلوم است چه خواهد شد!

استثنائات نافی حکم کلی نیستند

البتّه در اینکه بعضی از زن‌ها از نقطه‌نظر فکری قوی‌تر از مرد هستند شکّی

نیست! بله، در هر عامّی ممکن است استثنایی وجود داشته باشد، ولی حکم براساس اغلبیّت رفته است. ممکن است بعضی از مردها از نقطه‌نظر سطح فکری با زن‌های خودشان هم‌طراز نباشند، این یک چیزی است که ما احساس می‌کنیم و در ارتباطات خودمان به اینها می‌رسیم و در مورد قضاوت‌ها می‌بینیم که مرد را هدایت و راهنمایی می‌کنند. اینها یک واقعیّاتی است، ولی بحث ما یک بحث کلّی و غالبی است، نه بحث در موارد جزئیّه و در موارد استثناء!

همین زهیر بن قین مگر عیالش او را به امام حسین راهنمایی نکرد؟! خودش که نمی‌خواست برود و مردّد بود و عیالش راهنمایی کرد،¹ پس عیالش در آن‌موقع بر او غلبه داشت، عیالش در آن‌موقع بر او ترجیح داشت، او زهیر را راه انداخت و او زهیر را بهشتی کرد، و نظایر این مسئله خیلی داریم. اینها مواردِ جدای از بحث کلّی و آن بحث اغلبیّتی است که احکام و تکالیف شرعی بر آن مبنا مترتّب می‌شود، و این مسئله متأسّفانه بسیار مسئلۀ زشتی است که انسان به‌خاطر بعضی از ملاحظات بیاید و آن واقعیّات را نادیده بگیرد!

نتیجۀ بیان دستورات دین بر طبق سلیقۀ مردم

مرحوم آقا در آن زمان از این قضیّه خیلی ناراحت بودند. من یادم است در همان اوایل انقلاب وقتی در مسجد قائم راجع به یک قضیّه‌ای صحبت می‌کردند، این مسئله را هم مطرح کردند و فرمودند:

بیایید ببینید که در روزنامۀ اطّلاعات این مترجم آمده و این وصیّت را ترجمه کرده و وقتی که به این عبارت رسیده آن را حذف کرده و به سراغ عبارات و فقرات دیگر رفته است!²

آیا تو قیّم دین هستی یا علی قیّم دین است؟! [می‌گویند]: «امروزه بدشان می‌آید!» آیا شما می‌خواهید علی را مقدّس کنید؟! علی نیاز به تقدّس ندارد، علی

خودش مقدّس است! شما می‌خواهید علی را برای مردم بَزَک کنید و به اعتقاد خودتان آن موارد حذف و زوائدش را بیندازید تا یک علیِ خوبِ قشنگی [درست کنید] که با همه بخواند و مسائل را به ساز همه، در اختیار قرار بدهد و به هر آهنگی مطلب در میان بگذارد! آن دیگر علی نیست، آن دیگر می‌شود یک هنرپیشه که برای هر سناریویی خود را به مطابق با آن جلوه می‌دهد؛ علی دیگر هنرپیشه و در صحنه بازیکن است!

علی آن کسی است که واقعیّت را می‌گوید، حقیقت را می‌گوید، حالا هر که می‌خواهد این حقیقت را بپذیرد و هر که نمی‌خواهد نپذیرد! وظیفۀ امیرالمؤمنین این نیست، وظیفۀ امیرالمؤمنین بیان واقع و رسیدن به آن واقع است!

و متأسّفانه این مسئله وجود دارد که ما برای بیان حقایق نمی‌توانیم شفّاف و آن‌طور که باید و شاید آنچه را که هست به مردم ابلاغ کنیم؛ یک مقداری را می‌گوییم و یک مقداری را نمی‌گوییم و به مطابق با دلخواه بیان می‌کنیم! و راجع به این مسئله، مطلب خیلی خیلی زیاد است.

حکایت اصرار و خیانت یک روزنامه در انتشار یادنامۀ علاّمه طهرانی

یادم است خود حقیر بعد از فوت مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ که در مشهد مشرّف بودم، از یکی از روزنامه‌های خراسان آمدند برای اینکه از ما یک مقاله‌ای بگیرند. همه به ما إحاله دادند و وقتی که پیش ما آمدند، ما به ملاحظاتی و به‌واسطۀ همین مسائل نتوانستیم و عذرخواهی کردیم که وقت و فرصت نداریم! گفتند: «ولو مختصر!» هرچه گفتیم قبول نکردند. بعد من از آن شخص إقرار گرفتم: «من به یک شرط یک مقاله می‌نویسم که حتّی یک کلمۀ آن را کم یا زیاد نکنید!» گفتند: «بسیار خوب، ما این تضمین را به شما می‌دهیم!» من در ضمن آن مقاله نوشتم:

مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ همراه و همگام با رهبر انقلاب اسلامی حضرت آیةاللَه خمینی در سنۀ ٤٢، انقلاب را رهنمود و راهنمایی می‌کردند!

من عبارت «همگام» را آوردم که این خودش یک داستانی دارد و واقعیّت هم همین‌طور بوده است.

بعد وقتی که آن مقاله منتشر شد دیدم علاوه بر اینکه نه‌تنها سانسور کرده‌اند، بلکه تحریف هم کرده‌اند و نوشته‌اند: «ایشان این کار را به‌دنبال و تبعیّت از رهبر انقلاب حضرت کذا انجام دادند!» و آن‌وقت لفظ «امام» را هم آورده بودند!

آیا این حرام نیست؟! من که خودم مقاله ندادم، استنکاف هم کردم و شما اصرار کردید و از منزل ما بیرون نرفتید و گفتید: «تا ندهید ما نمی‌رویم!» بعد من از شما شرط گرفتم و شما به من قول دادید که یک لغت کم و زیاد نشود، امّا الآن نه‌تنها شما آن را نیاورده‌اید، بلکه آمده‌اید و در عبارت من تصرّف کرده‌اید! آیا این جایز است؟! آیا این اسلام است؟! چرا باید مسئله این‌طور باشد؟!

صداقت و صراحت؛ الزامات مورد نیاز جامعۀ امروز

این یک آفتی است که متأسّفانه دامن ما را گرفته است. ما در امروز نیاز به رُک گویی و صراحت داریم، جامعۀ ما در امروز نیاز به صداقت دارد! انسان باید آنچه را که ناب و خالص از روّاد دین و سوّاق به‌سوی سُبل سلام و ائمّۀ هدیٰ و منابع و مدارک است بیان کند و نباید از خودش کم و زیاد کند! [امّا] نتیجه چه می‌شود؟ نتیجه می‌شود همین اختلافات، همین تضادها و همین تناقض‌هایی که داریم می‌بینیم! گفت: «از ماست که بر ماست.»¹

ما باید بیاییم و صریح بیان کنیم که آقا، امام علیه السّلام این را فرموده و این مسئله را بیان کرده و دیگر به ما مربوط نیست! طبق آیۀ صریح قرآن، ارث زن نصف ارث مرد است، حالا اگر بیاییم به‌خاطر فلان و به‌خاطر ملل و به‌خاطر حقوق بشر و به‌خاطر چند تا خوش آمدن و به‌خاطر اینکه نگویند اسلام این‌طور است و اسلام آن‌طور است، فتوا بدهیم بر اینکه ارث مساوی است، مخالفت با صریح آیۀ قرآن کرده‌ایم! قصاص و دیۀ زن نصف دیۀ مرد است! چرا؟ خدا می‌داند، به من چه مربوط است و به من چه ارتباطی دارد؟! حالا اگر قبول نمی‌کنی، نکن؛ کی گفته قبول کنی؟! ما آیۀ قرآن را که نمی‌توانیم

کنار بگذاریم، ﴿لِلذَّكَرِ مِثۡلُ حَظِّ ٱلۡأُنثَيَيۡنِ﴾¹ را که نمی‌توانیم کنار بگذاریم! یا اینکه این آیه مربوط به آن زمان است و از این زمان به بعد دیگر باید آیات عوض بشود، باید قرائت‌ها عوض بشود، باید نگرش‌ها عوض بشود، دیگر زمانه این‌طور شده است! آقا، چه خبر است؟! این حرف‌ها چیست؟! چند نفر عرق‌خورِ بی‌مغزِ نفهمِ همه‌کاره از آن‌طرف دنیا بیایند برای ما تصمیم بگیرند و ما به‌خاطر خوش‌رقصی و به‌خاطر جلب توجّه آنها بیاییم دست از اصول و منابع متقن خودمان برداریم! نتیجه‌اش چیست؟ نتیجه‌اش ﴿خَسِرَ ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةَ﴾؛² آخرت که معلوم است، دنیایمان هم همین خواهد شد و بهتر از این هم خواهید دید که خواهد شد! برای چه؟! آقاجان، حکم اسلام و حکم خدا را بیان کن: پیغمبر این‌طور گفته است، همین و تمام! حالا هر کس می‌خواهد خوشش بیاید و هر کس می‌خواهد خوشش نیاید، صد سال خوشش نیاید!

ثمره تبلیغ و رسالت پیامبر

پیغمبر ٢٣ سال آمد مردم را هدایت کرد، چند نفر باقی ماندند؟ سه نفر باقی ماندند! چرا روز عید غدیر را به‌وجود آورد؟ چرا نیامد به‌خاطر خوشحالی و دلخوش‌کُنک مردم بگوید: «ای مردم، بلند شوید براساس دموکراسی انتخابات برگزار کنید و هر ... را که می‌خواهید انتخاب کنید؟! این کار که بهتر بود! چرا پیغمبر نیامد به‌خاطر دلخوشی مردم آن کسی را که سنّش بیشتر بود و ریشش درازتر و سفیدتر بود و در میان مردم موجّه‌تر بود به مردم معرّفی کند؟! چرا؟ چون پیغمبر ترس از فردایش را داشت، ﴿وَإِن لَّمۡ تَفۡعَلۡ فَمَا بَلَّغۡتَ رِسَالَتَهُۥ﴾³ پشت سرش بود؛ «اگر این کار را انجام ندهی کأنّه تو اصلاً رسول نبوده‌ای و کاری انجام نداده‌ای!» خدا با هیچ‌کس شوخی ندارد، با پیغمبرش هم شوخی

ندارد؛ لذا پیغمبر با توجّه به اینکه می‌دانست، [بعد از خودش چه خواهد شد، وظیفه‌اش را انجام داد]! پیغمبر چند مرتبه در زمان حیاتش خبر از ما بعد دادند؟ چند مرتبه در موارد مختلف گفت: «فَإنّکُم لا تَعلَمونَ ما تَفعَلونَ بَعدی؛¹ شما نمی‌دانید که بعد از من چه خواهید کرد!» پس می‌دانست و خبر داشت، ولی با تمام اینها گفت: «من مسئول و مکلّف هستم وظیفه‌ام را انجام بدهم: ای مردم، این علی خلیفه است و غیر از او هم بنده نمی‌شناسم؛ اگر عمل کردید خودتان نجات پیدا کرده‌اید و اگر عمل نکردید خاک بر سر خودتان!» این حرفی بود که پیغمبر زد و آنها هم عمل نکردند و همه رفتند، فقط سه نفر ماندند: سلمان، ابی‌ذر و مقداد؛ عمّار هم بعد ملحق شد و شدند چهار پنج نفر!² این چهار پنج نفر ثمرۀ تبلیغ و رسالت ٢٣ ساله بودند!

آن‌وقت بنده بیایم برای چه کسی دل بسوزانم؟! او که پیغمبر هم بود، ٢٣ سال این کار را کرد و آخر همه رفتند دور آن ...؛ حالا بنده بیایم برای چه کسی دل بسوزانم؟! برای چه کسی که خوشش بیاید؟! برای افرادی که بگویند: این‌طور است و آن‌طور است؟! آقا، اصلاً صد سال مسلمان نشو، برو کافر شو! من قیّم تو نیستم، من یک فرد طلبه‌ای هستم که آمده‌ام دو تا کتاب خوانده‌ام و به‌مقتضای ادلّه این را فهمیده‌ام و همین را می‌آیم و می‌گویم؛ حالا می‌خواهی گوش بده، می‌خواهی گوش نده!

اختصاص اختلاف زن و مرد به عالم مادّه

چه مرد و چه زن هیچ تفاوت نمی‌کند؛ اگر مرد به زن ظلم کند با سر در جهنّم قرار می‌گیرد، و اگر زن از تحت اطاعت شوهرش دربیاید تمام اعمالش ﴿هَبَآءٗ مَّنثُورًا﴾³ می‌شود؛ خدا با هیچ کس رودربایستی ندارد، و إن‌شاءاللَه در جلسات آینده به عدم

تفاوت بین زن و مرد در مراتب ما بعد برزخ و مثال و در ملکوت اشاره خواهیم کرد که این اختلافات همه مربوط به برزخ و مثال و مادّه و ناسوت است و در عوالم بالا اصلاً زن و مردی وجود ندارد، بلکه همه روح و نفس واحده هستند و اینها همه مربوط به اینجا است و عالم، عالم تربیت و عالم تجربه و بروز و ظهور استعدادها و رساندن استعدادها به فعلیّت است که خدا برای هر کدام طریق خاصّی قرار داده و دو نفر در یک طریق نیستند. وقتی که دو تا مریض به دکتر می‌روند، دکتر برای هر دو که یک نسخه نمی‌دهد و کپی نمی‌کند، بلکه معاینه می‌کند: «آقا، شما باید این دوا را بخوری، شما باید بروی عکس‌برداری کنی، شما باید عمل کنی و...!» ما خیال کرده‌ایم که دین، زیراکس و کپی است؛ می‌گوییم: «همه یکی؛ ارث یکی، تقاص یکی، مساوات و برابری یکی!» بعد هم خیال می‌کنیم که آمده‌ایم فقه نو و پویایی آورده‌ایم، در حالتی که نمی‌دانیم جهل خود را به اثبات و به‌منصّۀ ظهور رسانده‌ایم.

إن‌شاءاللَه امیدواریم خداوند متعال چشمان ما را بینا و ما را از این زلّت‌ها و لغزش‌هایی که جز نابودی دین و بستن طریق ما نیست و مانع برای حرکت ما و جدا افتادن از منبع تشریع و منبع وحی است محفوظ بدارد!

اللَهمّ صلّ علیٰ محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس هفتاد و چهارم: انطباق احکام شرعی با قوانین فطری و تکوینی

٥ رجب‌المرجّب ١٤٢٣ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ لِلّه ربِّ العالمینَ و صلّی اللَه علیٰ سیّدنا

و نبیّنا أبی‌القاسمِ محمّدٍ و علیٰ آلِهِ الطّیّبینَ الطّاهرینَ

و اللّعنةُ علیٰ أعدائِهم أجمعینَ

مبانی قرآن در تفضیل مردان بر زنان

بحث ما در حدیث شریف عنوان بصری روی اطاعت همسر و زوجه از شوهر و محدودۀ این اطاعت و اصل و ریشۀ این قانون و این حکم است، و چون به تصریح آیۀ شریفۀ ﴿ٱلرِّجَالُ قَوّٰمُونَ عَلَى ٱلنِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ ٱللَهُ بَعۡضَهُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖ وَبِمَآ أَنفَقُواْ﴾،¹ قیّومیّت و قوّامیّت مردان بر زنان براساس تفضیل و فضلی است که خداوند مقرّر کرده، روی این جهت باید ببینیم این تفضیل بر چه محوریّتی است و موارد تفضیل چگونه است و آیا این تفضیل موجب مرجوحیّت و تنزّل رتبۀ زن از مرد می‌شود یا نمی‌شود؟

راجع به بحث گذشته مطالبی عرض شد که جنبۀ مقدّمی داشت و با اینکه نسبت به این موضوع خود ما هم تصریح کرده بودیم ولی صحبت جلسۀ گذشته

موجب سؤال‌ها و بروز نظرها و اظهار سلیقه‌هایی شده بود و مشخّص هم هست که در چه محدوده‌ای و از چه طیف این‌گونه سؤالات برمی‌خیزد! البتّه با توجّه به مسائلی که در پیش داریم إن‌شاءاللَه امیدواریم این مشکلات حل بشود و این سؤالات پاسخ داده بشود و إن‌شاءاللَه غبار کدورت و نقاری بر چهرۀ إخوه و أخوات از مؤمنین ننشیند و خدای نکرده این مسائل حمل بر تفضیل و ارجحیّت طایفه‌ای بر طایفۀ دیگر نگردد.

هدف از خلقت انسان و انجام تکالیف دینی

امّا نکته‌ای که در جلسۀ گذشته به آن اشاره کردیم و بی‌مناسبت نیست که امروز هم قبل از پرداختن به اصل مسئله باز چند جمله‌ای راجع به آن قضیّه اشاره کنیم این است که ما در این دنیا دین را برای چه می‌خواهیم و مقصود و هدف ما از آمدن به این دنیا و انجام این تکالیف و پرداختن به امورات دینی چیست؟ آیا مگر نه این است که این دنیا به‌عنوان مقدّمۀ برای تکامل روحی و ورود در عالم قیامت و استفادۀ از نعمات بی‌پایان و ابدی الهی در آن دنیا است؟! چون در آن دنیا دیگر انتهایی وجود ندارد! این دنیا انتهایش تا هنگامی است که انسان جان در بدن دارد؛ اگر انسان عمر خضر را هم بکند بالأخره روزی عمرش بسر می‌آید، و جالب این است که وقتی عمر بسر آمد دیگر انسان احساس نمی‌کند که هزار سال عمر کرده یا یک سال عمر کرده است، یعنی همان احساسی که برای شخصی است که یکی دو سال در این دنیا بوده، همان احساس برای آن فردی است که دو هزار سال، سه هزار سال، چهار هزار سال یا ده هزار سال در این دنیا عمر کرده است! بالأخره پرونده بسته می‌شود و وقتی که بسته شد، زندگی ابدیِ آن‌طرف تازه شروع می‌شود. این لباس را ما می‌اندازیم، این بدن زیر خاک می‌رود، پوسیده می‌شود و از بین می‌رود یا بنا بر سُنن و قوانینِ بعضی از ملّت‌ها سوزانده می‌شود و خاکسترش هم به دریا ریخته می‌شود و دیگر هیچ اثری از این لباس باقی نمی‌ماند و هرچه در این دنیا بگردیم دیگر ذرّه‌ای از ذرّات این بدن را پیدا نمی‌کنیم! وقتی که سوخته بشود و دود بشود و هوا برود دیگر فایده‌ای ندارد. زندگی ابدی از آن‌طرف شروع می‌شود و این مقدّمه یعنی این دنیا و آمدن‌ِ در این دنیا، برای کمالاتی است که به درد آن‌طرفِ ما می‌خورد، برای کمالاتی است که برای

زندگی ابدی ما موجود است؛ بنابراین خیلی دل به این دنیا نبندیم و دلخوش به این وضعیّت نباشیم و به فکر آن‌طرف باشیم.

حال این مقدّمه آیا براساس قوانین من درآوردی و اعتباری ما می‌تواند تحقّق پیدا کند؟! این امکان ندارد! آن خداوندی که ما را خلق کرده و ما را براساس قوانینی در این دنیا آورده و به ما تکلیف داده و اوامر و نواهی را متوجّه ما کرده است، قطعاً این اوامر و نواهی در راستای تکامل ما می‌تواند قرار بگیرد، نه آنچه که به ذهن ما می‌رسد و نه آنچه که خوشایند ما خواهد بود؛ هیچ‌کدام از اینها! روی این جهت، آنچه که برای انسان مهم است این است که خود را با آن قوانین و اوامری که او برای ما تعیین کرده وفق بدهیم، نه‌اینکه ناراحت بشویم! خود را با آن قوانینی که او برای ما آورده تطبیق بدهیم، نه‌اینکه از زیر آن اوامر شانه خالی کنیم! اگر شانه خالی کنیم این خسارت متوجّه که خواهد شد؟ اگر زیر بار این اوامر و نواهی نرویم ضررش متوجّه که خواهد شد؟ متوجّه خدا خواهد شد یا متوجّه پیغمبر خدا؟ هیچ‌کدام!

نیاز انسان علت انجام عبادات

اگر تمام افراد عالم بیایند بگویند: «خدایا، ما تو را عبادت نمی‌کنیم»، خدا می‌گوید: «نکنید که نکنید؛ اصلاً چه کسی گفته اطاعت کنید؟! به‌جای اینکه حالا ما بیاییم برای شما ناز کنیم، ما بیاییم برای شما بگوییم: ”ما یک‌هم‌چنین خدایی هستیم، ما هم‌چنین منّتی بر شما می‌گذاریم، ما هم‌چنین لطفی بر شما می‌کنیم“، شما می‌آیید ناز می‌کنید که خدایا ما عبادت می‌کنیم؟!» حالا شما از امشب تصمیم بگیرید نماز نخوانید، ببینید خدا ناراحت می‌شود یا نه؟! از امروز ظهر جمعه پنجم رجب بگویید: «خدایا، ما می‌خواهیم برای تو ناز کنیم و نماز نخوانیم!» خدا هم می‌گوید: «صد سال نمی‌خواهد بخوانی، اصلاً کی گفته بخوانی؟!»

این مسئله را باید متوجّه باشیم که عبادت ما و نماز ما به درگاه الهی نیاز ما است و ناز از او است! معنای نیاز احتیاج است؛ یعنی خدایا من چون نیاز دارم، دارم نماز می‌خوانم؛ چون احتیاج دارم، چون این وجود من خام و نپخته خواهد شد، چون سعادت ابدی را در پیش دارم، چون به نعمت کبرای الهی و ابدی تو می‌خواهم برسم!

تمام این مطالب اقتضا می‌کند که انسان برود به‌طرف خدا، برود به‌طرف نماز، برود به‌طرف دعا، برود به‌طرف روزه، برود به‌طرف عبادت و برود به‌طرف انفاق! این را می‌گویند: تطبیق احکام شرعی بر قوانین فطری و تکوینی! معنایش این است، امّا حال ما چطوری است؟ این‌طوری است: «ای داد بیداد، یک نمازی هم به گردن ما افتاده است، بلند شویم بخوانیم و خیالمان را راحت کنیم و بعد بقیّۀ حرف‌هایمان را بزنیم! ای بابا، دیگر چه‌کار کنیم، اگر نخوانیم ملائکۀ غلاظ و شداد می‌آیند و باید آن‌طرف حساب و کتاب پس بدهیم!» آیا این‌طور نمی‌گوییم؟!

دیدگاه معصومین و اولیای الهی به نماز

این طریقِ نماز خواندن که نیست، این طریقِ رو به خدا رفتن که نیست! چرا داریم که رسول خدا وقتی با مردم صحبت می‌کرد و بعد به منزل می‌آمد، همین‌طور به آسمان نگاه می‌کرد که خورشید کی زوال پیدا می‌کند؟! یعنی با اینکه پیغمبر بود ولی دنبال این می‌گشت که چه وقت خورشید به زوال می‌رسد تا بلند شود و ندای «أرِحنا یا بِلال»¹ [سر دهد]: «ای بلال، بیا مرا راحتم کن!» بلند شو اذان بگو و مرا از این گرفتاری، از این صحبت، از این معاشرت و از این دور بودن راحت کن! بالأخره در موقع نماز حالت حضوری است که آن حالت در غیر نماز نیست، ولو برای رسول خدا! قضیّه این‌طور نیست. معنای «أرِحنا یا بِلال» این است که ای بلال، کی می‌شود که خورشید به زوال برسد و تو بیایی و این ندای ورود در حرم را به ما اعلان کنی؟! کی می‌شود موقع غروب خورشید بیاید و با صدای اذان، اجازۀ ورود در دربار را به ما بدهند! این معنا، معنای نماز است.

در جلسه‌ای که ما با مرحوم آقای حدّاد ـ رضوان اللَه علیه ـ بودیم، ایشان از نماز به این تعبیر می‌آوردند:

نماز حالت نیاز و احتیاجی است که خواهی‌نخواهی یک بنده در وجود خودش احساس می‌کند!

حالا ما این احساس را داریم؟! واقعاً ما این احساس را داریم؟! آن حالت احتیاج که انسان در وجود خودش احساس کند، او را برای نماز برمی‌انگیزد!

تفاوت عبادت مسلمانان با نصاریٰ

الآن نصاریٰ عبادتشان چطوری است؟ هفته‌ای یک مرتبه به کلیسا می‌روند، هر کاری هم که در عرض هفته کرده‌اند می‌روند در یک اطاق می‌نشینند و کشیش هم می‌آید کنارشان می‌نشیند و یک چیزی ردّ و بدل می‌کنند و بهشت را می‌خرند و جهنّم را می‌فروشند و پاک می‌شوند، یک سرودی [هم می‌خوانند] و بیرون می‌آیند؛ این وضعیّت کلیسا است و مسیحیّت این‌طور است! بر فرض که این عبادتشان و این مراسمی که انجام می‌دهند همه درست و صحیح است، امّا معنایش این است که در عرض این یک هفته خدا فقط یک بار به اینها اجازۀ حضور و ملاقات داده است؛ امّا به مسلمان چند بار اجازه داده است؟ در هر ٢٤ ساعت پنج بار اجازۀ حضور و ملاقات داده است؛ آن‌هم حضور و ملاقات الزامی، نه‌اینکه بگوید: اگر می‌خواهی بیا، بلکه می‌گوید: باید بیایی! یعنی بر آن اساس نیاز مُبرم و نیاز شدید، این حضور یک حضور الزامی می‌شود.

نتیجۀ احساس نیاز بیشتر به خداوند متعال در انسان

حالا اگر شما نیازتان را بیشتر احساس کردید، نماز شب را هم بر خودتان واجب می‌کنید! مگر در اوّلِ اسلام واجب نبود؟! در صدر اسلام نماز شب واجب بود، بعد نسخ شد و مستحب شد¹ که البتّه برای رسول خدا به حال وجوب باقی ماند.² پس اگر نیازمند باشید واجب می‌کنید، اگر باز نیازِ بیشتر پیدا کنید نوافل را بر خودتان واجب می‌کنید، اگر باز نیازِ بیشتر پیدا کنید بعضی از ادعیه را برای خودتان واجب می‌کنید و همین‌طور...!

دقّت کنید این مطالبی که من عرض می‌کنم مسائلی است که با چشم خودم

تجربه کرده‌ام و در احوال بزرگان مشاهده کرده‌ام؛ انسان به یک مرتبه‌ای می‌رسد که تمام وجودش را نیاز و احتیاج می‌گیرد! ما در شبانه روز خیلی خیلی بخواهیم سر خدا منّت بگذاریم و خیلی بخواهیم به خودمان احترام بگذاریم شاید پنج دقیقه بیشتر فکر نکنیم، پنج دقیقه به خود بیاییم، پنج دقیقه به احوال خود برسیم، پنج دقیقه به نقائص خود برسیم، پنج دقیقه یا ده دقیقه! امّا سالک به یک جایی خواهد رسید که تمام وجودش می‌شود نیاز و افتقار محض؛ آنجا است که تمام اوقاتش می‌شود اوقات نماز! یعنی وقتی به یک مرتبه‌ای رسید که تمام سراپای وجودش شد نیاز، آن‌وقت هر لحظه‌ای که از او بگذرد انگار در حال نماز گذشته است!

کلام پیغمبر اکرم صلّی اللَه علیه و آله و سلّم اشاره به این مرحله است که می‌فرماید:

کَم مِن صائِمٍ لَیسَ لَهُ مِن صیامِهِ إلّا الظَّمأُ [الجوعُ] و العطش و کَم مِن قائمٍ لَیسَ لَهُ مِن قیامِهِ إلّا السَّهَرُ و العناءُ؛ حَبَّذا نَومُ الأکیاسِ و إفطارُهُم!¹

«چه‌بسا افرادی که روزه می‌گیرند و از روزه فقط تشنگی و گرسنگی را به ارمغان می‌آورند، و چه‌بسا افرادی که شب را تا صبح به بیداری می‌گذرانند و فقط تعب و خستگی را بهره‌مند می‌شوند؛ خوشا به حال رِندان و زیرکانی که می‌خوابند و یا اینکه افطار می‌کنند!»

زیرک یعنی نکته فهم، یعنی کسانی که نکته را دریافته‌اند و به حقیقت مطلب رسیده‌اند. اینها چه روزه بگیرند و چه نگیرند [تفاوتی ندارد]! البتّه منظور روزۀ مستحبی است وإلاّ آن کسی که زیرک و رِند باشد خودش هم می‌داند که چه اوقاتی روزه بگیرد و چه وقت‌هایی را نگیرد. بیداری را درمی‌یابد، خواب را به موقع خودش درمی‌یابد و هر کدام را در جای خودش انجام می‌دهد. این زیرکان و این رندان افرادی هستند که به سرّ عالم پی برده‌اند، به سرّ وجود خودشان رسیده‌اند، دیگر کسی نمی‌تواند آنها را گول بزند، دیگر کسی نمی‌تواند به آنها بگوید: «آقا، دست از این

قضیّه بردار فلان چیز گیرت می‌آید! آقا، این مطلب را رها کن فلان مسئله گیر بیاید!» می‌گوید: «خب گیر بیاید!» دیگر کسی نمی‌تواند آنها را با این چیزها فریب بدهد.

بنابراین مهم برای ما این است که خود را با این قوانین تطبیق بدهیم، نه‌اینکه این قوانین را توجیه کنیم یا اینکه این قوانین و مبانی را رها کنیم و به سکوت بگذرانیم! این خسارتش متوجّه که خواهد شد؟ متوجّه خود انسان خواهد شد! و در همۀ مسائل هم مطلب همین‌طور است و فقط اختصاص به این موضوع و این مورد ندارد.

آگاهی دادن و انذار مردم، تنها تکلیف پیغمبر

در آیۀ شریفه به رسول خدا صلّی اللَه علیه و آله و سلّم می‌فرماید:

﴿فَلَعَلَّكَ تَارِكُۢ بَعۡضَ مَا يُوحَىٰٓ إِلَيۡكَ وَضَآئِقُۢ بِهِۦ صَدۡرُكَ أَن يَقُولُواْ لَوۡلَآ أُنزِلَ عَلَيۡهِ كَنزٌ أَوۡ جَآءَ مَعَهُۥ مَلَكٌ إِنَّمَآ أَنتَ نَذِيرٞ وَٱللَهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ وَكِيلٌ﴾.¹

«ای رسول ما، شاید تو آن احکام الهی را که برای مردم مشکل است و آنها را خوش نیاید ترک می‌کنی و نمی‌خواهی بیان کنی، می‌خواهی مطلب و حکمی را به مردم بگویی که آنها را خوش آید و برای آنها مشکل نباشد، و شاید تو در سینه و صدر خود احساس ضیق و احساس تنگی می‌کنی وقتی که اینها می‌گویند: ”این پیغمبر که پول ندارد، این پیغمبر که نمی‌تواند نان شبش را بخورد، چرا کنز و گنج همراه او از آسمان پایین نمی‌آید؟ چرا از زمرۀ بزرگان قوم و از أعیان و أشراف نیست؟ چرا مَلکی نمی‌آید که ما او را ببینیم و آن قوای قاهرۀ الهی را همراه با جریان تکلیف و اوامر و نواهی مشاهده کنیم؟“ (این حرف‌ها همین حرف‌هایی است که امروز هم می‌زنند. تفاوتی نمی‌کند و مطلب یکی است: ”چرا این‌طور است؟ چرا آن‌طور است؟!“)

ای رسول ما، تو فقط باید مردم را آگاه کنی و نسبت به عواقب آنها هشدار بدهی و تکلیف دیگری نداری! خدا متوکّل بر امور است و هدایت به‌واسطۀ خدا است! (خدا بخواهد دست افراد را می‌گیرد، به تو چه ارتباطی دارد؟!)»

نتیجۀ کتمان و تفسیر نادرست متون دینی

شما باید مطلب خود را بیان کنی و حکم الهی را بگویی، حالا بعضی‌ها خوششان نمی‌آید که نیاید! اگر صد سال برای بعضی پند و نصیحت کنی شاید نپذیرند، چرا وقت

خودت را برای این افراد تلف می‌کنی؟ دنبال افرادی برو که اینها بپذیرند و حرف را قبول کنند!

ما نباید دنبال این باشیم که مطلب را به‌نحوه‌ای بچرخانیم و دور بزنیم و توجیه کنیم تا موجب خوش آمدن یک عدّه‌ای باشد! آیا روا است که انسان برای خوش آمدن‌ِ نابه‌جا، حقیقت را از عدّه‌ای مستعد و قابل محروم کند؟! آیا این بی‌عدالتی و بی‌انصافی نیست؟! آیا ما برای اینکه عدّه‌ای را خوش نمی‌آید حقیقت را کتمان کنیم و مطلب را به گوش افرادی مستعد و قابل و افرادی که به‌دنبال درک واقعیّت و حقیقت هستند نرسانیم به‌خاطر اینکه یک عدّه‌ای را بد آید؟! خب بگذار بد آید! یک عدّه‌ای را ناخوش آید؟ خب ناخوش آید! مگر من متوکّل بر دین مردم هستم؟! مگر من و امثال من وکیل بر دین و مذهب و مرام مردم هستیم؟!

وظایف عالم دینی چیست؟

وظیفه‌ای که به ما سپرده شده این است:

اوّل: آن‌طور که باید و شاید خود را به مرام و مبانی و مکتب امام علیه السّلام تا حدّ امکان و سعۀ وجودی نزدیک کنیم؛ دوّم: آنچه را که دریافتیم بدون هیچ‌گونه ملاحظه برای افراد بیان کنیم!

فقط این دو مسئله است؛ امّا اینکه افراد را خوش آید یا خوش نیاید، این دیگر وظیفۀ ما نیست! رُک گفتن و صادقانه با مردم صحبت کردن و حقایق را بی‌پرده بیان کردن و بدون لفّافه و شفّاف برای مردم عرضه داشتن این خروج از دین نیست، بلکه این جزء اصول دین است! بله، سبّ کردن و ناسزا گفتن و مردم را در تضییق قرار دادن و دینِ خود ساخته و اعتباری را به مردم تحمیل کردن و مردم را به‌دنبال خود دعوت کردن و خود را خود محور دانستن و مردم را از عقل و درایت که نعمت الهی است به مردم، بی‌بهره دانستن و آنها را به حساب نیاوردن و خود را قیّم و ولیّ مردم دانستن این خروج از دین است!

این صحیح نیست که انسان بگوید: اگر بخواهیم یک مطلب واقعی و حقیقی را بگوییم، مردم از امیرالمؤمنین بدشان می‌آید! خب بدشان می‌آید که بدشان می‌آید.

آیا امیرالمؤمنین این مطلب را فرموده یا نفرموده است؟ اگر نفرموده، صاف بگویید: «نگفته و به این دلیل دروغ است!» و واقعاً جای بسی تأسّف است که ما احساس می‌کنیم دردی که ما را فرا گرفته این است که ما خود را دایۀ دلسوزتر از مادر می‌دانیم و خود را قیّم می‌دانیم، در حالی‌که به‌واسطۀ این مسئله نعمت‌هایی را از مردم محروم کرده‌ایم و نمی‌گذاریم حقایق به گوش مردم برسد و خیال می‌کنیم که داریم راه درست می‌رویم!

و این مسئله از زمان سابق بوده است و واقعاً عجیب است؛ یعنی حقیقت و ریشۀ مسئله یکی است ولی صورت قضایا فرق می‌کند! حجّاج بن یوسف ثقفی هم برای اثبات امارت خود به همین آیۀ ﴿أَطِيعُواْ ٱللَهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ وَأُوْلِي ٱلۡأَمۡرِ مِنكُمۡ﴾¹ استناد می‌کرد² و می‌گفت: «من اولی‌الأمر هستم و باید از من اطاعت کنید!» آن‌وقت می‌زد و می‌کشت و هشتاد هزار نفر از شیعیان امیرالمؤمنین را کشت و بعضی از آنها را لای دیوار گذاشت و بالا رفت! حالا این مسئله که بعضی از این مردم خوششان بیاید یا بدشان بیاید [مهم] نیست.

تفسیر نادرست برخی افراد از قیّومیت مرد بر زن

یادم است یک روز در مشهد راجع به بعضی از انحراف‌ها و مسائلی که در بعضی از کتب مشاهده می‌شود و بر خلاف آن چیزی است که اسلام فرموده صحبت می‌کردم. و واقعاً بسیار مایۀ تعجّب است از افرادی که نمی‌دانم اینها می‌دانند و انکار می‌کنند یا واقعاً [نمی‌دانند]! خیلی بعید است و ما نمی‌توانیم احتمال بدهیم که افراد واقعاً فکرشان این‌طور باشد! آیا واقعاً به آنچه که در این زمینه از اخبار و نصوص آمده اطّلاع ندارند که این خیلی بعید است! آن‌وقت بعضی از توجیهاتی که اینها کرده‌اند واقعاً عجیب و غریب است که در جلسات بعد به بعضی از اینها اشاره خواهد شد.

من‌جمله در یک کتابی دیدم که بعضی‌ها این آیۀ ﴿ٱلرِّجَالُ قَوَّ ٰمُونَ عَلَى ٱلنِّسَآءِ﴾ را این‌طور تفسیر کرده‌اند که آیه، اطاعت زن از مرد را مستند به دو مطلب می‌داند: یکی مطلب تفضیل است که لابد تفضیل عقلی منظور است، گرچه حتّی این را هم رد کرده‌اند و گفته‌اند: تفضیل به‌واسطۀ این است که نیرو و توانمندی مرد بیشتر است و بهتر و بیشتر می‌تواند در بیرون منزل تحمّل کند و خداوند مخارج و نفقۀ زن را از این نقطه‌نظر بر عهدۀ مرد گذاشته است؛ و دیگر ﴿وَبِمَآ أَنفَقُواْ﴾: چون انفاق می‌کنند!

بسیار خوب، حالا اگر ما یک زنی را پیدا کردیم که از نظر توانمندی از شوهرش قوی‌تر بود، دیگر از این نقطه‌نظر تفضیلی نیست؛ چون گاهی اتّفاق می‌افتد که توان و نیروی ظاهری مرد کمتر از زن است! از نقطه‌نظر انفاق هم بالأخره زن می‌رود در بیرون کار انجام می‌دهد یا اینکه از پیش خود مالی دارد و مرد هم تمکّن ندارد یا اینکه مریض است و نمی‌تواند کار انجام بدهد و زن مخارج مرد را تقبّل می‌کند. دیگر در این‌صورت آن اطاعتی که مترتّب بر انفاق و بر تفضیل بود باید بر عکس بشود؛ یعنی از این‌دفعه مرد که می‌خواهد از خانه بیرون بیاید باید با اجازۀ خانم بیرون برود چون ایشان انفاق می‌کنند، و بقیّۀ چیزهایی که خودتان بهتر می‌دانید! همین‌طور طبق فتوا و طبق توجیه و تفسیری که ایشان می‌فرمایند، راجع به مهمان آوردن و حدود و ثغوری که در شرع برای رعایت حقوق زوجیّت و زن و مرد قرار گرفته‌اند، همۀ اینها باید بر عکس شود!¹

واقعاً این یک چیزی است که خود شما هم دارید می‌خندید؛ یعنی دیگر نیاز به تفسیر ندارد و این قلب یک واقعیّت است! اسلام که آمده و اطاعت زن را از شوهر ـ همان‌طوری‌که بعداً بیان می‌کنیم ـ با آن‌همه تأکیدات بیان کرده است، آیا یک‌هم‌چنین واقعیّتی وجود نداشته که ائمّه در طول ٢٥٠سال بیایند و فقط یک کلام بگویند: «اگر زن نفقۀ شوهر را بپردازد، آن حقوقی که بر عهدۀ زن است تبدیل می‌شود

به حقوقی که بر عهدۀ مرد است؛ یعنی دیگر از این‌دفعه باید مرد با اجازۀ ایشان مهمان به منزل بیاورد، با اجازۀ ایشان از خانه بیرون برود و سایر مسائل همه باید با اجازۀ ایشان انجام بگیرد!» این مسئله واقعاً سُخریه و مسخره است و این خروج از واقعیّات و تبدیل دین است! التفات کردید؟!

ما اتّفاقاً راجع به این قضیّه صحبت می‌کردیم و مطلب را یک قدری پایین آوردیم و پایین آوردیم تا اینکه شاید بعضی از افراد آن مصداق مؤلّف را تشخیص دادند که چه شخصی است و چه کتابی نوشته است.

تعمّد برخی افراد در نفهمیدن حق

مرحوم آقا در اواخر عمر وقتی که در منزل دوستان جلسات روضۀ دهگی بود به‌خاطر اینکه حالشان مساعد نبود هر ده روز را شرکت نمی‌کردند و فقط یک روزش را شرکت می‌کردند. اتّفاقاً در آن روزی که ایشان شرکت کردند ما مطلب دیگری می‌گفتیم، ولی هر روز که ما صحبت می‌کردیم نوار را برای ایشان می‌بردند و ایشان هم گوش می‌دادند و مطالبی را که به نظرشان می‌رسید به ما تذکّر می‌دادند؛ لذا ظاهراً فردای این سخنرانی که ما به خدمت مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ مراجعت کردیم ایشان گفتند:

فلانی، شما دیروز راجع به این قضیّه صحبت کردی و بسیار خوب بود، ولی چرا مطلب را این‌قدر پایین آوردی تا اینکه مصداق را بعضی‌ها متوجّه شدند که مثلاً چه کسی یک‌هم‌چنین مطلبی را گفته است؟

من به ایشان گفتم:

اوّلاً: شخصی که یک کتاب را می‌نویسد، دیگر خودش دارد معرّفی می‌کند و نیازی نیست که حالا من بخواهم بگویم یا نگویم! خود شخص دارد کتاب می‌نویسد و اسم خودش را می‌نویسد و از این نظر دیگر اشکالی بر من متوجّه نیست!

ثانیاً: (این نکته برای من در اینجا مورد دقّت است.) اگر من این مطالب را پایین نیاورم بعضی‌ها در همان مطالب کلّی ـ اگر گفته بشود ـ تشکیک می‌کنند و با هزار توجیه نمی‌خواهند بپذیرند و مطلب را آن‌طور که باید و شاید بر مصادیق منطبق کنند و

این مطلب را بر سایر موارد حمل می‌کنند و منظور از این صحبت برآورده نمی‌شود!

نکته‌ای که ایشان در اینجا فرمودند این بود:

فلانی، تو مطلبی را که می‌خواهی بگویی به‌صورت کلّی بیان کن، آن کسی که خداوند در او استعداد و نور قرار داده و قرار است که بفهمد می‌فهمد، ولو با همان مطلب کلّی؛ و آن کسی که نباید بفهمد اگر هزار مرتبه مصداق هم تعیین کنی او مطلب را نخواهد فهمید! تو مطلب را پایین نیاور و در همان مصادیق کلّی و مبانی کلّی مطلب را بگو!

یعنی منظور این است که بعضی‌ها در این دنیا نمی‌خواهند مطلب را بفهمند؛ نه بعضی‌ها، بلکه خیلی‌ها در این دنیا مسلمان‌اند ولی نمی‌خواهند بفهمند!

تمام آیات قرآن مصداق دین

در جلسۀ گذشته عرض کردم که وقتی در یک مجلس از یکی از آقایان سؤال شده بود: «معنای آیۀ ﴿ٱلرِّجَالُ قَوَّ ٰمُونَ عَلَى ٱلنِّسَآءِ﴾ چیست؟» به‌جای اینکه جواب بدهد معنای ﴿قَوَّ ٰمُونَ﴾ و منظور از این آیه چیست و کیست، گفته بود: «آنچه ما تا به‌حال دانسته‌ایم این است که اسلام قائل به تساوی بین زن و مرد است!» آخر مردک، تو داری آیۀ قرآن را رد می‌کنی! «آنچه ما تا به‌حال دانسته‌ایم» یعنی چه؟! بله، عقل خراب تو و فهم خراب تو دانسته است! مگر این آیه جزء قرآن نیست و مگر دین غیر از همین آیات است؟! دین از کجا آمده است؟ شما دین را از پیش خاله‌ات یا از پیش عمّه‌ات آورده‌ای؟! همین آیات قرآن و همین روایات را مجموعاً سرِ هم کنید اسمش دین است! شما این آیه را حذف می‌کنید، دیگری هم یک آیۀ دیگر را حذف می‌کند، دیگری هم می‌گوید که حج مربوط به آن موقع است و مربوط به الآن نیست، دیگری هم می‌گوید که زکات مربوط به آن زمانی است که چه و چه بوده، امّا ما الآن مالیات می‌دهیم و دیگر زکات نمی‌دهیم، دیگری هم می‌گوید که خمس مربوط به آن زمان بوده و مربوط به این زمان نیست، نماز هم مربوط به زمانی بوده که مردم هیچ چیز سرشان نمی‌شد، ولی الآن عقلشان به تکامل رسیده و نیازی به این دولاّ شدن ندارند و یکی‌یکی هر کس می‌آید یک آیه را حذف می‌کند و از دین دیگر

چه می‌ماند؟ فقط همین دست بستن و صاف راه رفتن در خیابان باقی می‌ماند!

نه‌خیر، تمام آیات قرآن دین است و تمام آیات قرآن امر است و تمام آیات قرآن نهی است؛ تو نمی‌فهمی نفهم! الآن باید بروی جواب حرفت را پس بدهی و داری هم پس می‌دهی! الآن که رفته‌ای، داری جواب حرف‌هایی را که زده‌ای پس می‌دهی؛ امّا من‌ِ گوینده نمی‌توانم پاسخ‌گو باشم، من باید آنچه را که می‌فهمم بگویم!

شاید بعضی‌ها جرئت داشته باشند و در آن حد تجرّی داشته باشند که بتوانند تبدیل کنند، تغییر بدهند، عوض کنند و توجیه کنند، امّا من نمی‌توانم! من آنچه را که به نظر حقیر و به نظر قاصر خودم از متون و روایات می‌رسد [بیان می‌کنم]، نه‌اینکه بخواهم مطالب را براساس توجیهات و تفسیرهای من‌درآوردی که از قرآن و نهج البلاغه شده بیان کنم! نه، من آنچه را که از امام صادق شنیده‌ام بیان می‌کنم، آنچه را که از امام کاظم، آنچه را که از امام سجّاد و آنچه را که از امیرالمؤمنین در همین نهج البلاغه دیده‌ام بیان می‌کنم؛ منتها در حدود فهم و در حدود ادراک خودم، و بیش از این هم خدا از من توقّع نمی‌کند! اگر مطلب در جایی خطا است که خطا به خود ما برمی‌گردد، اگر کسی توجیه بهتری دارد خب بِسم اللَه بیاید توجیه کند و اگر کسی مطلب را بهتر می‌تواند عرضه کند بیاید عرضه کند؛ امّا نه آن‌چنان توجیهی که صاحب کلام بر آن توجیه بخندد، نه آن‌چنان توجیهی که اگر خود صاحب نهج البلاغه در آنجا حضور داشت به‌جای خنده سیلی به صورت او بزند و بگوید: «کلام مرا عوض کردی، مگر خود من زبان نداشتم که به این‌نحوه صحبت کنم؟!» نه آن‌چنان توجیهی که در هنگام سؤال نکیر و منکر، همین صاحب نهج البلاغه بیاید و گریبان مرا بگیرد و بگوید: «این‌مقدار فهمی که تو به‌دست آوردی این بود که بیایی مطالب ما را تغییر بدهی و حرف ما را عوض کنی؟!» اگر نمی‌فهمی بگو: «آقا، این مطلب مربوط به امیرالمؤمنین است، ولی بنده نمی‌فهمم!»

خدا رحمت کند، یک بنده‌خدایی که از دنیا رفته و شهید شده است، مرد بزرگ و عالمی بود، از دوستان و از شاگردان مرحوم پدرمان بود، ایشان در یک کتابی نوشته بود: «این مطلب از امیرالمؤمنین است، ولی بنده نمی‌فهمم!» بسیار خوب، خدا پدرش

را بیامرزد، خدا خیرش بدهد؛ امّا نه‌اینکه این‌طوری به‌عنوان مسخره بگویی: «ما اینها را نمی‌فهمیم!» این «نمی‌فهمیم» یعنی چه؟! یعنی اینها همه کشک است، اینها همه بیخود است! این صحیح نیست.

مخالفت افراد با مطالب مطرح‌شدۀ علاّمه طهرانی از حقایق انقلاب

بعد از اینکه مرحوم آیةاللَه خمینی از دنیا رفتند، مرحوم آقا مجلسی گرفتند. من براساس آن مجلس، در جلسه‌ای در مشهد راجع به کیفیّت و برنامه‌های حکومت اسلامی براساس ضوابط و مبانی اسلامی نه ضوابط من درآوردی صحبت کردم و اثبات کردم که تشکیل حکومت اسلامی براساس آن ضوابط از اوجب واجبات است! به‌دنبال صحبت من سؤال‌هایی پیش آمد، کأنّه این صحبت و منبری که ما رفتیم مقدّمه‌ای بود برای اینکه مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ در طیّ شش جلسه در حضور دوستانشان به آن صحبت‌های مربوط به تشکیل حکومت اسلامی إقدام کنند که به‌صورت کتابی به نام وظیفۀ فرد مسلمان در إحیای حکومت اسلام [منتشر شد]. ایشان در این صحبت‌هایی که کردند ـ البتّه بگذریم از اینکه همۀ مطالب را مطرح نکردند، مطالب و مسائل شخصی را مطرح نکردند، مسائل سرّی را مطرح نکردند و چیزهایی را که ما می‌دانیم در این کتاب نیاوردند ـ مطالبی را گفتند که برای همۀ افراد روشن بود، حالا اینکه افراد بیان نمی‌کنند دیگر مربوط به خود آنها است، ولی مطالبی را که ایشان در این کتاب آوردند برای بسیاری از افرادی که هم اکنون در قید حیات هستند واضح و مبرهن است و همه اعتراف می‌کنند بر صحّت و ثبات این مطالبی که ایشان در اینجا در طیّ شش جلسه مطرح کرده‌اند، به‌طوری‌که وقتی من بعد از این شش جلسه که ایشان ختمش را اعلان کردند به ایشان گفتم: «آقا، چرا شما راجع به مطالبی که ما می‌دانیم صحبت نکردید»، ایشان فرمودند:

آقا، هر حرفی را که نمی‌شود زد؛ آنچه را هم که ما بیان کردیم برای افرادی که بخواهند راه را بیابند مفید است!

این عبارت ایشان بود! یعنی برای افرادی که مریض نیستند، برای افرادی که به‌دنبال کشف مطلب و کشف واقع هستند، نه ایجاد توطئه و تشویش و اضطراب! برای افرادی که نمی‌خواهند وقت خودشان را به بطالت و شعار بگذرانند! معنایش این است.

به‌دنبال تألیف این کتاب سر و صداهای خیلی زیادی برخاست. عدّه‌ای مرتّب با من در تماس بودند و تلفنی اظهار می‌کردند که من بروم پیش مرحوم آقا و ایشان را از انتشار این کتاب منصرف کنم! آخر ما برویم پیش مرحوم پدرمان چه بگوییم؟! این خنده دار نیست واقعاً؟! مرد به این بزرگی، مرد به این جلیل‌القدری، مرد به این دانشمندی، مرد با این سابقه و با این تجربه و با این خبرگی که نسبت به همۀ مسائل اطّلاع و إشراف دارد و اصلاً یکی از مبانی فکری و سلوکی ما را إشراف ایشان بر همۀ گذشته و آینده تشکیل می‌دهد، آن‌وقت بنده بروم پیش هم‌چنین شخصی [چه بگویم]؟!

بنده پدرم را به‌عنوان شخصی که از گذشته و آینده مثل کف دست خبر دارد می‌شناختم و الآن هم همین‌طور است! بالأخره پدر ما بود و ما بیشتر از شما با ایشان بودیم و مصاحبت ما بیشتر بود، حالا گرچه خیلی از دوستان که ایشان را دیده‌اند نسبت به این مسئله معترف هستند، ولی ما که دائماً با ایشان بودیم، می‌دانستیم و این قضیّه مثل آبِ خوردن و مثل شمس و خورشید برای ما واضح بود که ایشان نسبت به گذشته و آینده اطّلاع دارد! حالا بنده بروم بگویم: «آقا، این کتاب خوب نیست و پخش نشود!» این خنده دار نیست؟! پس ایشان برای چه نوشت؟! و این هم واقعاً یکی از دردهایی است که هنوز نهفته مانده و دیگر بیش از این راجع به آن صحبت نکنیم!

مدام به ما تلفن می‌کردند و ما می‌گفتیم: «بسیار خوب، می‌رویم!» ولی پشتِ گوش می‌انداختیم و نمی‌رفتیم. تا اینکه یک روز در خدمت ایشان برای مراجعه به پزشک چشمشان به بیمارستان امام رضا در مشهد رفته بودیم تا ایشان را معاینه کنند. در همان صحن بیمارستان که ما داشتیم طی می‌کردیم ایشان گفتند: «فلانی، بیا می‌خواهم یک چیزی از تو بپرسم!» گفتم: «بفرمایید.» گفتند:

به نظر شما این کتاب وظیفۀ فرد مسلمان که ما نوشتیم از نقطه‌نظر عکس‌العمل جامعه و برداشتی که جامعه می‌کند چه صورتی دارد؟

من به ایشان عرض کردم:

در این مسئله شکّی نیست و واضح است که این کتاب یک شعاع‌ها و امواجی

را تولید خواهد کرد و به‌وجود خواهد آورد، چون مسائلی است که بعضی‌ها یا خیلی‌ها را خوش نیاید، (نظیر همین حکایتی که ما شروع کردیم) ولی بالأخره این امواج به آرامش و سکون مبدّل خواهد شد و آن حقیقتی که شما در پیِ اثبات و اظهار آن حقیقت هستید بالأخره برای مردم روشن خواهد شد!

بعد من به ایشان گفتم که در این مدّتِ سه هفته‌ای که این قضیّه اتّفاق افتاده تا به‌حال، تلفن‌های زیادی شده است؛ من‌جمله بعضی از افرادی که دست‌اندرکار نشر این قضیّه بوده‌اند چند بار مؤکّداً به من تلفن کردند: «حتماً شما برو و پدرت را منصرف کن، چون این آثاری دارد، خطراتی دارد، مسائلی دارد، امواجی دارد، آشوب بپا می‌کند و...!» ما هم پشتِ گوش می‌انداختیم و می‌خندیدیم! می‌گفتیم: «بله، بسیار خوب، إن‌شاءاللَه خدمتشان که رسیدیم می‌گوییم!» ولی علیٰ‌کلّ‌حال وقتمان را به این چیزها نمی‌گذراندیم و تلف نمی‌کردیم. من به ایشان گفتم: «این افراد نسبت به این کتاب این‌طور می‌گویند.» ایشان فرمودند:

بله، بله، همین‌طور است! ﴿ذٰلِكَ مَبۡلَغُهُم مِّنَ ٱلۡعِلۡمِ﴾؛¹ اینها فهمشان همین‌مقدار است و بیش از این نمی‌فهمند!

و واقعیّت هم همین است. بعد در آنجا من این جمله را به ایشان عرض کردم:

آقا، این چه بی‌عدالتی و چه ظلمی است که ما اهل علم باید متحمّل این ظلم و بی‌انصافی بشویم که یک عالِم، جمعی را از شنیدن و درک واقعیّت محروم کند به‌خاطر خوش نیامدن عدّه‌ای دیگر؟! این ظلم را انسان به کجا ببرد؟ و این بی‌انصافی و بی‌عدالتی را چطور باید پاسخ بدهد؟!

به‌خاطر اینکه مرا خوش نیاید! چه کسانی را خوش نیاید؟ کسانی که فردا باید پاسخ‌گوی من و شما باشند و خواهند شد! چرا ما یک جوانی را که الآن مستعد است و دارد به‌دنبال حقیقت می‌گردد، سرش را با شعار گرم کنیم و مطلب را به او نگوییم و

حقیقت را برای او بیان نکنیم؟! ما در پیشگاه امام زمان چه جوابی داریم بدهیم؟! امام زمان می‌گوید: «آیا من این دین را برای شما آوردم؟! آیا من این دین را برای شما انتخاب کردم؟! الآن که من دارم این مطالب را خدمتتان عرض می‌کنم، حالم همان حالی است که داشتم با ایشان این مطلب را می‌گفتم و این احساس الآن هم در درون من موجود است!

بعد از اینکه ایشان این کتاب را نوشتند، اظهار نظرهای مختلفی راجع به این قضیّه شد. البتّه خود کتاب در بازار پخش نشد و فقط چند نسخه‌ای این‌طرف و آن‌طرف در بعضی از کتابخانه‌ها رفت و الآن هم من از سرنوشتش اطّلاعی ندارم. بعضی‌ها که این کتاب را خوانده بودند یا مرحوم آقا برای آنها فرستاده بودند، شروع به اظهار نظر کردند. یادم است یکی از این افراد که از دوستان و ارادتمندان مرحوم آقا بود و بعد به لحاظی [مسائلی پدید آمد]، و مرحوم آقا چه خدماتی به او کرده بودند و چه لطف‌ها و مرحمت‌هایی نسبت به او روا داشته بودند که بعضی از دوستان می‌دانند، در یکی از شب‌های ماه رمضان که در یک جا نشسته بودم، آن شخص صحبت می‌کرد و به مرحوم آقا اعتراض و کنایه و انتقاد داشت:

بعضی‌ها بعد از یک عمر سلوک آمده‌اند و دارند دَم از «من» و «منیّت» می‌زنند و در کتاب‌هایشان مدام «مَن، مَن» می‌کنند: «من گفتم، من به فلانی گفتم، من به رهبر انقلاب این‌طور گفتم، من به آقای خمینی این‌طورگفتم!» این مَن مَن زدن‌ها همه حکایت از منیّت می‌کند و این مخالف با سلوک و مخالف با خدا است!

واقعاً اگر تو انصاف داشته باشی و بخواهی کتاب را بخوانی، آیا برای تو یک‌هم‌چنین برداشتی پیدا می‌شود؟! یعنی واقعاً اگر کسی جدای از این مسائل باشد، آیا برداشت می‌کند که ایشان در آن مقام هستند که در این کتاب خودشان را مطرح کنند؟! واقعاً این‌طور است؟! و آیا صِرف اینکه: «من به ایشان گفتم»، دلالت بر منیّت می‌کند؟! بنده خودم نوشته‌ای از مرحوم آقای مطهّری ـ خدا رحمتش کند ـ دیدم که ایشان گفته بودند: «من به آقای خمینی وقتی که در نجف بودند این نامه را نوشتم و به ایشان گفتم که این کارها باید انجام بشود.» آیا این دلالت بر منیّت می‌کند؟! چه منیّتی؟! پس چه

بگویند؟! باید بگویند: «ما گفتیم»؟! خب من گفتم دیگر! مگر «من» ضمیر متکلّم وحده نیست؟! شما بفرمایید به‌جای «من» چه به‌کار ببرم؟ می‌گویند: «من به ایشان نامه نوشتم و گفتم باید این کارها انجام بشود.» بسیار خوب! حالا این دلالت بر منیّت می‌کند؟! دلالت بر مطرح شدن می‌کند؟! دلالت بر اظهار می‌کند؟! نه‌خیر! «ما این نامه را به ایشان نوشتیم، ما این مطلب را به ایشان گفتیم!» خب گفتیم، این که دیگر مسئله‌ای نیست!

حالا ببینید که وقتی ذهن خراب بشود و در این فکر مرض بیفتد و از طریق استقامت به این‌طرف و آن‌طرف متمایل بشود نتیجه‌اش چیست؟ از اوّلِ بِسم اللَه تا آخرِ تَمَّت کتاب را مطالعه می‌کند و فقط همین یک «من» را در نظر می‌آورد! نمی‌گوید: «این کاری که ایشان انجام داد درست بود یا غلط بود؟ این اقداماتی که انجام گرفت چه بود؟ این مطالبی که در این کتاب نوشته به چه نحوه است؟ آیا این مطالب درست است؟» چرا مرض است؟ چون این می‌داند که مطلب دارد به کجا می‌خورد!

ای بندۀ خدا، نویسندۀ کتاب از دنیا رفته، آن شخصی هم که راجع به او این کتاب نوشته شده او هم از دنیا رفته، تو هم امروز و فردا از دنیا می‌روی، ولی دیگر آن‌طرف قضیّه را چه‌کار می‌کنی؟ چطور شد هزار نفر این کتاب را خواندند و همه تعریف کردند و هیچ‌کس به نظرش نرسید که ایشان دارد خودش را با «مَن، مَن» مطرح می‌کند؟ فقط جناب‌عالی و چند نفر؟! این مرض را دیگر خودتان باید بروید معالجه و درمان کنید! چرا دیگر مسئله را به این‌طرف و آن‌طرف می‌زنید؟

عدم پذیرش حق به‌خاطر ترس از فروپاشی افکار و باورهای خودساخته

قضیّه‌ای که می‌خواستم به‌عنوان شاهد مثال نقل کنم این است: یکی از همین افراد که از نزدیکان و بستگان مرحوم والد ـ رضوان اللَه علیه ـ است، نامه‌ای برای ایشان می‌نویسد و مطالبی نظیر همان مطالبی که آن شخص گفته بود در آن نامه متذکّر می‌شود:

در این کتاب، موقعیّت و منزلت مثلاً فلان شخص پایین آورده شده، درحالتی‌که ایشان صدها و بلکه هزارها برابر از مرحوم آیةاللَه بروجردی هم بالاتر است!¹

شما وکیل دفتر خدا هستید؟! شما در دفتر خدا نشسته‌اید و دارید افراد را یکی‌یکی مقایسه می‌کنید؟! بسیار خوب، بالاتر است، حالا ما نمی‌دانیم و خدا بهتر می‌داند چه کسی پایین‌تر و چه کسی بالاتر است! ما که در مقام قضاوت نیستیم، بلکه به همین مطالب و به همین نوشته‌ها و به همین نحوۀ عمل و کردار نگاه می‌کنیم و با آن عقل ناقصی که خدا به من و شما داده، (منظورم شما نیست، همان شخصی که نامه را داده بود) شما با عقل خودت قیاس می‌کنی و می‌گویی: «از هزارها برابر از امثال آیةاللَه بروجردی بالاتر است»، بنده هم به عقل خودم قیاس می‌کنم و نظریّه‌ای می‌دهم! حالا بعدها معلوم می‌شود کدام نظریّه درست است و کدام مطلب صحیح است.

شاهد مثال اینجا است: همین آقا در یک جریان با یک نفر از افراد در مجلسی هم‌صحبت می‌شود و آن شخص که شخص وارد و مطّلعی بوده و نسبت به اوضاع اطّلاع و آشنایی داشته، شروع می‌کند بعضی از حکایت‌ها و داستان‌ها و مطالبی را برای این شخص بیان می‌کند. همین‌که یک مقداری می‌گذرد، این آقا فوراً می‌گوید: «دست نگه دار، دست نگه دار! نگو، نگو!» آن شخص مطّلع می‌گوید: «چرا نگویم؟!» او می‌گوید:

من برای خودم در ارتباط با مسائل و در ارتباط با این جریان‌ها، پایه و اساسی ریخته‌ام، امّا این مطالبی که شما می‌گویی، دارد این اساس و این بنا را در هم می‌ریزد و من می‌ترسم از اینکه اگر این بنا در هم ریخت چه چیزی را به‌جایش بگذارم!

شما را به خدا جمله را توجّه کنید! این آقایی که همه او را می‌شناسید و تمام افراد در این مرز و بوم ایران او را می‌شناسند! ببینید قضیّه چه شد؟ اینکه خدمتتان عرض می‌کنم [برای این است که] خیلی مسئله مهم است! یعنی چه؟ یعنی من براساس یک مُشت شایعه خانه ساخته‌ام و تو داری این شایعه‌ها را از دست من می‌گیری، تو داری این حِکای¹ مسائل غیر واقعی را از دست من می‌گیری و من دیگر چیزی ندارم!

چیزی ندارم برای خودم، چیزی ندارم برای پاسخ به حرف‌های گذشته‌ام، چیزی ندارم برای آن حرف‌هایی که به ملّت و مردم گفته‌ام؛ [می‌گویند]: «حالا آنها چه شد؟!»

وإلاّ اگر من باشم می‌گویم: «بگو! صد ساعت هم بگو! هرچه بیشتر بهتر! انسان با واقعیّت بیشتر برخورد می‌کند و بیشتر به واقعیّت می‌رسد.»

انحصار عصمت در چهارده معصوم علیهم السّلام

بنده خودم نسبت به مرحوم جدّم نظریّه‌ای داشتم؛ یعنی بر آن اساسی که بعضی از نزدیکان و قوم و خویشان برای ما در ایّام طفولیّت بیان می‌کردند، ما ایشان را شخصیّتی در یک محدودۀ خاصّی می‌دیدیم، بعد من کم‌کم بزرگ شدم و با بعضی از عبارت‌ها و بعضی از تعبیرها مواجه شدم. البتّه خدای‌نکرده مسئله، مسئلۀ غیبت و مذمّت و تنقیص و اینها نیست، بلکه مسئلۀ تشخیص موقعیّت و تشخیص مرتبه‌ای است که هر شخصی در آن مرتبه قرار دارد! هیچ‌کس امام نیست، هیچ‌کس پیغمبر هم نیست، ما همه انسانیم و همه بشریم و همه جایزالخطا هستیم و همه در یک مرتبۀ خاصّ از اعتقادات و از اهتمام به مطالب و مبانی هستیم.

مرحوم پدربزرگ و جدّ ما همان‌طوری‌که مرحوم آقا در کتابشان آورده‌اند، خیلی مرد متدیّنی بود، بسیار دین‌دار بود، بسیار متعصّب در دین بود.¹ نقل می‌کنند که رضاشاه گفته بود:

من فقط از دو نفر در هراس و نگرانی هستم: یکی از آقای بروجردی در بروجرد؛ (در آن زمانی که مرحوم آقای بروجردی در بروجرد بودند) دوّم از سیّد محمّدصادق لاله‌زاری در شاه‌آباد!

یعنی یک‌هم‌چنین آدمی بود! بسیار مرد متعصّبی بود و تمام علماء طهران و تمام افراد و رئوس بلاد، ایشان را به تعصّب در دین و پایداری بر مبانی و معتقدات خودشان قبول داشتند. نمی‌دانم رفقا در همین کتاب وظیفۀ فرد مسلمان خوانده‌اند یا نه؟ مرحوم

آقا در آنجا دارند: در آن پیغامی که از طرف وزیر دادگستری (داور) راجع به کشف حجاب برای ایشان آمده بود، ایشان بلند شد نشست و چه فحش‌هایی را نثار وزیر دادگستری و رضاشاه و عمله و أکَره کرد که مرحوم آقا می‌فرمودند: «ما اصلاً باور نمی‌کردیم پدرمان این فحش‌ها را از کجا یاد گرفته است! اینها چیزی نبود که هر کسی بگوید!»¹ ایشان یک‌هم‌چنین آدمی بود و می‌گفت: «شما تصوّر می‌کنید که [من می‌ترسم]؟! همین الآن بیایید سر من را ببرید و من را إعدام کنید!»

ولی وقتی قرار بر این است که انسان مسئله را بیابد، ما دیگر نباید چون ایشان دارای این مقام و دارای این موقعیّت است بگوییم: ایشان پیغمبر است، ایشان عارف باللَه است! نه‌خیر، ایشان عارف نبوده و مراتب توحید را طی نکرده بوده است؛ مرد متصلّبی بود، مرد دین‌داری بود، مرد متعصّبی بود، مجتهد مسلّم بود و همگان او را به فضل و علم قبول داشتند.

من در مجلسی بودم و دیدم یک شخص دارد از ایشان صحبت می‌کند و حکایات و داستان‌هایی نقل می‌کند که بعضی از اینها برای من یک قدری مشکل بود، چون آن مطالب را که می‌شنیدم کوچک بودم، ولی وقتی انسان رشد می‌کند و بزرگ می‌شود، کم‌کم تفکّراتش عوض می‌شود و تغییر پیدا می‌کند. بعضی‌ها در آن مجلس گفتند: «آقا، این مطالب از شأنیّت ایشان کم می‌کند!» گفتم: «نه آقا، بگذارید بگوید تا من بدانم و نسبت به افراد اطّلاع پیدا کنم که این اطّلاع برای من مفید است و موجب رشد من خواهد شد!» نشستم و با او سه جلسۀ بعد راجع به مطالب صحبت کردم و به‌دست آوردم که بعضی از مطالبی که می‌گوید تخیّلات خودش بوده و بعضی از مطالبی که می‌گوید درست بوده و در آن مسائلی که قبلاً برای من بوده تعدیل پیدا شد؛ خب همه باید همین‌طور باشند! حالا چون پدربزرگ من بوده من نباید اجازه بدهم کسی تنقید کند؟! خب بکند! آنچه را که ما فقط داریم چهارده معصوم است و

بس، و سکّه فقط به این چهارده نفر زده شده است؛ بقیّۀ افراد جایزالخطا هستند! ما نباید به‌خاطر یک مُشت افرادی که به‌خاطر مصالح دنیوی خودشان پا روی حقایق گذاشته‌اند، افراد مستعد را که به‌دنبال رسیدن به حقیقت هستند از مسائل محروم کنیم؛ این مسئله واقعاً ظلم فاحش است که ما بخواهیم این کار را بکنیم!

حذف برخی حقایق تاریخی و ظلم‌های بنی‌الحسن به ائمّه علیهم السّلام

مرحوم آقا [سیّد محسن امین] جبل‌عاملی بعضی از مسائل و ظلم‌ها و ستم‌ها و جفاهایی را که بر ائمّه علیهم السّلام به‌واسطۀ منتسبین به خودشان [شده در کتبشان آورده‌اند]؛ مثلاً بنی‌الحسن چه ظلم‌هایی نسبت به ائمّه کردند، همین امام باقر علیه السّلام را بنی‌الحسن کشتند، یعنی پسر عموی امام باقر حضرت را می‌کشد،¹ و مسائلی که بر امام صادق علیه السّلام به‌واسطۀ محمّد و ابراهیم فرزندان عبداللَه محض وارد شد که ادّعای خروج و ادّعای مهدویّت کردند و امام صادق را ملزم به اطاعت و بیعت کردند و حضرت نپذیرفتند و آنها حضرت را یک شب در زندان کردند! چه کسانی؟! همین پسر عموهای حضرت، یک شب امام صادق را در بدترین جای زندان که نمی‌توانم بگویم، زندانی کردند که اگر منصور دوانیقی نیامده بود و با اینها مواجه نشده بود و اینها را دفع نکرده بود و نگرفته بود، فردا همین‌ها امام صادق را کشته بودند! امام صادق را همین منصور دوانیقی آمد و از آن زندان بیرون آورد.² و همین‌طور سایر مسائلی که به‌واسطۀ بنی‌الحسن و حتّی غیر بنی‌الحسن اتّفاق افتاد.³

مرحوم آقا در جلد پانزدهم امام شناسی این مطلب را نقل کرده‌اند که در سفری که مرحوم آقا شیخ عبّاس قمی صاحب مفاتیح در خارج با مرحوم آقا سید محسن امین [جبل عاملی] داشت، آقا شیخ عبّاس به ایشان گفته بود:

چرا شما این مطالب را در کتاب‌های خودتان بیان می‌کنید؟! اینها مسائلی

است که در تاریخ اتّفاق افتاده و مردم نسبت به ائمّه بدبین می‌شوند!¹

عجب! بدبین می‌شوند؟ ما مردم را در جهل نگه داریم به‌خاطر اینکه مردم به ائمّه بدبین می‌شوند؟! ما باید به مردم بگوییم که راه خدا پارتی‌بازی و روابط برنمی‌دارد؛ راه خدا براساس ضوابط است، نه براساس روابط! همین فرزند امام علیه السّلام می‌آید و بر علیه امام قیام می‌کند. باید مردم را به دین یعنی به عقائد حقّه و عقائد صحیح وارد کرد، نه به یک مُشت دین تراشیدۀ بَزک کردۀ عروسک‌وار که خصوصیّات و نقائصش² را [می‌پوشانند]؛ مانند آن کسی که به خواستگاری‌اش می‌روند و نقائصش را با بعضی از چیزها برطرف می‌کنند تا آن کسی که او را می‌بیند چشمش به نقائص نیفتد! خب امروز نمی‌افتد، فردا که ازدواج کردی و متوجّه این نقائص شدی چه‌کار می‌کنی؟! اختلاف به‌وجود می‌آید! پس از اوّل بیا بیان کن، از اوّل بیا بگو: «آقا، این‌طور است!» وقتی که داماد به خواستگاری می‌رود، اگر مرضی دارد که ممکن است موجب سؤال بشود، باید برای دختر و برای فامیل دختر بیان کنند که این داماد این مرض را دارد، این خصوصیّات را دارد؛ و اگر دختر دارای یک امراضی است، باید آنها را برای داماد و برای فامیل پسر بیان کرد تا اینکه با بینش برود؛ اگر می‌خواهید، بِسم اللَه بفرمایید! امّا اگر انسان امراض یک شخص را بپوشاند و بگوید: «عیبی ندارد، حالا عروسی بکنند بعد خودشان خوب می‌شوند»، فردا هزار تا مسئله به‌وجود می‌آید! از اوّل نباید این‌طور باشد.

عدم ارتباط کسب کمالات الهی با انتساب به امام معصوم علیه السّلام

شما می‌آیید دینی را برای مردم بیان می‌کنید که آن دین حقیقت ندارد، اصالت ندارد، این مقدارش را می‌زنید، آن مقدارش را می‌زنید و یک دین بَزک کرده تحویل مردم می‌دهید! این که دین نشد. ما باید به مردم بگوییم که راه خدا و راه اسلام، امام و غیر امام برنمی‌دارد! اگر کسی راه خدا را برود به خدا می‌رسد و تمام استعدادهای خود را به فعلیّت درمی‌آورد ولو فرزند ابی‌بکر باشد، مثل محمّد بن ابی‌بکر؛ و اگر

کسی راه خدا را نرود و به‌دنبال مخالفت از اوامر الهی باشد، او به أسفل درک جحیم وارد می‌شود ولو اینکه فرزند بلا فصل امام علیه السّلام باشد! مگر جعفر کذّاب که بود؟ جعفر کذّاب همان هم‌پیالۀ معتصم، خلیفۀ عبّاسی بود و کسی بود که از طرف خلیفۀ عبّاسی مأمور بود وجود امام زمان علیه السّلام را که در پنج سالگی در منزل بودند فاش کند تا بیایند بگیرند و امام را به قتل برسانند!¹ همین جعفر، همین عموی امام علیه السّلام و پسر امام هادی! بله، پسر امام هم این‌طوری درمی‌آید.

تهمت و تزویر منتسبین امام رضا علیه السّلام نسبت به ایشان

مگر برادران امام رضا چه کسانی بودند؟ آنهایی که آمدند بر علیه امام رضا در دادگاه و محکمۀ مدینه شهادت دادند و حضرت را متّهم به تزویر و جعل پرونده و وصیّت‌نامه کردند، چه کسانی بودند؟ برادران امام رضا بودند! پناه بر خدا! واقعاً چطور می‌شود انسان تصوّر کند؟! چرا نباید این مطلب گفته شود؟! و از این بالاتر آمده بودند و نَعوذ باللَه نسب امام جواد علیه السّلام را از امام رضا علیه السّلام سلب کرده بودند! می‌دانید یعنی چه؟ یعنی این بچّه از تو نیست؛ از زن‌های تو است، ولی از تو نیست! این حرف را به امام رضا زدند و بعد جمع شدند و حضرت را مجبور کردند تا قیافه‌شناس‌ها که به آنها «قافه» می‌گویند، بیایند و نگاه کنند تا از تطابق بین چهره‌ها تشخیص بدهند که آیا این فرزند حضرت هست یا نه! اصلاً انسان نمی‌تواند بگوید! بعد به امام رضا علیه السّلام گفتند:

تو نباید عمامه بر سرت بگذاری، نباید عبا بپوشی (که مبادا قیافۀ حضرت غلط‌انداز شود و آن قیافه‌شناس را بگیرد)، باید لباس باغبانی به تنت کنی و بیل به دستت بگیری و بروی در آنجا شروع به باغبانی و بیل زدن کنی و کاری به کار ما نداشته باشی!

ببینید چه بر سر ائمّۀ ما آمده است! آن‌وقت امام جواد را که چند ساله بود آورده بودند و به آن قیافه‌شناس گفته بودند: «این بچّه از بین افرادی که در اینجا ایستاده‌اند، نه آن کسی که باغبان است، به چه کسی شبیه است؟» یعنی از بین عموها و افراد غریبه! او

هم نگاهی کرد و گفت: «اگر قرار باشد این بچّه پدری داشته باشد، همان باغبانی است که دارد بیل می‌زند!»¹ درست شد؟ اینها پسران امام بودند، یعنی پسران امام کاظم و پسران امام صادق بودند؛ عموهای امام رضا و برادران امام رضا آمدند این کار را انجام دادند!

لزوم بیان تاریخ واقعی برای حقیقت‌یابی افراد

بنابراین ما باید آنچه را که در تاریخ هست برای حقیقت‌یابی و حقیقت‌جوییِ افراد بیان کنیم، وإلاّ ما هم مثل همان افراد می‌شویم! مگر آن افرادی که در زمان گذشته بودند با ما فرق داشتند؟! مگر گلبول‌های خونشان با ما تفاوت داشت؟! مگر سیستم بدن و سیستم فکری‌شان با ما فرق داشت؟! آنها همین افرادی بودند که امام را می‌دیدند با این وضع و با این تشکیلات و با این بیا و برو و با این افرادی که با آنها سر و کار دارند. آنها هم می‌دیدند یک نفر می‌آید به امام توهین و اهانت می‌کند و می‌رود. آنها هم می‌دیدند یک نفر می‌آید به امام بی‌اعتنایی می‌کند و می‌رود. آنها هم می‌دیدند که امام علیه السّلام می‌آید در خانه و هیچ‌کس با او نیست. آنها هم می‌دیدند که امام علیه السّلام گاهی با چند نفر و گاهی دست تنها می‌آید، گاهی فقیر و گاهی پول‌دار، گاهی وضع معیشتش خوب و گاهی وضع معیشتش فلان! افرادی که دور و برشان بودند دین خود را با این‌نحوه ساختند، نه با امام بَزک کرده و عروسک‌وار و نه با امامی که وقتی وارد می‌شود حتماً باید مثل بعضی‌ها پانزده نفر دورشان را بگیرند و با این هیمَنه وارد شوند! ملائکه از بالا چتر بیندازند، اجنّه از پایین فرش بیندازند و شیاطین از کجا چه و چه بیندازند و با این وضعیّت وارد مجلس بشوند تا اینکه آن هیمَنه و اقتدار و موقعیّت آنها چشم‌ها را بفریبد و اذهان را متوجّه کند! نه آقا، امام گاهی‌اوقات می‌آمد و دو کیلو پیاز در دستش بود و مدام پیازها روی زمین می‌ریخت و خودش یکی‌یکی برمی‌داشت و جمع می‌کرد! خیال نکنید امام این‌طوری بود که ده نفر از پیش و بیست نفر از پس و این‌طرف و آن‌طرفش باشد؛ امام علیه السّلام خودش می‌رفت برای زن و بچّه‌اش نان می‌گرفت و به منزل می‌آورد! مگر امام باقر خودش در مزرعه‌ای که داشت

نمی‌رفت و کار نمی‌کرد؟!¹

ما داریم یک تصوّر دیگری از امام به مردم می‌دهیم و وقتی که با بعضی از مسائل مواجه می‌شویم یک‌دفعه می‌بینیم قضایا فرق کرد! نه، باید برای مردم آنچه را که هست بیان کرد؛ حالا بعضی‌ها خوششان می‌آید و بعضی‌ها را خوش نیاید! هزار نفر را خوش نیاید که نیاید، امّا یک نفر قابل بگیرد همان بس است؛ فقط یک نفر!

تبعیّت اکثر مردم از تخیّلات و توهّمات

مگر در قرآن نداریم: ﴿وَأَكۡثَرُهُمۡ لَا يَعۡقِلُونَ﴾؛² «اکثریّت مردم عقل ندارند!» و همین‌طور هم هست، خودمان هم داریم می‌بینیم! مگر مردم نگفتند که در ماه عکس پیدا شده است؟!³ حالا آیا این مردم عقل دارند؟! واقعاً عقل دارند؟!

خدا رحمت کند، یکی از منتسبین به پدر ما که از دنیا رفته است تلفن کرده بود: «آقای آقا سیّد محمّدحسین، داری می‌بینی یا نه؟!»

ـ: چه چیزی را می‌بینم؟

ـ: آقا، عکس در ماه افتاده است!

ـ: چی؟!

ـ: آقا، برو از پنجره نگاه کن و عکس را تماشا کن!

ـ: عکس چه کسی را؟!

ـ: عکس فلانی در ماه افتاده، برو تماشا کن!

ـ: آقاجان، این حرف‌ها چیست؟!

ـ: نه آقا، برو ببین!

ایشان می‌فرمودند: «پنج دقیقه با ما در تلفن کلنجار می‌رفت: «شما برو ببین، ببین اگر نبود!»

این کیست؟! آن زمانی که این قضیّه را نقل می‌کرد هفتاد سال سنّش بود؛ یعنی یک مرد هفتاد ساله، نه یک جوان هفده هجده ساله! پیرمرد هفتاد ساله، دبیر، آدم با فهم و آدمی که خیلی از دروس را خودش درس می‌داده است!

حالا این مردم عقل دارند؟! ﴿أَكۡثَرُهُمۡ لَا يَعۡقِلُونَ﴾؛ عقل ندارند! ﴿أَكۡثَرَهُمۡ لَا يَعۡلَمُونَ﴾؛¹ بیشتر مردم علم و اطّلاع ندارند! اگر همین الآن یک نفر بیاید و به یکی بگوید: «آقا، در فلان‌جا این قضیّه اتّفاق افتاده است»، ولو اینکه در ذهنش واقعاً خلاف باشد، می‌گوید: «عجب!» نفر دوّم بیاید بگوید و بعد نفر سوّم که بیاید قبول می‌کند؛ یعنی خودش بلند نمی‌شود برود و بگردد و ببیند و سؤال کند که مسئله چیست!

به قول مرحوم آقا که ایشان می‌فرمودند:

ما بیست سال بیش از آن مقداری که برای هدایت افراد و سلاّک لازم بود بیان کردیم!

و واقعاً اگر کسی می‌خواست عقلش را به‌کار بیندازد و این نعمت الهی را نادیده نپندارد، اگر پنج ماه ـ حالا نگوییم یک ماه ـ با ایشان بود، دیگر برای تا آخر عمرش به‌اندازۀ کافی می‌توانست بهره‌مند باشد و نیاز به چیز دیگر نداشت! یعنی اگر کسی پنج ماه با ایشان بود، چند جلسه صحبت ایشان را می‌دید و یک مدّت رفتار ایشان را زیر نظر داشت، اگر می‌خواست عقلش را به‌کار بیندازد دیگر برایش کافی بود!

این افرادی که بیست سال پیش مرحوم آقا بودند و روز و شب را با ایشان گذراندند، بعد از اینکه جریانات و مسائلی پیش آمد، خود همان‌ها که معترف بودند: «بعد از مرحوم آقا اگر قرار باشد کسی مطلبی مطرح کند فلانی است»، تا الآن که دارم با شما صحبت می‌کنم حتّی پنج دقیقه هم وقت نگذاشته‌اند که بیایند از من راجع به

مسائلشان سؤال کنند؛ فقط پنج دقیقه! بیایند و بشنوند، اگر نپذیرفتند رها کنند و اگر دیدند مطلب درست است بپذیرند! این یعنی چه؟ یعنی تمام آن بیست سال هیچ، تمام آن ٢٥ سال هیچ! حالا بگذریم از اینکه خیلی از آنها اعتراف کردند که حق با فلانی است، ولی اگر ما بخواهیم مطرح بکنیم زنمان ما را دعوا می‌کند و ما را راه نمی‌دهد (که این جزء همین مطالبی است که ما عرض می‌کنیم)، بچّۀ‌مان ما را چه می‌کند، شریکمان ما را چه می‌کند و موقعیّت ما چه می‌شود!

شکل‌گیری فتنۀ بعد از فوت علاّمه طهرانی توسّط زنان

این را خدمتتان عرض کنم: درصد اکثر این فتنۀ بعد از مرحوم آقا از همین زن‌ها ناشی شد؛ این دیگر تجربه‌ای است که خود ما دیدیم! در حالی‌که من در همان موقع و در همان دو سه روز اوّل و دو سه جلسه‌ای که صحبت کردم، مطالب را بیان کردم و توضیح دادم و خطوط را مشخّص کردم و بیان کردم، چون می‌دانستم کار به کجا خواهد رسید، و بعد شروع شد! آیا یکی از آنها آمد پیش من تا به من بگوید: «فلانی، من می‌خواهم دینم را به تو ـ حدّأقل به‌عنوان یک مشاور ـ عرضه بدارم و مطالب را با تو مطرح کنم»؟! آیا آمدند این کار را بکنند؟! ابداً! پس ﴿أَكۡثَرَهُمۡ لَا يَعۡلَمُونَ﴾. ما دنبال چه کسی داریم می‌گردیم؟ در آن‌طرف دنیا؟! نه آقا، باید این مطلب را در خودمان پیدا کنیم؛ ﴿وَقَلِيلٞ مِّنۡ عِبَادِيَ ٱلشَّكُورُ﴾.¹

بنابراین این حقایق برای چه کسی آمده است؟ دو دو تا چهار تا؛ برای همین ﴿وَقَلِيلٞ مِّنۡ عِبَادِيَ ٱلشَّكُورُ﴾ آمده است، چون ﴿أَكۡثَرُهُمۡ لَا يَعۡقِلُونَ﴾، ﴿أَكۡثَرَهُمۡ لَا يَعۡلَمُونَ﴾، ﴿وَقَلِيلٞ مِّنۡ عِبَادِيَ ٱلشَّكُورُ﴾؛ فقط بعضی‌ها شاکرند و شکر حقیقت‌یابی را می‌دانند و شکر وجود الهی را که به آنها ارزانی داشته پاس می‌دارند، لذا این افراد را باید با حقیقت آشنا کرد؛ حالا دیگران را خوش آید یا خوش نیاید! این مقدّمه‌ای بود بر این مسئله.²

انطباق دستورات شرعی بر قضایای عقلی و فطری

و امّا نسبت به اصل قضیّه: همان‌طوری‌که عرض شد، اصل و اساس مسئلۀ اطاعت به قضایای فطری برمی‌گردد که باید مسائل شرعی منطبق بر قضایای فطری باشد. قاعدۀ کلّی، همان‌طوری‌که در آیات قرآن هم نسبت به این مسئله اشاره‌ای هست، این است که خدای متعال دین را دینی می‌داند که منطبق با فطرت باشد؛¹ یعنی فطرت انسان بتواند برای صلاحیّت این دستور در جایگاهِ واقع جایی بیابد.

یکی از مسائل فطری و مسائل عقلی متابعت از أعلم است که انسان باید از شخصی که عالم‌تر است متابعت کند. این یکی از مسائل فطری و یک مسئلۀ عقلی است؛ یعنی عاقل می‌گوید: انسان باید از أعلم متابعت کند!

حکم عقل و فطرت به جانشینی امیرالمؤمنین حتّی بدون واقعۀ غدیر

بر همین اساس در جلسۀ پیش عرض کردم که اگر حتّی واقعۀ روز غدیر هم نبود و پیغمبر امیرالمؤمنین علیه السّلام را به نصّ آیۀ شریفۀ ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغۡ مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمۡ تَفۡعَلۡ فَمَا بَلَّغۡتَ رِسَالَتَهُۥ﴾² به خلافت منصوب و تصریح نمی‌کرد، همین‌قدر که این دو نفر یعنی ابوبکر و امیرالمؤمنین را بیاورند و هر کدام را در یک طرف بنشانند، حتّی یک بچّۀ ده ساله هم می‌گوید: باید از علی متابعت کرد! این دیگر نیاز به عید غدیر ندارد، این دیگر نیاز به نصب خلافت ندارد؛ حالا مضافاً

بر اینکه اینها هم انجام شد! امیرالمؤمنینی که می‌گوید:

إنّی بِطُرُقِ السّماء أعلَمُ مِنکم بِطُرُقِ الأرض؛¹ «من راه‌های آسمان را از زمین بهتر می‌شناسم!»

این مسئله می‌شود مسئلۀ فطری! بنابراین راهی که برادران اهل‌تسنّن ما پیموده‌اند، قطعاً راهی است که با مبانی فطریِ خود آنها منافات دارد؛ یعنی با خود فطرت و عقل آنها منافات دارد!

شما شرح نهج البلاغه ابن‌أبی‌الحدید را بخوانید و ببینید راجع به تاریخ عمَر و ابوبکر و مطالبی که از آنها نقل شده و حکایات و قصصی که از امیرالمؤمنین علیه السّلام در زمان خلافت این دو نفر بیان شده چه ارزیابی و چه سنجشی راجع به این دو نفر برای شما به‌وجود می‌آید؟ مگر اینکه بگوییم وقتی که باب انکار باز باشد و عناد و انانیّت حاکم باشد، دیگر باید روی تمام این مطالب سر پوش گذاشته شود! پس این مسئله، یک مسئلۀ فطری است.

حالا اگر رسول خدا بیاید و یک دیوانه را که واقعاً دیوانه است، بیاورد و بگوید: «بر همۀ مسلمین واجب است از او اطاعت کنند»، آیا این حکم درست است؟! در اینجا در رسالت خود رسول خدا شک وارد می‌شود؛ یعنی اگر رسول خدا بیاید و بگوید: «باید از این دیوانه متابعت کرد»، دیگر در رسالت خودش شک پیدا می‌شود! چرا؟ چون این موافق با عقل نیست، موافق با فطرت نیست! بله، یک وقت رسول خدا با اعجاز دیوانه را عاقل می‌کند یا اینکه کاری انجام می‌دهد تا مطلبی که از دهان او خارج می‌شود همان باشد که او می‌گوید، این یک مطلب دیگری است؛ مثل اینکه رسول خدا بیاید بگوید: «از این ستون اطاعت کنید و هرچه از او برآمد اطاعت کنید!» و به اعجاز رسول خدا ستون گویا می‌شود؛ ولی اگر با حفظ جنون و با حفظ مطالبی که از روی جنون برمی‌خیزد و با حفظ رهنمودهای دیوانه وار ـ‌ که بحمداللَه کم هم

نیست ـ رسول خدا بیاید و بگوید: «باید از این دیوانه اطاعت کنید»، نمی‌توانیم بپذیریم! چرا؟ چون این مطلب با کلام پیغمبر و با مرام پیغمبر و با مبانی فطری و مبانی عقلی سازگار نیست و نمی‌سازد! انسان به رسول خدا می‌گوید: «چطور انسان از یک دیوانه متابعت کند؟!»

یا اینکه رسول خدا بیاید و بگوید: «تو باید از این بچّه‌ات که عقلش از تو پایین‌تر است، فهمش از تو پایین‌تر است اطاعت کنی!» خب این هم همین‌طور است؛ این بچّه که تجربه‌ای ندارد و آن درک صحیح از زندگی را ندارد، چه‌کار می‌کند؟ در همان روز اوّل به پدرش می‌گوید: «همۀ پول‌هایت را بده تا بروم پفک بخرم!» در همان روز اوّل همه را برمی‌دارد و یک انبار پفک در اینجا می‌آورد و خیلی هم خوشحال است که دیگر تا مدّتی سور و سات برقرار است! حالا اینکه آن پدر پول دارد یا ندارد، زندگی، وضع، آب، خرج، نان و اینها دیگر هیچ چیز برای او مطرح نیست. این می‌شود متابعت بر غیر میزان فطرت و بر غیر میزان عقل!

ایجاد عقد اخوّت پیامبر میان مسلمانان و دستور به اطاعت ابوذر از سلمان

رسول خدا آمد بین مؤمنین اخوّت برقرار کرد، بین خودش و بین امیرالمؤمنین علیه السّلام هم اخوّت برقرار کرد، چون سنخیّت است دیگر! و از باب سنخیّت بین عمَر و بین ابوبکر هم اخوّت برقرار کرد و گفت: «از میان همه فقط این دو تا به‌هم می‌خورند!» بین سلمان و بین اباذر هم اخوّت برقرار کرد،¹ ولی رتبۀ سلمان بالا است و رتبۀ اباذر پایین است؛ لذا گفت:

ای اباذر، من بین تو و بین سلمان اخوّت برقرار کردم، و لکِن یَلزَمُکَ أن تُطیعَهُ فی کُلّ مَقالٍ وَ فی کُلّ شَیءٍ؛² «باید در هر چیزی که می‌گوید از او اطاعت کنی!»

این نکته است! یعنی مسئلۀ اخوّت به‌جای خود محفوظ، بین این دو احکام برادری مترتّب، و ثواب و تبعات و سایر مسائل همه به‌جای خود محفوظ، بهره‌مندی از حقوق اخوّت هم به‌جای خودش محفوظ؛ امّا مسئلۀ اطاعت دیگر شوخی‌بردار نیست، مسئلۀ اطاعت یک مسئلۀ اعتباری نیست! این مسئلۀ اطاعت می‌آید و براساس فطرت می‌گوید: «سلمان بالاتر است، پس باید از او اطاعت کنی!» جالب اینجا است که عبارتِ «در هر چیزی» می‌آورد و می‌گوید: «در هر چیزی باید از او اطاعت کنی!» در عین‌حال که بین آنها اخوّت هم برقرار است.

حالا اگر رسول خدا مطلب را عکس می‌کرد و به سلمان می‌گفت: «باید بیایی از ابوذر اطاعت کنی»، [چه می‌شد]؟! اوّلاً: رسول خدا صد سال یک‌هم‌چنین حرفی را نمی‌زند! ثانیاً: اگر می‌گفت می‌بایست در این کلامش تشکیک کرد! چرا؟ چون ابوذر پایین‌تر است، عقل ابوذر پایین‌تر است، مراتب توحیدی‌ای که ابی‌ذر طی کرده بسیار پایین‌تر از سلمان است؛ سلمان به حقیقت توحید رسیده، سلمان به حقیقت مصلحت کلّی و عقل کلّی دست پیدا کرده، سلمان به مسائل گذشته و آینده و صلاح و فساد نفس‌الأمری اطّلاع پیدا کرده، آن‌وقت چطور ممکن است پیغمبر بگوید که از ابی‌ذر که تا حدودی چشمش باز شده و تا حدودی معرفت پیدا کرده [اطاعت کن]؟!

البتّه ابی‌ذر از آن بسیار عالی‌ها بود! خیال نکنید که حالا ما داریم خدای‌نکرده تنقیصی برای او ایجاب می‌کنیم؛ نه‌خیر، ابی‌ذر بسیار صادق بود، بسیار مؤمن بود، بسیار آدم پاکی بود، بسیار رُک بود، هیچ غَلّ و غشّی در نفس این بشر وجود نداشت و از جمله سه نفری بود که هیچ‌گاه بر خلافت امیرالمؤمنین بعد از آن جریان سقیفه شک نکرد؛¹ ولی در عین‌حال مسئلۀ اطاعت شوخی‌بردار نیست! چرا نیست؟ چون اطاعت فقط آب و نان خوردن که نیست؛ انسان در مواردی بر سر دو راهی‌هایی گیر می‌کند که عقل عقلا هم در آنجا به زمین می‌خورد، در اینجا باید به داد فطرت رسید

و باید از فطرت استمداد کرد و متابعت از أعلم را به‌کار برد! اینجا است که پیغمبر به ابی‌ذر می‌فرماید: «از سلمان اطاعت کن!» نه از سلمان در نان خریدن، نه از سلمان در فلان چیز را خریدن، نه از سلمان در نماز و روزه گرفتن؛ بلکه در مسائلی که برایت پیدا می‌شود، در شبهاتی که برایت پیدا می‌شود، در آنجایی که شیطان با تمام قوا به جنگ با تو و دین تو می‌آید و تو نمی‌توانی مفرّ و گریزی پیدا کنی، آنجا برو از سلمان کمک بگیر؛ چون او إشراف دارد، او از بالا دارد تماشا می‌کند، او به نقاطی که تو از آن نقاط اطّلاع نداری إشراف دارد و می‌گوید چه‌کار بکن! این نکته، نکتۀ مهمّی است.

اطاعت زن از شوهر یک حقیقت فطری و تکوینی

إن‌شاءاللَه در جلسۀ بعد راجع به این مسئله صحبت می‌شود که آیا علّت اطاعت زن از شوهر صِرف اعتباری است که خدا گفته است؟! پس چرا خدا نگفته که مرد از زن اطاعت کند؟! اگر خدا گفته زن از مرد اطاعت کند ما حالا عکسش می‌کنیم! آیا خدا هر چیزی را که دل‌بخواهی است مانند دل‌بخواهی‌های ما می‌تواند جعل و تشریع کند؟! یا همان‌طوری‌که عرض شد، مبانی فقهی و تشریع باید با مبانی تکوین و فطرت منطبق باشد؛ لذا اطاعت زن از شوهر اعتباری نیست، بلکه اطاعت زن از شوهر اطاعتِ فطری و اطاعت تکوینی است!

امیدواریم خداوند متعال اذهان ما را نسبت به حقایق روشن کند و راه ما را باز کند و آنچه را که موجب صلاح ما و موجب خیر ما است برای ما پیش بیاورد و ما را بر آنها موفّق بدارد.

اللَهمّ صلّ علیٰ محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس هفتاد و پنجم: حقیقت عقل نظری و عملی و تفسیر کلمات امیرالمؤمنین علیه السّلام بر طبق آن‌

١٩ رجب‌المرجّب ١٤٢٣ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ لِلّه ربّ العالمینَ و صلّی اللَه علیٰ سیّدنا

و نبیّنَا أبی‌القاسمِ محمّدٍ و علیٰ آلِهِ الطّیّبینَ الطّاهرینَ

و اللّعنةُ علیٰ أعدائِهم أجمعینَ

با توجّه به مطالبی که در جلسات گذشته راجع به کیفیّت اطاعت زن از همسر خود در متون اسلامی به‌نحو اجمال عرض شد، این مطلب تا حدودی مشخّص شد که در این زمینه نظرات مختلفی وجود دارد.

لزوم توجّه به جنبۀ معنوی نظام آفرینش در تدوین قوانین

از یک طرف فرهنگ دنیای معاصر و قوانین مدوّنۀ در این مسئله که برخاسته از افکار و دخالت‌های سلیقۀ بشری است، با آنچه که به‌حسب متون و تعابیر صریح اسلامی است منافات دارد و این مسئله هم جای تعجّب ندارد، به‌جهت اینکه ما قوانین اسلامی را منبعث از وحی و مافوق بشری می‌دانیم و قوانین مدوّنۀ در نظام‌های حقوقی دنیا برخاسته از افکار و سلیقه‌های مختلف است و این مسئله به خوبی واضح و آشکار است که هیچ‌کس در این دنیا بدون توجّه به جنبۀ روحی و معنوی موجود در نظام آفرینش و نظام خلقت و تربیت نمی‌تواند مصالح و منافع خود را در گرایش‌های مختلف و در تدوین قوانین نادیده بگیرد.

اگر دقّت کرده باشیم در هر مؤسّسه‌ای و در هر نهادی و در هر مَجمعی قوانین و

مطالب مدوّنه و تصویب‌شده، بیشتر به‌سمت گرایش‌های شخصی سوق داده می‌شود تا به‌سمت واقعیّات و مصالح عمومی؛ مگر اینکه انسان به‌واسطۀ اقتدار و اهتمام و به‌واسطۀ مراقبه و تأیید الهی مطلب را به‌سمت دیگری سوق دهد. و این یک مسئلۀ روشنی است و در همۀ امکنه و در همۀ ازمنه این مسئله موجود است و جای تعجّبی هم ندارد.

صاحب شریعت، متولّی حفظ و نگه‌داری دین

و این مسئله هم به اختصار عرض شد که متأسّفانه به دلایلی ما جای خود را با متولّی دین و متولّی شرع اشتباهی فرض کرده‌ایم؛ یعنی تصوّر ما و تصوّر بانیان دین بر این است که ما باید بتوانیم از قوانین و احکام الهی به هر نحو و به هر کیفیّت و به هر توجیهی در قبال اعتراض‌ها و سلیقه‌های مختلف و در قبال خوشایند و ناخوشایندهای دیگران پاسخ‌گو باشیم، در حالی‌که مسئله این‌طور نیست و مطلب به این‌نحو نیست!

آنچه که وظیفۀ ما است عبارت است از: بیان مطلب و رساندن حکم در حدود استعداد و توان ما؛ و آنچه که وظیفۀ متولّی و صاحب شریعت است که در این زمان حضرت بقیّةاللَه عجّل اللَه تعالی فرجه الشّریف و أرواحنا لتُراب مَقدمه الفداء است، حفظ و نگه‌داری و نحوۀ اداره‌ای است که خود صلاح می‌داند و به ما هم هیچ ارتباطی ندارد! صاحب دین ما نیستیم، صاحب شریعت ما نیستیم؛ صاحب شریعت شخص دیگری است و او خودش متولّی است و خودش می‌داند و ارتباطی هم با ما ندارد! به ما می‌گوید: «وظیفه‌ات را انجام بده و برو، دیگر تمام شد و غیر از این مسئله‌ای نیست! در انجام این وظیفه کوتاهی نکن و غیر از این هم ما چیزی را از تو نمی‌خواهیم!» این اساس و زبان حال حضرت است که من دارم برای شما بیان می‌کنم؛ این‌مقدار وظیفه داری، برو انجام بده و دیگر فضولی هم موقوف! (البتّه ایشان نمی‌گوید، ما داریم می‌گوییم.) دیگر بقیّۀ مسئله به من و امثال من کاری ندارد.

ما آمده‌ایم مطلب را اشتباهی تصوّر کرده‌ایم و خود را به‌جای حضرت و حضرت را به‌جای خود گذاشته‌ایم و خیال می‌کنیم هرچه که در احکام دین و قوانین الهی تدوین شده، ما مسئول إجراء آن و قیّم و ولیّ آن هستیم و باید این مطالب را برای مردم به طرز خوشایند و به طرز دلچسب بیان کنیم! خب حالا اگر خوشایند

نشد چه کنیم؟! اگر یک کسی نپذیرفت چه کنیم؟!

خداوند خطاب به پیامبر: وظیفۀ تو فقط بیان مطالب است!

در زمان رسول خدا هم مطلب به همین کیفیّت بوده است؛ خداوند به رسولش می‌گوید: ﴿إِنۡ عَلَيۡكَ إِلَّا ٱلۡبَلٰغُ﴾؛¹ «تو وظیفه‌ات این است که مطلب را به مردم برسانی!» حالا یکی می‌پسندد و یکی نمی‌پسندد، یکی قبول می‌کند و یکی قبول نمی‌کند! جایی که با هزار معجزه و با هزار ید بیضا و به سخن درآوردن درخت و سنگ و سنگ‌ریزه² و دو نیم کردن ماه³ و إحیاء موتیٰ و مرده زنده کردن⁴ که دیگر بالاتر از این تصوّر نمی‌شود کرد، باز هم مردم به پیغمبر ساحر و جادوگر و امثال‌ذلک می‌گفتند، دیگر انسان چطوری به این مردم تفهیم کند؟ حالا یکی نمی‌خواهد قبول کند خب صد سال نکند، چرا انسان باید خودش را معطّل یک‌هم‌چنین افرادی بکند؟!

سخن خدا و سخن رسول خدا و سخن قرآن با افرادی است که به‌دنبال دریافت مطلب‌اند، نه به‌دنبال انکار کردن و نِق‌نِق زدن و خود را از زیر بار مسئولیّت رهانیدن و به یک نحوی اشکال وارد کردن تا بتوانند راحت بگردند، تا بتوانند راحت زندگی کنند و تا بتوانند راحت به هر کیفیّتی که هست خود را بیارایند! بنا بر اعتقاد آنها، زندگی‌ای زندگی است که قوانین جنگل در آن حاکم باشد و ما را با آنها صحبتی نیست؛ صحبت با افرادی است که می‌خواهند عقلایی زندگی کنند، به‌دنبال دریافت مطلب باشند، مسئله را از دیدگاه خود بررسی کنند و خود را به آن کمال نزدیک کنند؛ هر کسی هست بِسم اللَه! مطلب بر این اساس باید دور بزند.

عدم امکان اطّلاع افراد از سرّ تکالیف دینی

امّا اینکه ما حالا بیاییم به‌خاطر یک مسئله‌ای، به‌خاطر یک موقعیّتی، به‌خاطر جلب افرادی و به‌خاطر تثبیت موقعیّت خود، شاخه‌های درخت دین را آن مقداری که با افکار

عامیانه سازگاری ندارد مدام قطع و قیچی کنیم و به هر جا که می‌رسیم از نادانی خود به نفع آنها از مبانی عقب‌نشینی کنیم، این یک مسئلۀ قابل پذیرش و قابل قبولی نخواهد بود!

چه اشکال دارد نسبت به بعضی از مسائل [جاهل باشیم]؟! مگر قرار بر این است که ما همۀ مطالب را بدانیم؟! مگر قرار بر این است که انسان به تمام رموز برسد؟! إن‌شاءاللَه در صحبت‌هایی که راجع به این زمینه خواهیم کرد، به‌طور کلّی مسئله را سوای دیدگاه شرعی مورد بحث قرار می‌دهیم؛ اصلاً کاری به شرع نداریم، کاری به دین نداریم، کاری به روایات و متونی که از ائمّه علیهم السّلام راجع به این مسئله آمده نداریم، بلکه مطلب را خارج از این محیط بحث می‌کنیم و بعد می‌بینیم آنها راجع به این قضیّه چه گفته‌اند. مسئله اصلاً مربوط به دین نیست!

حالا صرف نظر از این قضیّه، مگر قرار بر این است که ما همه چیز را بدانیم و از سِر و رمز هر چیزی اطّلاع پیدا کنیم؟! چرا نماز صبح دو رکعت است و نماز ظهر چهار رکعت است؟ چه کسی دلیلش را می‌داند؟ چرا خدا گفته است که برای زن در صورتی‌که آن میّت ورّاث و فرزندانی دارد یک هشتم، و اگر ندارد یک چهارم است؟!¹ چرا نگفته یک ششم و یک دوّم؟! از این چراها و امثال‌ذلک هزاران چرا در احکام شرع هست و وظیفۀ یک بنده این نیست که به این‌گونه مطالب برسد؛ چطور اینکه راجع به امور دنیوی و فتق و رتق مسائل دنیوی هم مسئله از همین باب است! در یک نظام اداری فردی را مسئول یک کار می‌کنند، فرد دیگر را مسئول انجام آن کار می‌کنند: «شما دَم در بایست، شما این کار را انجام بده، سر این ساعت شروع بشود و سر این ساعت ختم بشود!» و بر این اساس قوانینی را قرار می‌دهند برای اینکه این نظام

اداری بگردد؛ حالا اگر یک کسی بگوید: «چرا مرا جای دیگری نمی‌گذارید و چرا این را به من می‌گویید»، دیگر سنگ روی سنگ بند نمی‌شود و نظام مختل می‌شود!

رفتار صادقانه و کار پسندیدۀ یکی از اطبّا

ظاهراً در سابق هم به این مسئله تذکّر داده‌ام که همیشه ما در حدود فهم و توانمان صحبت کنیم. خدا رحمت کند، یکی از همین افراد و اطبّا که ما سابقاً به ایشان مراجعه می‌کردیم مرحوم دکتر مهدی آذر بود. ایشان از اطبّاء داخلی و بسیار متخصّص در ایران و طهران بود و ما راجع به مسائل داخلی به ایشان مراجعه می‌کردیم. یک روش و سیره و کار پسندیدۀ ایشان این بود که وقتی تشخیص نمی‌داد می‌گفت: «آقا، بنده نمی‌فهمم!» و دیگر مریض را این‌قدر نمی‌چرخاند! ما در همین سفر مشهد، ناراحتی و تب پیدا کردیم. بعضی‌ها می‌گفتند که تب آلمانی است، بعضی‌ها می‌گفتند که افغانی است، بعضی‌ها می‌گفتند فلان است و...! یکی از دوستانمان در مشهد به نام دکتر بیرجندی ـ خدا حفظش کند ـ که جرّاح و متخصّص مغز و اعصاب و رئیس بخش بیمارستان قائم است به منزل ما آمده بود. گفتم: «آقا، این قضیّۀ افغانی چیست؟» گفت: «آقا، یعنی چه؟! یکی نمی‌فهمد می‌گوید: افغانی است، آلمانی است، هندی است! مریض، مریض است و آنفولانزا است دیگر، این که مسئله‌ای نیست!» خیلی‌ها هستند وقتی که مریض می‌رود و نمی‌فهمند، دو سه تا اصطلاح به‌کار می‌برند و گیجش می‌کنند! خب بگو: «آقا، من نمی‌فهمم؛ برو یک جای دیگر و به کس دیگری مراجعه کن!»

دکتر آذر این‌طور نبود و وقتی که نمی‌فهمید می‌گفت: «آقا، بنده نفهمیدم!» مریض می‌گفت: «چه‌کار کنم؟» می‌گفت: «من چه می‌دانم چه‌کار کنی، برو پیش هر کس که می‌خواهی!» چقدر این مسئله خوب است! ایشان در آن زمان اوّل متخصّص داخلی بود. من یادم است چند نفر در ایران بودند که از نظر داخلی همیشه اینها مطرح بودند؛ یکی ایشان بود، ولی آن‌قدر صادقانه برخورد می‌کرد که وقتی مریض به او مراجعه می‌کرد به او اعتماد می‌کرد و با اطمینان می‌رفت!

بطلان توجیهات نابه‌جا از سخن معصوم برای رسیدن به حطام دنیا

و چقدر خوب است که همه این‌طور باشند؛ یعنی در ارتباط با مطالب، توان

خود را داشته باشیم و اگر مطلبی را نمی‌دانیم بگوییم: «نمی‌دانم!» ولی حالا برای این مسئله چون یا فهم ما نمی‌رسد و یا اینکه نه، فهم ما می‌رسد امّا خدای‌نکرده مسائل دیگری در این زمینه موجود است، گاهی بیاییم و بگوییم که این روایات سند ندارد، این مطالبی که در نهج البلاغه هست سند ندارد! حتّی من اخیراً شنیدم که بعضی از افراد این مطالب را مطرح کرده‌اند که چه کسی گفته اینها سند دارند؟! ای شخصی که تو داری این حرف‌ها را می‌زنی، چطور سایر مطالب نهج البلاغه را خودت نقل می‌کنی ولی به اینجا که می‌رسد سند ندارد؟! خب این هم که همان عبارت است! گیرم بر اینکه اینجا سند ندارد، روایاتی که از سایر ائمّه در این مورد در متون ما و در کتاب‌ها و مجامیع روایی ما آمده،¹ آنها را چه می‌گویید؟! روایتی را که می‌گوید: «اگر سجده کردن بر غیر خدا جایز باشد، به زنان امّتم امر می‌کردم که بر مردان سجده کنند»² چه می‌گویید؟ آخر چشم را بستن و همین‌طور رد کردن آسان است، امّا فردایی هم در کار است!

توضیح و بیان صحیح مسئله مطلبی است که باید بیان کرد، بدون پروای از هیچ چیز و بدون در نظر گرفتن خوشایند و ناخوشایند آمدن چیز دیگری! باید آن مطلبی که وظیفۀ ما است بیان بشود، حالا ممکن است یک کسی بگوید: «آقا، رأی شما اشتباه

است!» بسیار خوب، اگر اشتباه است شما بیایید رأی درست را بگیرید. یا ممکن است یک کسی بگوید: «آقا، شما در این قضیّه تند رو هستید!» خب شما کُند بروید؛ این که مسئله‌ای نیست! ما نمی‌توانیم برای حطام دو روز دنیا و برای جلب بعضی از مسائل و اینکه خود را برای افراد موجّه جلوه بدهیم و دیگران نسبت به ما نظر داشته باشند، مدام شاخه‌ها را یکی‌یکی بزنیم و قطع کنیم؛ آن‌وقت فقط این می‌ماند:

رسوم و عادات ملل بیانگر ارزش فرهنگی و ادراک آنها

[می‌گویند]: «مسائل ارث در اینجا با قوانین حقوق امروز منافات دارد و امروزه ارث زن و مرد برابر است، لذا این را از درخت دین می‌زنیم و قطع می‌کنیم!» بسیار خوب، این یکی! یا در مورد دیۀ زن که به نصّ صریح احکام اسلامی² و قرآن کریم³ نصف دیۀ مرد است می‌گویند: «این مطالب را هم امروز نمی‌پسندد و مربوط به ١٤٠٠سال پیش است!» انگار مغز آنهایی که ١٤٠٠سال پیش بودند از چیز دیگر بود و به‌جای سلّول‌های مغز آنها ـ أستغفر اللَه ـ‌ چیزهای دیگری در آنجا بود و الآن تازه مغزهای با سلّول‌های بسیار توانا خلق شده که حتّی قدرت تفکّر در ماوراء طبیعت را هم دارند و فکرشان به آنجا می‌رسد که جبرائیل و میکائیل امین هم نمی‌رسد! نه آقا جان، این خبرها نیست!

ما از رسوم و عاداتی که امروزه در میان ملل رواج دارد می‌توانیم به ارزش فرهنگی و ادراک آنها پی ببریم و دیگر بیش از این به افتضاح رو نشود و بیش از این مسائل رو نشود! کجا کثافت کاری‌هایی که امروز در سراسر دنیا در ضمن نظام‌ها و

گروه‌ها و تصویب‌های در مجالس برای انحرافات جنسی وجود دارد در ١٤٠٠سال پیش وجود داشت؟! سلّول‌های مغزی امروز نتیجه‌اش [این است]؟! جنایاتی که امروزه انجام می‌دهند و نسل بشر را دارند تحدید می‌کنند و به‌واسطۀ مطامع خودشان، خود کامگی و حیوانیّت را بر همۀ دنیا مطرح می‌کنند در زمان سابق بوده است؟! صد رحمت به سابقی‌ها! کجا این‌طور بوده است؟! انهدام فکری و انهدام فرهنگی با علل و اسباب شیطانی که امروزه دارد در سطح دنیا مطرح می‌شود کجا سابق بوده است؟! بی‌انصافی و بی‌مروّتی و بی‌وجدانی که امروز بر نسل بشر حاکم است آیا در زمان سابق بوده است؟! مرحوم پدر ما نقل می‌کردند:

تاجر از هند به ایران می‌آمد و جنس می‌خرید، امّا پولش را نمی‌داد و به هند برمی‌گشت و هر وقت دلش می‌خواست می‌فرستاد!

الآن دارند چه‌کار می‌کنند؟ فقط همین مانده که طناب بیندازند و از خانه بالا بروند که لابد این را هم انجام می‌دهند! کجا امروز مسئله رشد و ترقّی کرده است؟! فقط ـ همان‌طوری‌که عرض کردم یا بیان خواهد شد ـ بشر امروز در سلسلۀ عرضیّه، آن وسائل و مسائل را در اهداف مطامع خود به‌کار می‌گیرد. آیا وسائل استراق سمع و پی بردن به اسرار و زندگی مردم و خصوصیّات مردم و اینکه زن و شوهر در منزل چگونه با هم صحبت می‌کنند در سابق موجود بوده است؟! آیا این معنای رشد و تفکّر بشری و معنای استکمال معنوی بشر است؟! معنایش این است؟!

خب بعضی‌ها آمده‌اند و این‌طور می‌گویند که دیۀ زن نباید نصف دیۀ مرد باشد و آن را هم کامل می‌کنیم و دیگر تمام! بنابراین دیۀ زن و مرد را هم حل کردیم و این یک شاخه‌اش را هم قطع کردیم. بسیار خوب، این احکام اصلی بود که فرمود:

حَلالُ محمّدٍ حَلالٌ إلیٰ یَومِ القیامَة و حَرامُه حَرامٌ إلیٰ یَومِ القیامَة؛¹ «حلال پیغمبر تا روز قیامت حلال است و حرام پیغمبر تا روز قیامت حرام است!»

آیا پیغمبر زبان نداشت تا بگوید که دیه در آخرالزّمان مساوی می‌شود؟! آیا نمی‌توانست این حرف را بزند؟! بعد هم به سراغ مسائل دیگری می‌آییم: «بله، بالأخره دیۀ غیر مسلمان که باید یک دوازدهم دیۀ یک مسلمان باشد¹ هم با امروز نمی‌سازد و به اسلام اشکال می‌کنند، لذا می‌آییم دیۀ غیر مسلمان و مسیحی و نصرانی را هم مثل دیۀ مسلمان می‌کنیم!»² بسیار خوب، این یک شاخه‌اش را هم قطع می‌کنیم! دیگر چه ماند؟! در احکام مربوط به روابط خانوادگی هم می‌گوییم: «بله آقا، چه کسی گفته است؟ باید در زندگی اشتراک در عمل و اشتراک در مشورت باشد و هر دو باید مشورت کنند، هر دو باید بار زندگی را بردارند، هر دو باید زندگی را بگردانند، اطاعت زن از شوهر هم مربوط به دویست هزار سال پیش و زمان عصر حَجَر است و امروزه دیگر [فرق می‌کند]!» صد رحمت که نگفتند: مرد باید از زن اطاعت کند که حالا فردا نوبت آن هم می‌رسد! خیلی خوب، پس همۀ این احکام هم کنار می‌رود! بعد مسائل مربوط به اعتقادات و معارف را هم یکی‌یکی قطع می‌کنیم؛ آن‌وقت چه می‌ماند؟ می‌شود همان شیر بی‌یال و دُم و إشکُم که فقط یک هیکلی باقی می‌ماند با قوانین ساختگی و پرداختگی و من درآوردی و عروسک وار و بَزک کردۀ مغز خراب بنی‌آدم و بشر! این می‌شود اسلام!

در غرب این‌طور است و منافاتی هم ندارد؛ یک‌دفعه عدّه‌ای جمع می‌شوند و می‌روند در یک رستوران یا در یک سمینار یا هر جای دیگری که بهتر باشد و می‌گویند: «آقایان، ما می‌خواهیم یک دین وضع کنیم؛ نظر شما چیست؟» بعد نظرات را جمع‌آوری می‌کنند و فردا یک دین درمی‌آید و می‌گویند: «ما این هستیم! نه مسیحیّت، نه اسلام، نه بودا و نه یهودی؛ بلکه یک دین درست می‌کنیم!» بسیار خوب، اگر

این‌طور باشد دیگر مشکلی نداریم. واقعاً گروه‌هایی این‌طور هستند که هر روز دین‌های من درآوردی مثل قارچ از روی زمین درمی‌آورند! اینها موجود است، ولی بالأخره باید اینها را به خود آنها واگذار کرد.

آن کسی که قانون تصویب می‌کند و آزادی را تا هر مرزی جلو می‌برد، باید این کارها را هم انجام بدهند؛ دیگر بقیّه‌اش را شاید شما بهتر از من اطّلاع داشته باشید! از افتخارات این آدم این است که تازه بعد از ١٤٠٠سال جوری در کنار دیگران نمایان بشود که از مادر متولّد شده است؛ این تازه شده از افتخارات! التفات می‌کنید؟! مانند اینکه از مادر متولّد شده است! و اگر شخصی بخواهد غیر از این انجام بدهد [می‌گویند]: «نه، این میکروبی است، این ویروسی است، این مربوط به سابق و مربوط به زمان حَجَر و مربوط به فکر کذا است و...!» این رشدی است که الحمدللّه بشر امروز کرده است! بسیار خوب، تازه به دوران خریّت رسیده‌اند؛ الاغ هم همین‌طور است! آیا شما دیده‌اید که الاغ چیزی بپوشد و سِتاری داشته باشد؟!

تفاسیر نادرست بعضی افراد از کلمات امیرالمؤمنین

بر این اساس، افرادی که در این زمینه آمده‌اند و این مسئله را بررسی کرده‌اند متأسّفانه کمتر کسی از آنها دیده می‌شود که راه صواب را رفته باشد و بدون نظر و اظهار سلیقه در این مسئله قلم زده باشد.

همین چند روز پیش وقتی یکی از شرح‌های نهج البلاغه را مطالعه می‌کردم، متأسّفانه دوباره به این نکته برخورد کردم و دیدم این نویسندۀ محترم که خدا رحمتش کند، تمام همّت و تمام اطّلاعات خود را از غرب و شرق و آسمان و زمین و نمی‌دانم از کجا آورده و یک آش شُله قلمکاری درست کرده که اصلاً خود من هم نفهمیدم چه دارد می‌گوید! تمام برای این است که ثابت کند این کلام امیرالمؤمنین یک معنای دیگر دارد!¹ خب یا بگو دروغ است و یا این حرف‌ها دیگر چیست که شما دارید می‌زنید؟!

وقتی که امیرالمؤمنین می‌گوید:

إنّ النّساءَ نَواقِصُ الایمان، نَواقِصُ الحُظوظ، نَواقِصُ العُقولِ؛ «زنان عقلشان ناقص و کمتر از مرتبۀ تکاملی مرد است و حظّ و نصیب آنها کمتر است و ایمان آنها دارای نقصان است!»

چرا شما می‌آیی یک تأویل و توجیهی می‌کنی که خودت هم نمی‌فهمی چه نوشته‌ای؟! شما هیچ فکر نمی‌کنی که بالأخره این مطالب را یک کسی می‌خواند و بررسی می‌کند، آن‌وقت به ریش خودت می‌خندد؟! خب اینجا را معنا نکن، برو جای دیگر را معنا کن؛ همان‌طور که خیلی از افراد کردند و سانسور می‌کردند و چه می‌کردند!¹ ایشان تمام مسئله را به این برگردانده است که توان و زور مرد بیشتر است؛ معنای نَواقِصُ العُقول این است! در مورد این آیه که خدا گفته است: ﴿ٱلرِّجَالُ قَوَّ ٰمُونَ عَلَى ٱلنِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ ٱللَهُ بَعۡضَهُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖ﴾؛² «مردان بر زنان قیّومیّت و تولّی دارند، چون خداوند آنها را تفضیل داده و به‌واسطۀ انفاقی که می‌کنند»، ایشان گفته است: «به‌واسطۀ اینکه زورشان بیشتر است!» خب مگر بیشتر بودن‌ِ زور دلیل بر برتری است؟! رستم دستان هم زورش خیلی زیاد بود، حالا مگر بر افرادی که از نظر جسمی ناتوان هستند برتری دارد؟!

عدم اختلاف بین ائمّۀ معصومین علیهم السّلام در امور ظاهری

مگر میزان تفضیل در عالم ارزش‌ها براساس توان است؟! خب هر کس یک استعدادی دارد، هر کس یک جسمی دارد! آیا چون امیرالمؤمنین علیه السّلام زور بیشتری داشت و جنگ‌آور و پهلوان بود دلیل بر این است که از این نقطه‌نظر از حضرت سجّاد بالاتر است؟! بله، از ناحیۀ اینکه صاحب ولایت است و ولایت از ناحیۀ او به فرزندانش تا امام زمان عجّل اللَه تعالیٰ فرجه الشّریف می‌رسد از این نقطه‌نظر بر همه ائمّه علیهم السّلام برتری دارد و پدر ائمّه است، امّا نه از نظر زور! حالا حضرت سجّاد چه گناهی کرده که زورش و از نظر بدنی مثل امیرالمؤمنین

نیست؟! یا امام جواد و امام هادی علیهما السّلام چه گناهی کرده‌اند که در نه سالگی و یازده سالگی به امامت رسیده‌اند؟!¹ چون اینها یازده سالشان است، امیرالمؤمنین [از این نقطه‌نظر بر آنها برتری دارد]؟! یا حضرت سیّدالشّهدا و حضرت ابا الفضل که بسیار شجاع و پهلوان بودند, چون زورشان بیشتر بود از این نقطه‌نظر بر امام هادی که ده ساله به امامت رسیده بود و مثلاً قدّش این‌مقدار بود برتری دارند؟!

امامت به این حرف‌ها کاری ندارد، آن یک توان جسمانی به این کیفیّت و به این شکل است؛ همان‌طوری‌که از نظر صورت و قیافه هم دلیل بر توان و ارزش نسبت به دیگری نخواهد بود، چون خدا هر کسی را به یک شکلی قرار داده است! امام مجتبی علیه السّلام از نقطه‌نظر جمال و زیبایی از امام حسین علیه السّلام جمالش بیشتر بود،² حالا آیا این دلیل بر این است که امام حسن بالاتر است؟! یا امام سجّاد علیه السّلام از نظر زیبایی نسبت به بسیاری از ائمّه برتری داشت، حالا آیا این دلیل بر این است که امام سجّاد از این نقطه‌نظر بالاتر است؟! خدا هر کسی را به شکلی قرار می‌دهد و قرار نیست همۀ ائمّه از نظر شکل فتوکپی باشند و برای همه یک صورت باشد! صورت ائمّه تفاوت می‌کند، جسم آنها تفاوت می‌کند، توانشان تفاوت می‌کند و از نقطه‌نظر بدنی و از نقطه‌نظر ظاهری تفاوت می‌کند!

ارزش امام به ولایت الهیّه است!

امّا آنچه که موجب ارزش امام است، اطّلاع بر حقایق عالم هستی است که خداوند از ناحیۀ ولایت به او اعطا می‌کند! امام علیه السّلام باید به تمام اسرار عالم هستی از خدا به پایین اطّلاع داشته باشد، اگر نداشته باشد امام نیست و ما این امام را قبول نداریم! امام علیه السّلام کسی است که بر جبرائیل فرمان می‌راند، بر ملائکه فرمان می‌راند، بر عالم ملکوت فرمان می‌راند! الآن این پنکه‌ای که در مقابل من می‌گردد، هر پرّه‌اش با ارادۀ امام زمان دارد می‌گردد؛ ما این را به‌عنوان امام زمان قبول

داریم! اگر امام زمان نداند این پنکه‌ای که الآن در اینجا است در یک دقیقه چند دور می‌گردد، من این امام زمان را قبول ندارم و به او اعتقاد هم ندارم و شما هم نداشته باشید! آن را ما می‌گوییم: امام!

این امام ارزشش به همین است؛ ارزش امام به این است که به‌واسطۀ إعطاء ولایت الهیّه و به‌واسطۀ احاطۀ بر ولایت الهیّه، نه ولایت مستقلّیه که کفر و شرک باشد، بر مُلک و ملکوت حاکم است! این امام است و در این قضیّه هم بین امام هادی در سنّ یازده سالگی و بین امیرالمؤمنین در سنّ شصت سالگی از این نقطه‌نظر هیچ تفاوتی نیست و فرقی نمی‌کند. بله، از نقطه‌نظر سعۀ وجودی یک مطلب دیگری است که مرحوم آقا هم این مطلب را نقل کرده‌اند¹ و امیرالمؤمنین علیه السّلام از این نقطه‌نظر تفضیل دارد؛ امّا هر سؤالی، هر اشکالی و هر مطلبی را که از امیرالمؤمنین بپرسند همان‌طوری‌که خود آن حضرت فرمود:

سَلونی قَبلَ أن تَفقِدونی؛² «هرچه که به نظرتان می‌رسد در هر مرتبه از مراتب علمی که هستید: علم دنیا با تمام وسعتش، علم آخرت با تمام وسعتش؛ و هرچه می‌خواهند از شما سؤال کنند، از من بپرسید و جوابتان را بگیرید!»

همین مطلب را امام هادی هم در سنّ ده سالگی می‌گوید و هیچ فرق نمی‌کند و تفاوت ندارد!

تعبیرات و تأویلات ناصحیح در مسئلۀ اطاعت زن از مرد

این می‌شود معیار و ارزش برای انسان، نه زور! حالا چون زور مرد بیشتر از زن است باید به زن زور بگوید و باید زن در تحتِ اطاعت دربیاید؟! مگر اطاعت زن از شوهر مربوط به زورِ بازو و پهلوانی مرد است؟! اگر این‌طور است, پس اگر کار به

عکس شد باید چه‌کار کنیم؟ خیلی کار خراب می‌شود! اگر قرار شد زور زن از مرد بیشتر باشد، باید جناب مرد اطاعت کند؟ [مرد بگوید]: «چه وقت از منزل بیرون بروم؟ اجازه می‌فرمایید؟ بیرون بروم یا نروم؟ کی سرِ کار بروم؟ اجازه می‌فرمایید؟ کجا بروم؟ کجا نروم؟» [زن هم بگوید]: «نه، اجازه نمی‌دهم؛ سرِ جایت بنشین! اینجا برو، آنجا نرو! این کار را بکن، آن کار را نکن!» البتّه چه زور بیشتر باشد و چه کمتر باشد مطلب همین است!

این مسخره و خنده‌دار نیست که خدا بگوید: «چون توان مرد بیشتر از زن است و مرد باید به کارهای بیرون برسد، بنابراین زن باید از او اطاعت کند»؟! خب زن هم می‌گوید: «من هم باید به کارهای داخل برسم! تو به کارهای بیرون می‌رسی و رتق و فتق امور بیرون را می‌کنی؛ من هم به کارهای داخل می‌رسم، من هم فرزندان خودم و تو را بزرگ می‌کنم، من هم امور منزل تو را ترتیب می‌دهم! این که برای تو باعث افتخار نیست که بیرون می‌روی و برای من نان می‌آوری، خب ما هم داریم منزل را درست می‌کنیم و ما هم شریک در این مسئله هستیم!» گرچه الآن بعضی‌ها آمده‌اند و با کمال جرئت و صراحت همین مطلب را مطرح کرده‌اند:

اگر چنانچه نان‌آور منزل زن باشد و او برود در بیرون و کار کند و مرد نتواند، مریض باشد، زمین‌گیر باشد، پیر باشد، در مسافرت باشد یا مشکلی داشته باشد، آن حقوقی که مربوط به زن نسبت به مرد است جایش را تغییر می‌دهد و حالا از این دفعه مسئله به این شکل درخواهد آمد!¹

علیٰ‌کلّ‌حال پناه می‌بریم به خدا!

مطلبی را که بعضی‌ها مطرح کرده‌اند و اساس مطالبی که در حول و حوش این قضیّه است روی این مشکل است و این مطلب باید حل بشود، این است که در این روایات و متون، مسئلۀ عقل ملاک قرار گرفته است: چون عقل مرد بیشتر از عقل زن

است، از این نقطه‌نظر در زندگی مشترک و خانوادگی، در آن اموری که ممکن است بین آنها اختلاف نظر و اختلاف سلیقه وجود داشته باشد و خداوند اختیار إعمال را در آن موارد ـ که حالا مواردش را بعداً عرض می‌کنیم ـ به زن نداده، در آن امور حق با اطاعت از مرد است و زن باید از مرد اطاعت کند! لذا در این نقطه مطالبی به نظر می‌رسد.

تعریف عقل از نظر فلاسفه و اشکالات وارده بر آن

آنچه که در این باب می‌شود مطرح کرد تقسیمی است که فلاسفه، عقل را بر آن اساس تقسیم کرده‌اند. آنها این‌طور مطرح می‌کنند که خداوند در انسان دو نیرو قرار داده است؛ یعنی نفس انسان در مُدرکات خودش و در مسائلی که روی آن مسائل تحقیق می‌کند از دو نیرو بهره می‌گیرد: نیروی اوّل را به عقل نظری و دوّمی را به عقل عملی تعبیر می‌آورند. بعضی‌ها می‌گویند:

عقل نظری عبارت است از آن نیرویی که فقط منطق و قیاسات منطقی را استنتاج می‌کند و از ضمیمۀ قضایا ولو قضایای نادرست و دروغ به نتیجه‌ای می‌رسد و دیگر کاری به صحّت و سقم آن قضیّه ندارد که آیا این مطلب صحیح است یا صحیح نیست! می‌گوید: «این مطلب این نتیجه را می‌دهد و این مطلب هم آن نتیجه را می‌دهد، بنابراین ما حصل قضیّه و قیاس این‌طور خواهد بود!» حالا این مسئله در عالم نفس‌الأمر و واقع، خودش صحیح است یا صحیح نیست، نسبت به این مسئله کاری ندارند.

این را عقل نظری می‌گویند. حالا عقل عملی چیست؟ می‌گویند:

عقل عملی در قبال عقل نظری آن عقلی است که بتواند صحّت و سقم خود قضایا را بررسی کند که من‌باب‌مثال آیا انسان دارای قوّۀ درّاکه هست یا نه؟ یا من‌باب‌مثال روح آدمی مجرّد است یا از سنخ بدن و مادّه است؟ این یک مطلبی است که نیاز به تفکّر دارد و به این آسانی هم نمی‌شود جواب داد و باید روی آن فکر کرد. آیا «ما» ـ همان مایی که «ما» را تشکیل می‌دهد ـ مجرّدیم یا اینکه مادّه هستیم؟ و اگر مادّه هستیم، چه نسبت از این وزن بدن را به خود اختصاص می‌دهد؟ یک فردی که هفتاد هشتاد کیلو وزن دارد، آیا این‌طور است که بیست کیلوی او «ما» را تشکیل می‌دهد و پنجاه کیلوی او چیزهای دیگر را تشکیل می‌دهد؟ یا اینکه نه، «ما» و روح مجرّد است؟ این

یک مسئلۀ نظری و یک مسئلۀ فکری است و به این آسانی هم قابل حل نیست و باید روی آن فکر کرد. عقل عملی به این می‌گویند!

این تعریف، صد در صد اشتباه و غلط است! عقل، آن نیرویی است که همیشه به‌دنبال دریافت صحیح است. آن نیرویی که می‌آید و فقط قیاس را در قبال هم قرار می‌دهد همان عقل است، منتها این عقل در بعضی از موارد اشتباه می‌کند! خب عقل ما ناقص است؛ چه کسی گفته عقل ما عقل پیغمبر است؟! چه کسی گفته عقل ما از نقطه‌نظر کمالی به همان مرتبه و تکامل فعلیّت تامّه و فعلیّت اطلاقی رسیده که عقلِ یک ولیّ خدا و عقلِ یک امام معصوم علیه السّلام در آن مرتبه از فعلیّت است؟! چه کسی گفته عقل ما در آن مرتبه است؟! اگر باشد که این‌همه راه نمی‌خواهد، اگر باشد که این‌همه مجاهده و این درد سرها را نمی‌خواهد؛ همه برای این است که این راه به‌واسطۀ رفع نقصان عقلِ استعداد و عقلِ هیولانی که خدا در ما قرار داده، [به عقل] بالفعل و المستفاد برسد و همۀ مراتب نفس را در خودش تمام کند. امّا اینکه: «عقل کار ندارد به اینکه مقدّمات صحیح است یا نه، و فقط به‌دنبال چیدن مقدّمات است»، بسیار حرف بی‌اساس و بی‌پایه‌ای است که بعضی از شُرّاح نهج البلاغه در تفسیر این کلام امیرالمؤمنین علیه السّلام مطرح کرده‌اند.¹

تعریف صحیح عقل نظری و عقل عملی

عقل نظری عبارت است از عقلی که برای یافتن صحّت و سقم تصوّرات و تصدیقاتی که برای او عارض می‌شود به او بپردازد، حالا هرچه می‌خواهد باشد! آیا انصاف و مروّت خوب است یا نه؟ این مسئله مربوط به عقل نظری است. آیا صداقت خوب است یا نه؟ این مربوط به عقل نظری است. آیا عالم هستی از یک نیرو و وجود مرموزی برخوردار است یا گُتره و سر خود است؟ این مربوط به عقل نظری است. آیا نظام عالم هستی براساس ارزش‌های کلّی بنا نهاده شده است؟ تمام اینها مربوط به عقل نظری است. رسیدن به کلّیات و رسیدن به قضایایی که انسان در طول شبانه‌روز با آن قضایا برخورد می‌کند و آنها را در معیار و در سنجش نفس‌الأمر به مضمار محک و محاکمه

می‌کشاند که آیا این مطلب صحیح است یا صحیح نیست، این مربوط به عقل نظری است!

عقل عملی چیست؟ عقل عملی چیز دیگری است، نه آن چیزی که شما فرمودید جان‌ِ من! عقل عملی عبارت از انطباق انسان با این مطالب کلّی است؛ یعنی پس از اینکه انسان یک مطلب کلّی را دریافت، حالا خودش را چطور با این مطلب کلّی وفق بدهد؟ وقتی که انسان دریافت عدالت در نظام عالم آفرینش به‌عنوان یک ارزش مطرح است، اگر در یک جا بین پسر خودش و بین پسر همسایه مطلبی درگرفت، بتواند خود را با این عدالت وفق بدهد، آنجا خراب کاری نکند وحق را به پسرش بدهد! این می‌شود عقل عملی.

عقل عملی این است که وقتی انسان با عقل نظری دریافت که در هر جا و در هر مکان و در هر شرایط، صداقت و صراحت را چه به نفع خود یا چه به نفع غیر خود باشد باید مدّ نظر قرار بدهد، وقتی که نوبت به خودش رسید سکندری نخورد و پای او نلغزد! این می‌شود عقل عملی!

عقل عملی این است که قانون را به نفع خود وضع نکند، بلکه به نفع مصلحت کلّی وضع کند! عقل عملی این است که در بیان احکام تا آن وقتی که به نفع است جوری نگوید و وقتی ورق برگشت جور دیگری مطرح کند! این عقل عملی است. انطباق و تطبیق شرایط وجودی انسان بر آن قوانین و قضایای کلّی که عقل نظری به آن رسیده است؛ این می‌شود عقل عملی!

عمل نکردن یکی از علما به فتوای خود به‌خاطر ضعف عقل عملی

یکی از پزشکان بسیار معروف پیوند قرنیه در مشهد و از دوستان ما برای من نقل کرد:

شخصی از افراد و از آقایان راجع به پیوند قرنیه اشکال می‌کرد و قائل به حرمت بود. می‌گفت: «شما حق ندارید قرنیۀ افرادی را که از دنیا رفته‌اند بیرون بکشید و بعد به یکی دیگر پیوند بزنید؛ این حرام است و تشریح و مُثله کردن‌ِ مرده است!» (البتّه اشکالی ندارد؛ ایشان این‌طور می‌گفت!)

ما می‌گفتیم: آخر نمی‌شود، این شخص کور است و آن هم دیگر مرده است و از خود اختیار ندارد و دیگر نیاز ندارد؛ این‌همه فتوا هست! می‌گفت: «نه!»

و پایش را در یک کفش کرده بود و به ما اعتراض می‌کرد. فرزند همین شخص داشت راه می‌رفت، شاخۀ درخت در چشمش رفت و قرنیه‌اش را از بین برد! خود این آقا گفت: «بیا پیوند قرنیه کن!» گفتم: چه شد؟ گفت: «این‌دفعه را بکن، دیگر نکن!»

چرا این‌دفعه را بکن، دیگر نکن؟! این شخص الآن در عقل عملی‌اش دارد لَنگ می‌زند، نه در عقل نظری! گیرم بر اینکه مطلب ایشان درست است، (حالا که باطل است، ولی به آن کاری نداریم) چرا این مطلب را نسبت به فرزند خود انجام نمی‌دهی؟! چون بالأخره از نقطه‌نظر فتوا و از نقطه‌نظر حکم به این مطلب رسیده است.

داریم به آن مطلبی که امیرالمؤمنین دنبالش هستند نزدیک می‌شویم، نمی‌دانم رفقا دارند احساس می‌کند که بحث دارد به چه سمتی می‌رود یا نه؟ شما که می‌آیی حکم می‌کنی و فتوا می‌دهی که پیوند قرنیه اشکال دارد، چرا نوبت بچّه‌ات که رسید گفتی: «نه، این‌دفعه را بکن و دیگر نکن»؟! خب فردا هم آن آقا می‌گوید: «این کار را بکن و دیگر نکن»، پس‌فردا هم دیگری می‌گوید، و دیگر تمام شد! هر روز یکی می‌گوید: «آنچه که به نفع من است انجام بده و آنچه که مربوط به دیگران است انجام نده!»

عمل برطبق حکم عقل عملی موجب اصلاح جامعه

پس آنچه که در نظام اجتماعی از این دو جنبۀ عقل نظری و عقل عملی برای اصلاح و برای نظام جامعه مفید است کدام است؟ عقل عملی است! این عقل عملی است که جامعه را خراب می‌کند یا جامعه را آباد می‌کند؛ این عقل عملی است که امنیّت را به جامعه می‌آورد و سلب امنیّت از جامعه می‌کند؛ این عقل عملی است که نظام را به‌هم می‌ریزد یا نظام را اصلاح می‌کند، وإلاّ مطالب کلّی را همه می‌دانند!

یکی از همین بیولوژیست‌ها آمده بود و راجع به مضرّات سیگار کتابی نوشته بود؛ من هم کتابش را دارم، کتاب بسیار قطوری است. اینکه سیگار چه می‌آورد، سرطان لثه می‌آورد، شُش‌ها را چه‌کار می‌کند، اعصاب را فلان می‌کند و مطالب بسیار زیاد دیگری! آن‌وقت خودش روزی چهار تا پاکت سیگار می‌کشد! به او می‌گویند: «چرا این‌طوری می‌کنی؟!» می‌گوید: «آقا، می‌خواهیم دو روز دنیا را یک طور بگذرانیم

دیگر!» بله، قبول دارد بر اینکه سیگار این است، مضرّاتش این است و این ضررها را دارد می‌آورد، امّا سیگار از دهان خودش قطع نمی‌شود! چرا؟ چون عقل عملی‌اش دارد لَنگ می‌زند! وقتی شما قبول داری یک چیزی ضرر دارد و مفید نیست، چرا وجود خود را با این پیام و با این ارزش و با این مسئله تطبیق نمی‌دهی؟! اینجا است که انبیا علیهم السّلام و ائمّه و اولیا برای اصلاح عقل عملی ما آمده‌اند، گرچه نسبت به عقل نظری هم مطالبی دارند. آنچه که اجتماع را می‌سازد عقل عملی است!

تضییع حقوق افراد، به‌خاطر عمل‌نکردن به عقل عملی

بنده هم کتاب می‌نویسم، قوانینی را در کتاب می‌آورم و مدینۀ فاضله‌ای را می‌گویم: «بله، اجتماع باید این‌طور باشد، عدالت باشد، انصاف باشد، از خود گذشتگی باشد، ایثار داشته باشد، امکانات برای همه یکسان باشد، نه‌اینکه همۀ امکانات را یکی ببرد و دیگری نتواند کاری انجام بدهد، اقتصاد باید در دست همۀ افراد باشد، سیاست و اظهار نظر در مسائل سیاسی باید برای همۀ افراد باشد، آزادی تفکّر و اینها باید برای همه باشد و...» ولی وقتی به خودم می‌رسد، نه اجازه می‌دهم کسی اقتصاد در دستش باشد، نه اجازه می‌دهم کسی حرف بزند و هر کس حرف بزند خفه‌اش می‌کنم و إعدامش می‌کنم و داغانش می‌کنم؛ فقط می‌ماند لوئی چهاردهم¹ و من! لوئی چهاردهم می‌گفت: «فرانسه یعنی من، من یعنی فرانسه!»² این است؟! یعنی شما در عالم انسانیّت و در عالم تفکّر قبل از اینکه لوئی بشوی چه فکری می‌کردی و برای دیگران چه نظر می‌دادی و چه قوانینی را برای دیگران مطرح می‌کردی و چه رهنمودهایی به سایر افراد می‌دادی؟ همین‌که شدی حاکم فرانسه و همین‌که شدی لوئی همه چیز برگشت؟! چرا؟ معلوم است عقل عملی‌ات دارد لنگ می‌زند! تا وقتی که من شاه نبودم و تا وقتی من رئیس‌جمهور نبودم، جور دیگری فکر می‌کردم؛ الآن هم همان‌طور فکر می‌کنم، ولی نمی‌گذارم این فکر در زندگی‌ام بیاید!

تصوّر نکنید اینها فکرشان عوض شده است. آن کسی که می‌آید و سر امام حسین را جدا می‌کند و به قتل می‌رساند، می‌داند دارد چه‌کار می‌کند؛ اگر نداند که با این دیوار فرق نمی‌کند! می‌داند دارد یک مسلمان را می‌کُشد و می‌داند یزید شراب‌خوار است، یزید میمون‌باز است، یزید سگ‌باز است! همۀ اینها را می‌داند، در عین‌حال می‌آید سر امام حسین را هم می‌بُرد، در عین‌حال می‌آید زن و بچّۀ امام حسین را هم برمی‌دارد و به اسارت می‌برد، نه‌اینکه نداند! چه مرزی بین این دو دریافت است که او را به اینجا می‌کشاند؟! [خوب است] بیاییم روی این مسئله فکر کنیم تا اگر خدا قسمت کرد در جلسۀ آینده راجع به [آن صحبت کنیم.] چه مطلبی می‌تواند در فاصلۀ بین این دو نقطه انجام بشود که نگذارد آن عقل عملی بیاید و براساس عقل نظری و آن دریافت‌های کلّی مطالب خودش را پیگیری کند؟! این نقطۀ مرموز و این نقطۀ مبهم کجا است؟! به‌دنبال آن برویم و آن را اصلاح کنیم تا بتوانیم به آن عقل عملی برسیم.

عقیدۀ راسخ و استقامت در نفس لازمۀ حاکم اسلامی

لذا مطلب در این زمینه خیلی زیاد است. اینکه می‌گویند: «یک ولیّ فقیه و حاکم اسلامی باید استوار باشد، باید محکم باشد، افراد نتوانند در او تأثیر کنند و اثر بگذارند که امروز یک حرف بزند و فردا با دو تا ملاقات از حرفش برگردد، افراد نتوانند دور او را بگیرند و مطلب او را و فکر او را و مغز او را به‌سمت دیگری بکشانند و باید رسوخ در فکر و عقیده و استقامت در نفس داشته باشد»، به‌خاطر همین عقل عملی است! دو نفر می‌آیند دور انسان را می‌گیرند، دو تا به‌به و چه‌چه می‌زنند، دو تا صلوات برای آدم می‌فرستند، دو تا بلند شو و برخاست برای آدم می‌کنند، آدم دیگر یادش می‌رود که کیست و کجا است و چیست! دو تا مطلب برای آدم نقل می‌کنند، دو تا مطلب حزن‌آور برای انسان می‌گویند و بعد از یک مدّت آدم شروع به گریه کردن می‌کند، در حالتی‌که اصل سناریو دروغ و رُمان است! این رُمان‌هایی که می‌نویسند چیست؟ اینها همه‌اش ساخته و پرداختۀ ذهن است؛ نویسنده قلم چیره دستی دارد، اوّل و آخر رمان را جوری ترتیب می‌دهد که وقتی من‌ِ خواننده می‌خوانم بی‌اختیار اشک از چشمانم می‌آید، در حالتی‌که اصلاً اصل ندارد!

یکی از خطبا نقل می‌کرد و می‌گفت:

من رمان دختر یتیم از دکتر جواد فاضل را (که بنده هم خواندم و هیچ متأثّر نشدم) دو مرتبه خواندم و هر دو مرتبه زار زار گریه کردم!

این چیست؟ اصل ندارد، اصلاً ریشه ندارد! این فیلم‌ها و سریال‌هایی که تماشا می‌کنید ـ البتّه شما که إن‌شاءاللَه تماشا نمی‌کنید، من مردم را می‌گویم ـ اینها چیست؟ هیچ‌وقت شده همان موقعی که دارید به این تلویزیون نگاه می‌کنید و کاملاً در صحنه رفته‌اید و دارید همراه با افراد پیش می‌روید و شروع می‌کنید به حرکات دست و کیفیّت تغییر چهره، فکر این را بکنید که اینها همه فیلم است؟! آقا، فیلم است؛ دوربین گذاشته‌اند و دارند بازی می‌کنند! شما به آن پشت صحنه‌اش نگاه کنید که چه خبر است؛ دارند همدیگر را مسخره می‌کنند یا دارند ما را مسخره می‌کنند! این چیست؟ احساسات است!

یک حاکم اسلامی نباید این‌طور باشد؛ باید راسخ باشد، متقن باشد، نفس او محکم باشد، دو نفر سه نفر که می‌آیند پیش او نباید فکر او را عوض کنند. باید این‌طور باشد! من یک نفر را سراغ دارم که متأسّفانه مسئولیّت مهمّی را بعد از فوت شخص بزرگی به عهده گرفت و چه شد، و شد آنچه که نباید بشود! خودم می‌دانم در عرض یک روز از صبح تا غروب چهار مرتبه رأیش عوض شد؛ صبح یک رأی داشت، یکی با او ملاقات کرد یک رأی دیگر داشت، دوباره یکی ملاقات کرد یک رأی دیگر داشت و برای شب در مرتبۀ چهارم یک رأی دیگر داشت! آن‌وقت شما ببینید اگر یک‌هم‌چنین شخصی بیاید و یک بنایی را به عهده بگیرد، یا یک نهادی را آن‌هم نه اجرایی، بلکه بالاتر از آن، یک نهاد اعتقادی را به عهده بگیرد، خدا به داد برسد و ببینید دیگر چه خواهد شد!

استقامت نفس و شخصیّت مرحوم سیّد عبدالهادی شیرازی در کلام علاّمه طهرانی

خدا رحمت کند، از عبارات مرحوم پدر ما این بود که می‌فرمودند:

من بعد از مرحوم آقا سیّد عبدالهادی شیرازی،¹ دیگر شخصی را به کسی

ارجاع ندادم!

و شرح حال مرحوم آقا سیّد عبدالهادی شیرازی را خیلی برای ما بیان می‌کردند؛¹ از تقوایشان، از زهدشان، از معنویّتشان و از حالاتشان! در بین أقران خودش بسیار فرد ممتازی بود و یا کم‌نظیر بود.² دو نفر از منتسبین نزدیکِ نزدیک به ایشان که خود آنها

از علماء نجف بودند و هر دوی آنها با ایشان نسبتی داشتند و اگر یک مقدار بیشتر توضیح بدهم شاید مشخّص بشود، آمدند در یک مسئله دخالت کنند، ایشان آنها را دیگر تا آخر عمر در منزل راه نداد: «بروید و دیگر نیایید! چرا دارید در کار من دخالت می‌کنید؟» یعنی چنان از منزل بیرون کرد که دیگر آنها را تا آخر عمر در منزل راه نداد!

این شخص باید بشود مرجع! شخصی که استقامت نفس داشته باشد، شخصی که آن عقل عملی او بتواند او را در انطباق با آن مبانی کلّی و پذیرفته شده یاری کند، نه‌اینکه محکوم احساسات, محکوم ملاقات‌ها, محکوم حرف‌ها و محکوم مسائل و حوادث واقع بشود و در هر روزی یک رنگ، و در هر ساعتی چهره‌ای ببازد؛ این که دیگر نمی‌تواند!

نقصان عقل عملی زنان در کلام امیرالمؤمنین علیه السّلام

مطلب بعدی ما بر این اساس دور می‌زند: امیرالمؤمنین علیه السّلام که می‌فرمایند: «النّساء... نَواقِصُ العُقول»، به کدام‌یک از دو قسمت عقل نظری و عقل عملی برمی‌گردد؟ آیا زنان از نقطه‌نظر عقل نظری از مردها عقب‌ترند؟ یعنی در ادراک واقع ناتوان‌اند؟ نه، این‌طور نیست! اتّفاقاً زنان بسیار خوب فکر می‌کنند و در رسیدن به کلّیات و آن مطالب، مانند مردها هستند؛ حتّی ما إن‌شاءاللَه بعداً بیان می‌کنیم که خیلی از زن‌ها از این نقطه‌نظر از خیلی از مردها جلوتر هم هستند! زن‌ها از نقطه‌نظر رسیدن به مطالب کلّی و رسیدن به ارزش‌ها و رسیدن به واقعیّات و رسیدن به صحّت و سقم قضایای کلّی مانند مردها هستند و تفاوتی از این نظر ندارند. آیا از نقطه‌نظر عقل عملی پایین‌تر هستند؟ شاید در این مسئله هم بعضی‌ها تشکیک کنند و اینها را قبول نکنند. إن‌شاءاللَه رفقا و دوستان راجع به این مسئله فکر می‌کنند و این مطالب را با دیگران هم در میان می‌گذارند و نظرات آنها را می‌سنجند تا اینکه ببینیم در جلسۀ بعد چه راه حلّی برای این مسئله پیدا می‌کنیم.

اللَهمّ صلّ علیٰ محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس هفتاد و ششم: شاکلۀ وجودی زنان و تطبیق آن با جنبه‌های عقل نظری و عملی

٤ شعبان‌المعظّم ١٤٢٣ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ لِلّه ربّ العالمینَ و الصّلاةُ و السّلامُ علیٰ سیّدنا و نبیّنا أبی‌القاسمِ محمّدٍ

و علیٰ آلِهِ الطّیّبینَ الطّاهرینَ سیّما بقیّةاللَه فی الأرَضینَ عجّل اللَه تعالیٰ فَرَجَه الشّریف

و جَعَلَنا مِن شیعَته و مَوالیه و لَعنةُ اللَه علیٰ أعدائِهم أجمعینَ

بحث راجع به کیفیّت و نحوۀ رعایت ارتباطات بین زن و شوهر و محدودیّت تکالیفی بود که خداوند متعال و شریعت اسلام بر هر کدام از آن دو مترتّب کرده است. عرض شد قبل از پرداختن به این مسئله باید به اصل و ریشۀ این حکم الهی توجّه کرد؛ ریشه‌ای که محلّ بحث و گفتگوی بسیاری از افراد است و دغدغۀ کنکاش در این مسئله برای خیلی وجود دارد. همان‌طوری‌که عرض شد، آنچه که در این مسئله به نظر می‌رسد، کمتر شخصی راه اعتدال را پیموده است؛ بعضی در برخورد با مسئلۀ رابطۀ بین زوج و زوجه آن‌چنان قائل به تفریط شده‌اند که ممکن است از عبارت آنها یک نوع بی‌توجّهی و بی‌حرمتی نسبت به ساحت شخصیّت زن دیده بشود.

اعتراض علاّمه طهرانی به گفتار یکی از علما در تنقید مقام زن

یادم است تقریباً حدود سی و یکی دو سال پیش، یک وقت با مرحوم آقا جایی می‌رفتیم. یکی از افرادی که در آن وسیله بود از یکی از علماء موجّه طهران، کلمات و مسائل مختلفی نقل می‌کرد. آن شخص مطالبی داشت و وقتی که با رفقا، دوستان و اشخاص می‌نشست از این مطالب مطرح می‌کرد:

شکر خدایی را که ما را این‌گونه آفرید، شکر خدایی را که ما را در امّت پیغمبر آفرید، شکر خدایی را که این مواهب خودش را به ما داد!

و امثال‌ذلک. یک مرتبه در بین صحبت‌هایش گفت: «شکر خدایی را که ما را مرد آفرید!» مرحوم آقا فرمودند:

نه آقا، صبر کنید! این چه عبارتی است؟ «شکر خدایی را که ما را مرد آفرید» یعنی خوب شد که زن نیافرید! مگر زن چه اشکالی دارد؟! زن یکی از دو قوام عالم خلق است و اگر زن نباشد خلقتی وجود ندارد و از نقطه‌نظر تأثیرات و تأثّرات و فعل و انفعال و جنبه‌های مثبت و منفی اخلاقی و خَلقی، زن نقش مهمّی در ساختار تشکیل یک انسان دارد و کار خداوند که عبث نیست!

«شکر خدایی را که ما را زن نیافرید» مسئله‌ای نیست که از دیدگاه فردی که معتقد و عالم به مبانی اسلام است سر بزند! با اینکه آن شخص به جهتی از جهات، شخصِ بسیار موجّه و از علماء زهّاد و عبّاد معروف بود!

منظور و مقصود مؤلّف از طرح مطالب و نقل جریانات

یکی از مطالبی که حالا در این ضمن به نظر رسیده خدمت دوستان و رفقا عرض کنم این است که مقصود از بیان این مطالبی که در این جلسات گفته می‌شود طرح مبانی و معتقدات اصیل اسلامی از دیدگاه بزرگان اهل معرفت و اولیا و آن اشخاصی است که با چشم باز به حقایق و احکام دین نگاه می‌کنند، و از آنجایی که بالأخره دوستان کم و بیش با مرام و ممشای بزرگان از فقها و عرفا و دانشمندان دینی که در این زمینه مطالبی را مطرح کرده‌اند و بیاناتی داشته‌اند که هر کدام از آنها برای انسان راهگشا است [آشنایی دارند، نیاز به طرح همۀ آراء نیست].

تفاوت دیدگاه عارف کامل با دیدگاه اهل ظاهر

من همین دیشب رفته بودم سر یکی از گنجه‌ها و می‌خواستم یک چیزی را بردارم که اتّفاقاً چشمم به نواری افتاد که اصلاً به‌طور کلّی من از آن نوار غافل شده بودم که چنین چیزی وجود دارد و صحبت‌های مرحوم آقا در این نوار موجود است و تقریباً حدود بیست دقیقه هم بیشتر نبود. صحبت‌های متفرّقه بود و در ضمن هم بیست دقیقه‌ای صحبت بود که ظاهراً مشخّص شد مربوط به یکی از جلسات شب‌های

ماه رمضان است که در مشهد صحبت می‌کردند. ما کنجکاو شدیم که این را برداریم و آن قسمت‌های اوّل و دوّم را که کنار گذاشتیم به خود نوار ایشان رسیدیم. من پنج دقیقه گوش دادم و بعد دیگر چون کار داشتم نمی‌توانستم ادامه بدهم. در همین پنج دقیقه مطالبی بود که واقعاً می‌توانست برای تشخیص بین حق و باطل مطلب را تمام کند!

ببینید، طرز بیان و گفتار مطلب توسّط یک بزرگ و شخصی که خودش با چشم باز و با دید باز دارد نگاه می‌کند، خیلی فرق می‌کند با افرادی که از روی کتاب مطالبی را بخوانند و بعد هم بیایند بگویند؛ خیلی تفاوت دارد و بلکه تفاوت بینَ المَغرب و المَشرق است!