عنوان بصری ج4

مجلس بیست و هشتم: معنای حقیقتِ عبودیّت

 ١٢ رجب المرجب ١٤٢٠هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بِسم اللَه الرّحمٰن الرّحیم

و صلّی اللَه علَی سیّدنا و حَبیبنا أبی‌القاسمِ المصطفیٰ محمّدٍ

و علَی آله الأطیَبینَ الأطهرینَ الهُداة المَعصومینَ

لا سیّما بقیّةاللَه فی الأرَضینَ أرواحُنا لتُرابِ مَقدَمِه الفِداء

و اللّعنةُ علَی أعدائِهم و مُخالِفیهم و مُنکِری حُقوقِهم و فَضائلِهم و مَناقبِهم

إلَی یَومِ الدّین

تعریف حقیقت علم

فَقالَ: یا أباعبداللَه، لَیسَ العِلمُ بالتّعَلُّم! إنّما هو نورٌ یَقَعُ فی قلبِ مَن یُریدُ اللَه تَبارَکَ و تعالیٰ أن یَهدیَه؛ فَإن أرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أوّلًا فی نفسِکَ حقیقةَ العُبودیّة!¹

 مطلب تا حدودی راجع به فقرۀ اولیٰ از حدیث شریف عنوان بصری و توصیۀ امام صادق علیه السلام به عنوان بصری راجع به کیفیّت و حقیقت علم بیان شد و عرض شد که علم عبارت است از انکشافی که به‌واسطۀ آن انکشاف، انسان طریق غوایت را

از طریق سعادت باز می‌شناسد و در مسیر خود دچار تردید و انحراف نمی‌شود!

 این علم، عبارت است از نوری که خداوند در قلب مؤمنی که بخواهد او را هدایت کند قرار می‌دهد و به‌واسطۀ این نور، دیگر کسی نمی‌تواند او را گول بزند و دیگر آراء مختلف نمی‌توانند در او تأثیر سوئی به‌وجود بیاورند و اگر تمام دنیا در یک طرف قرار بگیرند، او سفت و محکم بر عقائد و مبانی خودش می‌ایستد و هر چه جمعیّت مقابل بیشتر بشود، او بر مبانی خودش راسخ‌تر می‌ماند! این معنای علم است.

علت عملکرد متفاوت افراد در جریانات اجتماعی ـ سیاسی

 هم‌چنین عرض شد که علم به درس خواندن و محفوظات نیست! چه‌بسا افرادی که دارای مراتب عالیه از درس و تحصیل بودند، ولی به انحرافاتی افتادند و دچار غوایت و ضلالت شدند؛ چون آن علم و آن نور و آن حقیقت برای آنها ناشناخته بود و بسیاری از آنها گرچه مغرض نبودند و گرچه در نیّت خود برای اصلاح امور مسلمین و برای اصلاح جامعه و افرادِ حول و حوش خود قیام کردند، ولی چون از آن علم بی‌بهره بودند به این مشکل گرفتار شدند و مسائل برای آنها مخفی ماند و نتوانستند آن‌طور که باید و شاید به آن مطلوب راه پیدا کنند! اینها به‌خاطر این است که آن علم وجود ندارد.

 شما این مطلب را در بین اصحاب خاص و اصحاب عامّ ائمه علیهم السلام می‌توانید پیدا کنید. در وقایعی که اصحاب عامّ ائمه علیهم السلام به‌دنبال بعضی از جریانات می‌رفتند، ما می‌بینیم که بعضی از اصحاب خاص آرام‌اند و بر جای خود هستند و کیفیّت اتّجاهشان در مورد این جریان و این مسائل با دیگران تفاوت می‌کند. این به‌خاطر این است که آنها به‌واسطۀ مراتبی که دارند، دارای یک بینش خاص و یک اتّجاه خاص هستند.¹

 امام صادق علیه السلام به عنوان بصری می‌فرمایند:

فَإن أرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أوّلًا فی نفسِکَ حَقیقةَ العُبودیّة!

 حالا [برای کسب کردن] این علمی که ما برای شما بیان کردیم، این علمی که به درس خواندن نیست، این علمی که به محفوظات نیست، این علمی که به جمع‌آوری مطالب نیست، [باید در وهلۀ اول در نفس خودت حقیقت عبودیّت را جستجو کنی!]

بی‌فایدگی جمع‌آوری محفوظات و مطالب در حصول علم حقیقی

 بسیار افرادی بودند که به خدمت بزرگان مثل مرحوم پدر ما و مرحوم آقای حداد می‌رسیدند و بعد به بعضی از جاهای دیگر هم می‌رفتند و سرک می‌کشیدند و می‌گفتند: «بیاییم ببینیم اینجا چه خبر است، جاهای دیگر چه خبر است، از اینجا یک نکته‌ای بیاموزیم، از جای دیگر هم مطلبی یاد بگیریم!» یعنی مدام به این‌طرف و آن‌طرف می‌رفتند، تا اینکه برای خودشان مطالب جمع کنند.

 یکی از دوستان مرحوم آقا سید احمد کربلائی در طیّ نامه‌هایی که قبلاً برای مرحوم آقا سید احمد کربلایی می‌نوشت و ایشان جواب می‌دادند، دستوراتی را از ایشان تقاضا می‌کنند. مرحوم آقا سید احمد کربلائی هم یک آدم بسیار صریح و رُک و حُرّ و آزاد و از تمام تعلّقات مبرّیٰ بود و خلاصه در بیان مطالب هیچ نوع اغماضی نمی‌کرد و کوتاه نمی‌آمد.

 اگر دوستان تا به‌حال نامه‌های ایشان با مرحوم آقا شیخ محمدحسین اصفهانی کمپانی را که مرحوم والد در توحید علمی و عینی آورده‌اند مطالعه کرده باشند، [متوجه این مطلب شده‌اند!] البته این کتاب، یک کتاب فنّی و بسیار مشکل است و مرحوم آقا می‌فرمودند: «کتاب توحید علمی و عینی را کسی می‌فهمد که یک دورۀ کامل فلسفه و عرفان نظری را درس گرفته باشد و مطالعه کرده باشد!» حالا در هر صورت شاید بعضی از مطالبش برای بسیاری از افراد قابل ادراک باشد.

 خلاصه در آنجا می‌بینید که ایشان در بیان مطالب نسبت به مرحوم آقا شیخ محمدحسین کمپانی [تعارف ندارد. مرحوم کمپانی] خیلی مقامات و مراتب داشت، بسیار شخص صالح و عابدی بود، اهل مراقبه و تهجّد بود، دارای مکاشفات عرفانی

بود و حالاتی داشت! کسی بود که اگر ما الآن چراغ به‌دست بگیریم، مانندِ مانندِ او را هم پیدا نمی‌کنیم! یعنی یک‌هم‌چنین شخصی بود؛ ولی علیٰ‌ایّ‌حال وصول به آن عالی‌ترین مراتب توحید، یک مطلب دیگری است!

 اگر در آنجا ملاحظه کرده باشید، می‌بینید که مرحوم آقا سید احمد در صحبت‌هایش با آقا شیخ محمدحسین خیلی رُک و صریح و بی‌رودربایستی صحبت می‌کند، تا جایی که وقتی بعد از آن نامۀ ششم و هفتم که دیگر از دست آقا شیخ محمدحسین خسته می‌شود و می‌بیند هرچه می‌گوید آقا شیخ محمدحسین اصفهانی ـ اعلیٰ اللَه مقامه ـ بر همان مطالب یقینی و مطالب عینی خودش پافشاری می‌کند، دیگر تیر خلاص را می‌زند و می‌گوید:

گوشِ خر بفروش و دیگر گوشْ خر   ***   کاین سخن را درنیابد گوشِ خر¹

 البته مرحوم آقا شیخ محمدحسین بسیار رعایت ادب و جلالت و بزرگی ایشان را می‌کرد، لذا مؤدّبانه جواب می‌دهد و می‌گوید: «گردو گِرد است، نه هر گِردی گردو است!»² یعنی درست است که شما بزرگوارید و احترام شما لازم است، ولی طرف مقابل شما هم آدمی نیست که با این مطالب از کوره در برود!

 مرحوم آقا شیخ محمدحسین هم مرد بسیار بزرگوار و حرّی بود، ولی علیٰ‌ایّ‌حال این مطالب جمع کردنی نیست و با این‌طرف و آن‌طرف رفتن و به قول معروف از هر بوستان گلی چیدن به‌دست نمی‌آید!

کلام لطیف علامه طهرانی به فرد طالب توحید

 یک وقت در خدمت مرحوم آقا بودیم. یک نفر کسی را آورده بود و می‌گفت: «آقا، ایشان در طلب او مسافرت‌ها کرده است؛ به هند رفته است، به آمریکا رفته است، به آفریقا رفته است!» آقا خنده‌ای کردند و گفتند: «مگر خدا در خانۀ خودشان نبود

که مجبور شدند به هند و آمریکا و آفریقا بروند؟!» قضیه این است، ولی اینها قضیه را گم کرده‌اند و از وجود خودشان غافل شده‌اند!

سال‌ها دل طلب جام جم از ما می‌کرد   ***   آنچه خود داشت ز بیگانه تمنّا می‌کرد¹

پاسخ مرحوم آقا سید احمد کربلایی به درخواست یکی از مریدانش

 در آن نامه‌ای که مرحوم آقا سید احمد برای این مریدش می‌نویسند و دستورات سلوکی می‌دهند، ایشان راجع به یک قضیۀ دیگری هم سؤال می‌کنند که اگر شما راجع به مراقبه مطلبی را بفرمایید، دیگر مطلب تمام می‌شود و دیگر همۀ مطالب را فرموده‌اید و به عبارت دیگر، کلکسیون تکمیل می‌شود و مسئله درست می‌شود! آقا سید احمد هم همان‌طور که عرض کردم یک آدم حرّ بود و در جواب دادن خیلی صریح‌اللَهجه بود. ایشان در جواب می‌گوید:

 «این حرف‌ها با نامه‌نگاری درست نمی‌شود. بر هوش جناب‌عالی باید آفرین بگویم که بنده را خیلی خر پنداشته‌اید ـ البته ما نمی‌توانیم یک‌هم‌چنین تعبیری بکنیم ـ و تصور کرده‌اید که ما با حرف‌های شما گول می‌خوریم!»

 یعنی خلاصه ما را این‌طور شناخته‌ای که به هر طوری بچرخیم و هر کسی می‌آید ما را رنگ کند؛ این بگوید: آقا، این دستور را بده، دیگری بگوید: آقا، آن دستور را بده! نه آقاجان، این حرف‌ها نیست و خبری نیست! اگر به آنچه به شما گفتیم عمل کردی، [حرکت می‌کنی و] اگر عمل نکردی، ده برابر این مقدار هم اضافه بشود، ره به جایی نخواهی برد!²

 این مسئله مورد نظر امام صادق علیه السلام است! از این‌طرف به آن‌طرف رفتن، و اینجا و آنجا سرک کشیدن درد انسان را دوا نمی‌کند و انسان را به جایی نمی‌رساند!

کلام مرحوم قاضی نسبت به لزوم عمل به معلومات

 قبلاً خدمت برادران عرض کردم که مرحوم قاضی به آنها فرمود:

آیا شما به آن مقدار که تا به‌حال می‌دانید عمل کرده‌اید که از من توقّع حلّ مجهولاتتان را داشته باشید!

 این نکتۀ بسیار مهمّی است! اگر ما به همین نکته برسیم، متوجه می‌شویم که از قافله خیلی عقب هستیم و مسئله با آنچه ما در ذهن می‌پرورانیم خیلی تفاوت دارد!

عدم شرافت جمع‌آوری مطالب و محفوظات ظاهری

لَیسَ العِلمُ بِالتّعلّم؛ إنّما هو نورٌ یَقَعُ فی قلبِ مَن یُریدُ اللَه أن یَهدیَه! فَإن أرَدتَ العِلم فاطلُب أوّلًا فی نَفسِکَ حَقیقةَ العُبودیّة!

 امام علیه السلام در فقرۀ اول، علم را برای او بیان کرد که اصلاً علم چیست. [به او فهماندند که] تا به‌حال تو در پندار و تخیلات بودی و علم را جمع‌آوری مطالب می‌دانستی،¹ علم را عبارت از نوار ضبط می‌دانستی!

 الآن در اینجا هفت هشت تا ضبط دارد صدای مرا ضبط می‌کند و این مطالبی که من می‌گویم در این نوارها ضبط می‌شود، ولی آیا بعد از صحبت من بر شرافت ضبط و ارزش این دستگاه چیزی اضافه می‌شود؟ نه‌خیر، فقط دستگاهی است که نوار در آن می‌چرخد و آن صوت با آن امواج الکترونیکی تبدیل به انرژی الکترونیکی می‌شود و در اینجا ثبت می‌شود. پس این مسئله ارزشی را به این دستگاه اضافه نمی‌کند.

 سینۀ انسان مثل نوار نیست که انسان مدام مطالب را از داخل این کتاب و آن کتاب بردارد و در درون خود حفظ کند! خب حالا که حفظ کرد، نتیجه‌اش چه شد؟! بله، اگر انسان کتاب را می‌خواند برای اینکه از آن مطلبی به‌دست بیاورد و به آن عمل کند و راه برود، خوب است؛ ولی اگر مدام این کتاب و آن کتاب را بخواند تا اینکه ظرفیت او بالا برود، [چه فایده‌ای دارد؟!]

تعبیر«دزدان طریق» برای برخی از طالبان مراودۀ با اولیای الهی

 مرحوم آقا می‌فرمودند:

بعضی از افراد به جلسات ما می‌آیند تا فقط صرفاً از ما مطلب یاد بگیرند و

بعد بروند و آن مطلب را از ناحیۀ خود منتشر کنند و به خود منسوب کنند. اینان دزدان طریق‌اند!

 یعنی برای اینکه ببینند در این‌طرف و آن‌طرف قضیه چه خبر است، می‌آیند و مطالب را یاد می‌گیرند و بعد می‌روند و به خودشان منسوب می‌کنند! مرحوم آقا از اینکه مطلب به او منسوب باشد یا به غیر او منسوب باشد ابایی ندارد، ولی صحبت راجع به این مسکین است که حالا که یک‌هم‌چنین موقعیت و وضعیت استثنایی پیش آمده و یک‌هم‌چنین بزرگی مفت و رایگان در خدمت او قرار گرفته است، به‌جای اینکه خودش را درست کند، مطلب یاد می‌گیرد تا برود و به دیگران منتقل کند و برای خودش جایگاهی باز کند و بعد هم مشخص است که قضیه به کجا می‌رسد! این خسران بسیار بزرگی است و کسی خسارت‌زده‌تر از او نیست!

 افراد زیادی خدمت مرحوم آقا و مرحوم آقای حداد می‌آمدند. مرحوم آقای حداد می‌فرمودند:

آقا، با آمد و شد و آمدن و رفتن مطلب درست نمی‌شود!

حکایت مراجعۀ منفعت‌طلبانۀ یکی از علمای شهیر به مرحوم حدّاد

 یک روز یکی از بزرگان نجف خدمت ایشان آمده بود و راجع به مطلبی از ایشان سؤال کرد و ایشان جوابش را دادند و آن شخص هم خوشحال شد و رفت. مشخص بود که با کسی بحث و جلسه‌ای داشته و در این قضیه گیر کرده بود و فقط آمده بود تا از ایشان استفاده کند و خلاصه مشکلش حل بشود. وقتی که رفت، آقای حداد فرمودند:

آقا، اینها خیال می‌کنند که ما بیکاریم و همین‌جا گرفته‌ایم نشسته‌ایم و حالا که درِ منزل هم باز است، مدام می‌آیند و وقت ما را می‌گیرند!

 (بعد رو کردند به من و گفتند:)

آقاجان، ما در این دنیا خیلی کار داریم و خیلی مسئله داریم و وضع ما این‌طور نیست که بخواهد به این حرف‌ها و این رفت و آمدها بگذرد!

 حالا فکر می‌کنید چه کسی به منزل ایشان آمده بود؟! اگر من بگویم، همۀ شما او را می‌شناسید! فردی است که به رحمت خدا رفته است، ولی همۀ شما از کوچک و بزرگ، او را می‌شناسید!

 اصلاً اینها برای اینکه کسی بیاید و کسی برود و وقتشان را به این مسائل بگذرانند فرصت ندارند! بله، اگر شخصی بیاید و بخواهد راهی پیدا کند، با تمام وجود استقبال می‌کنند؛ ولی اینکه مجلس داشته باشند و بیایند و بروند و خلاصه بگویند: «ما به خدمت فلانی رسیدیم!» یا اینها بگویند: «فلانی نزد ما می‌آید!» در این مکتب راهی ندارد!

کیفیت وصول به علم حقیقی در کلام امام صادق علیه السلام

 امام صادق علیه السلام بعد از شرح معنای علم برای عنوان بصری، وارد اصل قضیه می‌شوند و کیفیّت به‌دست آوردن علم را بیان می‌کنند که نجات و رستگاری به سراغ این و آن رفتن و جمع کردن و حفظ کردن مطالب مانند نوار نیست.

محروم بودن ائمۀ اربعه از نور ولایت

 ائمۀ اربعه که در زمان امام صادق علیه السلام بودند، آنها هم عالم بودند! ابوحنیفه و مالک، حنبل و شافعی و سایر علمایی که در آن‌موقع بودند، همه عالم بودند، ولی اینها نور ولایت نداشتند!¹ نور ولایت نوری است که ضلالت و هدایت را مشخص و روشن می‌کند.

 وقتی که شما به مکه مشرّف بشوید، متوجه می‌شوید که تمام آن افرادی که از اهل‌تسنّن می‌آیند و به دور کعبه می‌گردند و نماز می‌خوانند، وضع و حالشان با آن افراد شیعه که تابع ولایت هستند تفاوت دارد! [این مسئله] مشخص است.

 او هم همان طواف را انجام می‌دهد، او هم همان نماز را می‌خواند، او هم همان سعی را انجام می‌دهد؛ ولی خشک است، صورت است، جان ندارد، روح ندارد!

واکنش مرحوم علامه طهرانی نسبت به اذان بی‌روح مؤذن مسجدالنبی

 یک روز به اتفاق مرحوم آقا برای دیدن یکی از ارحام بسیار نزدیک که از مکه مراجعت کرده بود رفتیم. آن شخص گفت: «آقا، من در این سفر اذان مدینه را با خودم آورده‌ام. بیایید گوش بدهید، خیلی قشنگ است!» مرحوم آقا هیچ حرفی نزدند و آن شخص هم سکوت ایشان را دالّ بر رضا گرفت و رفت یک ضبط آورد و اذان مدینه را گذاشت. وقتی تمام شد آقا فرمودند:

آقا، کجای این اذان قشنگ است؟! اینکه اصلاً روح ندارد! آیا شما اذان‌هایی را که همین‌جا می‌گویند، نشنیده‌اید؟! اگر مقایسه کنید می‌بینید اذانی که شیعه گفته است روح دارد، اما اذانی که آنها می‌گویند، روح و نور ندارد، و فقط انگار صدایی مانند صدای نوار است که از دهان شخص بیرون می‌آید!

 این به‌خاطر آن سرّ مسئله و حقیقت قضیه است که عبارت است از جانِ گوینده که چگونه با روح و نور ولایت روشن می‌شود. البته این مسئله را فقط عده‌ای متوجه می‌شوند؛ اما افراد عادی می‌گویند: «این صوت زیباتر و جالب‌تر از آن است!»

 انسان باید در مسائل و جریانات برای تشخیص طریق حتماً اطلاع بر مواضع داشته باشد وإلا دچار خطا می‌شود. لذا می‌بینیم که چون دست بسیاری از بزرگان و علما و دانشمندان از ادراک مسائل غیبی کوتاه است، هم خودشان اشتباه می‌کنند و هم چه‌بسا ممکن است جامعه‌ای را به راه ناصواب ببرند! در اینجا است که مسئله خیلی مهم می‌شود و مسئولیّت خیلی بالا می‌رود.¹

حقیقت عبودیت در عدم نگاه استقلالی به خود

 امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: حالا که متوجه شده‌اید علم چیست و راه ضلالت و هدایت چیست، چگونه به‌دست بیاوریم؟ چه کنیم که این نور به‌دست بیاید؟ چه کنیم که این علم به‌دست بیاید؟ در دکّان هر عطاری که نیست! سبزی نیست که شما به هر جا بگویید: آقا، یک کیلو بده! قضیه این‌طور نیست!

 حضرت در اینجا فرمول کار را به‌دست می‌دهند و راه رسیدن به این علم را برای ما بیان می‌کنند. اولین مرتبه این است که: «فَاطلُبْ أوّلًا فی نفسِک حَقیقةَ العُبودیّة؛ اگر می‌خواهی به این علم برسی، اولاً باید در نفست به مسئله و حقیقت عبودیت برسی!» تا نرسی فایده‌ای ندارد؛ حالا هرجا می‌خواهی برو! امام صادق این مطلب را می‌فرماید؛ من عرض نمی‌کنم! امام صادق می‌فرماید که برای رسیدن به این نوار و به محفوظات، هر جا می‌خواهی بروی، برو! هیچ اشکال ندارد! الآن یک کتابخانۀ بسیار بزرگ را که

چهار هزار عدد کتاب دارد، در یک نوار بسیار کوچک جا می‌دهند! کم و زیاد دارد، ماهر و ماهرتر داریم، خبیر و أخبر داریم؛ ولی این علم در هر جایی پیدا نمی‌شود!

 این علم، علمی است که پیش ابوحنیفه و شافعی پیدا نمی‌شود! این علم، علمی است که پیش هر شخص متلبّس به این لباس پیدا نمی‌شود! این علم، علمی است که پیش هر مدّعی ادّعای هدایت پیدا نمی‌شود! چون علم یعنی نور، علم یعنی روشنایی، علم یعنی هدایت!

 وقتی نوار صدای مرا ضبط می‌کند، نورش بیشتر نمی‌شود و رنگش عوض نمی‌شود و همان قهوه‌ای یا قرمز یا زرد است! همان‌گونه که ضبط صدا در نور و رنگ نوار تأثیری ندارد، انسان نیز اگر محفوظاتی پیدا کند، در دلش روشنایی و نور پیدا نمی‌شود؛ [لذا برای دستیابی به علم حقیقی،] در وهلۀ اول باید حقیقت عبودیت را در نفس خود متحقق کند.

 حقیقت عبودیت عبارت از این است که انسان در وجود خود و در کارهای خود و در گفتار خود، خود را صاحب اختیار و مستقلّ در تأثیر و در تصمیم و در انجام کار نبیند! این معنای حقیقت عبودیت است.

 عبد در وجود خود از نظر شرعی و از نظر عقلی و از نظر عرفی خود را در اختیار مالک و مولای خودش می‌بیند. بی‌اجازۀ مولا نمی‌تواند مغازه را ترک کند، بی‌اجازۀ مولا نمی‌تواند به سر کاری برود، بدون اجازۀ مولا نباید صحبت کند، بی‌اجازۀ مولا نباید معامله‌ای انجام بدهد! یعنی دائماً خود را درگیر یک ارتباط و یک عُلقۀ قاهر بر خودش احساس می‌کند. [با خودش می‌گوید:] «اگر این کار را انجام بدهم، مورد بازخواست قرار می‌گیرم! اگر این کار را بکنم، مولا مرا تنبیه می‌کند! اگر این حرف را بزنم، اگر این عمل را انجام بدهم، اگر این معامله را انجام بدهم، اگر اینجا بروم، اگر، اگر، اگر....» این «اگر گفتن‌ها» دائماً او را در وضعیتی قرار می‌دهد که حتی‌الامکان به فعل و گفتار و کار خودش اطمینان پیدا کند که مخالف با نظر مولا انجام نداده باشد. این می‌شود عبد!

 امام علیه السلام می‌خواهند بفرمایند که راه رسیدن به این علم، این است که

در مرتبۀ اول عبد باشی!

حق یعنی نور

 چرا باید عبد باشیم؟ اگر نظر شریف آقایان باشد، در بعضی از جلسات گذشته عرض کردم که نور عبارت است از حق! [در آیۀ شریفه می‌فرماید:]

﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱللَهَ هُوَ ٱلۡحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدۡعُونَ مِن دُونِهِۦ هُوَ ٱلۡبَٰطِلُ﴾؛¹ «خداوند حق است و هرچه غیر او است باطل است.»

 و در آیۀ دیگر هم می‌فرماید:

﴿ٱللَهُ نُورُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَ ٱلۡأَرۡضِ﴾؛² «خداوند نور و حقیقتِ پیدایش تکوین عالم مُلک و ملکوت، عالم غیب و شهادت و عالم باطن و ظاهر است.»

 و در جای دیگر می‌فرماید:

﴿هُوَ ٱلۡأَوَّلُ وَٱلۡأٓخِرُ وَٱلظَّـٰهِرُ وَٱلۡبَاطِنُ﴾.³

 بنابراین نور عبارت از حق است، و آن چیزی است که مایز بین باطل و حق است! لذا همیشه بین نور و کثرت، بین حق و باطل، بین پروردگار و استقلالیّتِ انسان، نزاع و تخاصم و جنگ برقرار است.

 خدا می‌گوید: یا من باید در این وسط باشم، یا شما باید باشید؛ یک کدام از ما دو تا! اگر من حقّم و حرف و کلام من حقّ است، پس شما دیگر صحبت نکنید؛ و اگر شما حق هستید، ما می‌رویم کنار، ولی فردا معلوم می‌شود که چه کسی حق است! فعلاً ما می‌رویم کنار و شما هر کاری که می‌خواهید انجام بدهید!

چگونگی بروز مکر الهی برای بندگان

 در روایت داریم که یک شخص نماز می‌خواند و در نمازش تخیّلات دیگری

را هم وارد می‌کند، می‌رود دور دنیا می‌چرخد، همۀ چک‌ها و سفته‌ها را جمع می‌کند و به بانک می‌دهد و می‌گیرد و امضا می‌کند، تا اینکه به ﴿وَلَا ٱلضَّآلِّينَ﴾¹ می‌رسد و تمام می‌شود! خدا می‌گوید:

بسیار خوب، چرخ خوبی زدی و همه‌جا را گشتی و فقط به‌سراغ ما نیامدی! یک درصد از این نمازت را برای ما گذاشتی که فقط این الفاظ را خواندی، ممنونت هستم! نود و نه درصد دیگران را در این نماز شریک کردی، اشکالی ندارد! من شریک خوبی هستم، (چون شریک انسان باید خوب باشد و در دعوا سهل بگیرد) سهم خودم را هم به بقیۀ آن شرکا بخشیدم!² ای ملائکۀ من، بروید این نماز را بر سر این عبد من بزنید و بگویید که همه‌اش برای خودت!³

 چقدر خوب است که ما هم اگر می‌خواهیم شریک باشیم، مثل خدا سهل بگیریم و خیلی مشکل نگیریم!

 [این همان معنای] ﴿وَمَكَرُواْ وَمَكَرَ ٱللَهُ وَٱللَهُ خَيۡرُ ٱلۡمَٰكِرِينَ﴾⁴ است. خدا

می‌گوید: من شریک خوبی هستم. قسمت خودم را هم به بقیۀ شرکا دادم! اشکالی ندارد، شما این دو روز دنیا را بتازان! ما هم کاری به کارت نداریم، ولی بالأخره این میدان تمام می‌شود و این اسب راهوار هم از دویدن می‌ایستد، آن‌وقت فردا که به نزد هم می‌آییم، همه‌چیز معلوم می‌شود!

 ﴿يَوۡمَ يَجۡمَعُكُمۡ لِيَوۡمِ ٱلۡجَمۡعِ ذَٰلِكَ يَوۡمُ ٱلتَّغَابُنِ﴾.¹ وقتی که فردا دیدیم چه مسائلی از ما از بین رفته و ما در دنیا گول چه چیزهایی را خورده‌ایم و چه نعماتی را از دست داده‌ایم²، آن‌موقع است که خدا به ما می‌خندد و می‌گوید: ما در این دنیا کاری نکردیم، بلکه به شما مهلت دادیم و صبر کردیم، صبرمان هم خیلی زیاد است! و چقدر افراد آمدند و جولان دادند و گفتند: ما این هستیم و ما آن هستیم و ما چه می‌کنیم و اینجا باید این‌طور بشود و آنجا باید آن‌طور بشود!

 قضیه جالب اینجا است که وقتی خدا بخواهد سر کسی را کلاه بگذارد، کاری می‌کند که او را از توجه به مسائل خودش باز می‌دارد و مسائلی را به‌وجود می‌آورد که این شخص نسبت به قضایای خود برایش فراموشی پیدا می‌شود. در اینجا است که دیگر نمی‌توان کاری کرد!

 این قضیه دقیقاً مانند دردی است که انسان می‌گیرد. اگر این درد بیاید، انسان فوراً متوجه می‌شود و اگر زیاد بشود، به طبیب مراجعه می‌کند. اما همین‌که یک‌خرده درد زیاد بشود، یک آمپول کرخت‌کننده به انسان می‌زنند و درد فوراً از بین می‌رود. چند ساعت می‌گذرد، کم‌کم درد می‌آید و دوباره یک آمپول می‌زنند و همین‌طور مرتب آمپول می‌زنند تا اینکه یک‌دفعه انسان می‌بیند که آن عضو، فاسد شده است!

 این آیۀ ﴿وَ مَكَرُواْ وَ مَكَرَ ٱللَهُ﴾ از همان آیه‌ها است؛ آن را هیچ‌وقت فراموش نکنیم! ﴿وَ ٱللَهُ خَيۡرُ ٱلۡمَٰكِرِينَ﴾ یعنی خدا مدام به انسان کرخت‌کننده می‌زند؛ تا یک‌خرده دردش می‌آید، یک پول برای انسان می‌فرستد! تا یک‌خرده دردش می‌آید، یک نعمت برای انسان می‌آورد! تا یک‌خرده دردش می‌آید، یک جریان دیگر برای انسان به‌وجود می‌آورد، تا اینکه یک‌مرتبه عزرائیل می‌گوید: «بفرمایید، حالا تشریفتان را بیاورید!» مواظب باشیم که یک وقت ما گول بعضی از جریانات و مسائل را نخوریم! همۀ اینها آمپول‌های کرخت‌کننده خدا است، همۀ اینها جریاناتی است که خدا به‌وجود می‌آورد و آن‌چنان مبتلا می‌کند و ما مشغول به خودمان می‌شویم که دیگر اصلاً نه درد یادمان می‌آید و نه دوایش!

 خدا می‌گوید: یا جای من است یا جای تو! اگر می‌خواهی من باشم، تو باید خودت را در این میان مطرح نکنی! اگر می‌خواهی نور من باشد، نباید وجودی از تو باقی باشد، نباید استقلالی از تو باقی باشد، نباید رأیی از تو در قبال رأی من باقی باشد! ما دو تا با هم جمع نمی‌شویم؛ چون در عالم وجود، حقیقتِ واحد فقط او است!

 البته خدا این‌قدر انصاف دارد که اگر در عالم وجود دو حقیقت بود، بگوید: ما مسئله را نصف می‌کنیم، و تازه آن نصف خود را هم می‌بخشیم! اگر دو تا خدا بود یا سه تا خدا بود یا ده تا خدا بود، مشکلی نبود؛ ولی چون در عالم وجود، حقیقت

واحد او است، پس غیر او در عالم وجود نمی‌گنجد، و اگر ما در قبال او «غیر» شویم، این غیر با او جمع نمی‌شود؛ لذا هر جا که او هست، باید همراه او عبودیت باشد.

معنای عبودیت

 عبودیت یعنی همۀ امور و قضایا را به او سپردن، [و اعتراف بر اینکه:] خدایا ما هیچ‌چیز نمی‌فهمیم و هیچ‌چیز ادراک نمی‌کنیم! هیچ شعور و هیچ وجودی از خود نداریم! هیچِ هیچِ هیچ هستیم و محو و [مصداق] مُحوضتِ در فقر و فاقه و بیچارگی و بدبختی هستیم! خدا هم وقتی ببیند ما معترفیم که از خود استقلالی نداریم و این‌چنین عمل می‌کنیم، و این‌طور نمی‌گوییم که خدایا در اینجا من بهتر از تو می‌فهمم، در اینجا من این‌طور تشخیص می‌دهم، در اینجا من این‌طور عمل می‌کنم؛ در این‌صورت او هم جلو می‌آید! زیرا قرار بر این است که یا او باشد و یا ما!

 چون قضیۀ [ارتباط ما با خداوند] به‌عنوان یک قضیۀ منفصلۀ حقیقیه، هم مانعةالخلوّ است و هم مانعةالجمع! مثل عدد که امکان ندارد و محال است که هم زوج باشد و هم فرد باشد، یا نه زوج باشد و نه فرد باشد؛ بلکه عدد یا زوج است و یا فرد است!¹

 حالا قضیۀ ما و خدا هم همین‌طور است، یعنی در هر جایی یا او باید باشد یا ما! اگر ما نباشیم او هست و اگر ما باشیم او نیست، و به هر مقدار که ما باشیم، او نیست و به هر مقدار که او هست، ما نیستیم! این می‌شود معنای عبودیت!

 پس اولین مطلبی را که امام صادق علیه السلام به عنوان می‌فرماید این است که اگر شما به‌دنبال هدایت و نور هستی، [باید بدانی که] این نور با وجود تو و با استقلال تو و با استکبار تو در تقابل و تنافی است؛ پس اول برو و عبد باش! این مقدار که از دستت برمی‌آید!

 [وقتی که ما می‌گوییم:] «خدایا، ما راه به جایی نداریم!» خدا هم می‌گوید: می‌دانم که راه به جایی نداری و درست هم هست و اشکالی هم ندارد، لذا من هم با

تو کاری ندارم و تو را بازخواست نمی‌کنم و به‌اندازۀ قدرت و تکلیف و سعۀ بندگانم با آنها عمل می‌کنم؛ ولی حدّاقل می‌توانی که خودت را عبد کنی! این مقدار را می‌توانی یا این را هم می‌گویی نمی‌توانم؟! این مقدار را که می‌توانی؛ می‌توانی دروغ نگویی، می‌توانی تهمت نزنی، می‌توانی غیبت مردم را نکنی، می‌توانی کلام لغو نگویی، می‌توانی وقتی که بین من و غیر من تعارض می‌افتد، من را ترجیح بدهی! اینها را می‌توانی یا نمی‌توانی؟! پس می‌توانی عبد باشی!

تقدّم عبودیت بر رسالت

 آن مسئلۀ عبودیت که بر مقام رسالت برتری دارد، این عبودیتی نیست که امام صادق در ابتدای قضیه می‌خواهد بفرماید؛ بلکه آن در آخر کار است!

 «أشهَدُ أنّ محمّدًا عَبدُهُ و رَسولُه»¹ یعنی قبل از قضیۀ رسالت، قضیۀ عبودیت است و رسالت بدون عبودیت پشیزی نمی‌ارزد!

 امام صادق علیه السلام در آن رسالۀ منسوبِ به فضیل بن عیاض می‌فرماید:

العُبودیّةُ جَوهَرٌ کُنهُها الرُّبوبیّة؛² «عبودیت یک جوهر و گوهر نایابی است که اگر آن را بشکافیم و این صدف را باز کنیم، در داخل و باطن او ربوبیت را می‌بینیم!»

 چون عبودیت یعنی فقر محض! عبد یعنی هیچ! عبد یعنی احتیاج مطلق! عبد یعنی شخصی که هیچ اراده و اختیاری از خود ندارد و تمام شراشر وجودی او، مندکّ در ذات حضرت حق است! این را می‌گویند عبد.

 اگر عبد به این مرتبه برسد، خدا جایگرین او می‌شود؛ یعنی خدا جایگزین فعل او، کلام او و رفتار او می‌شود! [خدا می‌فرماید:]

عَبدی أطِعنی حتّیٰ أجعَلَکَ مِثلی!³

 یا در آن حدیث قدسی دیگر می‌فرماید:

لا یزالُ العَبد یَتَقرّبُ إلیّ بالنّوافِلِ حتّی أُحِبَّهُ، فإذا أحبَبتُه کُنتُ سَمعَهُ الّذی یَسمَعُ به، و بَصَرَهُ الّذی یَبصُرُ به، و لسانَهُ الّذی یَنطِقُ به!¹

 [می‌فرماید:] من چشم او می‌شوم، من زبان او می‌شوم، من گوش او می‌شوم، و من وجود او می‌شوم! آن عبودیت، در آخر کار است؛ نه در اول کار! در اول کار که یک‌هم‌چنین عبودیتی از ما نمی‌خواهند و اصلاً امکانش نیست!

اهمیت تزکیه در وصول به مقام عبودیت

 امام صادق علیه السلام می‌فرماید: باید اول عبد باشی، و باید اول به‌دنبال تزکیه بود؛ چون آن نور بدون تزکیه برای انسان حاصل نخواهد شد و فایده‌ای ندارد!

 اینکه انسان معاصی را مرتکب بشود و به‌دنبال دنیا و زخارف دنیا و شهرت و جمع‌اندوزی مال و امثال‌ذلک برای دنیا باشد و بعد توقّع داشته باشد که خدا این علم را به او بدهد و قلب و دلش روشن باشد و بتواند حقایق را ادراک بکند، یک توقّع محال است و اصلاً فکرش را هم نباید بکنیم، چون فکر کردنش هم یک چیز زائدی است! همان دربست محال است و اصلاً نیاز به تفکر هم ندارد!

منظر دل نیست جای صحبت اغیار   ***   دیو چو بیرون رود فرشته درآید²

 در یک دل دیو و مَلک نمی‌گنجد. در یک جا دو حقیقت متضاد نمی‌تواند قرار

بگیرد. ظلمت و نور نمی‌توانند در یک جا باشند و امکان ندارد!

مکاشفه‌ای در حرم حضرت امام رضا علیه السلام پیرامون تزکیۀ نفس

 مرحوم آقا می‌فرمودند:

یک روز یکی از بزرگان که از اهالی مازندران بود، به یکی از دوستانش که قصد تشرّف به زیارت حضرت علی بن موسی‌الرضا علیهما السلام را داشت به‌طور سربسته می‌گوید: «سلام من را به امام رضا علیه السلام برسان و بگو فلان شخص حاجتی دارد. جواب حاجتش چیست؟»

آن شخص حرکت می‌کند و چند روز هم در آنجا می‌ماند و اتفاقاً فراموش می‌کند که پیغام این شخص بزرگ را به حضرت برساند تا روز آخر که برای تودیع و وداع به حرم مطهّر مشرّف می‌شود، یک‌مرتبه حالتش تغییر پیدا می‌کند و می‌بیند فرّاش‌ها آمدند و افراد را از حرم به بیرون هدایت کردند و در دایرۀ خود ضریح و در زیر قبّه دیگر کسی باقی نماند و او هم همین‌طور ایستاده است. وقتی که همه رفتند، یک‌مرتبه درب ضریح باز شد و امام رضا علیه السلام از آنجا بیرون آمدند و رو کردند به این شخص و فرمودند: «فلانی برو به آن رفیقت و به آن شخص عالم بگو:

آیینه شو جمال پری‌طلعتان طلب   ***   جاروب زن به خانه و پس میهمان طلب»¹

حضرت این مطلب را می‌فرمایند و بعد داخل در آن ضریح می‌شوند و این شخص یک‌مرتبه به خودش می‌آید و می‌بیند که همۀ مردم سر جایشان هستند و دارند زیارت می‌کنند و حالت مکاشفه‌ای برایش پیدا شده است. به شهر خودش می‌آید و وقتی که آن عالم را زیارت می‌کند، قضیه را شرح می‌دهد و مشخص می‌شود که او چه پیغامی برای آن حضرت داشته و جواب حضرت به چه نحو بوده است.²

 حضرت می‌خواستند به آن شخص بفرمایند که با وجود این زنگاری که در قلبت داری و با وجود این تعلّقاتی که در دنیا داری، خیال وصال ما را در سر مپروران و اُمنیۀ دیدار محبوب را در دل خود قرار مده؛ چون او در جایی قدم می‌گذارد که پاک و صاف باشد و از آلایش به دور باشد و با این وضعی که تو الآن داری، این مسئله امکان ندارد! پس باید به‌دنبال تزکیه رفت.

مراحل سه گانۀ سیر و سلوک

 فلهذا از زمان سابق اولین مسئله و مطلبی را که جمیع بزرگان می‌فرمودند، مسئلۀ تزکیه بود. آنها برای سالک سه مرحله در نظر می‌گرفتند: مرحلۀ اول تخلیه؛ مرحلۀ دوم تجلیه؛ و مرحلۀ سوم تحلیه!

 تخلیه یعنی انسان باید تمام آن زنگارها و کدورت‌ها و ظلمت‌ها و مسائلی را که قلب را گرفته و بین انسان و نور و انبساط فاصله انداخته است یکی‌یکی از دل بزداید و دل را از زنگار آنها تخلیه کند.

 دوم مرحلۀ تجلیه است که جلوات حق بر این ذات و بر این قلب می‌خورد و بعد مرحلۀ تحلیه می‌رسد که اینها برای انسان ملکه می‌شود.

 این مسئله، مسئلۀ اول است که تا کدورت نفسانی در دل وجود داشته باشد، آن علم و آن حقیقت نوریه برای انسان انکشاف پیدا نمی‌کند.

اثر ارتکاب گناه

 پیغمبر اکرم صلّی اللَه علیه و آله و سلّم می‌فرمایند:

مَن قارَفَ ذَنبًا فارقَهُ عَقلٌ لا یَعودُ إلَیهِ أبَدًا؛¹

«هر کس گناهی را مرتکب شود، عقلی از او مفارقت می‌کند که دیگر به‌هیچ‌وجه برنمی‌گردد!»

 یعنی این گناه موجب می‌شود حصّه‌ای از حِصَص وجودی انسان ساقط بشود و از بین برود که دیگر آن حصّه برنمی‌گردد! بله، اگر در آنِ بعد و در روز بعد توبه کند به‌جای خود؛ ولی این حصّه‌ای که الآن از بین رفته دیگر برنمی‌گردد! روز بعد

برای همان روز است و حصّۀ خودش است.¹

 چون این وجودی که پروردگار به انسان ارزانی داشته است، در قبال یک‌سری مسائل و نتایجی است که آن نتایج بر این وجود پخش و تقسیم شده است و به هر مقدار که انسان از این سرمایه بهره بگیرد، به آن حصّه می‌رسد و اگر نتوانست بهره بگیرد، دیگر از آن حصّه نصیب ندارد و این گناه موجب از بین رفتن و سلب آن حصّه خواهد شد! لا یَعودُ إلیه أبدًا؛ دیگر برنمی‌گردد.

 گناه کدورت است و کدورت با نور جمع نمی‌شوند. لذا توصیۀ تمام بزرگان برای سالک از اول، دقت در مراقبه و دقت در حرص بر عمر و احتیاط بر عمر و أفعال و کرداری است که از انسان در این عمر سر می‌زند!

 در توصیه‌هایی که ما از مرحوم آخوند ملاّ حسینقلی همدانی ـ رضوان اللَه علیه ـ می‌خوانیم و می‌دانیم، بر این مسئله تأکید شده است.² حتی گاهی از اوقات فقط یک غفلت موجب می‌شود که یک نعمت از انسان فوت بشود!

توصیۀ اکید مرحوم قاضی پیرامون اهمیت آرامش خاطر برای سالک

 یک روز مرحوم قاضی با شاگردانشان نشسته بودند و صحبت راجع به این بود که سالک باید خود را از تشتّت و پراکندگی حفظ کند و به خود مشغول باشد و مدام

دل را به این‌طرف و آن‌طرف و اینجا چه شد، آنجا چه شد، اینجا چه قضیه‌ای اتفاق افتاد؟ ندهد! چون مسائل و قضایا اتفاق می‌افتد و دست ما هم نیست. اینجا دعوا شد، آنجا بزن بزن شد، در آن خیابان تصادف شد، در آن شهر باران بارید، در آن شهر برف آمد! به ما چه مربوط است که در اینجا و آنجا برف و باران آمد و در خیابان تصادف شد؟! بله، اگر اطلاع ما بر این مسائل، مطلبی را به ما اضافه کند و ما از آن نفعی ببریم، اشکالی ندارد و خوب است، و انسان عاقل باید هر چیزی که از آن منتفع می‌شود، به‌دنبالش برود؛ ولی حال که نفعی ندارد آیا بهتر نیست ذهن خود را مشغول نکنیم؟!

 بعد ایشان راجع به سکوت صحبت می‌کردند که در بسیاری از موارد در سکوت برای انسان حالاتی پیدا می‌شود که در غیر از این موقع امکان ندارد پیدا بشود. بعد چند لحظه تأمل کردند، یک‌مرتبه از بیرون یک صدای «تَق» آمد؛ مثل همین صدای زدن دست من بر روی منبر! مرحوم قاضی فرمودند: «این صدا هم برای سالک ضرر دارد!»

 یعنی ممکن است انسان در بعضی از اوقات در وضعیتی قرار بگیرد که آن‌چنان باید مستغرق در خودش باشد که به کمترین التفاتی، نفْس از گرفتن آن نور و جاذبه محروم بماند و دیگر به این زودی برنمی‌گردد! ببینید که چقدر مطلب دقیق است!

 حالا چه برسد به اینکه انسان یک عمل خلاف انجام بدهد، یا غیبت کس دیگری را بکند، یا تهمت بزند و یا یک ساعت از وقت خودش را به حرف‌های لاطائلات بگذراند! این قضیه دیگر از تَق‌تَق و این حرف‌ها می‌گذرد.

ادراک درد عامل تصحیح مسیر

 إن‌شاءاللَه خدا به همۀ ما توفیق ادراک درد و بیچارگی بدهد تا آن‌وقت بفهمیم که چه می‌گوییم! همه این توفیق را از خدا بخواهیم. ما الآن ادراک نداریم و الحمدلله هیچ جای نقصی وجود ندارد و همۀ مسائل، کامل و خوب و مرتب است و شش دانگ بهشت در قبضۀ ما است و ملائکه گوش به فرمان ما هستند و اصلاً این مسائل برای ما نیست، بلکه برای افراد دیگر است.

 اما اگر خدای‌نکرده خداوند این ادراک درد را به ما بدهد، آن‌وقت دیگر

چهره‌ها عوض می‌شود و صحبت‌ها تغییر می‌کند و دیگر هر کلامی ردّ و بدل نمی‌شود و هر کاری انجام نمی‌گیرد!

 این مطالبی که امام صادق علیه السلام می‌فرمایند برای این است که راه را باز کنند! حضرت می‌خواهد بگوید که ای بشر، تو سی سال یا چهل سال یا شصت سال بیشتر عمر نمی‌کنی، و اگر قرار باشد که با همین حرف‌ها بسر ببری، بعداً چه می‌شود؟! یعنی با همین حرف‌ها تمام شد؟!

 الآن شما واقعاً یک سال قبل خودتان را در نظر بگیرید. در این یک سال چه مطالبی شنیدید؟ چون می‌گویند مغز انسان همۀ مطالبی را که می‌شنود ضبط می‌کند و این‌طور نیست که چیزی از بین برود. حالا بر فرضِ اینکه این مسئله صحیح باشد، اگر قرار باشد دستگاهی پیدا بشود که به‌وسیلۀ سیم‌ها و دیودهایی¹ که به انسان وصل می‌کنند، تمام آنچه را مغز در این یک سال گذشته شنیده است در صفحۀ کاغذ بیاورد، خیال می‌کنم که این دفاتر از این سقف هم بالا بزند!

 بعد اینها را یک مرور کنید و ببینید که در این ده هزار یا پنجاه هزار یا صد هزار صفحه، آیا می‌توانید ده صفحه پیدا کنید که در آن حرف مفید شنیده باشید؟! فقط ده صفحه! اگر پیدا کردید به من نشان بدهید! به‌عنوان مثال از امشب تا سال دیگر در چنین شبی، مثل از امشب تا سال قبل است، چه فرق می‌کند؟! حالا ببینیم که از امشب تا یک سال دیگر در چنین شبی را چطور می‌گذرانیم!

 امیدواریم به برکت امشب که میلاد مولا امیرالمؤمنین علیه السلام است، حضرت توجهی کند و واقعاً به ما درد بدهد! آن دردی که خود او داشت که هیچ! آن که اصلاً [امکان ندارد! بلکه فقط] یک هزارم یا یک در میلیون از آن درد و احتیاجی را که به‌خاطرش سر به بیرون می‌زد و تا صبح به نخلستان می‌رفت و بعد غش می‌کرد

و می‌افتاد،¹ به ما بدهد! آقاجان، ما نمی‌خواهد سر به بیرون بزنیم، بلکه فقط در همین خانۀ خودمان یک ساعت به اذان بلند شویم! نه نخلستانی می‌خواهد، نه کوهی می‌خواهد و نه بیابانی؛ بلکه در همین خانۀ خودمان روی فرش نرم و هوای خوب، این مقدار را به ما می‌بخشند؛ چون آنها بزرگ‌اند!

اهمّیت محاسبۀ نفس

 یکی از دستوراتی که بزرگان می‌دادند مراقبه است، و یکی از اجزاء مراقبه محاسبه است؛ یعنی در شب وقتی که انسان می‌خواهد بخوابد، تمام کارهای روزش را مرور کند؛ اگر بر وفق رضا بوده، شکر و اگر بر خلاف بوده استغفار کند و بعد بخواب برود!

 حالا ما بیاییم و یکی‌یکی مرور کنیم و ببینیم که در سال گذشته چه کارهایی کرده‌ایم! در فلان مجلس که شرکت کردیم، چه حرف‌هایی شنیدیم؟ به آنها چه گفتیم؟ پشت سر فلانی چه حرفی زدیم؟ آیا اینها درست بود؟ چیزی گیرمان آمد؟ نه‌تنها چیزی گیرمان نیامد، بلکه یک سالمان هم از دست رفت! پس بنا را بر این بگذاریم که امسال مثل سال قبل نباشیم! این می‌شود عبودیت.

 اگر می‌خواهیم به‌دنبال علم برویم، شرط دارد! شرطش این است که باید عبودیت داشته باشیم و به‌دنبال تزکیه باشیم. اگر این‌طور شد، آن‌وقت این حقایق کم‌کم و یکی پس از دیگری می‌آید و تمدید و تأیید می‌کند تا اینکه به آن جاهای خیلی عالی و خیلی خوبش می‌رسد. آن جاهایی که می‌گویند: «دست شما را بگیرند و پای من را!» آن جاهایی که: «لا عَینٌ رَأت و لا اُذن‌ٌ سَمِعَت و لا خَطَرعلَی قَلبِ بشر!»²

 إن‌شاءاللَه خداوند در این شب مبارک و میمون به حقّ این پاکان قسمت ما کند! آنهایی که در این دنیا آمدند و چند روزی در این دنیا بودند و به مطلوب رسیدند

و تمام همّ و غمّ خود را برای دستگیری و ایصال دیگران به مقصود و مطلوب به‌کار بردند و کسی به حرف آنها گوش نداد و آنها را تنها گذاشتند و مسائل آنها را نفهمیدند و آنها را به بازی و سُخریّه و شوخی گرفتند!

 امیدواریم این دو سه روز آخری که از عمر ما باقی مانده، به بطالت نگذرد و مشمول عنایت مقام عظمای ولایت الهیّه، امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمۀ معصومین خصوصاً حضرت بقیةاللَه ارواحنا فداه بوده باشیم.

 اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس بیست و نهم: اهمیّت تزکیه و تهذیب در فراگیری علوم (١)

١٠شعبان المعظم ١٤٢٠هجری قمری

أعوذُ بِاللَه مِن الشّیطانِ الرّجیم‌

بِسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم‌

الحمدُ لِلّه ربّ العالَمینَ‌

و الصّلاةُ و السّلامُ علَی أشرَف المُرسَلینَ و أفضَل السُّفراء المُقرّبینَ محمّدٍ

و علَی آله الطّیّبینَ الطّاهرینَ المَعصومینَ المُکرّمینَ‌

لا سیّما بقیّةاللَه فی الأرَضینَ أرواحُنا لِتُراب مَقدَمِه الفِداء

و اللّعنُ علَی أعدائِهِم أجمعینَ إلَی یومِ الدّین

توصیۀ امام صادق علیه السلام به لزوم تزکیه و تهذیب قبل از تحصیل علم

 امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:

فَإن أرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أوّلًا فی نَفسِک حَقیقةَ العُبودیةِ؛¹

«اگر می‌خواهی به‌دنبال علم بروی، در وهلۀ اول و ابتدائاً به‌دنبال عبودیت برو!»

 چرا انسان باید قبل از یادگیری علم و رسیدن به معلومات، به‌دنبال عبودیت و بندگی پروردگار در نفس خود برود؟! چه ارتباطی بین عبودیت و علم وجود دارد؟! مگر فراگیری علوم بدون عبودیت اشکالی دارد؟! چه اشکالی دارد که انسان مسائل ریاضی را یاد بگیرد؟! حالا اگر مسلمان هم نبود، ایرادی ندارد! مگر بسیاری از علومی که امروزه در بین مردم متداول است، از ناحیۀ کفار نیست؟! این پیشرفت و رشد و

نمو و ارتقایی که الآن در بیشتر علوم ظاهری مشاهده می‌کنیم، مگر غیر از این است که از ناحیۀ بلاد کفر پیدا شده است؟! درحالی‌که آنها ایمان ظاهری هم ندارند، تا چه رسد به اینکه در مقام عبودیت و بندگی باشند!

 ما در بسیاری از روایات و احادیث به این مطلب برخورد می‌کنیم که بیش از جنبۀ فراگیری علم، به جنبۀ تزکیه و تهذیب نفس اهمّیت داده شده است.¹

 من‌باب‌مثال می‌گویند: اگر مریضی برای عمل جراحی به پزشک مراجعه کند، خدمات و حفظ و حراست و پرستاری بعد از عمل برای او از خود عمل مهم‌تر است. یعنی مسئلۀ پرستاری بعد از عمل برای مریض مهم‌تر است از آن عملی که آن جرّاح انجام می‌دهد. چون اگر نِرسینگ² نباشد، فوراً جای عمل عفونت پیدا می‌کند و مریض از بین می‌رود و می‌میرد، درحالی‌که عمل انجام شده ولی سرویس‌دهی به مریض و پرداختن به داروهای بعد از عمل و پانسمان کردن و ضدّعفونی کردن، مسائلی است که اگر انجام نشود، آن عمل بدون نتیجه خواهد ماند و فایده‌ای بر آن مترتّب نمی‌شود.

خیانت و کارشکنی برخی پزشکان ایرانی در کار پزشک متعهد مسیحی

 مرحوم آقا ـ رضوان اللَه تعالیٰ علیه ـ نقل می‌کردند که یک طبیب مسیحی بلژیکی به نام «رُش‌بُول‌وین»³ مدت‌ها قبل به ایران آمد و در همین‌جا با چشم خودش یکی از معجزات امام رضا علیه السلام را دید و بالأخره مسلمان و شیعه شد.⁴ او در

زمان رضا شاه به ایران آمد و خدمات بسیاری در جراحی انجام داد و در بیمارستان امام رضای فعلی مشهد عمل‌های بسیار خوبی می‌کرد. جالب اینجا است که بسیاری از اطبای آن بیمارستان برای اینکه کار او را خراب کنند، بعد از عملِ او، محلّ عمل را عفونی می‌کردند و چه‌بسا مریض می‌مُرد!

 لا بدّ رفقا متوجه شدند که چرا مسئلۀ تهذیب باید قبل از علم مطرح باشد! یک مرد مسیحی با دیدن معجزات امام رضا علیه السلام مسلمان و شیعه می‌شود، اما مسلمان و شیعۀ امام رضا این کار را انجام می‌دهد! و ما بسیار بسیار از این مسائل داریم!

 چه سرّی در اینجا است که ما در همۀ احادیث به این مسئله برخورد می‌کنیم که باید قبل از فراگیری علم، به‌دنبال تهذیب باشید؟ چرا باید این‌طور باشد؟! امام صادق علیه السلام هم به عنوان بصری قبل از فراگیری علم، دستور تهذیب می‌دهند! می‌فرمایند: «قبل از اینکه به‌دنبال علم بروی، اول به‌دنبال تهذیب نفس برو!» امام صادق علیه السلام که شوخی نمی‌کند و یا بُخل نمی‌ورزد و به عبارت دیگر، افراد را به‌دنبال نخود سیاه نمی‌فرستد! پس امام علیه السلام چه منظوری دارد که به مسئلۀ تهذیب بیش از جنبۀ فراگیری علم اهمّیت می‌دهد؟!

انکشاف علم براساس نزول مراتب اسماء و صفات کلّیۀ الهیّه

 شکّی نیست که طبق قاعدۀ نزول مراتب اسماء و صفات کلّیۀ الهیه، جمیع علومی که برای انسان منکشف می‌شود، از عالم بالا و ملأ أعلیٰ سرچشمه می‌گیرد و نشئت پیدا می‌کند، یعنی از آن عالم می‌آید و در ظروف مختلفه به این‌صورت جلوه پیدا می‌کند؛ حالا چه آن علومی که مربوط به علوم طبیعی است، چه آن علومی که مربوط به ریاضی است، چه آن علومی که مربوط به هندسه است، چه آن علومی که مربوط به طبّ است، چه آن علومی که مربوط به معماری است، چه آن علومی که مربوط به کشاورزی است و چه آن علومی که مربوط به طبقات‌الارض و مسائل سماوی است.

 شکّی نیست که تمام اینها علوم‌اند و کاربرد و راهبردشان را خودمان مشاهده می‌کنیم. هواپیمایی که از یک جا برمی‌خیزد، با قوانین طبیعی و قانون جاذبه و با

قوانین ثقل و دافعۀ ثقل و با قوانینی که خود پروردگار آورده و در خود مادّه ایجاد کرده است، این کار را انجام می‌دهد. تحت ضوابطی اوج می‌گیرد و تحت قوانینی ساکت و راکد می‌ماند و بعد با قوانین خاصی به زمین می‌نشیند. بال آن باید با حجم و وزنش تطبیق کند، موتورها و نیروی رانش آن باید با وزن آن و حوادثی که ممکن است اتفاق بیفتد، تطبیق کند! اینها را بشر از پرندگان یاد گرفت. خداوند مسائل طبیعی و قوانین طبیعی را به‌نحو احسن در وجود پرندگان به ودیعه قرار داده است. انسان به پرندگان نگاه کرد و دید که بال آنها به هنگام صعود به یک‌نحوه است و موقعی که صاف پرواز می‌کنند به‌نحو دیگری است. کم‌کم به فکر ساختن وسیله‌ای افتاد که بتواند همانند آنها پرواز کند و هر روز به یک پیشرفت و تکنولوژی برتر دست یافت تا اینکه توانست خود را از پرندگان نیز جلوتر ببرد. در هر قضیه‌ای همین‌طور است.

 این علومی که برای بشر پیدا می‌شود، مظاهر اسماء کلّیۀ الهیّه است که به این شکل در نفس بشر جا باز می‌کند. خود اصل این علم، برای ترقّی بشر و برای رسیدن به نتیجۀ بهتر امری مفید است.

کلام مرحوم قاضی در مورد تأثیر پیشرفت علوم و امکانات برای سالک

 یک وقت مرحوم قاضی ـ رضوان اللَه علیه ـ در مجلسشان نشسته بودند که یکی از شاگردان ایشان آمد و گفت:

آقا، اخیراً ماده‌ای (آسفالت) آمده که خیابان را با آن به‌گونه‌ای درمی‌آورند که آب در زمین فرونمی‌رود! و وسایلی ـ غیر از چهارپا ـ هست که روی آن حرکت می‌کند و راه می‌رود!

 آن‌موقع تازه این وسایل و ماشین در آنجا رفته بود. ایشان در جواب فرمودند: «اینها برای سالک خوب است!»

 یعنی سالک برای رسیدن به کارش وقت و فرصت کم دارد و این وسایل موجب می‌شود که سالک بتواند بهتر از وقت استفاده کند و بیشتر به مطالب مهم‌تر بپردازد.

 به قول مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ که می‌فرمودند:

سابق برای زیارت امام رضا علیه السلام، با شتر و الاغ و اسب و کجاوه و امثال اینها می‌رفتند و از طهران تا مشهد یک تا سه ماه در راه بودند و با خطراتی مواجه بودند. حالا کدام بهتر است: اینکه انسان این وقت را در بین راه طی کند، یا اینکه در مشهد و کنار امام رضا بگذراند؟!

 پس این وسائل برای سالک مفید است و نفس این علوم فی‌حدّ نفسه برای سالک ضرری ندارد. اینها عبارت‌اند از آن حقایقی که از اسم علیم نشئت می‌گیرد و بر نفوس افراد نازل می‌شود و افراد، این حقایق را می‌گیرند و به‌کار می‌بندند.

 حالا سؤال این است که چرا این قضیه باید با تهذیب نفس توأم باشد؟! البته تا الآن صحبت ما راجع به معارف الهی است؛ یعنی می‌گوییم: معارفی که مربوط به مبدأ و معاد و ارتقاء انسان به‌سوی کمال است، باید با تهذیب نفس توأم باشد؛ اما ما می‌خواهیم بحث را حتی به سایر معلومات علوم ظاهری هم گسترش بدهیم!

لزوم تهذیب نفس در تحصیل جمیع علوم ظاهری و باطنی و کیفیت عملکرد آن

 همان‌طور که قبلاً عرض شد، نفس این علوم حقایقی است که از عالم بالا به پایین تنازل کرده و از مراتب کلی به مراتب جزئی عبور می‌کند تا اینکه در عالم نفس و ملکوت سُفلی به نفس انسان می‌رسد و در آن قرار می‌گیرد. اما هر اتفاقی که صورت می‌گیرد در آن مقطعی است که می‌خواهد وارد نفس بشود؛ یعنی همین‌که می‌خواهد وارد این نفس بشود، آن نحوۀ برخورد نفس با این مطالب موجب بروز این قضایا می‌شود.

 [من‌باب‌مثال انسان در برخورد با یک مسئله] جرقه‌ای به ذهنش می‌زند که اگر این کار را انجام بدهم به فلان نتیجۀ مطلوب می‌رسم. این عمل و این اختراع و این اکتشاف یک امر واقعی و یک پدیدۀ خارجی است؛ ولی صحبت در این است که وقتی این جرقّه به ذهن او می‌خورد و این فکر در نفس او قرار می‌گیرد که این عمل را انجام بدهد تا به آن نکتۀ مثبت برسد، اگر نفس او نفس صالحی باشد، این علم را براساس اصول منطقی و اصل عبودیت و بندگی در جای خودش و در رتبۀ خودش قرار می‌دهد، به‌نحوی‌که موجب نفع و ارتقاء خود و هم‌نوع خود و دوستان و افرادی که در دور و بر او هستند و جامعۀ خود و به‌طور کلی اجتماع می‌شود. اما اگر نفس،

نفس آلوده‌ای باشد و نفسی باشد که دارای غرض و مرض است و در مرتبۀ بندگی نیست، همین‌که این جرقه به نظرش می‌خورد می‌گوید: من این اکتشاف را انجام می‌دهم تا اینکه به‌واسطۀ آن برای خود منافعی را جلب کنم! یعنی وقتی که این علم به پایین تنازل می‌کند، در آنجایی که این نفس می‌خواهد این علم را بگیرد، مسئله به دو شقّ تقسیم می‌شود. حالا کدام‌یک از این دو شقّ منطبق با عبودیّت است و کدام‌یک از این دو شقّ منطبق با عبودیت نیست؟

تجلّی عبودیّت در عملکرد فردی ـ اجتماعی معصومین و اولیای الهی

 من‌باب‌مثال شما در منزلتان نشسته‌اید؛ شخصی می‌آید و می‌گوید: «می‌خواهم این مال را به شما بدهم تا آن را در امور خیر و هرچه به‌نظرتان صلاح است مصرف کنید.» در اینجا تقدیر و مشیّت الهی بر این تعلّق گرفته است که این مال از اسم رزاق نزول پیدا کند و پایین بیاید و با وسائطی قرعه به نام شما بیفتد. حالا که شما مطّلع شده‌اید و علم پیدا کرده‌اید که چنین مسئله‌ای در خارج در اختیار شما قرار می‌گیرد، نفس شما دو حالت پیدا می‌کند؛ در یک حالت وقتی که این پیشنهاد را به شما می‌کنند فوراً نفس شما این را قبول می‌کند و از خودش بیرون می‌کند و در همان اول بین آن افرادی که مورد نظر هستند تقسیم می‌کند؛ یعنی یک ثانیه هم طول نمی‌کشد! پیشنهاد از طرف دیگری بود و شما هم در اینجا واسطه هستید. مثلاً می‌گویند: «آقا، این یک میلیون تومان در اختیار شما باشد و شما آن را در راه خدا و در امر خیر بین چند نفر تقسیم کنید!» حالا نمی‌گویند که این را مثلاً به فقیر بده، بلکه می‌گویند: این را در امر خیر صرف کنید!

 یک نفس مثل نفس پیغمبر است که وقتی به او چنین پیشنهادی می‌شود، اصلاً یک ثانیه هم در نفس او نمی‌ماند؛ بلکه هنوز در نفس او نیامده، راه خروجی‌اش را پیدا کرده و رفته است! یعنی نفس او فقط وسیله و مجرایی بوده که این مطلب در آن آمده و از آن رد شده است و اصلاً مطلب در نفس او نمی‌ماند و جا باز نمی‌کند و استقرار پیدا نمی‌کند! البته ممکن است فکر کند که به چه کسی بدهد بهتر است، چون بالأخره ممکن است یکی اولویت داشته باشد، یا کسی مُضطرّ باشد؛ ولی صحبت در این است که این مال در نفس او نمی‌ماند و تأمّل نمی‌کند!

 این نفس، نفس پیغمبر و امام علیهما السلام و نفس ولی‌ای است که نفس ندارد. چون نفس باید این را قبول کند و وقتی نفسی نباشد، دیگر این مال در کجا می‌خواهد بایستد؟!

 حالا از این مرتبه می‌گذریم و پایین‌تر می‌آییم. یک نفر هست که خودش هم مثل بقیه گرفتار است و وقتی که این پیشنهاد به او می‌شود، فکری می‌کند و با خود می‌گوید: بالأخره ما دوستان نیازمندی داریم، یا اینکه می‌گوید: در این محله مستضعفین و نیازمندان و محتاجینی هستند، پس بهتر است که این پول را در همین محله صرف کنم نه محلّۀ پایین‌تر، چون اینها از محلۀ پایین‌تر بهتر هستند! یا می‌گوید: بین قوم و خویش خودم افرادی بهتر و محتاج‌تر هستند! خلاصه نفس می‌آید و روی این قضیه مانور می‌دهد و بالا و پایین می‌کند. حالا درست است که چنین فردی برای خودش چیزی برنمی‌دارد، ولی این پول را به قوم و خویش و یا به همسایگان و نزدیکانش می‌دهد، یعنی به افرادی می‌دهد که هر روز آنها را می‌بیند و سلام و علیک دارد.

 یک‌خرده از این پایین‌تر می‌آییم. یک نفر هم هست که وقتی به او این پول را می‌دهند می‌گوید: بالأخره ما هم یکی از همین افراد هستیم. لذا وقتی مطّلع می‌شود و بر این مال علم و اطلاع پیدا می‌کند، این اطلاع می‌آید و برای او جا باز می‌کند و می‌گوید: نصف را برای خودمان برمی‌دارم و نصف دیگرش را هم به قوم و خویش‌ها می‌دهم. می‌گویند: شخصی هرچه پول به‌دست می‌آورد انفاق می‌کرد و برای خودش چیزی نمی‌ماند. یک روز زنش به او گفت: «ما هم یکی از همین‌هاییم! آخر تو چرا هرچه هست به این و آن می‌دهی؟! خب ما را هم یکی از این فقرا حساب کن!»

 همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، کم‌کم داریم از عبودیت رسول خدا فاصله می‌گیریم و به مراتب پایین‌تر می‌آییم، تا اینکه نهایتاً کار به جایی می‌رسد که هرچه برای ما بیاورند، همه را در جیب خودمان می‌ریزیم! این دیگر نهایت کار است!

 یا من‌باب‌مثال به شخصی می‌گویند: «فلان دختر می‌خواهد ازدواج کند و دارای این خصوصیات است و کسی را ندارد و موقع ازدواج او است، یا اینکه کسی

را دارد و به‌دنبال شوهری مناسب، متدیّن، ملتزم، غیور، بافهم و عاقل می‌گردد.» او ابتدا از خصوصیات دختر سؤال می‌کند و آنها هم برای او سنّ و خصوصیات ظاهری و باطنی و کمالات آن دختر را توضیح می‌دهند. بعد از آنکه خصوصیات او را دانست، می‌گوید: «عجب، باید بیاید اینجا تا ببینیم مسئلۀ ایشان چیست و چه کسی را با چه خصوصیاتی می‌خواهد!» دختر را می‌آورند و به دو ساعت نمی‌کشد که او را به صیغۀ خودش درمی‌آورد!! حالا آن دختر بیچاره قصد ازدواج دائم داشته، اما به صیغۀ موقت این آقا درآمده است! آقاجان، این قضیه نفس است!

 اما یک وقت همین مطلب را به پیغمبر عرضه می‌کنند و می‌گویند: «یا رسول‌اللَه، چنین قضیه‌ای هست.» حالا من از شما سؤال می‌کنم: اولین خطوری که به‌خاطر مبارک پیغمبر می‌رسد چیست؟ آیا این است که این دختر را برای خودمان برداریم؟! [نه‌خیر،] به‌محض اینکه آن شخص می‌آید، احساس می‌کند که او یک وسیله و آلتی است؛ لذا در ذهن خود میان جوانان مدینه و کسانی که عیال ندارند می‌گردد تا اینکه ببیند بهترین موردی که با این دختر تطبیق می‌کند کدام است. بعد می‌گوید: «پیدا کردم، صدا کنید که فلانی بیاید!» وقتی که می‌آید می‌گوید: «آیا شما تا به‌حال عیال نگرفته‌ای؟!» می‌گوید: «نه یا رسول‌اللَه، من عیال نگرفته‌ام!» می‌گوید: «بسیار خوب، چنین موردی هست، آیا شما راضی هستید؟» می‌گوید: «چرا راضی نباشم؟! کور از خدا چه می‌خواهد؟!» پیغمبر همان‌جا عقد را جاری می‌کند و دست پسر و دختر را در دست هم می‌گذارد و دستور می‌دهد که یک منزل هم برای ایشان اجاره کنند و به او بدهند. این کاری است که پیغمبر انجام می‌دهد.

 چرا رسول خدا آن کار را می‌کند؟ چون رسول خدا نفس ندارد! چرا امام علیه السلام این کار را انجام می‌دهد؟ چون امام علیه السلام نفس ندارد و خودش را عبد می‌بیند! مگر عبد می‌تواند در امور مولا تصرّف کند؟! مگر عبد می‌تواند حتی یک تومان هم برای خودش بردارد؟! اگر عبد در روی زمین برلیان پیدا کند باید برود و تحویل

صاحب‌خانه بدهد و اگر یک قِران مسی هم پیدا کند باید برود و تحویل صاحب‌خانه بدهد! چه برلیان از روی زمین بردارد و چه یک فَلس بردارد، برای او به‌اندازۀ یک شاهی ارزش ندارد! وقتی عبد است، کاری نمی‌تواند انجام بدهد!

 شما دیگر این قضیه را در همۀ موارد و در هر آنچه از معلومات، مرزوقات، قدرت‌ها، ارزش‌ها و اموالی که برای انسان پیدا می‌شود تسرّی بدهید!

 یک نفر نزد من آمد و گفت: «می‌خواهم ما را نصیحتی کنید تا استفاده‌ای ببریم و از خدمتتان بهره‌مند شویم.» گفتم: «آقاجان، این حرف‌ها نیست! ما کجا می‌توانیم؟!» واقعیت هم همین است! یکی باید بیاید و خود ما را نصیحت کند! آیه نازل نشده است که حتماً ما باید بیاییم و افراد را نصیحت کنیم! اما وقتی که دیدم خیلی اصرار می‌کند گفتم: «من مطلبی را به شما می‌گویم، هر وقت به این مطلب رسیدی، نزد من بیا تا اینکه تو را نصیحت کنم.» گفت: «آن مطلب چیست؟» گفتم: «هر وقت حال تو در موقع قرض پس دادن مثل وقتی بود که می‌خواستی قرض بگیری، آن‌موقع نزد من بیا تا اگر مطلبی هست در اختیارتان قرار بدهیم!»

 آدم وقتی که می‌رود و از یک شخص قرض می‌گیرد چه حالی دارد؟ اگر بگویند: بیا اینجا تا به تو ده میلیون قرض بدهیم، اگر بتواند سوار موشک می‌شود و فوراً به آنجا می‌رود و قرض را می‌گیرد! اما موقع پس دادن چه می‌کند؟!

 حالا بیشتر از این‌مقدار بماند [و همان مساوی کافی است! چون] بعضی‌ها هم هستند که قرض پس دادنشان خیلی سهل‌تر از قرض گرفتن است! و این شخص رفته و هنوز هم تشریف نیاورده است! ظاهراً هنوز دارند کار می‌کنند، یا اینکه دیدند محال است و نخواستند خودشان را اذیّت کنند! آقاجان، سلوک همین است!

 خداوند متعال نعمتی را برای انسان می‌آورد و آن نعمت در اختیار انسان قرار می‌گیرد. همین‌که این نعمت در اختیار انسان قرار می‌گیرد، ارتباط انسان و مواجهۀ او با این نعمت شکل می‌گیرد که به چه‌نحوی با این نعمت برخورد کند. اگر عبد باشد، اصلاً این نعمت را از خود نمی‌بیند و می‌گوید: بالأخره خدا باید به یک نحو و به یک وسیله، چیزی را در اختیار کسی قرار بدهد. او در وسیله نگاه نمی‌کند، بلکه به اصل نگاه می‌کند!

سخن نادرست در بیان علّت ازدواج پیامبر با زینب بنت جحش

 اشکالی که برخی افراد در قضیۀ زینب بنت جَحْش بر پیغمبر وارد می‌کنند، از اصل مردود است!

 زینب زنی جمیل و صاحب خانواده و اصیل بود، ولی زید پسرخواندۀ پیغمبر بود و اینها از اول بنای ناسازگاری گذاشتند. زید مدام نزد پیغمبر می‌آمد و می‌گفت: «یا رسول‌اللَه، این زنِ ما دائماً به ما سرکوفت می‌زند و می‌گوید: تو این‌طور هستی و ما این‌طور هستیم! تو اصل و نسب نداری، تو پسرخوانده هستی!»

 زید بن حارثه اسیری بود که پیغمبر او را خرید. وقتی که پدرش حارثه به مکه آمد، پیغمبر زید را مخیّر گذاشت که نزد پدر برگردد یا پیش آن حضرت بماند. زید گفت: «من نمی‌خواهم به قبیلۀ خود برگردم و منزل شما را ترجیح می‌دهم.» حارثه در آنجا اعلان کرد: «ای مردم، بدانید که زید فرزند من نیست!» پیغمبر نیز فرمود: «ای مردم، زید فرزند من است!» حارثه زید را از خودش دفع کرد و پیغمبر او را پذیرفت! لذا بعد از این قضیه به او زید بن محمد می‌گفتند تا اینکه آیه آمد: «فرزندخواندگان شما، فرزند شما نیستند و در احکام باید آنها را به پدرانشان ملحق کنید!»¹ لذا دوباره به او زید بن حارثه گفتند.²

 همان‌طور که در مورد محمد بن ابی‌بکر هم داریم که خودش را محمد بن علی

می‌نامید و امیرالمؤمنین نیز می‌فرمود: «این محمد فرزند من است!»¹ یعنی چنین مقامی پیدا کرده بود!

 محمد بن ابی‌بکر یکی از افرادی بود که امام رضا علیه السلام به آن طائفه‌ای که در منزل ایشان آمده بودند و خود را شیعیان امیرالمؤمنین معرفی کردند، فرمودند: «شیعیان ما [چند] نفرند؛ سلمان و مقداد و محمد بن ابی‌بکر!» یعنی محمد بن ابی‌بکر را جزء آن [چند] نفر به‌حساب آورده‌اند.² ببینید از چنان پدری، چه پسری به‌وجود می‌آید!

 خلاصه مدتی گذشت تا اینکه اختلافات بین زینب و زید بالا گرفت و دیگر زید مستأصل شد و پیغمبر به او اجازه دادند که زینب را طلاق بدهد. وقتی زید او را طلاق داد، دستور آمد: «ای پیامبر، تو باید زینب را به نکاح خود دربیاوری!»³ این

دستور برای پیغمبر خیلی مشکل بود! حالا جواب مردم را چه بدهد؟! آخر مگر ممکن است که کسی عروس خودش را به همسری بگیرد؟!¹ یعنی مردم با زن پسرخوانده معاملۀ عروس می‌کردند و مثل عروس خودشان برخورد می‌کردند.

 اهل‌تسنّن در اینجا مطلب خلافی دارند و آن این است که می‌گویند:

[زینب خیلی جمیل و زیبا بود! پیغمبر یک روز به منزل او آمدند و چشمشان به او افتاد و فرمودند: «سبحان اللَه!»² چون رسول خدا از او خوششان آمد، خداوند وسایلی قرار داد تا بین این دو اختلاف بیندازد و پیغمبر او را بگیرد!³]

عدم تأثیر ماهیات مختلف در نفس پیامبر

 پیغمبری که از این امر خوشش بیاید، دیگر پیغمبر نیست و با یک فرد عادی چه فرقی می‌کند؟! چون ما هم همین‌طور هستیم! اگر آن نحوۀ ارتباط ظاهری و مادّی‌ای که بین همه وجود دارد، در وجود او هم تحقق پیدا کند، او دیگر با بقیه هیچ فرقی نمی‌کند! پیغمبری، پیغمبر است که برای او از نقطه‌نظر جمال و تأثیر جمال در نفس، با غیر جمال هیچ‌گونه تفاوتی نباشد!

 زیبایی و جمال، مطلبی است و کیفیّت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری نفس و عکس‌العملی که در برابر این مسئله از خودش بروز و ظهور می‌دهد مطلب دیگری است! زیبایی، زیبایی است!

 پیغمبر اگر یک گل ببیند، لذت می‌برد؛ ما هم اگر یک گل سرخ، گل یاس و گل‌های دیگر را با این رنگ‌های متفاوت [ببینیم لذت می‌بریم!] آیا شما بین گل و سنگ سیاه تفاوت نمی‌گذارید؟! آیا انسان بین یک تابلوی بسیار زیبا که یک هنرمند با دست توانای خود ترسیم کرده، با گچ روی دیوار فرق نمی‌گذارد؟! اگر انسان، انسان است باید تفاوت بگذارد!

 اما صحبت در این است که این علم و انکشاف و اطلاع بر جمال که در این

وهله و مرتبه برای رسول خدا پیدا شده است، چه اثری در نفس او گذاشته است؟! هیچ! صفر! می‌گوید: «او تا به‌حال زن زید بوده است، از این به بعد هم زن زید است!» مثل این است که عکسی را دیده و بعد رفته است، یا سنگی را دیده و بعد رفته است، یا چوبی را دیده و بعد رفته است!

 شما وقتی که در خیابان حرکت می‌کنید، به هزاران هزار سوژه و مسئله برخورد می‌کنید؛ اما کدام‌یک از اینها در ذهن شما هست؟! شما تیر چراغ برق، ماشین، سنگ، جدول، آب، ته سیگار و کاغذی را که در پیاده‌رو افتاده، می‌بینید و رد می‌شوید و به منزل می‌روید؛ اما هیچ‌کدام از اینها جالب توجه و نظر شما نیست. چون این علم و اطلاع، موجبی ندارد تا اینکه بخواهد ذهن شما را بگیرد و در خود نگه دارد و در نفس شما تمکّن پیدا کند.

 ولی اگر در همین پیاده‌رو گردنبند طلای با ارزشی را ببینید که پانصد هزار تومان یا یک میلیون یا دو میلیون ارزش داشته باشد، خاطره‌اش در ذهنتان می‌ماند. لذا وقتی به منزل برسید به عیالتان می‌گویید: امروز داشتم از خیابان می‌گذشتم، داخل پیاده‌رو یک گردنبند افتاده بود، نگاه کردم و دیدم که یک میلیون قیمت دارد! چرا نمی‌گویید: وقتی که داشتم می‌گذشتم، دیدم که یک ته سیگار یا یک کاغذ مچاله شده افتاده بود؟! یا چرا نمی‌گویید: یک مقدار خاک بنّایی کنار پیاده‌رو ریخته بود؟! چون نفس هنوز به عبودیت نرسیده است و بین اینها تفاوت می‌گذارد!

اعتراف معاویه در مورد امیرالمؤمنین

 معاویه خواست امیرالمؤمنین علیه السلام را مدح کند، گفت:

اگر در دست علی کوهی از طلا و کوهی از کاه باشد، آن کوه طلا را زودتر از کاه در راه خدا می‌دهد!¹

 او به‌اندازۀ فهمش این حرف را زده است، ولی این مسکین نمی‌داند که برای

علی کاه و طلا یکی است و در نفس او طلا با کاه یک وِزان دارد! این مطلبی که عرض می‌کنم شوخی نیست! بله، انسان به جایی می‌رسد که وقتی یک گونی کاه را در کنار یک گونی طلا ببیند، حتی تصور تفاوت و زیاده هم برای او پیدا نمی‌شود!

ملاک رحمانی یا نفسانی بودن علوم

 نفس علوم ظاهری فی‌حدّ نفسه برای بشر مطلوب است؛ زیرا این علوم، اختراع و اکتشاف و رسیدن به یک مسئله است! بحث اینجا است که وقتی آن علم می‌خواهد در نفس قرار بگیرد، آیا نفس با این علم، نفسانی برخورد می‌کند یا رحمانی؟! لذا شما می‌بینید که شخص علمی را به‌دست می‌آورد ولی آن را به کسی نمی‌گوید و برای خود نگه می‌دارد و اگر شاگردانش راجع به مسئله‌ای از او سؤال کنند، هرگز از رموز کار چیزی نمی‌گوید تا اینکه همواره او را بالاتر بدانند!

 نقل می‌کنند پهلوانی شاگردی تربیت کرد تا اینکه شاگرد کم‌کم همۀ فنون را یاد گرفت. یک روز در مقام تجرّی و جسارت برآمد و به پهلوان گفت: «تو چیزی از من زیاده نداری، آن فنونی که تو داری من نیز دارم!» پهلوان به او اعتنا نکرد تا اینکه قضیه بالا گرفت و پهلوان را به مبارزه و مصارعه ملزم کرد. با هم گلاویز شدند و بالأخره پهلوان او را زمین زد. شاگرد خیلی جا خورد و پرسید: «قضیه چیست؟» پهلوان گفت: «چون این حال را در تو می‌دیدم، یک فن را برای امروز نگه داشتم.»

 بله، این فنون آمده و در دل پهلوانان جا گرفته است؛ ولی مهم این است که آن پهلوان با آن چه برخوردی می‌کند. یک وقت مثل مالک اشتر برخورد می‌کند که با وجود اینکه قدرت و توان دارد، ولی این قدرت و توان در نفس او جا باز نمی‌کند. پهلوان و فرماندۀ لشکر امیرالمؤمنین و رئیس همۀ جیوش او است، ولی چون این عناوین در دل او جا باز نکرده است، آشغال هم بر سرش بریزند، راهش را می‌رود.¹

 اما یک وقت این قدرت در دل یک نفر جا باز می‌کند، لذا حساب خود را از بقیه جدا کرده و بین خود و سایر افراد فاصله می‌اندازد. این معنای جا باز کردن در

نفس است! جهت اول، جهت رحمانی و عبودیت است و جهت دوم، جهت نفسانی و غیر عبودیت است. در ظاهر هر دو یکی است و فرقی نمی‌کند، ولی دو جهت و دو طرف دارد. به عبارت دیگر، این ترازو دو جهت دارد: یک جهت آن جهت رحمانی است و جهت دیگر آن جهت غیر رحمانی است.

 انسان درِ مغازه را باز می‌کند، یک‌مرتبه فردی می‌آید و می‌گوید: «چنین جنسی داریم، شما این جنس را از ما می‌خرید؟» مغازه‌دار اطلاع دارد که این جنس نایاب است و آن فروشنده از این مسئله اطلاع ندارد. در اینجا این علم و انکشافی که برای مغازه‌دار پیدا شده، دو صورت پیدا می‌کند:

 صورت اول اینکه چون می‌بیند این بندۀ خدا از قضایا خبر ندارد، به او می‌گوید: «تو که این جنس را داری به من به این قیمت می‌فروشی، آیا متوجه هستی که اگر بخواهی همین جنس را بخری باید چند برابر پول بدهی؟!» این می‌شود جنبۀ رحمانی!

 صورت دوم اینکه می‌گوید: «بله آقا، از شما می‌خریم!» بعد هم قراردادی می‌نویسد و سه شاهد با امضا و مُهر می‌آورد به‌طوری‌که اگر آسمان هم به زمین بیاید، به‌هیچ‌وجه معامله فسخ نشود! بعد آن بندۀ خدا وقتی که می‌رود تا آن جنس را بخرد، به اولین مغازه که می‌رسد، می‌بیند که ای داد بیداد، چه کلاهی بر سرش رفته است! برمی‌گردد اما آن شخص می‌گوید: «شش تا امضا کرده‌ای و این‌همه شهود هم در اینجا حاضرند!» چراکه در اینجا این علم در ظرفی قرار گرفته که در این ظرف عبودیّت نبوده است؛ این می‌شود جنبۀ نفسانی!

 عدم وجود جنس در بازار یک انکشاف واقعی است و دروغ و اعتباری نیست، اما برخورد شما با این مسئله مهم است!

 علم، علم است؛ اما منظور امام صادق علیه السلام این است که از این علم چه نوع استفاده‌ای می‌شود! اگر نفس پاک باشد و علم در آن قرار گیرد، با آن پاک برخورد می‌کند؛ ولی اگر نفس، موّاج و مَشوب و آلوده و کدر باشد، با همین علم با کدورت برخورد می‌کند!

 تمام این اوضاعی که شما در عالم می‌بینید، از همین قضیه برمی‌خیزد. می‌بینیم فلان علم درست است، اما به بمب و موشک و آلت قتّاله و خُدعه و مکر و فریب و استعمار و استثمار تبدیل می‌شود! علوم و قوانین طبیعی و استفاده از مواد طبیعی [به‌خودیِ‌خود] درست است، ولی مهم این است که نفس با آن علم چه برخوردی می‌کند!

 همۀ بدبختی ما از نفس است؛ نه از علم! اگر شخص علم نداشته باشد، جاهل است و دستش هم به جایی نمی‌رسد؛ ولی اگر تهذیب نباشد و شخص شمشیر به‌دست بگیرد چه خواهد کرد؟! حالا فهمیدید که چرا می‌گویند اول باید به‌دنبال تهذیب رفت؟!

 پیغمبر اکرم صلّی اللَه علیه و آله و سلّم می‌فرمایند:

أللهم إنّی أعوذُ بِک مِن علمٍ لا یَنفع؛¹ «پروردگارا، من از علم غیر نافع به تو پناه می‌برم!»

مراد از علم غیر نافع در فرمایش پیغمبر اکرم

 علم غیر نافع چیست؟ علم غیر نافع این نیست که بعضی گفته‌اند که مراد از آن علمی است که نفعی ندارد. علم غیر نافع این است که ما اطلاع پیدا کنیم در اطاق کناری چه کسی هست یا چه چیزی هست و لوازمش چیست؛ یا اطلاع پیدا کنیم که در فلان جزیره چند مرغ هوا و چند وحوش صحرا زندگی می‌کنند؛ یا اطلاع پیدا کنیم که در فلان سیاره چه موجوداتی زندگی می‌کنند. اینها به ما مربوط نیست! اینها را برای چه می‌خواهیم؟! مگر می‌خواهیم به آنجا برویم؟! درست است که پرداختن به این‌گونه علوم اتلاف وقت است و به درد انسان نمی‌خورد، ولی اینها که پناه بردن ندارند!

 پس مراد پیغمبر از اینکه می‌فرماید: «أعوذُ بِک؛ پناه می‌برم به تو!» ماوراء این مسئله است! علم غیر نافع در اینجا علمی است که در نفسی بیاید که آن نفس، علم را به امر و محور نفسانی و شیطانی تبدیل کند. آن‌وقت چه جنایتی ممکن است واقع شود!

 شما از علم خداشناسی، توحید، معارف، اعتقادات، مبانی مبدأ و معاد، و علم به شناخت وجود و هستی علمی بالاتر سراغ دارید؟! این علم یک وقت در نفس پاک می‌آید و نتیجه‌اش علامه طباطبائی، سید مهدی بحرالعلوم و حضرت علامۀ والد ـ رضوان اللَه علیهم ـ می‌شود. ولی یک وقت همین علوم در نفسی می‌آید که غیر مهذّب و مَشوب است؛ لذا به فردی تبدیل می‌شود که با همین قوانین و قواعد فقهی و با همین معلومات، ریشۀ دین را می‌زند!

به خدمت گرفتن علم در راستای افکار شیطانی توسّط بعضی علما

 ما کم نداشتیم افرادی که با همین فرمول‌ها و قواعد و با همین مبانی و اصول به نبرد و جنگ با اولیای خدا برخاستند! شُریح قاضی با همین فرمول‌ها به قتل سیدالشهدا علیه السلام فتوا داد. کسی که جامعه‌ای را به انحطاط می‌کشاند، کسی نیست که عطّاری یا بقّالی دارد یا مهندس است! کسی که حرامی را حلال جلوه می‌دهد، مگر غیر از همین شخصی است که از نجف برگشته و همین فرمول‌ها را خوانده است؟!

 این هم علم و شناخت است، این هم فرمول سر هم کردن و استنتاج است، ولی همین علم وقتی که در یک نفس شیطانی و در یک نفس غیر مهذّب قرار می‌گیرد، با فرمول جلو می‌آید و بچه مسلمان‌ها را به کافر تبدیل می‌کند و مذهبی‌ها را لا مذهب می‌کند! در آن روایت شک می‌کند، در آن روایت شبهه می‌کند و می‌گوید: این روایت دلیل ندارد، [آن] روایت حجّتش این است و آن روایت این‌طور است! تا اینکه یک‌مرتبه می‌گوید: «این موسیقی‌ای که در رادیو و تلویزیون هست، دیگر پیش پا افتاده است و موسیقی نیست! باید آن‌قدر بزنند و بکوبند و شادی کنند تا مملکت را شاد کنند!» از کجا و روی چه حساب و کتابی این حرف را می‌زند؟! روایت داریم:

در هر خانه‌ای که موسیقی وارد بشود، غیرت از آن خانواده رخت برمی‌بندد و بیرون می‌رود!¹

¹

 امام علیه السلام این را فرموده‌اند؛ نه من و امثال من! ما با همین فرمول‌ها می‌آییم و یک جامعه را به انحطاط می‌کشانیم و آن تتمّۀ اعتقاداتی را هم که دارند، از آنها می‌گیریم! نه‌تنها عُرضه نداریم افراد را اضافه کنیم، بلکه مدام آنها را کم می‌کنیم! «أللهم إنّی أعوذُ بِک مِن علمٍ لا یَنفع!» یعنی همین!

 خانواده‌ای که اصلاً در آن این مسائل و وسائط و آلات لهو و قمار نبوده است، حالا می‌بینیم که قماربازی می‌کنند و صدای موسیقی و بزن و بکوب دارند! ای جناب محترم، اگر واقعاً الآن امام زمان علیه السلام درب خانۀ چنین خانواده‌ای بیایند و درب را باز کنند، آیا در آن اطاق می‌نشینند؟!

 امام صادق علیه السلام که به عنوان بصری می‌فرماید: اول به‌دنبال تهذیب نفس برو، می‌بیند که اگر نفس تهذیب نداشته باشد ممکن است چه فاجعه‌ای به وقوع بپیوندد! «چو دزدی با چراغ آید، گزیده‌تر بَرَد کالا!»²

عکس‌العمل مرحوم علامه طهرانی راجع به شخصی که فتوا به جواز سقط جنین داده بود

 یک روز در مشهد خدمت مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ رفتم. قبل از اینکه بنده بروم، ایشان دو مهمان از طهران داشتند و صحبتی بین آنها شده بود و وقتی که

من رسیدم آنها رفته بودند. مرحوم آقا نشستند و فرمودند: «آیا می‌دانی که الآن چه کسی در اینجا بود؟! فلان شخص و فلان شخص از طهران آمده بودند تا ما را ببینند!» از یک طرف یکی از مهمان‌ها ـ که از افراد بسیار مهم و معاریف بود ـ قویّاً استدلال می‌کرده است که باید نسل‌ها را قطع و تحدید کرد و لوله‌ها را بست! مرحوم آقا نیز از طرف دیگر استدلال می‌کرده‌اند. وقتی من کیفیّت استدلال او را از مرحوم آقا شنیدم، رو کردم به آقا و گفتم: «آقا، این عجب شیطانی بوده است!» ایشان فرمودند:

 «آقا سید محسن، چو دزدی با چراغ آید گزیده‌تر برد کالا!» او سارق اموال و نوامیس مردم و سارق و قاطع طریق نسل‌های مردم و از بین برندۀ ناموس است! او با طلبه‌ای که صرف میر می‌خواند فرق می‌کند و شخص دارای مسئولیّت است!

 مرحوم آقا به‌جهت سکته‌ای که سه سال قبل از ارتحالشان اتفاق افتاد، در بیمارستان بودند. روز دوم یا سومی که ایشان را به بخش منتقل کردند، چند نفر از آقایان اطبّا مِن‌جمله آقای دکتر فتّاحی¹ ـ که نمایندۀ مردم مشهد در مجلس شورای اسلامی بود ـ به عیادت ایشان آمدند. آقای دکتر فتّاحی مرد متدیّنی است و آن‌موقع نسبت به قضیۀ تحدید نسل خیلی حسّاسیت نشان می‌داد. همان‌جا شروع کرد و بسیار با حرارت صحبت کرد و معلوم بود که با بعضی از افراد درگیری دارد. ایشان گفت:

آقا، عجیب است که دارند نسل را قطع و مردها را وازکتومی² و زن‌ها را توبکتومی³ می‌کنند! آخر چه مملکتی است که مسئولی فتوا داده که تا وقتی که جنین روح پیدا نکرده، می‌توان آن را سقط کرد؟!

 مرحوم آقا چنان حالی پیدا کردند که من در عمر ایشان کم دیده بودم! این مرد

که سکته کرده بود، بلند شد و روی تخت نشست و رگ‌های گردنشان متورّم و صورتشان سرخ شد و فرمودند:

آقا، بدانید من در روز قیامت با دست خودم این مرد را در آتش خواهم انداخت!

 من با خودم گفتم: کار آن بندۀ خدا تمام شد! اگرچه این فرد علم دارد و فرمول سر هم می‌کند، ولی تهذیب پیدا نکرده است! لذا می‌گوید:

اولاً: چون این جنین جان ندارد و هنوز انسان نشده است، با لحم فرقی نمی‌کند. آنچه باعث حرمت سقط است و موجب عقوبت می‌شود دمیده شدن روح است.

ثانیاً: به‌جهت تأمین مصالح و دوری از مفاسد و به‌خاطر حفظ اجتماع و جلوگیری از ناراحتی اعصاب و مریضی زنان، سقط اشکال ندارد.

 ولی صحبت در این است که ای از خدا بی‌خبر، تو که چنین حرفی می‌زنی، آیا واقعاً در دلت، بین خود و خدا چنین می‌پنداری که جنین بچۀ مسلمان با جنین سگ و گربه یکی است؟! پس چرا جنین سگ و گربه که می‌افتد دیه ندارد، ولی جنین بچه مسلمان دیه دارد؟! این دسته از علما، کمر پیغمبر را شکستند!

روایت پیغمبر اکرم در رابطه با عالِم متهتّک

 پیغمبر اکرم صلّی اللَه علیه و آله و سلّم فرمود:

قَصَمَ ظَهری صِنفان: عالِمٌ مُتَهَتّک؛ و جاهِلٌ مُتَنَسّک!¹

«دو طائفه کمر مرا شکستند: اول عالم بی‌باکی که غیر از منافع دنیوی چیزی را در مُخیّله‌اش خطور نمی‌دهد؛ و دوم جاهل نادانی که حرف گوش نمی‌دهد و روی جهل خودش عمل می‌کند!»

 این به‌خاطر این است که نفس چنین عالمی تهذیب ندارد و فقط علم در آن هست؛ لذا همین روایت امام صادق علیه السلام را می‌آورد و برمی‌گرداند و چیز دیگری را در خارج ظهور می‌دهد. همین کلام امیرالمؤمنین علیه السلام را از نهج البلاغه می‌آورد و برعکس می‌کند و طور دیگری مطرح می‌کند.

 باید از این‌گونه افراد سؤال کرد: «آیا امیرالمؤمنین همین منظور را داشت؟!» اگر آنها واقعاً خیال می‌کنند منظور امیرالمؤمنین این توجیهات است، منِ طلبه حقّ اعتراض و گلایه را نسبت به امیرالمؤمنین برای خود محفوظ می‌دانم، لذا بنده به امیرالمؤمنین اعتراض می‌کنم: «یا علی، شما که می‌توانستی مطلب را به گونه‌ای دیگر ادا کنی، چرا این‌طور فرمودی؟! به‌مقتضای ”نَحنُ اُمراءُ البیان؛¹ ما امیر و سلطان سخن هستیم و بیان در دست ما است“ شما امیر بیان هستید، پس چرا مردم را به اشتباه انداخته‌اید؟! چرا مطلب را به کیفیّتی بیان کرده‌اید که کسانی بتوانند آن را طوری توجیه کنند که مورد نظر شما نباشد؟!» این افراد می‌آیند و درس می‌خوانند، ولی درس را بر ضدّ آن کسی که این مکتب را به‌وجود آورده است و این دین قائم به او است انتشار می‌دهند!

 «أللهم إنّی أعوذُ بِک مِن علمٍ لا یَنفع!» یعنی همین علمی که از طرف الهی آمده و همین علمی که بالاترین علوم است و همین علمی که باید موجب تهذیب بشود، یک‌مرتبه می‌بینیم که همین علم موجب بدبختی و رسوایی و جنایت و فاجعه و بی‌دینی و لا مذهبی و... می‌شود!

نفس صاف منعکس‌کننده نور حق

 امام صادق علیه السلام در وهلۀ اول به عنوان می‌فرمایند: «اگر می‌خواهی به‌دنبال علمی بروی که موجب نور است، اول باید خودت را عبد کنی!»

 اگر خودت را عبد قرار دادی، آن‌وقت مثل آینه می‌شوی! علم از بالا می‌آید و در دریچۀ نفس تو هیچ‌گونه تغییری پیدا نمی‌کند! می‌گویند: بهترین آینه آن است که هیچ موجی نداشته باشد؛ و لذا هرچه موجِ آینه کمتر باشد، تصویر را بهتر انعکاس می‌دهد.²

این آینه از خودش هیچ ندارد و وقتی که نور به آن می‌خورد همان‌طور که به آن خورده این نور را رفلکس می‌کند و برمی‌گرداند و منعکس می‌کند. بعضی از آینه‌ها هستند که وقتی آدم در آن نگاه می‌کند، یک‌دفعه می‌بیند که صورت کج می‌شود، چون این آینه آن صورت را عوض می‌کند؛ حالا به این بستگی دارد که چقدر موج داشته باشد لذا این فتوکپی از اصل حکایت نمی‌کند!

 اما در آینۀ دل و نفس پیغمبر و امام علیهما السلام همیشه فرع از اصل حکایت می‌کند و همان‌طور که می‌آید برمی‌گردد. البته مثال فتوکپی یک جنبۀ تشبیه دارد و در عین‌حال یک مقدار مزاح است!

 وقتی که می‌گویند: «یا رسول‌اللَه، فلان مقدار مال و خراج از یمن آمده است!» همۀ آن مقدار مال و خراج از یمن در نفس پیغمبر می‌آید و همان‌طور به بیت‌المال می‌رود و به پیغمبر کاری ندارد.

 وقتی که می‌گویند: «یا رسول‌اللَه، این اُسرا آمده‌اند و در میان آنها عده‌ای کنیز هم وجود دارد!» همین‌که در نفس پیغمبر می‌آید جزء سرمایۀ مسلمین می‌شود و در نفس پیغمبر نمی‌ایستد.

 یا وقتی که می‌گویند: «یا رسول‌اللَه، فلان شخص معاند و دشمن با اسلام را گرفته‌ایم او را چه‌کار کنیم؟» حضرت همین‌طور آرام می‌نشینند! پیغمبر که حقد و کینه ندارد! دشمن است، باشد! این دشمنی در دل او جا باز نمی‌کند! اما برخی افراد وقتی که جنگ احد می‌شود، تا سه روز با همان هم‌پالکی خود به بیرون مدینه فرار می‌کنند و بعد برمی‌گردند، ولی وقتی که یک اسیر را در میان افراد می‌آورند، شمشیر می‌کشد و می‌گوید: «یا رسول‌اللَه، بگذار تا گردنش را بزنم!»¹ به او می‌گوییم که تو تا به‌حال کجا بودی؟!

 یا وقتی که می‌گویند: «یا رسول‌اللَه، چند نفر از دشمنان اسلام را اسیر گرفته‌ایم!» حضرت می‌فرمایند: «آنها را بیاورید!» همه همین‌طور نشسته‌اند و منتظرند که الآن پیغمبر دستور بدهد و کار تمام آنها ساخته شود. رسول خدا سرشان را بلند می‌کنند و می‌فرمایند: «آیا اسلام می‌آورید یا نه؟» می‌گویند: «اسلام می‌آوریم!» حضرت می‌فرمایند: «خوش آمدید!»¹

 نفس پیغمبر و امام علیهما السلام و ولیّ خدا [مانند] آینه‌ای است که موج ندارد و چیزی در آن نمانده است. ما شیعۀ پیغمبر و امیرالمؤمنین و امام زمان علیهم السلام هستیم، چون آینۀ آنها موج ندارد! حتی اگر یک ذره موج داشت ما شیعۀ آنها نبودیم! اگر آینۀ حضرت بقیةاللَه ارواحنا فداه به‌اندازۀ سر سوزنی موج داشت و این نفس چیزی برای خودش برمی‌داشت، أبداً لیاقت مقام امامت را پیدا نمی‌کرد!

 پس نکته‌ای که ما باید در اینجا به آن پی ببریم، مقام عبودیت رسول خدا و مقام امامت ائمۀ هدیٰ و مقام ولایت اولیای خدا است. و این ملاک بسیار مهمّی است که ما با آن می‌توانیم افراد را امتحان کنیم.

 إن‌شاءاللَه امیدواریم که خداوند متعال به برکت اولیای خود و برگزیدگان درگاهش و به طُفیل راه‌یافتگان به آن حریم امن و امان خودش، ما را از مرحلۀ نفس و کثرت و کدورت و ظلمت به‌درآورد و به برکت انفاس قدسیۀ آنها، ما را نیز مشمول آن عنایات بگرداند!

 اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس سی‌ام: چگونگی تحقق حقیقت عبودیت در انسان

٣٠شعبان المعظم ١٤٢٠هجری قمری

أعوذُ باللَهِ مِن الشّیطانِ الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ لِله ربِّ العالمینَ

و صلّی اللَه علَی سیّدنا محمّدٍ و آلِهِ الطّاهرینَ

و لَعنةُ اللَه علَی أعدائِهم أجمعینَ

 امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:

فَإن أرَدتَ العِلمَ فاطلُب أوّلًا فی نَفسِکَ حَقیقةَ العُبودیّة و اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِه و استَفهِمِ اللَهَ یُفهِمکَ.¹

«اگر می‌خواهی به‌دنبال علم بروی، در وهلۀ اول حقیقت عبودیت را در خودت جستجو کن و به‌دنبالش بگرد، بعد به‌دنبال علم برو! و طلب علم را برای به‌کارگیری آن داشته باش، نه‌اینکه صرفاً یک‌سری اندیشه‌ها و معلومات و محفوظاتی را در خودت اضافه و انباشته کنی و نفس و سینۀ تو همچون کتابی شود که آن مسائل و آن علوم بین دفّتین در آنجا نوشته شده است.»

گناه، نتیجۀ سرکشی و استکبار در مقابل مولا

 در جلسات گذشته عرض شد که چرا امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «در وهلۀ اول باید حقیقت عبودیت را در خودت طلب نمایی و جستجو کنی.»

 مگر حقیقت عبودیت چیست؟ و مگر آن حقیقت عبودیت مخفی است که

انسان باید به‌دنبال آن بگردد؟! بله، مخفی است! چون اگر این حقیقت برای همه روشن و آشکار بود، همۀ انسان‌ها عبد بودند و دیگر این مشکلات نبود. اگر یک عبد خود را واقعاً مِلک طِلق مولای خود ببیند و بداند، دیگر سرکشی نمی‌کند؛ زیرا سرکشی در مقابل مولا ناشی از استقلال و خودرأیی و عرض اندام کردن است.

 ﴿إِنَّ ٱللَهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُ﴾؛¹ هر گناهی که انسان انجام می‌دهد [ناشی از شرک و سرکشی است!]

 هفده ساله بودم که روزی خدمت مرحوم آقای حداد ـ رضوان اللَه علیه ـ عرض کردم: «آقا، ما زیاد گناه کرده‌ایم!» ایشان فرمودند:

سالک گناه نمی‌کند؛ اینها خطا و لغزش است و لغزش لازمۀ بشر است.

 یعنی ایشان عنوانِ عصیان و ذنب و گناه را بر مرتبۀ تمرّد اطلاق کردند، نه اشتباهاتی که از روی نفهمی و بچّگی و تمایلات برای انسان پیدا می‌شود.

﴿إِنَّ ٱللَهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ﴾؛ «اگر کسی در مقابل پروردگار اظهار تمرّد و شرک و تأثیر کند، قابل بخشش نیست.»

 در اینجا منظور از شرک، تنها بت‌پرستی و ثنویّت و اعتقاد به یزدان و اهرمن نیست؛ بلکه این آیه نسبت به مواردی که انسان توجه خود را از پروردگار به غیر او مصروف می‌دارد نیز عمومیت و اطلاق دارد.

 إن‌شاءاللَه در فقرۀ «واطلُب العِلمَ باسْتعماله» عرض می‌کنم که مراتب به‌کارگیری علم در هر شخصی متفاوت است. اینکه انسان آن علم را تا چه حد به‌کار می‌گیرد و به‌کار می‌بندد و تا چه حد از این علم متأثّر می‌شود و خود را با این علم می‌آمیزد و ممزوج می‌کند و مختلط می‌کند، دارای مراتب متفاوتی است.

 اما امام صادق علیه السلام در این فقره می‌فرماید: اول به‌دنبال عبودیتِ گمشده

و ناپیدای خود برو و بیهوده به‌دنبال علم نگرد و بی‌جهت وقت مرا نگیر! در وهلۀ اول ببین که آیا عبد هستی یا مولا؟! آیا آزاد هستی یا بنده؟!

 حضرت موسی بن جعفر نسبت به بشر حافی فرمودند:

آیا او عبد است یا آزاد؟ اگر آزاد است که هیچ! اما اگر عبد است، عبد این کارها را نمی‌کند!¹

 [معنای شرک آن است که] انسان در مسائلی که برای او اتّفاق می‌افتد، غیر از خدا را در اتیان آن مسائل دخیل بداند. البته ممکن است که این‌نحوه دخالت، مراتب مختلفی داشته باشد، کم‌رنگ و پررنگ داشته باشد؛ ولی اگر به این عنوان دخیل بداند که این شخص یک واسطه است و اراده و مشیّت خداوند تعلّق گرفته است که فیض خود را از این واسطه تنزّل بدهد، اشکال ندارد!

منافات داشتن دید استقلالی نسبت به غیر خدا با توحید و عرفان

 مرحوم آقا در طهران پزشک معروفی به نام دکتر ناصر اتّفاق داشتند که در هفت هشت سال آخر به ایشان مراجعه می‌کردند. بنده هم به ایشان مراجعه می‌کردم و ظاهراً به رحمت خدا رفته‌اند. برای ایشان قضیه‌ای اتّفاق افتاده بود که ظاهراً به‌حسب تشخیصِ خودش باید می‌مرد، ولی خداوند ایشان را برگردانده بود. خود ایشان می‌گفت: «من دیدم که خداوند مرا برای کمک و خدمت به مردم نگه داشته است.»

 زمانی که مرحوم آقا برای معالجۀ کیسۀ صفرا در بیمارستان بستری شده بودند، یک روز که به نزد ایشان رفته بودیم فرمودند:

آقا سید محسن، یادت می‌آید یک روز که پیش دکتر اتّفاق رفته بودیم، ایشان یک‌هم‌چنین قضیه‌ای نقل کرد؟ به نظر شما آن عبارت ایشان صحیح است یا غلط؟²

 بنده جوابی ندادم و صبر کردم تا خود ایشان پاسخ بدهند. ایشان فرمودند:

وقتی که شخص این عبارت را می‌گوید، ممکن است که یکی از این دو منظور را داشته باشد:

اول اینکه شخص تصور کند که محلّی از إعراب دارد و برای خودش کسی است. یعنی به‌جهت بیا و برو و رفت و آمد و تخصصی که دارد، در خود وِزانی می‌بیند که احساس می‌کند اگر خدا او را ببرد، خیلی از کارهای مملکت لَنگ می‌شود. یعنی از موقعیّت و شخصیّت خودش یک‌هم‌چنین برداشتی دارد. البته حفظ و بقای خود را به خدا مستند می‌کند و رنگ و صِبغۀ الهی به آن می‌دهد تا اینکه بتواند این مسئله را هم از نظر وجدان و هم از نظر شرعی و هم از نظر ارتباط با مردم و از هر جهت دیگر به شکل مطلوبی مطرح کند. این برداشت طبق ادلّه صد در صد غلط است و بطلان این مطلب نیازی به تطویل و شرح ندارد. آخر ما که هستیم که با رفتن ما قضیه فرق کند و مسئله تغییر پیدا کند و کار دنیا لنگ بماند؟! نه، این حرف‌ها نیست! هزاران نفر رفتند و هزاران نفر دیگر جای آنها را گرفتند و هیچ مسئله و مشکلی هم به‌وجود نیامد. طبق این برداشت، شخص به خود و به کثرت نظر دارد.

اما اگر منظور و مقصود ایشان این است که علی‌أیّ‌حال ما نیز یکی از وسائط پروردگاریم؛ وقتی خدا بخواهد در این عالم لطف و عنایت کند، لطف خود را با وسائطی در این عالم نزول می‌دهد و فعلاً از باب مرآتیت و وساطت، اراده و مشیّت الهی تعلق گرفته است که ما فعلاً زنده بمانیم. این برداشت صحیح است و با توحید و عرفان منافات ندارد!

دقت کنید! اگر [برداشت انسان] یک مقدار تغییر پیدا کند، این‌طرف قضیه می‌شود شرک، و آن‌طرف قضیه می‌شود توحید!

به‌خاطر این مطلب است که حضرت می‌فرماید: «فَاطْلُبْ أوّلًا فی نَفسِک حَقیقة العُبودیَّة!» یعنی ما اول باید آن عبودیت پنهان را بیاوریم و برای خودمان آشکار کنیم. آن عبودیت و حالتی که از آن غافل هستیم، حالتی که ما را عبد خدا قرار می‌دهد. باید این مسئله را بالوجدان ادراک کنیم و این باید با تمرین انجام بشود و انسان دائماً باید تمرین کند!

مصادیقی از نحوۀ طلب عبودیت در نفس

 طلب عبودیت به این معنا نیست که وقتی صبح از خواب بلند می‌شوید تفکر کنید که ﴿قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَهِ إِنَّ ٱللَهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًا﴾¹ آقا، این قضیه با یک مرتبه فکر کردن حل نمی‌شود، بلکه کار می‌برد و زحمت دارد! باید هر پنج دقیقه، پنج دقیقه به نفس تذکر داد، چون این نفس خیلی می‌خواهد از زیر این قضیه فرار کند، و خیلی می‌خواهد خودش را به این‌طرف و آن‌طرف بزند تا این مسئله را نادیده بگیرد! و الحمدلله شیطان هم کمک می‌کند و خیلی خوب و به زیبایی، راه‌ها را در اختیار می‌گذارد و راه را به او یاد می‌دهد. پس باید دائماً مبارزه کرد!

 او مدام از یک راه وارد می‌شود، ولی انسان باید مدام به او پاتک بزند! او مدام از یک روزنه وارد می‌شود، ولی انسان باید مدام روزنه را ببندد! وقتی که همۀ روزنه‌ها را بست، دیگر نفس تسلیم می‌شود.

 الآن از خودم شروع می‌کنم و مطلبی را بدون هیچ‌گونه رودربایستی عرض می‌کنم: الحمدلله ما با رفقا، دوستان و محبّین و آنهایی که اهل دردند و در خود ادراک مرض و ناراحتی و خلأ و نقص می‌کنند، جمع شده‌ایم و خداوند توفیق داده است و ما را با محبّین خود آشنا و مأنوس کرده است. جداً عرض می‌کنم و این مسئله را بدون هیچ‌گونه مسامحه می‌گویم؛ و اللَهُ علَی ما أقولُ وَکیل² که من مسامحه ندارم!

 با وجود آنکه رفقا به بنده لطف و محبت دارند، اما اگر از آنها سؤال بشود که آیا واقعاً شما به‌دنبال آقا سید محسن طهرانی هستید یا به‌دنبال مرحوم علامه آقا سید محمدحسین طهرانی هستید، همه بلا استثنا می‌گویند: ما به‌دنبال ایشان هستیم! بنده فقط از نظر ظاهر پسر ایشان هستم و به ایشان انتسابی دارم، ولی طلبه‌ای مانند سایر

طلاب هستم. هزاران طلبه هستند، ما هم یکی از آنها هستیم. چه نیرویی شما را در اینجا گرد آورده و چه حالی باعث اجتماع شما در اینجا شده است؟ قطعاً ارتباط با بنده نیست، بلکه کتب مرحوم آقا و نفَس ایشان است که در پشت قضیه قرار دارد. دلیلش این است که اگر بنده سواد و علمی داشته باشم و مسیری غیر از مسیر مرحوم آقا مطرح کنم، شما به راحتی بنده را کنار می‌گذارید و می‌گویید: آقا، ما کتاب‌های ایشان را خوانده‌ایم، اگر از مطالبِ همین کتب می‌گویی، با شما هستیم وإلاّ متکلّم و سخنگو در این مملکت زیاد است، «و کُلٌ یدّعی وصلًا بلَیلیٰ»؛¹ هر کس ادّعایی می‌کند و برای خودش طریقی دارد. این یک امر واضحی است.

 حالا آیا صحیح است که بنده بگویم: «اگر ما نبودیم مطالب آقا روی زمین می‌ماند و کسی آنها را شرح نمی‌داد و آن دریای علم و کوه دانش بدون هیچ‌گونه شناختی در پسِ ابرها مخفی می‌ماند؟!» نه آقا، این حرف‌ها نیست! بیخود نباید خودمان را گول بزنیم! چرا صادقانه صحبت نکنیم؟! مگر انسان از صداقت ضرری می‌بیند؟! بدون تعارف می‌گویم: کتب مرحوم آقا شما را به اینجا کشانده است. تا زمانی‌که بنده در این راستا هستم، شما به‌عنوان اینکه این شخص چند صباحی با آن بزرگ بوده است می‌خواهید بدانید که بنده از آن بزرگ چه می‌گویم و از او چه حکایتی نقل می‌کنم و چه اندیشه‌ای ارائه می‌دهم. مطلب همین است وإلاّ معلوم نیست که افکار پوچ و مطالب ما به درد شما بخورد! بنده نیز اگر بخواهم خیانت نکنم، بی‌رودربایستی فقط باید از ایشان بگویم؛ نه از خودم!

 پس باید درست فکر کنیم! ارتباط با پروردگار و تعلّق نسبت به مبدأ هستی در جای خود و این ارتباط هم در جای خود. باید بدانیم که دم و نفَس مرحوم آقا است که همه را در این مکان جمع کرده است.

 بنده نباید هیچ‌وقت «فاطلُب أوّلًا فی نَفسِکَ حَقیقةَ العُبودیّة» را از ذهن خود خارج کنم. معنای تمرین آن است که وقتی در جلسۀ سخنرانی می‌نشینم و میکروفون را مقابل بنده می‌گذارند، باید فوراً این مطلب را به نفس خود گوشزد کنم. یعنی باید قبل از شروع درس این مطلب را در ذهن بیاورم و بعد درس را شروع کنم. یعنی زمانی‌که افراد سؤال می‌کنند، قبل از اینکه شروع به بلبل‌زبانی کنم و هر چه بر زبان می‌آید بگویم، اول این مسئله را در ذهن بیاورم؛ نه‌اینکه انسان پیش برود و پیش برود و...، تا یک‌مرتبه ببیند که عجب، در موقعیتی قرار گرفته که بین او و آنچه می‌خواسته، چه فاصله‌ای افتاده است! این به‌خاطر غفلت است!

 ای آقایی که می‌خواهی کلاس درس را شروع کنی، اگر از همان اول ـ چون امام صادق علیه السلام هم می‌فرماید: «أوّلاً» ـ حقیقت عبودیت را پیدا کنی، آن‌وقت می‌بینی که حرف‌هایت عوض می‌شود.

تحقق به عبودیت در قبال اجتماع و خانواده

 ای آقایی که می‌خواهی برای کسب و تجارت به حُجره و بازار بروی، اول باید حقیقت عبودیت را در خود پیدا کنی؛ آن‌وقت می‌بینی که شناخت تو نسبت به مشتریان و سایر افراد تغییر پیدا می‌کند و با دیروز تفاوت می‌کند.

 ای آقایی که وارد منزل می‌شوی و داخل بر اهل و عیال و اولاد می‌شوی، یک وقت خیال نکن که از مقام استعلاء و علوّ داری بر آنها حکمرانی می‌کنی! نه آقا جان، این خطر دارد! باید از همان وقتی که درب منزل را باز می‌کنی و می‌خواهی به داخل بروی، قبل از اینکه به اهل‌بیتت سلام کنی و با روی خوش با او برخورد کنی، فکر این را بکنی که تو عبد هستی و داری وارد منزل می‌شوی! نباید بیخود هر حرفی را بزنی و نباید با بچه به هر قسمی برخورد کنی! بچه سه ساله است، ولی بندۀ خدا است!

 بله، باید وظیفه‌ات را انجام بدهی، آن وظیفه مسئلۀ دیگری است و انسان بایستی

که بر طبق تکلیف و به‌جای خودش، رعایت موازین و حتی سختگیری هم بکند، اینها به‌جای خودش محفوظ است؛ ولی سختگیری با عبودیّت بکن، نه از روی منیّت!

 گفتنِ عباراتی مانند: «چون من شوهر تو هستم باید حرف مرا گوش بدهی» یا «اگر چنین کنی باید از خانه‌ام بیرون بروی» صحیح نیست! چون این زن در وجود خود احساس حقارت می‌کند و می‌گوید: «آیا این سلوک است؟!»

 ولی اگر شخص حقیقت عبودیت را پیدا کند، با دید عبودیت وارد منزل می‌شود و با دید عبودیت با او برخورد می‌کند و برای شنیدن حرف‌های او گوش دیگری می‌یابد و مطالب را طور دیگری استماع می‌کند که با دیروز تفاوت دارد و نرم و ملایم می‌شود!

﴿فَبِمَا رَحۡمَةٖ مِّنَ ٱللَهِ لِنتَ لَهُمۡ وَلَوۡ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ ٱلۡقَلۡبِ لَٱنفَضُّواْ مِنۡ حَوۡلِكَ﴾؛¹

«فضل و رحمت خدا شامل حال تو شد که در مقابل کفّار و مشرکین (کسانی که جداً اگر جانشان را هم می‌گرفتند، از لات و عزّی جدا نمی‌شدند) لینَت و نرمش به تو عطا شد، [و اگر تو سخت‌رفتار و سنگین‌دل باشی، از گرداگرد تو پاشیده می‌شوند و متفرق می‌گردند!]»

ابوجهل مصداق شرک و استکبار

 «فظّ» از کجا پیدا می‌شود؟ به ابوجهل به این علّت «ابوجهل» می‌گویند که آن‌قدر جاهل بود ـ البته جاهل مرکب ـ و آن‌قدر مطلب بر او مخفی بود که هیچ کلامی در کلّۀ او نمی‌رفت و اصلاً نمی‌شد با او حرف زد. بین خود و پیغمبر و حق پرده‌ای انداخته بود که این پرده همچون سدّ سکندر مانع می‌شد از اینکه اصلاً کلام در گوش او برود، یعنی اصلاً از این پردۀ صماخ تجاوز نمی‌کرد و اصلاً وارد عصب شنوایی نمی‌شد!²

¹

 روزی مرحوم آقا داستان کشته شدن ابوجهل را بیان می‌کردند. می‌فرمودند:

ببینید این انانیت چه می‌کند! مرگ خود را بر حفظ انانیتی که در آن محبوس است، ترجیح می‌دهد. [وقتی که ابن‌مسعود روی سینه‌اش نشسته است به او] می‌گوید: وقتی که می‌خواهی سر مرا جدا کنی، از پایین‌ترین قسمت گردن جدا کن تا مثلاً یک شمایل و ابّهتی داشته باشد و اینطور نباشد که از بالا باشد! (لابد گردنش کوتاه بوده است.) ابن‌مسعود هم عمداً سرش را از بیخ گردن قطع کرد.²

 یعنی او به فکر این نیست که الآن دارد می‌میرد و نفس او، خود و این انانیت را باقی می‌بیند و می‌خواهد این انانیت باقی باشد؛ وإلاّ وقتی که انسان دارد از دنیا می‌رود، دیگر چه توصیه‌ای برای بعد از موت دارد؟!

 اینجا است که گاهی‌اوقات در وصایای بعضی از افرادی که می‌خواهند از دنیا بروند مسائل خلافی به چشم می‌خورد؛ به‌خاطر اینکه او می‌خواهد آن انانیت را نگه دارد و استمرار بدهد. اما ابن‌مسعود آمد و سر ابوجهل را از بیخ قطع کرد!

 در تاریخ عرب آورده‌اند که در میان آنها رسم بود که وقتی در میدان مبارزه «هَل مِن مُبارز» می‌طلبیدند، اگر حریف آنها از پشت می‌آمد، اینها رویشان را برنمی‌گرداندند! او از پشت می‌آمد و شمشیر می‌زد و اینها را می‌کشت، ولی اینها سرشان را برنمی‌گرداندند! می‌گفتند: «اگر مردی از روبرو و مقابل بیا!» ببینید این انانیت چه می‌کند که می‌گوید: «ولو اینکه بزنی و مرا هم بکشی، من سرم را برنمی‌گردانم!» یعنی انانیت خودش را بر مردن ترجیح می‌دهد! آخر چطور ممکن است که انسان به این مرتبه برسد؟! حالا

آیا این شخص دیگر می‌تواند زیر بار حق برود و می‌تواند عبودیت را کسب کند؟!

مراقبه و تزکیه شرط تحقق عبودیت

 انسان در هر موقعیت و قضیه‌ای که قرار می‌گیرد، باید همراه با آن عبودیت سیر کند. مثلاً وقتی که یک طبیب می‌خواهد دست به معاینه ببرد و بعد دست به نسخه نوشتن ببرد و بعد دست به تیغ ببرد، باید اول آن حقیقت عبودیت را در وجود خودش محقق کند که این نسخه‌ای که الآن دارد می‌نویسد، یک عبد دارد این نسخه را می‌نویسد! این عملی را که الآن دارد انجام می‌دهد، یک عبد دارد انجام می‌دهد! آن‌وقت اگر این مطلب استمرار پیدا کند، کم‌کم برای انسان ملکه می‌شود و حالات انسان تغییر می‌کند!

 علّت اینکه مرحوم آقا این‌همه به قضیۀ مراقبه تأکید می‌کردند، به‌خاطر این است که کسی انجام نمی‌دهد! ما در بیست و چهار ساعت اگر [خیلی هنر کنیم،] یک دقیقه به فکر می‌افتیم و بعد هم تمام می‌شود! یک لحظه خطور می‌کند و بعد تمام می‌شود!

 بنابراین شرط اول تحصیل علم آن است که در هر کاری اول باید حقیقت عبودیت برای انسان آشکار شود، و تا زمانی‌که این حقیقت در انسان محقق نشود، این علوم الهی در انسان اثر معکوس به‌وجود می‌آورند!

باران که در لطافت طبعش خلاف نیست‌   ***   در باغ لاله روید و در شوره‌زار خس¹

 در آیۀ شریفه دارد:

 ﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاّ خَسَارًا﴾.²

 تمام بزرگان اخلاق از سابقین و لاحقین برای شروع تحصیل علم، در وهلۀ اول تزکیه را توصیه می‌کردند، و تزکیه یعنی همین عبودیت! بزرگان فرموده‌اند:

«بدون تحقق این معنا در نفس، علمی محقق نخواهد شد!»

 بارها از مرحوم آقا سؤال می‌کردیم: «آقا، چرا فلان شخص این‌طور است؟! چرا شما با فلان شخص به کیفیت دیگری برخورد می‌کنید؟!»

 ایشان می‌فرمودند:

آقا، این اشخاص تسلیم نیستند و فقط آمده‌اند تا یک اوضاع و احوال و مسائلی را ببینند و چیزهایی به‌دست بیاورند، ولی در همان خاطرات و انانیت خودشان باقی هستند.

یک وقت یک فرد می‌آید و به‌دنبال مطلب است، اما در اینکه این مطالب را به‌کار ببندد آن‌چنان همتی ندارد؛ خب این یک مرتبه است! ولی یک وقت یکی هست که از اول یک‌هم‌چنین حال تسلیمی را ندارد، لذا حشر و نشر یک‌هم‌چنین شخص بزرگی با او چه نتیجه‌ای دارد؟ کسی که وقتی به او می‌گویند: «آقا، این‌کار را بکن!» می‌گوید: «به چه دلیل و برای چه؟» یا می‌گوید: «آیا غیر از آن و طور دیگری هم می‌شود؟» و خلاصه همیشه إن قُلت می‌کند و دلیل می‌خواهد، رابطۀ با او فایده‌ای ندارد!

آن‌طور که ما تجربه کرده‌ایم و بزرگان فرموده‌اند و نوشته‌اند، این نحوۀ سلوک به نتیجه نخواهد رسید؛ چون علم، علم الهی است و سلوک، سلوک الهی است و سلوک الهی با این مسئله جور درنمی‌آید! سلوک الهی با إن قُلت و قُلت جور درنمی‌آید!

 مطلب دیگر اینکه: این‌طور نیست که حالا هر شخصی و هر نفسی استعداد این را داشته باشد تا همۀ مطالب دَفعَتاً‌ما و در لحظۀ واحده برایش روشن بشود؛ بلکه مسائل کم‌کم روشن می‌شود و انسان کم‌کم علم به ملاکات و مصالح و مفاسد پیدا می‌کند و قضیه یک‌مرتبه نیست!

 قبلاً هم خدمت دوستان و احبّه عرض شد که حالت تجرد نفسانی که ملزوم برای رسیدن به ادراکات کلّی و کشف حُجُب است، دَفعَتاً‌ما پیدا نمی‌شود؛ بلکه کم‌کم پیدا می‌شود!

کلام آقای حداد در مورد لزوم توأم بودن علم و عبودیت

 فلهذا تمام بزرگان شرط اول برای سلوک را مسئلۀ عبودیت می‌دانند! بله، گرچه

می‌آیند و صحبت می‌کنند و نشست و برخاست می‌کنند و جلسه تشکیل می‌دهند؛ ولی آن نتیجۀ مطلوب بدون این قضیه حاصل نمی‌شد!

 یک روز مرحوم آقای حدّاد ـ رضوان اللَه علیه ـ می‌فرمودند:

یکی از علمای نجف با عده‌ای از علمای ایران و جمعی از دوستانشان به سفر رفته بودند. (در سابق با کجاوه مسافرت می‌کردند.) شب در بین راه در منزلی فرود آمدند و اُطراق کردند تا اینکه صبح دوباره حرکت کنند. چاروادار و مسئول حملِ قافله و چهارپایان، یک فرد عادی بود که از ارتکاب معاصی خیلی ابا نداشت؛ لذا این عالم از ابتدا از او خوشش نیامد. آن عالم مشغول صحبت شد و چاروادار نیز آمد و در میان جمع نشست و مسئله‌ای را مطرح کرد. آن عالم جواب او را نداد تا اینکه مدتی گذشت و جوابی داد. چاروادار اشکالی وارد کرد و عالم دوباره جواب داد. باز اشکال دیگری کرد و بحث درگرفت تا جایی که عالم از جواب چاروادار فروماند و عاجز شد. عالم وقتی دید اوضاع خراب است، رشتۀ کلام را عوض کرد و صورت مجلس را به‌هم زد، چون دیگر کار خیلی خراب می‌شد.

مدتی گذشت و دوباره آن شخص مسئلۀ دیگری از علم نحو را مطرح کرد. دوباره سؤال و جواب رد و بدل شد تا جایی که آن عالم از جواب عاجز شد و دوباره با شلوغ‌کردن، اذهان را منصرف کرد.

مدتی گذشت و چاروادار مسئله‌ای فقهی مطرح کرد و عالم که دید ظاهراً این شخص دست بردار نیست و می‌خواهد آبروی او را مقابل دوستان و ارادتمندان ببرد، از جا بلند شد و به بهانۀ خستگی مجلس را ترک کرد.

 بعد آقای حدّاد به ما رو کردند و فرمودند:

ببینید، اگر علم با عبودیت توأم نباشد کار به اینجا می‌کشد!

 علم و محفوظات بسیاری در سینه انباشته شده است، ولی نه‌تنها شخص استفاده‌ای از این علم نمی‌برد، بلکه نتیجۀ عکس می‌دهد و این معلومات مانع و حجاب می‌شود! تمام قرآن را حفظ است، ولی حتی از یک آیۀ آن هم کسب فایده نمی‌کند! تمام فقه و روایات را می‌داند، روایات مربوط به عقاب و وجوب و حرمت

را می‌داند، ولی این مطالب برای او فقط در حدّ یک سلسلۀ محفوظات است و نفس او مانند یک کتاب، قاسی¹ می‌شود!

 الآن صفحات این کتاب، سِفت هستند و اگر به سر کسی بخورد، دردش می‌آید و متألم می‌شود؛ اما از اول تا آخر این کتاب پر از مطلب است! یعنی مطلب هست، ولی مطلب روی کاغذ است و کاغذ سفت است و اصلش هم از چوب است و در واقع این مطالب روی چوب نوشته شده است. در سابق هم این مطالب روی پوست نوشته می‌شد و گاهی‌اوقات روی سنگ حکّاکی می‌شد.

 چه فرقی می‌کند؟! مطلب، مطلب است؛ اما [نکتۀ مهم این است که] آن جایگاهی که این مطلب در آن قرار می‌گیرد چیست؟ نفس است یا سنگ است؟ در اینجا نفس، سنگ می‌شود! یعنی دو دو تا چهار تا و مثل روزِ روشن حقیقت را می‌بیند، ولی قبول نمی‌کند! برای اینکه سنگ است! وإلاّ کسی که حقیقت و واقعیت را ببیند چرا نباید قبول کند؟! شخص این لامپ و چراغ را می‌بیند، در عین‌حال می‌گوید: تاریک است! شخص روز را می‌بیند، در عین‌حال می‌گوید: شب است! چون جایگاه او جایگاه غیر مناسبی است و جایگاه او به سنگ تبدیل شده است!

 تعجب نکنید از اینکه او علم دارد، چون این علم در کتاب هم هست! همین کتابی که الآن در دست من است، مطالب بسیار زیادی دارد و در هر خطش یک مطلب است؛ ولی فقط یک کتاب است آقا! اگر شما این کتاب را در آب بیندازید، بعد از یک مدّت خمیر می‌شود! شما از آیات قرآن که بالاتر ندارید، ولی این آیات قرآن در سینه که ننشسته است؛ بلکه آیات قرآن در کاغذ است و آیات قرآن بین‌الدّفّتین است!

سخن امیرالمؤمنین علیه السلام در جنگ صفین

 لذا امیرالمؤمنین علیه السلام [در جنگ صفین] فرمود: «این آیات قرآن را با تیر بزنید!»²

 منظور امیرالمؤمنین این بود که کاغذها و جایگاه آیات را بزنید، نه خود آیات را! ﴿بَلۡ هُوَ ءَايَٰتُۢ بَيِّنَٰتٞ فِي صُدُورِ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡعِلۡمَ﴾؛¹ حقایق آیات در سینه‌های افراد است و این فقط یک مُرکب است! شخص بزرگ با همین مرکب می‌نویسد، بچۀ پنج ساله هم با همین مرکب می‌نویسد! این مرکب است و آن هم کاغذ است!

 این فرمایش حضرت که «من قرآن ناطقم!»² یعنی حقیقت این آیات در سینۀ من است و اگر بخواهد مقابله‌ای انجام بشود، بدون من ارزشی ندارد! لذا می‌گوید: «اینها را بزنید!»

 اهل ظاهر جایگاه را نمی‌بینند، بلکه فقط آن ظاهر آیه را دارند می‌بینند، ولی امیرالمؤمنین دارد جایگاه را می‌بیند؛ لذا می‌گوید: «این جایگاه را رها کرده‌اید و کاغذ را گرفته‌اید!»

 آقاجان، تمام مسئله بر سر این است که انسان جایگاه خودش را بیابد که این جایگاه چه جایگاهی است! آیا جایگاهی است که این حقایق در آن نقش می‌بندد یا فقط حفظ است، نوار است، کتاب است؟ اینها ارزشی ندارد!

 خداوند ما را موفّق کند تا بتوانیم به این فرمایشات امام صادق علیه السلام جامۀ عمل بپوشانیم و [خدای‌ناکرده] این‌طور نباشد که خود بندۀ متکلم و گوینده هم مشمول این مسائل قرار بگیرم!

 خداوند در دنیا و آخرت دست ما را از دامان ائمّه علیهم السلام کوتاه نگرداند!

 اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس سی و یکم: اهمیّت تزکیه و تهذیب در فراگیری علوم (٢)

٢ ذی القعدة الحرام ١٤٢٠هجری قمری

أعوذُ بِاللَه مِن الشّیطانِ الرّجیم‌

بِسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم‌

الحَمدُ لِلّه ربِّ العالَمینَ‌

و الصّلاةُ و السّلامُ علَی خَیر خَلقِه و أشرَف بَریَّتِه‌

أبی‌القاسِم المُصطَفی مُحمّد

و علَی آلِه الطّیّبینَ الطّاهرینَ المَعصومینَ المُکَرّمینَ‌

لا سِیّما بَقیّةاللَه فِی الأرَضینَ روحِی و أرواحُ العالَمینَ لِترُابِ مَقدَمِه الفِداء

 قال إمامُنا الصّادقُ علیه السّلام لِعنوانِ البَصریّ:

فإن أرَدتَ العِلمَ فاطلُب أوّلًا فی نَفسِکَ حَقیقةَ العُبودیّة و اطلُبِ العِلمَ باستِعمالِه و استَفهِمِ اللَهَ یُفهِمکَ.¹

 در جلسات قبل عرض شد که انسان باید ابتدائاً حقیقت عبودیت را در خود متحقّق کند و بعد به‌دنبال علم ـ که عبارت است از معارف و حقایق کمالیۀ وجود ـ برود و برای رسیدن به آن مرتبه حرکت کند.

نقد قول: «لزوم تقدّم علم بر تزکیه و تهذیب نفس»

 سؤال این است که چرا توجه به حقیقت عبودیت باید در وهلۀ اول باشد؟ چه اشکال دارد که انسان ابتدا به‌دنبال علم و شناخت و معرفت باشد و بعد از آنکه علمی

آموخت، آنگاه در صدد تزکیه و تهذیب نفس و تحقیق و محقَّق کردن این مطالب در وجود خودش برآید؟!

 جهت مطلب این است که نفس انسان قبل از تهذیب و تزکیه دارای خصائل و اوصاف ممدوحه و قبیحه‌ای است؛ یعنی مجموعه‌ای از اوصاف حسنه و قبیحه در نفس انسان وجود دارد.

 این‌همه مسائلی که امروزه در عالم اتّفاق می‌افتد، به‌خاطر اوصاف حسنۀ انسان که نیست؛ بلکه به‌خاطر اوصاف قبیحه است! این زد و خوردهایی که در عالم هست، این تو و منی‌هایی که در عالم هست، اینها همه‌اش مربوط به اوصاف قبیحۀ انسان است. انفاقی که انسان می‌کند به‌واسطۀ اوصاف حسنه است، دشمنی و عداوتی که با فردی دارد به‌واسطۀ اوصاف قبیحه است، از خود گذشتگی و ایثاری که می‌کند به‌واسطۀ اوصاف حسنه است، خود محوری و انانیتی که موجب گسیختگی جریانات و دشمنی‌ها و موجب اثارۀ¹ فتنه‌ها است، مربوط به اوصاف قبیحه است!

 این مجموعه صفات دارای یک مسیر و وُتیرۀ خاصی نیست که انسان بر آن اعتماد کند و بر آن اساس حرکت نماید و به مطلوب و مقصد برسد و آنگاه در مقام [عبودیت] برآید. به عبارت دیگر، راهی که انسان در زندگی خود در پیش می‌گیرد، راهی نامطمئن و غیر قابل اعتماد است.

 من‌باب‌مثال شما یک وقت از یک جا حرکت می‌کنید و می‌خواهید بروید و مطلبی را به یک فرد در یک شهر دیگر بگویید. منظور شما از رفتن به آن شهر، این است که این مطلب به آن شخص گفته بشود؛ لذا سوار ماشین یا اتوبوس و یا هر وسیله‌ای می‌شوید و هدف دیگری غیر از این ندارید و می‌گویید: «چرا زود بگویم؟ حالا بروم و به آنجا برسم، وقتی که رسیدم این مطلب را در همانجا مطرح می‌کنم!» اما یک وقت شما می‌خواهید به یک شهر بروید و در آنجا یک کار مهم و ضروری

دارید و وقتی که می‌خواهید به ترمینال بروید و آن اتوبوس مخصوص را انتخاب کنید، با شک و تردید حرکت می‌کنید. در آنجا می‌پرسید: «آیا این اتوبوس به این مقصد می‌رود یا به مقصد دیگر می‌رود؟ تابلویی ندارید که از روی تابلو بفهمیم مسیر حرکت اینها کجا است؟» آیا شما همین‌طور می‌روید و بدون اینکه سؤال کنید: «راننده‌اش فرد مطمئن و خبیری هست یا نه؟ راهی که انتخاب می‌کند چه راهی است؟ آیا به مطلب و مقصود می‌رساند یا نمی‌رساند؟» سوار یک اتوبوس می‌شوید؟ هیچ آدم عاقلی نمی‌آید این کار را انجام بدهد! یعنی هیچ آدم عاقلی نمی‌آید قبل از اینکه آن تابلوی مخصوص را ببیند و قبل از اینکه مسیرش روشن و مشخّص باشد، وقتی ببیند یک اتوبوس دارد مسافر سوار می‌کند، او هم برود در آن صف بایستد و همین‌طوری سوار بشود! آقا، این اتوبوس کجا می‌رود؟ آیا قم می‌رود؟ شاید بر خلاف مسیر جنوب، به‌سمت شمال حرکت کند! انسان عاقل این کار را انجام نمی‌دهد.

 افرادی که می‌گویند انسان اول باید به تحصیل علم بپردازد و بعد به‌دنبال تزکیه و تهذیب برود، حکم آنها مانند آن فردی است که بدون توجّه به مسیر و تعیین آن، سوار یک ماشین می‌شود! حالا اینکه این ماشین او را به مطلوب می‌رساند یا نمی‌رساند، دیگر دست خدا است! چون به‌واسطۀ اینکه نفس دارای صفات رذیله‌ای است، ممکن است آن صفات رذیله در ارتباط با موقعیت‌های مناسب خود، انسان را به یک نتایج غیر مطلوب و غیر قابل برگشت برساند.

تأثیر صفات مخفیه نفس بر افکار و رفتار انسان

 در جلسۀ قبل عرض شد که نفس انسان دارای صفات مخفیۀ غیر بارزه‌ای ـ حتی برای خود انسان ـ است که این صفات مخفیه و غیر بارز، در موقعیت مناسب، در أشکال مختلف و لباس‌های مختلف جلوه‌نمایی می‌کنند و خودشان را در معرض قرار می‌دهند! کار نفس همین است.

 لذا شما می‌بینید که انسان در ابتدای قضیه با حالت استنکاف با مطلب برخورد می‌کند و وقتی به او می‌گویند: «آقا، بیا این مطلب را بپذیر و این کار را انجام بده!» می‌گوید: «نه، این کار مخالف رضای خدا است و من نسبت به صحت و سُقم این

مسیر تردید دارم!» اما همین‌که وارد آن مسیر شد و قدری گذشت، تمام آن مطالب و استدلال‌های گذشته نَسیاً مَنسیّا می‌شود و او به فردی مبدّل می‌شود که این مسیر و این موقعیت را صد در صد پذیرفته و از مدافعین و اعیان واقعی مطلب درمی‌آید؛ به‌نحوی‌که دیگر نمی‌تواند خودش را از این مطلب جدا کند!

 مرحوم آقا می‌فرمودند:

کسانی که با مقام ولایت مرتبط نیستند، اگر وارد مناصبی شوند که صورت ظاهری دنیوی فریبنده‌ای داشته باشد، مِن‌حَیث لا یَشعُر اول از أعوان الظّلَمه شده، و بعد از مدتی به أعیان الظّلَمه تبدیل می‌شوند!

 همین آقایی که قبلاً آمده بود و طرز فکر خاصّی نسبت به یک جریان داشت، می‌بینیم که بعد از گذشت دو سال هم خودش عوض شده و هم مطالب عوض شده است! آقا، چه شد؟! شما که خودت همین حرف‌ها را به ما می‌زدی! شما که خودت این مطالب را به ما می‌گفتی! ولی می‌بینیم که مطالب دیگر کم‌رنگ مطرح می‌شود و آن حدّت و شدّت و صلابتی که قبلاً در ارتباط با قضایا مطرح می‌شد، الآن دیگر آن حدّت و شدّت را ندارد و مطالب به‌صورت ملایم و لیّن و با یک وضعیت توأم با تردید مطرح می‌شود! یک مدّت دیگر که می‌گذرد، می‌بینیم که در مقام دفاع از مبانی و موقعیت خودش برمی‌آید! یک مدّت دیگر که می‌گذرد، اصلاً اجازه نمی‌دهد کسی حرف بزند! یعنی مسئله به‌گونه‌ای برای خودش و برای همه محکم و مُبرَز و آشکار می‌شود که کأنّ خود او یکی از افراد و ارکان این جریان قرار می‌گیرد!

 کدام جریان؟ جریان دنیا، جریان فریبنده، جریان نفسانی، جریان اهواء! او کم‌کم به این کیفیت درمی‌آید. اینها به‌خاطر همان حالات مخفی در نفس است که آن حالات می‌آید و خود را با جریان موجود، تطبیق و وفق می‌دهد و مسئله را بر همان کیفیت حرکت می‌دهد و جلو می‌برد!

 اینجا است که می‌گویند از ابتدای مطلب، اول باید خودت را در مقام عبودیت فرض کنی و در مقام عبودیت باشی! از اول باید این نکته را در ذهن و در نفس خود

قرار بدهی که مَنی که الآن می‌خواهم اقدام بر این مطلب بکنم، آیا در مقام یک عبد می‌خواهم اقدام بکنم یا خودم هم در اینجا نقشی دارم؟ ما باید این مسئله را روشن کنیم! مَنی که الآن می‌خواهم این پُست را قبول کنم، در مقام عبد می‌خواهم این کار را انجام بدهم یا نه؟ این وضعیت چگونه است؟ این درسی را که می‌خواهم بخوانم [آیا در مقام عبودیت است یا نه؟!]

 این مسئله مخصوصاً برای اهل علم و ما طلبه‌ها خیلی مبتلیٰ‌به است! ما به‌عنوان اینکه جزء عاملین به دستورات ائمه علیهم السلام هستیم و به‌حساب خود می‌خواهیم خود را شاگرد مکتب امام صادق علیه السلام معرفی کنیم، در مقام شاگردی مکتب امام صادق علیه السلام، چه مطلبی را [می‌توان بیان کنیم] و چگونه می‌توانیم مطرح بشویم؟ این مسئله، مسئلۀ مهمّی است!

اختصاص ابدیت و جاودانگی و ارزش به چهارده معصوم علیهم السلام

 چون ما هر چه داریم از امام صادق علیه السلام داریم و نمی‌توانیم از پیش خودمان چیزی اضافه کنیم. اگر بخواهیم از خودمان چیزی را اضافه کنیم، خرابکاری را اضافه می‌کنیم! حرف درست ما همان است که چهارده معصوم گفته‌اند و بس! یعنی اگر از دهان منِ طلبه هر کلام صحیحی دربیاید، چون مستند به چهارده معصوم است صحیح شده است و خارج از این مسئله، همۀ مطالب ما باطل و لغو است. پس صحت و حُسن و ارزش کلام ما به‌خاطر این چهارده نفر است، والسلام!

 بنابراین ابدیت و جاودانگی و ارزش، فقط و فقط اختصاص به این چهارده نفر دارد و بس! اگر ما خیلی بخواهیم تاج افتخار بر سر بگذاریم و بر همۀ دنیا فخر بفروشیم، تنها راه این است که کلام خود را مقداری به کلام اینها نزدیک کنیم، ادراک خود را به مبانی این چهارده ذات مقدس نزدیک کنیم، مسیر خود را به مسیر آنها نزدیک کنیم و اعتبار کلام خود را به کلام آنها مترتّب کنیم! این تاج افتخار ما است؛ وإلاّ صرف نظر از اتّکا و إسناد کلام به این ذوات مقدسه، بین ما ـ با هر موقعیتی که داشته باشیم و با هر لباس و زیّ و سنّ و مرتبۀ علمی ـ و چهارپایان هیچ تفاوتی وجود نخواهد داشت! یعنی اگر این چهارده معصوم را از ما بگیرند و کلام و ادراکات

و إقدام و عمل و أفعالمان از مبانی و کلمات آنها خالی بشود و بخواهد به ما استناد پیدا کند، ما با این چهارپایان و گاو و گوسفند فرقی نمی‌کنیم و هیچ تفاوتی نداریم! پس ما هر چه داریم به‌خاطر این چهارده نفر است و هر احترامی که مردم به ما می‌گذارند به‌خاطر اینها است!

حرمت و موقعیت شیعیان به‌خاطر انتساب و اتکای آنها به امام زمان و مکتب اهل بیت

 الآن احترامی که ما شیعیان داریم به‌خاطر چیست؟ به‌خاطر وجود امام زمان ارواحنا فداه است! اگر امام زمان را از شیعه بگیرند، یک ملّت بی‌هدفِ أعمای نابینای نفهم هستیم! مگر غیر از این است؟! شخصیت شیعه به‌خاطر وجود مبارک امام زمان علیه السلام است! ما باید این مسئله را در نظر داشته باشیم.

 «فاطلُب أوّلًا فی نَفسِکَ حَقیقةَ العُبودیّة» یعنی شما که طلبه و اهل علم هستی، اول حساب کن نوکر چه کسی هستی و مردم به‌خاطر چه کسی به تو اعتماد می‌کنند و احترام می‌گذارند؟ به خاطر امام صادق و به‌خاطر اینکه نوکر امام زمانیم! البته ما صرفاً خیال می‌کنیم و این‌طور تصور می‌کنیم که نوکر امام زمان هستیم! هیهات! به‌جهت همین مسئله است که امام علیه السلام می‌فرماید که اولاً باید جایگاه خودت را در ارتباط با پروردگار مشخص کنی که چه کسی هستی!

 الآن اگر کسی بخواهد برای خواستگاری برود، پدر و مادر دختر چه‌کار می‌کنند؟ می‌گویند: «آقا، شما کی هستی؟ پدرت کیست؟ مادرت کیست؟ قوم و خویشانت چه کسانی هستند؟ تحصیلاتت چقدر است؟» همین‌طوری که نمی‌آیند بگویند: «سلام علیکم، بفرما برو!» این‌طور که نمی‌شود و تا حالا هم این‌طور نبوده است. حدّاقل می‌گویند: «پدر و مادرت چه کسانی هستند؟» بعد می‌روند و یکی دو هفته تحقیق می‌کنند تا رفقا و اصدقائش را ببینند و بدانند که در کجا درس خوانده است! از آنها سؤال می‌کنند: «آقا، این شخص زرنگ بوده یا نبوده؟ اخلاقش با دوستانش چطور بوده؟ کیفیت تعامل و افعالش با مردم چطور بوده است؟» متعارف این است که این کارها را انجام می‌دهند و بالأخره همین‌طوری نمی‌شود!

 یک شیعه نیز در هر لباس و وضعیتی که باشد، شاگرد مکتب اهل‌بیت است؛

یعنی اول باید خودش را در ارتباط، به مکتب اهل‌بیت عرضه کند.

 اگر پزشک است، وقتی که می‌خواهد به‌سراغ مریض‌ها برود، باید به‌عنوان شاگرد امام صادق برود؛ ما پزشکی هستیم که شاگرد امام صادقیم! ما پزشکی هستیم که نوکر امام زمانیم! نه‌اینکه بلند شود برود و نه اعتنا به این کند و نه اعتنا به آن کند و این‌طرف و آن‌طرف سر و صدا راه بیندازد که حالا فلانی آمده است!

 وقتی که یک نفر در یک اشتغال علمی هست، در مواجهۀ با افراد اول باید انتساب خودش را به مکتب اهل‌بیت در نظر بگیرد؛ یعنی نوکری امام زمان علیه السلام و شاگردی مکتب اهل‌بیت علیهم السلام!

 چرا ما شاگرد مکتب اهل‌بیت هستیم؟ مگر روایت عنوان بصری را نمی‌خوانیم و مگر نمی‌خواهیم به این دستورات عمل کنیم؟! پس شاگرد امام صادق هستیم دیگر!

 حضرت می‌فرماید که وقتی می‌خواهی به‌دنبال یک نور و علم حرکت کنی، در مرتبۀ اول باید عبودیت را در نظر بگیری که من بنده‌ام!

 یک طلبه وقتی که می‌خواهد خودش را بر مردم عرضه بدارد، در نفسش باید مسئلۀ عبودیت را در نظر بگیرد که ما در این وسط کاره‌ای نیستیم و به نمایندگی آمده‌ایم!

 به‌طور کلی یک پزشک، یک مهندس، یک تاجر، یک صاحب حرفه و امثال اینها باید همیشه آن جنبۀ رسالت مسئله را که در باطن قضیه است، در نظر بگیرند! اگر شخص این‌طور باشد، دیگر آن‌وقت می‌بینید که این فرد با یک آرامش، با یک صلابت، با یک حرّیت و با یک آزادمنشی با تمام افراد یکسان برخورد می‌کند؛ حالا هر کسی که می‌خواهد باشد!

 اگر پیش رئیس‌جمهور هم بخواهد برود، می‌رود! می‌گوید: «ما به‌عنوان نوکر امام زمان، می‌خواهیم پیش رئیس‌جمهور برویم و دیگر برای ما رئیس‌جمهور با آن خادم جلوی در فرقی نمی‌کند!» البته رعایت مسائل و آداب و احترام به‌جای خود محفوظ است و اینها همه باید باشد، چون دستور امام است؛ ولی در باطن ابداً و مطلقاً هیچ‌گونه تغییری در رفتار و کردار او پیدا نمی‌شود، چون فقط یک اتّکا دارد!

 در زمان مظفرالدین شاه، عین‌الدوله، صدر اعظم و دارای قدرت بود و رتق و فتق امور در دست او بود و بیا و برو داشت و همه‌کاره بود و هر کاری دلش می‌خواست می‌کرد و هر اجحاف و ظلمی را مرتکب می‌شد و کسی هم نمی‌توانست صحبت کند. می‌گویند که حتی وقتی نوکران او به سراغ کسی می‌رفتند ـ با اینکه اطلاع داشت که نوکر عین‌الدوله می‌خواهد بیاید ـ آن شخص باید بیرون می‌آمد و از آنها استقبال می‌کرد!

 مرحوم آقا می‌فرمودند:

کار به جایی رسیده بود که وقتی خرهای باربر عین‌الدوله از کوچه‌ای می‌گذشتند کسی حق نداشت که در آن کوچه راه برود! می‌گفتند: «خر عین‌الدوله می‌آید، کنار بروید که مبادا به جناب ایشان جسارت بشود!»

 یعنی به‌خاطر اتّکای به عین‌الدوله، خرش هم در میان مردم ترسناک و مُخیف بود!¹

 ولی اتّکای ما به چه کسی است؟ اتّکای ما به امام زمان علیه السلام است. وقتی که شخص به امام زمان متّکی باشد، نزد هر کس برود و با هر مقامی در این مملکت حرف بزند، اولاً خیلی آرام است و ثانیاً به آن صاحب مقام می‌گوید: «تو هم باید مثل من باشی و بدانی که تو را به‌خاطر امام زمان احترام می‌کنند، وإلاّ این خبرها نیست!»

 انسان در وهلۀ اول باید جایگاه خودش را پیدا کند که کیست، و خیال نکنید که این مسئله فقط اختصاص به اهل علم دارد؛ نه‌خیر، همۀ ما [را شامل می‌شود!] مگر ما منتسب به تشیّع و اهل‌بیت نیستیم؟! همۀ ما منتسب هستیم!

 این عبودیت اگر باشد، مطلب را طور دیگری می‌کند؛ یعنی قدم‌هایی که انسان برمی‌دارد، تفاوت می‌کند. کارهایی که انجام می‌دهد، تفاوت می‌کند و دیگر افراط و تفریط نمی‌کند! اینها همه‌اش به‌خاطر چیست؟ به‌خاطر عبودیت است!

 البته گاهی‌اوقات ممکن است که انسان اشتباه کند؛ اشتباه خواه و ناخواه لازمۀ

طبع بشری است، ولی انسان باید حدّاقل فی‌حدّ نفسه یک مقدار و یک‌خرده خودش را جلو ببرد! همین تأمل کردن، این مسئله را تغییر می‌دهد.

علم بدون عبودیت یعنی علم همراه نفسانیت

 حالا اگر مطلب این‌طور نباشد و انسان بگوید: «ما درس می‌خوانیم و همین‌طور حرکت می‌کنیم و جلو می‌آییم، بعد هم خدا بزرگ است!» این درس با آمیخته‌ای از صفات حسنه و رذیله توأم می‌شود و در قضاوت‌ها مطلب برمی‌گردد و قضاوت‌ها نفسانی می‌شود، حکم‌ها تغییر پیدا می‌کند، معیارها عوض می‌شود و ارزش‌ها تغییر پیدا می‌کند؛ چون از اول با عبودیت جلو نیامده، بلکه از اول با زد و بند جلو آمده و از اول با اهواء جلو آمده است. از اول علم را خوانده است و این علم همراه با نفس جلو آمده است، و حالا این علم در خدمت نفس قرار می‌گیرد؛ نه در خدمت عبودیت! لذا توجیه می‌کند.

 شما خیال می‌کنید که این معاویه همین‌طور بی‌حساب روی منبر و مَسند خلافت بود؟! شما این‌طور تصوّر می‌کنید؟! نه آقاجان! اگر همین وعّاظ السلاطین و همین‌هایی که توجیه کننده بودند و همین‌هایی که مُفتری بر امام و پیغمبر بودند و همین‌هایی که روایت جعل می‌کردند و همین‌هایی که وقتی به بن‌بست می‌رسیدند، به توجیه و تأویل متمسّک می‌شدند نبودند، چه کسی معاویه را بر مسند خلافت نگاه می‌داشت؟! چه شخصی این خلفا را بر مسند خلافت نگاه داشت؟ همین موجّهین، همین افرادی که تأویل می‌کنند، همین‌هایی که توجیه می‌کنند، همین‌هایی که در هر روز یک حکم و یک قضاوت و یک برداشت به اجتماع عَرضه می‌کنند! اگر در یک موقعیت اجتماعی جلو بروند می‌گویند: «دیدید که جلو رفتیم؟! دیدید چطور شد؟!» ولی وقتی که در یک موقعیت اجتماعی عقب بمانند می‌گویند: «آقا، بالأخره در صدر اسلام هم همین‌طور بوده است؛ گاهی مسئلۀ پیشرفت بوده و گاهی مسئلۀ عقب‌گرد بوده است!» اینها چه کسانی هستند؟ اینها همین موجّهین هستند.

 آقا، چرا درست حرف نمی‌زنی؟! از اول بیا درست بگو! اگر جلو رفتی بگو: «عبد خدا هستیم و خدا توفیق داد!» و اگر عقب رفتی بگو: «تکلیفمان را انجام دادیم!»

چرا مثل امیرالمؤمنین درست صحبت نکنیم؟! چرا نیاییم مثل سیدالشهدا حرف بزنیم؟! سیدالشهدا می‌گوید: «من به تکلیفم عمل می‌کنم؛ اگر می‌خواهید مرا بکُشید، بکشید و اگر نمی‌خواهید مرا بکشید، نکشید! بنده دست بیعت با یزید نخواهم داد!» این مسیر، مسیر ائمه است.

 چرا کاری کنیم که اعتماد مردم از ما سلب شود و بگویند: «اینها کسانی هستند که نان را به نرخ روز و به قیمت موقعیت فعلی خود می‌خورند!» چرا در زیر نقاب ارزش‌ها، عملی بر پایۀ هواهای نفسانی انجام دهیم؟! چرا کارهایی انجام دهیم و برنامه‌هایی داشته باشیم که عامۀ مردم در سایر نقاط جهان انجام می‌دهند؟! چرا آن‌طور نباشیم که ائمه علیهم السلام به ما دستور می‌دهند؟!

تحقق حقیقت عبودیت در امیرالمؤمنین علیه السلام

 برای امیرالمؤمنین مطلب چه فرقی داشت؟ برای او موقعی که درِ قلعۀ خیبر را در زمان رسول خدا از جا کَند¹ یا در جنگ خندق عمروبن‌عبدوَد را بر زمین انداخت² یا در جنگ بدر آن حماسه‌ها را آفرید،³ با زمانی که بعد از پیغمبر همه او را رها کردند و تک و تنها خانه‌نشین شد و یک نفر به او سلام نمی‌کرد و سراغ او را نمی‌گرفت، [مطلب] یکسان بود و هیچ تفاوتی نداشت!

 چون امیرالمؤمنین علیه السلام روایت عنوان بصری را قبلاً خوانده بود و به آن عمل می‌کرد! او پدر همۀ ائمه است و امام صادق هم هر چه دارد از امیرالمؤمنین است! ما مزاح می‌کنیم.

 امیرالمؤمنین اول حقیقت عبودیت را در خود محقّق کرد و بعد رفت درِ قلعۀ خیبر را انداخت و عمرو بن عبدود را کشت!

 بیایید ببینید مولانا در نقل جریان عمرو بن عبدود واقعاً چه می‌کند! می‌فرماید:

او خدو انداخت بر روی علی   ***   افتخار هر نبیّ و هر ولیّ¹

 امیرالمؤمنین اول چه‌کار کرد؟ اول حقیقت عبودیت را [در خودش محقق کرد؛] لذا تا از کار او ناراحت شد گفت: «نه، الآن نباید سرش را جدا کرد؛ چون این مسئله با آن عبودیت منافات دارد!» لذا بلند شد رفت و یک دور زد و وقتی که آرام شد و دیگر موت و حیات عمرو بن عبدود برای او تفاوتی نداشت و کفّۀ ترازو یکسان شد، گفت: «حالا برویم سرش را جدا کنیم!» جدا کردن سر هم برای راحت کردنش بود، نه‌اینکه به‌خاطر مطلب دیگری باشد.²

 این یک دستور است که ای شیعۀ علی، تو باید مثل او باشی! ببینید که در کارها چقدر به حساب می‌رسد و چقدر نظم را رعایت می‌کند و چقدر به فکر است و چقدر به این مراقبه‌ای که مدام در گوش ما خوانده‌اند که سالک باید مراقبه داشته باشد، عمل کرده است! چه کسی عمل کرده است؟ امیرالمؤمنین عمل کرده است!

 حالا اگر قضیه این‌طور نباشد، مطلب عوض می‌شود و مسائل در داد و ستدها و بیا و بروها و زد و بست‌ها قرار می‌گیرد. حالا باز هم توقع دارید که مردم به ما اعتماد کنند؟! وقتی مطلب از مسئلۀ عبودیت خارج شود، دیگر در اختیار رحمان قرار نمی‌گیرد؛ بلکه در اختیار شیطان قرار خواهد گرفت! پس عبودیت است که مسئله را رحمانی می‌کند.

مصادیقی از جریان علم بدون تزکیه و عالمان بدون تهذیب

 مرحوم آقا می‌فرمودند:

بعد از فوت مرحوم آقای حکیم، در میان آقایان اختلاف بود که مرجع بعد از ایشان چه شخصی باشد.³ از ما نیز دعوت کردند که در جلسۀ تعیین

مرجعیت در طهران شرکت کنیم. مطلب برای بنده خیلی مبهم و تاریک بود و دیدم نفسم برای شرکت در این جلسه و صحبت و حرف و نقل و مطالبی که در آن رد و بدل می‌شود، راه نمی‌دهد. دو رکعت نماز استخاره خواندم و با قرآن استخاره کردم که آیا در این مجلس شرکت کنم یا نه! این آیه آمد:

﴿أَلَمۡ يَعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَهَ يَعۡلَمُ سِرَّهُمۡ وَنَجۡوَىٰهُمۡ وَأَنَّ ٱللَهَ عَلَّـٰمُ ٱلۡغُيُوبِ﴾.¹

«آیا آنها نمی‌دانند که خدا از سرّ و نجوای آنها خبر دارد و از مسائلی که در نفس آنان می‌گذرد مطّلع است و خدا علاّم الغیوب است؟!»

مرحوم علامه طهرانی مصداق عبد واقعی

 روزی در خدمت مرحوم آقا در مجلس روضه‌ای در طهران شرکت کرده بودیم که بسیاری از آقایان و ائمۀ جماعات بودند. در این موقع عبداللَه ریاضی (رئیس مجلس در زمان شاه) وارد شد؛ همۀ آنها جلوی پای او برخاستند، به جز مرحوم پدر ما و بنده که همین‌طور نشسته بودیم!

 ﴿بِمَآ أَخۡلَفُواْ ٱللَهَ مَا وَعَدُوهُ﴾. آیا جلوی پای رئیس مجلس کفر و طاغوت بلند می‌شوید؟! اینها نشان‌دهندۀ چیست؟ نشان‌دهندۀ بی‌تعهّدی و استقامت نداشتن و عدم تعهّد به آن وظیفۀ محوّله است! اینها به‌خاطر خوش‌خدمتی است! به‌خاطر اینکه فردا یک گِره از گرفتاری باز کنند؛ پسرِ آقا که می‌خواهد به سربازی برود، نامه‌ای بدهند و آقا را از سربازی معاف کنند! یا فلان قوم و خویش آقا که کارش در گمرک گیر می‌کند، توصیه‌ای بکنند!

 این مطالبی که خدمتتان عرض می‌کنم، من شاهد آن بوده‌ام و از خودم درنمی‌آورم! ما هر دو نسل قبل و بعد از انقلاب را درک کرده‌ایم؛ همان‌طور که خیلی از شما نیز همین‌طور هستید. ﴿فَأَعۡقَبَهُمۡ نِفَاقٗا فِي قُلُوبِهِمۡ إِلَىٰ يَوۡمِ يَلۡقَوۡنَهُۥ بِمَآ أَخۡلَفُواْ ٱللَهَ مَا وَعَدُوهُ﴾؛² «خداوند در قلوب آنها نفاق را قرار داد؛ چون بر خلاف آن عهد و میثاقی که با آنها کرده بود عمل کردند، [و به‌جهت دروغی که مستمراً می‌گفتند!]»

 مگر همین‌ها نبودند که می‌گفتند: «اگر مصالح اقتضا کند، ولو اینکه بر خلاف رضای الهی باشد، باید انسان بر طبق آن عمل کند!» ﴿وَبِمَا كَانُواْ يَكۡذِبُونَ﴾؛ «و به‌خاطر آن دروغی که می‌بندند!»

 همۀ اینها به این جهت است که روایت عنوان بصری امام صادق در کتابخانه‌ها دفن شده است! چه کسی به این روایت عمل می‌کند؟ مرحوم آقا که در نجف هفته‌ای دو بار این روایت را می‌خوانَد!¹ اما آیا بقیه هم این روایت را مطالعه کردند؟! آنهایی که سنّشان به شصت و هفتاد و هشتاد و نود رسید، چند بار این روایت را مطالعه کردند؟! به خدا قسم اگر مطالعه می‌کردند بی‌تأثیر نبود و تأثیر می‌گذاشت! این مسئله، مسئلۀ بسیار مهمّی است!

 اینکه این‌قدر در لسان رسول اکرم، نهج البلاغه و در روایات سایر معصومین داریم که انسان باید خود را تسلیم خدا کند و به او توکل نموده و امور را به او تفویض نماید،² فقط لقلقۀ لسان نیست! هر چه انسان بدون این مسئلۀ عبودیت جلو برود، خطرات بیشتر می‌شود و مفاسد بیشتری مترتّب می‌شود؛ و هر چه زودتر جلوی او را بگیرد و این کلام امام صادق را در خودش محقّق کند، مسئله تغییر پیدا می‌کند! می‌گویند: «جلوی ضرر را از هر کجا گرفتی اولِ منفعت است!»

تذکر مکتوب امام سجاد علیه السلام به عالم درباری

 امروز متذکّر روایتی شدم که از امام سجاد علیه السلام نقل شده است و مرحوم مجلسی در جلد هفتاد و پنجم بحار الأنوار که کتاب مواعظ آن حضرت است، این روایت را آورده است.³ این روایت، روایت بسیار مهمّی است. البته خطاب حضرت در اینجا به یکی از علمای دربار بنی‌مروان به نام محمد بن مسلم زُهری است که مرد بسیار دانشمندی بود و حضرت برای نجات و دستگیری او، این نامه را به او

می‌نویسد. من دیگر توضیحی در این عبارات نمی‌دهم و فقط به کلمات آن حضرت متبرّک می‌شویم تا یک ترجمۀ عبوری از این کلمات برای ما پیدا بشود. إن‌شاءاللَه شاید بعداً در جای خودش و در موقعیت خودش راجع به این فقرات صحبت بشود.

کتابُه علیه السّلام إلی محمّد بن مُسلمٍ الزُّهری یَعِظُه:

«نامه‌ای که امام سجاد علیه السلام به محمد بن مسلم زهری نوشته‌اند [و او را موعظه نموده‌اند.]»

 ایشان در زمان امام سجاد علیه السلام از دانشمندان بزرگ بود و از مسیر و ممشای امیرالمؤمنین علیه السلام منحرف بود و خدمات بسیار زیادی به بنی‌امیه کرد و در تأیید و تشیید ارکان خلفای بنی‌امیه خیلی مؤثّر بود.¹

کَفانا اللَهُ و إیّاکَ مِن الفِتَنِ و رَحِمَکَ مِن النّار؛ «خداوند ما و تو را از فتنه‌ها حفظ کند و از آتش در امان بدارد.»

فقد أصبَحتَ بحالٍ یَنبَغی لمن عَرَفَکَ بها أن یَرحَمَک؛ «تو در وضعیتی قرار گرفته‌ای که اگر کسی به احوال تو مطّلع باشد، سزاوار است که برای تو طلب رحمت کند. (تو در وضعیت نامناسبی قرار داری!)»

فقد أثقَلَتکَ نِعَم اللَهِ بما أصَحَّ مِن بَدَنِکَ و أطالَ مِن عُمُرِکَ و قامَت علیک حُجَجُ اللَهِ بما حَمّلَکَ مِن کتابِهِ و فَقّهَکَ فیه مِن دینِه و عَرّفَکَ مِن سُنّةِ نَبیّهِ محمّد صلّی اللَه علیه و آله.

«نِعم الهی بر تو سنگینی کرده است؛ [به‌دلیل آنکه] خداوند بدن سالم با صحت و سلامت به تو عنایت کرده و عمر تو را طولانی کرده و حجج الهی بر تو تمام شده است؛ [زیرا] خداوند تو را بر کتاب خودش (قرآن) خبیر و بصیر کرده و فقه در دین به تو عنایت کرده و سنّت پیغمبرش را به تو شناسانده است.»

 اینها مسائلی است که امام سجاد علیه السلام دارد به آنها اعتراف می‌کند. یعنی محمد بن مسلم شهاب زهری یک فرد عادی نبوده است!

غفلت انسان از نعمت‌های الهی

 ما خیال می‌کنیم که آنچه به‌دست آورده‌ایم از پیش خودمان به‌دست آورده‌ایم. آن علومی که الآن ما به‌دست آورده‌ایم و به‌واسطۀ آن علوم بر مردم فخر می‌فروشیم، از کجا بوده است؟ این علوم در همین کتاب‌ها بوده و اگر این کتاب‌ها به‌دست ما نمی‌رسید، آیا ما به این مطالب می‌رسیدیم؟! اگر خداوند به ما صحت و سلامتی عطا نمی‌کرد، آیا ما به این مطالب می‌رسیدیم؟! اگر خداوند برای ما شرائط مناسب برای تعلیم به‌وجود نمی‌آورد، آیا به این مطالب می‌رسیدیم؟! تا به‌حال به این مسائل فکر کرده‌ایم؟!

 اگر نِعم الهیه بر ما تمام نمی‌شد، ما در یک‌هم‌چنین موقعیتی قرار نمی‌گرفتیم تا بتوانیم از اشتیاق و رغبت و توجه مردم نسبت به خودمان سوء استفاده کنیم! اینها همه به‌خاطر نِعم الهیه است. خداوند به ما صحت و سلامتی عنایت کرد تا ما توانستیم درس بخوانیم و مباحثه و مطالعه کنیم. خداوند به ما استعداد و حافظه داد، شرائط مناسب و معلّم داد، رزق و روزی داد! اینها همه شرائطی است که خداوند برای ما آماده کرده است و نسبت به همه همین‌طور است، چه اهل علم و چه دیگران تفاوتی نمی‌کند، هر کسی در موقعیت خودش!

قبح خیانت انسان به ولی‌نعمت خود

 حضرت در اینجا می‌خواهند محمد بن مسلم شهاب زهری را به این مسئله متوجه کنند که تو با نِعم الهی به اینجا رسیدی، آن‌وقت بنی‌امیه را توجیه می‌کنی؟! تو به‌واسطۀ کتاب الهی که خدا بر پیغمبرش نازل کرد در دین خبیر شده‌ای، آن‌وقت با همین کتاب خنجر به پیغمبر می‌زنی؟! تو با همین سنّت و کلماتی که از پیغمبر نقل شده و آنها را حفظ کرده‌ای و روی آنها تأمّل کرده‌ای به این موقعیت رسیده‌ای، آن‌وقت با همین سنّت، بنی‌امیه را تأویل می‌کنی؟! بنی‌امیه‌ای که پسر پیغمبر را می‌کشند!

 ببینید مسئله چقدر قبیح و وقیح است! آن‌وقت آیا این پشت کردن به ولی‌نعمت نیست؟ ولی‌نعمت‌های ما چه کسانی هستند؟ ولی‌نعمت‌های ما همین چهارده معصوم هستند! ما بیاییم مطالب آنها را بگیریم و استفاده کنیم و در یک موقعیت علمی قرار

بگیریم، بعد برویم به دشمنان و اعداء آنها خدمت کنیم و کارهای خلاف آنها را با همین ادلّه توجیه کنیم! آن‌وقت این چه می‌شود؟ این پشت کردن به ولی‌نعمت است.

 امام سجاد هم همین را می‌فرماید:

فَرَضَ لک فی کُلّ نِعمَةٍ أنعَمَ بها [خ.ل: بما] علیک، و فی کُلّ حُجّةٍ احتَجَّ بها علیک الفَرضَ فما قَضَی إلّا ابتَلَی شُکرَکَ فی ذلک و أبدَی فیه فَضلَهُ علیک فقال: ﴿لَئِن شَكَرتُمۡ لَأَزِيدَنَّكُمۡ وَلَئِن كَفَرۡتُمۡ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٞ﴾.¹

«خداوند در هر نعمتی که به تو داده و در هر حجتی که بر تو اقامه کرده و تمام نموده، شکر نعمت را بر تو فرض و واجب کرده است [و بدین‌وسیله فضل خود را بر تو آشکار کرده، سپس فرموده است: ﴿اگر بر نعمتم شكرگزار بوديد آن را افزون مي‌كنم، و اگر كفران نموديد بدانيد كه عذاب من شديد خواهد بود﴾].»

 آن‌وقت به‌جای شکر بر نعمت، انسان بر ولی‌نعمت خودش خیانت کند و بر خلاف راه او حرکت کند و آن نِعمی را که ولی‌نعمت در اختیار او قرار داده، در اختیار دشمنِ ولی‌نعمت قرار بدهد! اینجا دیگر مسئله خیلی مشکل و سخت می‌شود! مطلب خیلی مهم است که انسان یک عمر از یک شخص استفاده کند و بهره بگیرد و به یک موقعیت علمی برسد و بعد با همین بهره‌هایی که گرفته بر خلاف مَرام و مکتب او دشمنان او را تأیید کند!

عدم پذیرش عذر و کوتاهی در محکمه الهی

فانظُر أیُّ رجلٍ تکونُ غدًا إذا وَقَفتَ بین یَدَیِ اللَهِ فسَألک عَن نِعَمِه علیک کیف رَعَیتَها، و عَن حُجَجِه علیک کیف قَضَیتَها.

«بنابراین خوب نگاه کن که تو در فردای قیامت چه شخصی خواهی بود، و چگونه در پیشگاه خدا خواهی ایستاد، آنگاه که خدا در روز قیامت تو را متوقف نموده و از نعمت‌هایی که به تو داده است، سؤال کند که چگونه رعایت کردی؛ و ادلّه و حججی را که بر تو تمام کرده است، چگونه به اتمام

رساندی و از عهدۀ آن برآمدی؟! در محکمۀ الهی در قبال این حجت‌های دنیوی که خدا به تو داده، چگونه می‌خواهی از خود دفاع کنی؟!»

و لا تَحسَبَنَّ اللَهَ قابلًا منک بالتّعذیرِ، و لا راضیًا منک بالتّقصیرِ، هیهات! هیهات! لیس کذلک، أخَذَ علَی العُلَماءِ فی کتابه إذ قال: ﴿لَتُبَيِّنُنَّهُۥ لِلنَّاسِ وَلَا تَكۡتُمُونَهُ﴾.¹

«هرگز چنین مپندار که خداوند عذر تو را بپذیرد و از کوتاهی‌های تو راضی گردد. هیهات! هیهات! خداوند از علما عهد و پیمان گرفته است؛ آنجا که فرمود: ﴿حتماً حتماً هرآينه بايد حقايق را براي مردم بيان نماييد و آن را كتمان نكنيد و پرده‌پوشي را كنار بگذاريد و صادقانه و با صراحت با مردم صحبت كنيد؛ مي‌خواهيد ملاحظۀ چه چيزي را كنيد؟!﴾.»

 خیال نکن که فردا می‌توانی عذر بیاوری! ابداً این‌طور نیست! اینکه چون گرسنه بودم، چون خودم و خانواده‌ام در فشار بودیم و چون مردم به من بی‌اعتنایی می‌کردند و موقعیتم این‌طور بود، لذا ما هم رفتیم و هم‌رنگ جماعت شدیم، ابداً پذیرفته نیست! به همین راحتی؟! مگر بقیه در فشار نبودند؟!

 خَبّاب بن اَرَتّ یکی از افرادی بود که در صدر اسلام، او را مورد شکنجه قرار می‌دادند.² پس از سال‌ها در زمان عمر بن خطاب، یک روز عمر به او گفت: «شنیده‌ام که تو را خیلی شکنجه کرده‌اند.» لباست را بالا بزن تا پشتت را ببینم. به‌محض اینکه او لباسش را کنار زد عمر نتوانست نگاه کند و گفت: «تا به امروز چنین چیزی ندیده بودم!»³ اینها این‌طور بودند! حالا تو می‌خواهی عذر بیاوری که مثلاً اگر مخالفت می‌کردم وضعم نابسامان می‌شد؟! «و لا تَحسَبَنّ اللَه قابلًا منک بالتَّعذیرِ!»

 [عمر سعد به سیدالشهدا علیه السلام می‌گفت:]

یا ابن‌رسول‌اللَه، اگر در خدمت تو بیایم عبیداللَه در کوفه باغم را می‌گیرد و

خانه‌ام را خراب می‌کند و خانواده‌ام را متلاشی کرده، آنها را در فشار قرار می‌دهد و آنها بدون نان می‌مانند!¹

 آن‌وقت امام حسین واقعاً به اینها چه بگوید؟! واقعاً چه بگوید؟! اگر ما جای سیدالشهدا بودیم، به اینها چه می‌گفتیم؟ این آدم آن‌قدر نفهم است و آن‌قدر بی‌تحمّل و بی‌تأمّل است و آن‌قدر مسائل برای او بی‌ارزش است که سعادت دنیا و آخرتش را در قبال یک وجب زمین تخیّلی و یک ارتباط تخیّلی می‌فروشد! یک وجب زمینی که دو روز بعد [از ارزش] می‌افتد. حالا گیرم که شما از شمشیر و نیزۀ لشکر کوفه در امان بمانید، مگر عزرائیل فقط یک راه برای گرفتنِ جان شما دارد؟! نه آقاجان! می‌روی یک جا می‌خوابی، یک سنگ بر سرت می‌خورد و همان‌جا می‌میری! این را چه‌کار می‌کنی؟ یک میکروب می‌آید در بدنت و همان‌جا حسابت را می‌رسد! این را چه‌کار می‌کنی؟ حالا به باغت می‌رسی؟! گیرم بر اینکه امام حسین را کمک نکردی، آیا به باغت می‌رسی؟!

 امام سجاد علیه السلام می‌فرماید:

و لا راضیًا منک بالتّقصیرِ، هیهات! هیهات! لیس کذلک، أخَذَ علَی العُلَماءِ فی کتابه إذ قال: ﴿لَتُبَيِّنُنَّهُۥ لِلنَّاسِ وَلَا تَكۡتُمُونَهُ﴾.

«نمی‌توانی بگویی که ما قصور داشتیم، و نمی‌توانی با آن کوتاهی خودت رضای پروردگار را جلب کنی. ابداً! مطلب این‌طور نخواهد بود! در این خواب و خیال بمان! خدا از علما عهد و پیمان گرفته است که: ﴿بايد حقايق را براي مردم بيان كنيد و بايد پرده‌پوشي را كنار بگذاريد و بايد صادقانه و با صراحت با مردم صحبت كنيد!﴾ ملاحظۀ چه چیزی را می‌کنید؟!»

مضرات انس و نزدیکی با ظالم

و اعلَم أنّ أدنَی ما کَتَمتَ و أخَفّ ما احتَمَلتَ، أن آنَستَ وحشَةَ الظّالمِ؛

«و بدان کمترین چیزی که تو کتمان کرده‌ای و آسان‌ترین چیزی که بر خودت هموار کرده‌ای، این است که با وحشتی که موجب تحذیر تو از ظالم است اُنس گرفته‌ای!»

 ای بدبخت، به‌جای اینکه از ظالم دوری کنی و وحشتِ ارتباط و نزدیکی و مصاحبت با ظالم تو را از او دور کند و موجب بُعد و انعزال تو از او بشود، عمل تو موجب شده که با ظالم انس بگیری و دیگر از مصاحبت با او ترس و وحشت نداشته باشی! نسبت به ظالم بی‌خیال شده‌ای و به او عادت کرده‌ای و با او انس گرفته‌ای و رفتن به نزد ظالم و اهل دنیا دیگر برای تو مهم نیست و بود و نبودش فرقی نمی‌کند. سابق در خوف بودی که عجب، مبادا به ظالم نزدیک شوم و خود را آلوده و ملوّث کنم، ولی الآن این‌طور نیستی؛ بلکه با ایشان نشست و برخاست می‌کنی، می‌خندی، گپ می‌زنی و صحبت می‌کنی. این کمترین نتیجۀ عمل تو در این دنیا است، اما نسبت به آن دنیا دیگر بماند!

و سَهّلتَ له طَریقَ الغَیّ بدُنوّک منه حینَ دَنَوتَ و إجابَتِک له حینَ دُعیتَ؛

«و مسئلۀ دیگر اینکه تو به‌واسطۀ نزدیکی‌ات به او و اجابت دعوت او، راه ستم را بر او هموار کردی!»

 اینکه ظالم ظلم می‌کند به‌خاطر این است که امثال جناب‌عالی در خدمت او هستید و پشت او به شما گرم است. اگر تو و امثال تو موجب پشت‌گرمی او نبودید و او خود را تنها می‌دید، به فکر می‌افتاد و متوجه می‌شد.

 وقتی مردم ببینند شخصی مثل محمد بن مسلم شهاب زهری با آن جلالتی که در میان مردم دارد، در دربار یک خلیفۀ ظالم و جائر بنی‌امیه یا بنی‌مروان رفت و آمد می‌کند، می‌گویند که او دارد به منزل خلیفه می‌رود.

تحقق حقیقت عبودیت در طاووس یمانی و برخورد او با هشام بن عبدالملک

 روزی هشام بن عبدالملک برای طواف خانۀ خدا به مکه رفته بود. شنید که طاووس یمانی ـ از زهّاد و عبّاد معروف و از تابعین ـ نیز در سفر مکه است. دستور داد او را پیدا کنند و نزدش بیاورند. خبر آوردند که طاووس یمانی مشغول طواف است. هشام گفت: «وقتی طوافش تمام شد او را احضار کنید.» مأموران نزد او رفتند و گفتند: «خلیفه تو را احضار کرده است.» طاووس گفت: «اگر خلیفه با من کار دارد خودش بیاید، من با او کاری ندارم!» طاووس کسی است که حقیقت عبودیت را در

خود محقّق کرده است! هشام هم از طرفی صحیح ندانست که از آوردن او منصرف شود، و از طرفی برای اینکه به عوام وانمود کند که اهل دنیا نیست و به‌دنبال نصیحت و استرشاد است، صلاح دید که خودش نزد طاووس یمانی برود.

 آن خلیفه هم از این کارها زیاد می‌کرد. امروز بعضی افراد همین مسائل را مطرح می‌کنند. اخیراً نامه‌ای از یک کشور خارجی ـ که ظاهراً اهل‌تسنّن در آن کشور فعالیت می‌کنند ـ برای بنده فرستاده بودند. یکی از مطالبی که نوشته بودند، راجع به عدل و انصاف دومی بود.

 در این نامه آمده بود: «عمر آن‌قدر منصف بود که حق را به حق‌دار می‌داد و بارها می‌گفت: ”لولا علیٌّ لَهلَک عمر!“»¹ بنده در جواب گفتم: «اگر چنین است، پس چرا خلافت را به اهلش واگذار نمی‌کرد؟!» اگر این‌طور نگوید چه بگوید؟! وقتی در قبال سؤال آن یهودی می‌ماند و دست به دامان امیرالمؤمنین می‌شود و امیرالمؤمنین جواب می‌دهد،² چه‌کار می‌تواند بکند؟! اگر بگوید: «من ضایع و رسوا شدم و بلد نیستم و جاهلم!» در این‌صورت آبروی دستگاه خلافت و همه چیز می‌رود؛ و اگر هم بنشیند و نگاه کند، باز هم نمی‌شود! از طرفی رسوا شده و آبروی خلافت را برده، و از طرفی هم امیرالمؤمنین آمده و آبرویش را دوباره به‌دست آورده است؛ لذا چون باید خودش را در میان مردم موجّه کند، می‌گوید: لولا علیٌّ لَهلَک عمر!

 تو که می‌دانی لولا علیٌّ لَهلَک عمر، چرا نمی‌آیی خلافت را واگذار کنی؟ این همان کسی است که در حال احتضار می‌گوید: «لا أتَحَمّلُها حیًّا و میّتًا؛³ نمی‌توانم ببینم علی در زمان حیات و مماتم خلیفۀ مسلمین شده است!» آن‌وقت حالا دلش برای علی می‌سوزد که می‌گوید: لَولا عَلیٌّ لَهلَکَ عُمر؟!

 خلاصه هشام نزد طاووس یمانی آمد و گفت: «از من چیزی بخواه.» طاووس گفت: «کسی که اهل آخرت است، نزد تو نمی‌آید. کسی هم که اهل دنیاست، تو نباید نزد او بروی. اگر من اهل دنیا بودم به سراغ تو می‌آمدم و نمی‌گفتم تو بیایی.»

 او که نمی‌خواست دیگر هشام با او سخن بگوید، این را گفت و کفشش را برداشت و از مسجدالحرام بیرون رفت.¹

 اینها افرادی هستند که حضرت می‌فرماید: به‌واسطۀ همین وجود امثال شما، بنی‌امیه آمدند و بر علیه ما شمشیر کشیدند و بر خلاف سنّت رسول خدا عمل کردند.

و سَهَّلتَ لَهُ طَریقَ الغَیِّ بِدُنُوِّکَ مِنهُ حینَ دَنَوْتَ و إجابَتِکَ لَهُ حینَ دُعیتَ؛

«راه ستم و رستگاری را به‌واسطۀ نزدیکی خودت بر او هموار کردی و وقتی که تو را به‌سوی خود خواند، دعوت او را اجابت کردی!»

فَمَا أخوَفَنی أن تَکونَ تَبوءَ بِإثْمِکَ غَدًا مَعَ الخَوَنَه؛

«چقدر من نگرانم که فردا تو را با اثم و گناه خودت با همین خَوَنه² محشور کنند!»

کلام مرحوم علامه طهرانی: «أمینُ الخائنِ خائنٌ!»

 یک روز در زمان شاه با سرور مکرّم و صدیق معظّم، جناب آقای حاج آقا جلال ـ سلّمه اللَه تعالی ـ در خدمت مرحوم آقا بودیم. صحبت از یکی از صاحب منصبانِ ارتشی زمان شاه به میان آمد که سپهبد بود و در منزلش عزاداری و روضه برقرار بود و آقایان اهل علم رفت و آمد می‌کردند و بالأخره با این رفت و آمد گاهگاهی مسائلی در آنجا حل و فصل می‌شد و گره از مشکلاتی برداشته می‌شد، و دیگر بماند که امام حسین در آن وسط، وجه‌المصالحه قرار گرفته بود؛ ولی علی‌أیّ‌حال برای آنها مفید بود! حالا اسم آوردنش صحیح نیست و اگر اسمش را بگویم، شاید همۀ آقایان بشناسند.

 ایشان به مرحوم آقا اظهار داشتند:

آقا، این شخص اهل حج و نماز است و در منزلش روضه‌خوانی برقرار است¹ و بسیاری از آقایان اهل علم نیز شرکت می‌کنند و این شخص، شخصی است که مورد اعتماد دستگاه است!

 تا ایشان این حرف را زدند، مرحوم آقا فرمودند: «أمینُ الخائنِ خائنٌ!»²

 فرق بین مرد حق با مدّعی حق این است! هر دو از جهت عمامه و ریش و سنّ یکسان‌اند و چه‌بسا فرد مدّعیِ حق بیشتر هم داشته باشد؛ ولی ﴿فَأَعۡقَبَهُمۡ نِفَاقٗا فِي قُلُوبِهِمۡ إِلَىٰ يَوۡمِ يَلۡقَوۡنَهُۥ بِمَآ أَخۡلَفُواْ ٱللَهَ مَا وَعَدُوهُ﴾.³

 آنها حق را کنار گذاشتند و دستگاه ظالمانۀ شاه با همین افراد پابرجا بود. مردم می‌گفتند: «نگاه کنید، سپهبد کذا یا فلان سناتور با این وضع و موقعیّتشان در این مجلس شرکت می‌کنند! اینها در این دستگاه هستند و صاحب شخصیت و اعتبار اجتماعی و اهل نماز و روزه‌اند!» حتی خیلی از اینها محاسن هم داشتند!

 یک وقت شخصی به من می‌گفت: «آقا، من فلانی را می‌شناسم. تا به‌حال دوازده مرتبه حج انجام داده است!» از صاحب منصبان ارتشی و از آن آدم‌های کذا و کذا بود! نظام طاغوت برای بقای خودش، به یک‌هم‌چین افرادی احتیاج دارد تا عوام با توجه به اینها گول بخورند و دچار تشکیک بشوند و آن موقعیت حسّاس ضدّ اسلامی آنها تحریک نشود و از مسائل، آرام بگذرند و خیلی توجه نکنند! اینها همین چیزهایی است که در کتاب‌های ما است.

و أن تُسألَ عمّا أخَذتَ بإعانَتِک علَی ظلمِ الظّلَمةِ!إنّک أخَذتَ ما لیس لک ممّن أعطاک و دَنَوتَ ممّن لم یَرُدّ علیٰ أحدٍ حقًّا!

«و اینکه تو مسئول واقع بشوی، و خدا از تو سؤال کند که تو بر ظلم ظلمه اعانت کرده‌ای! [تو منصبی را به‌دست آورده‌ای که استحقاق آن را نداری و برای تو نیست، و تو به افرادی نزدیک شده‌ای که حقّ کسی را نمی‌پردازند!]»

 روایت زیاد است، إن‌شاءاللَه اگر خداوند به ما توفیق داد، تتمۀ روایت را در جلسۀ آتیه می‌خوانیم.

 امیدواریم که خداوند ما را مشمول اوصافی که برای این‌گونه افراد در کتاب خودش ذکر کرده قرار ندهد، و در هر حالی خودش مباشر با أعمال و رفتار و کردار ما باشد، و آنی از آنات ما را از صراط مستقیم ائمه علیهم السلام به یمین و یسار منحرف نکند، و نسبت به این چند روزه‌ای که از عمر ما باقی مانده است، ما را مغبون آن نِعم و حُجج الهی قرار ندهد؛ حالا نسبت به گذشته إن‌شاءاللَه خداوند غفّار است! خداوند ما را در دنیا از زیارت اهل‌بیت و در آخرت از شفاعتشان محروم نگرداند!

 اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس سی و دوم: اهیت علم حقیقی

٢ محرم الحرام ١٤٢١ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسم اللَه الرّحمٰن الرّحیم‌

و صَلّی اللَه علَی سَیّدنا و نَبیّنا مُحمّدٍ و آلِه الأطیَبینَ

و اللّعنةُ علَی أعدائِهم أجمعینَ‌

دأب و دَیدن ائمه در ماه محرم

قبل از پرداختن به ادامۀ روایت شریفۀ عنوان، شاید مناسب باشد که مسئله‌ای را خدمت دوستان عرض کنم.

دأب و دَیدن امام باقر، امام صادق، حضرت موسی بن جعفر، امام رضا و بقیۀ ائمه علیهم السلام بر این بود که در ایّام محرّم و دهۀ عاشورا منزل خودشان را به موقعیت حزن و اندوه بر مصیبت کربلا درمی‌آوردند، و از افراد دعوت می‌کردند که بیایند و روضه بخوانند و ذکر مصیبت کنند، و خلاصه یاد آن حادثه و مسئلۀ سیدالشهدا علیه السلام را زنده نگه می‌داشتند.¹

معنای إحیای امر اهل‌بیت در روایات

از امام صادق علیه السلام مروی است که فرمودند: «رَحِمَ اللَهُ امرَأً أحیا أمرَنا!»²

منظور از إحیای امر یعنی زنده نگه داشتن ذکر و یاد و خاطرات امام علیه السّلام و به‌طور کلی زنده نگه داشتن حقیقت ولایت در ضمن پرداختن به ظواهری که حکایت از آن مسئله می‌کند.

فلهذا دأب و دَیدن مرحوم والد ـ رضوان اللَه علیه ـ هم این بود که در ایّام محرّم و صفر منزل خودشان و حتی اندرونی را سیاه‌پوش می‌کردند و از همین کتیبه‌هایی که أشعار محتشم¹ بر روی آن نوشته شده نصب می‌کردند.

حالا لازم نیست که انسان تمام منزل را به این وضع دربیاورد، بلکه همان پذیرایی و بیرونی و اطاق میهمان کفایت می‌کند تا اینکه به این سنّت عمل شود و در ایّام محرّم و صفر، شیعه به این شعار خود را در قبال افراد ظاهر کند و مصداق این حدیث شریف گردد که می‌فرماید:

شیعَتُنا خُلِقوا مِن فاضِل طینَتِنا؛² یفرَحونَ لفَرَحنا و یَحزَنون لحُزنِنا!³

«شیعیان ما از زیادی خاک و تراب خلقت ما آفریده شده‌اند؛ [به سرور ما شاد می‌شوند و به حزن ما محزون می‌شوند!]»

«مِن فاضِل طینَتِنا» یعنی از همان حقیقت نورانی که خداوند وجود ما را از آن آفرید، شیعیان ما هم از تتمۀ آن نور و از فاضل و زیادی آن نور خلق شده‌اند.

بنابراین وجه تشابه بین شیعه و آن ذوات مقدسه در این است که انسان خود را مُستَنّ به سنّت آنها قرار بدهد و پیروی از آنها را همیشه نُصبُ العین خود قرار دهد، و در یک مرتبۀ بسیار نازل‌تر از آن حقیقت حکایت کند.

و علیٰ‌هذا خوب است که اگر دوستان مانعی نداشته باشند، در اطاق بیرونی و پذیرایی‌شان از این کتیبه‌ها نصب کنند تا آنها هم در این مصیبت شریک باشند.

طلب علم به‌جهت به‌کارگیری آن

 امام صادق علیه السلام به عنوان بصری می‌فرمایند:

فإن أرَدتَ العِلمَ فاطلُب أوّلًا فی نَفسِکَ حقیقةَ العُبودیّةِ؛ «اگر به‌دنبال علم هستی، ابتدائاً به‌دنبال عبودیت باش!»

 در اینجا حضرت علم را به عبودیت مشروط می‌کنند؛ کأنّ علم بدون عبودیت اصلاً نتیجه‌ای ندارد و مفید نیست!

 [سپس حضرت می‌فرمایند:]

واطلُبِ العِلمَ باستِعمالِه و استَفهِمِ اللَهَ یُفهِمکَ؛ «و علم را برای به‌کارگیریِ آن فراگیر؛ و مقصود و مطلوب تو از به‌دست آوردنِ علم، استعمال و به‌کارگیری آن باشد!»

 مگر انسان علم را برای غیر از این فرا می‌گیرد؟! کسی که به‌دنبال یک علم می‌رود برای این است که به محتوای آن علم عمل کند! مگر چیز دیگری هم هست؟! کسی که به‌دنبال یک مِهنه و شغلی است تا تجربه‌ای به‌دست بیاورد، برای چیست؟ برای این است که به محتوایش عمل کند. کسی که به‌دنبال علم معماری و ساختن بنا می‌رود، برای این است که فردا دفتری باز کند تا افرادی که نیاز به ساختمان و بنا دارند به او مراجعه کنند. آیا تا به‌حال دیده‌اید که شخصی به‌دنبال معماری برود و بعد در خانه‌اش بنشیند؟! یا دیده‌اید که شخصی به‌دنبال پزشکی برود و پزشک حاذقی بشود و بعد آن را رها کند و در منزلش بنشیند؟! یا اینکه شخصی به‌دنبال حرفۀ نجّاری برود و یک نجّار ماهری بشود و وقتی که کاملاً از ظرافت‌ها و لطائف این مِهنه و این شغل اطلاع پیدا کرد، آن را کنار بگذارد؟! این معنا ندارد و صحیح نیست.

 هر کسی که به‌دنبال علمی می‌رود برای آن است که آن علم را به‌کار بگیرد و از آن استفاده کند و بهره‌مند شود. پس چرا امام صادق علیه السلام در اینجا می‌فرماید: «و اطْلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِه؛ علم را برای به‌کارگیریِ آن فراگیر»؟ چرا ایشان این مطلب را می‌فرمایند و دلیلش چیست؟ گاهی از اوقات انسان علمی را که فرا می‌گیرد، به‌کار نمی‌بندد! این در چه صورتی است؟

 علم عبارت است از یک حقائق معلوم و مسلّم! مثلاً علم پزشکی عبارت است از یک‌سری حقائقی که در خارج است و پزشک با اطلاع بر آن مسائل خارجی، مطلبی را استنباط می‌کند و جریانی را به‌وجود می‌آورد؛ یعنی مریض را با توجه به شرایط و مسائلی که در خارج وجود دارد، با اجهزه و امکانات مختلف مشاهده و معاینه می‌کند و به مسائلی پی می‌برد و بر اساس آن تصمیم می‌گیرد. این یک علم است؛ چون محتوا دارد و محتوای آن عبارت است از آن حقایق خارجی که به‌واسطۀ آن حقایق خارجی مجموعه‌ای از دانش برای شخص پیدا می‌شود.

علم واقعی چیست؟

 همان‌طوری‌که قبلاً عرض شد، منظور از علم واقعی عبارت است از ادراک و معرفت نسبت به عالم وجود و عالم هستی و خالق و آنچه مربوط به صفات خالق و اوصاف خالق و اسماء و آن آثار وجودی پروردگار است که در عالم، ظهور و بروز پیدا می‌کند. این عبارت است از علم!

علم واقعی در کلمات و عبارات ائمۀ معصومین علیهم السلام

 این علم در ضمن کلمات و عبارات ائمه و معصومین علیهم السلام برای افراد بیان می‌شود: نحوه و کیفیتی که انسان را به این مرتبه می‌رساند و صفات و اوصافی که تحقق آنها، انسان را به انسان دیگری متبدّل می‌کند و از یک مرتبه به مرتبۀ دیگر می‌برد!

 الآن این کتابی که در دست من است، کتاب بحار الانوار مرحوم مجلسی است. جلد هفتاد و پنج از طبع جدید حروفی (جلد هفده از طبع رحلی) که حاوی مواعظ است. اگر شما از اول تا آخر این کتاب را ورق بزنید، نوشته است: «وصایا و مواعظ»؛ مواعظ امیرالمؤمنین، مواعظ حسن بن علی، مواعظ سیدالشهدا، مواعظ علیّ بن الحسین، مواعظ امام باقر، امام صادق، حضرت موسی بن جعفر، امام رضا، امام جواد، امام هادی و امام حسن عسکری علیهم السلام!

 در تمام این کتاب، ایشان مواعظ و نصائح و وصایایی را که از این ذوات مقدسه نقل شده آورده است! این چیست؟ این علم است؛ یعنی الآن این کتاب، مجموعه‌ای از

علوم آل‌محمد است که ایشان جمع‌آوری کرده است.¹

 در این کتاب، روایات و وصایا و نصائح ائمه علیهم السلام بیان شده است. من الآن برای نمونه یک صفحه‌اش را باز می‌کنم. مثلاً [نقل می‌کند که امام مجتبی راجع به امیرالمؤمنین علیهما السلام فرمودند:]

إنّ علیًّا بابٌ مَن دَخَلَه کان مُؤمِنًا و مَن خَرَجَ مِنهُ کان کافِرًا؛²

[«همانا علی همچون دری است که هر کس از آن داخل شود مؤمن است، و هر کس که از آن خارج گردد کافر است!»]

 هم‌چنین روایت دیگری از حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام نقل می‌کند که می‌فرماید:

المصائِبُ مفاتیحُ الأجرِ؛³ «مصیبت‌هایی که برای انسان پیش می‌آید، (در صورتی‌که انسان صبر کند و سعه پیدا کند) حکم کلیدهایی را دارد که انسان را به اجر و پاداش‌های بسیار بزرگ می‌رساند.»

 [یا مثلاً راجع به آیۀ شریفۀ] ﴿أُوْلَـٰٓئِكَ يُجۡزَوۡنَ ٱلۡغُرۡفَةَ بِمَا صَبَرُواْ وَيُلَقَّوۡنَ فِيهَا تَحِيَّةٗ وَسَلَٰمًا﴾،⁴ [از امام باقر علیه السلام چنین آورده است:]

الغُرفةُ الجَنّة؛ بما صَبَروا علَی الفِتَن فی الدّارِ الدُّنیا؛⁵

«مقصود از غرفه، جنت است که به‌واسطۀ صبر بر فتنه‌ها در دار دنیا، این اجر به آنها إعطا می‌شود!»

 به‌طور کلی هر جایی از این کتاب را نگاه کنید، می‌بینید که در آنجا علم هست!

 پس این محتوایی که الآن در این کتاب وجود دارد، عبارت است از علم و کسی هم که این کتاب را می‌خواند بر این محتوا اطلاع پیدا می‌کند.

منظور از استعمال علم

 یعنی اینکه امام حسن علیه السلام می‌فرماید: «صبر در مصیبت، انسان را به یک اجر و به یک نعمت بسیار بالایی می‌رساند»، یک مسئله است؛ ولی [مسئلۀ مهم‌تر این است که] انسان در قبال این مسئله چه جایگاهی دارد؟

 شکّی در این نیست که این کلام از امام مجتبی است و کلام امام مجتبی هم حق است، یعنی قطعی و یقینی است. حالا آیا وقتی که انسان به این مسئلۀ حق رسید، باید در همین‌جا بماند؟! آیا فقط باید به همین اکتفا کنیم که این کلام حق را بخوانیم و بگذریم، یا اینکه باید ببینیم که این مسئلۀ حق و این کلامی که از امام علیه السلام است، باید چه تغییری در ما به‌وجود بیاورد؟ تردیدی نیست که باید به این کلام عمل کنیم!

 من‌باب‌مثال پزشکی که یک‌سری معلومات به‌دست آورده و به مطالبی رسیده است، اگر وقتی که بر بالین مریض می‌رود همین‌طور دست روی دست بگذارد و فقط به او نگاه کند و آن‌قدر صبر کند تا مریض بمیرد، این علم چه فایده‌ای دارد؟! وقتی که یک پزشک به یک مریض می‌رسد، باید فوراً اقدام به مداوا کند و نباید دست روی دست بگذارد!

 یا اینکه یک نفر چند سال از عمر خودش را به معماری و امثال‌ذلک صرف کند و بعد وقتی که وارد یک ساختمان می‌شود و می‌بیند که آن ساختمان در حال فرو ریختن است، همین‌طور نگاه کند و اصلاً هیچ صحبتی نکند و بگذارد و برود، و بعد هم با کمترین حرکتی این ساختمان فرو بریزد! این کمال حیوانیت است که یک شخص که دارای عقل و وجدان و فطرت است، همین‌طور نگاه کند و ببیند که الآن چند نفر در زیر این ساختمان دارند می‌میرند و با اینکه علمش به او می‌گوید: «الآن این ساختمان دوام ندارد، پی ندارد،

و این وضعیت صحیح نیست!» همین‌طور نگاه کند و برود! این صحیح نیست.

 پس منظور امام علیه السلام از استعمال علم، عمل به محتوای آن است؛ یعنی حال که ما به این علم و به این کلام امام علیه السلام و به این مطلب رسیدیم، آیا باید دست روی دست بگذاریم، یا اینکه باید به حرف‌حرف آن ترتیب اثر بدهیم؟!

 عرض شد که بعضی‌ها نه‌تنها علم را مدّ نظر قرار نمی‌دهند، بلکه آن را در جهت خلاف محتوای آن به‌کار می‌گیرند. مثلاً کسی چند سال در رشتۀ معماری درس می‌خواند، اما وقتی شخصی برای ساخت منزل به او مراجعه می‌کند تا منزلی بسازد که دارای استحکام و شرایط زیست مناسب باشد، آن منزل را طوری می‌سازد که کاملاً برای ساکنین آن خطر آفرین است! این بر خلاف علم عمل کردن است.

 یا شخصی سال‌ها درس می‌خواند تا برای سلامتی افراد مفید باشد، ولی دقیقاً این علم را در جهتی به‌کار می‌گیرد که به نابودی و نیستی افراد منتهی می‌شود. این بر خلاف علم عمل کردن است. چون علم طب و پزشکی، انسان را به‌سمت سلامتی سوق می‌دهد؛ نه به‌سمت مرض و نیستی و نابودی! آیا در کتاب‌های پزشکی نوشته شده است که طبیب باید مرض را به صحت تبدیل کند یا اینکه صحت را به مرض تبدیل نماید؟!

 یا معرفت الهی و معرفت توحید و معرفت اسماء و صفات الهی، در صدد اصلاح نفس وتبدّل صفات حیوانی به صفات رحمانی است. حالا اگر شخصی این علم را برای تبدّل صفات انسانی به صفات حیوانی به‌کار بگیرد، این می‌شود خلاف! و آن مقدار کمی هم که از انصاف و وجدان در وجودش هست، به‌واسطۀ این تبدّل از بین می‌رود. این، استعمال علم در جهت خلاف است و این طلب، طلب علم نیست!

در مجلس گذشته مقداری از نامۀ شریف علیّ بن الحسین علیهما السلام به محمد بن مسلم زُهری را عرض کردیم.¹ در این مجلس یک مقدار دیگرش را عرض می‌کنیم و بقیه‌اش را برای مناسبت‌های دیگر می‌گذاریم.

بیان ادامه مکتوب امام سجاد علیه السلام و خطاب حضرت به همه!

همان‌طوری‌که عرض شد محمد بن مسلم زُهری از علمای زمان حضرت سجاد علیه السلام بود که در دستگاه خلافت بنی‌امیه و بنی‌مروان مقام بسیار بالایی داشت و شاید در بین علمای آن زمان، کسی مانند محمد بن مسلم زُهْری ـ یا بنا بر بعضی نُسَخ: زُهَری ـ نیامده بود. علی‌أیّ‌حال چون امام سجاد علیه السلام از باب آن لطف و عنایت امامت قصد دستگیری او را داشتند نامه‌ای بسیار تکان دهنده به او و به ما نوشتند.

کلمات امام سجاد علیه السلام جاودانه و همیشگی است و برای ما تا روز قیامت جاودانگی دارد؛ لذا این نامه برای ما نیز هست، یعنی اگرچه مخاطب امام سجاد محمد بن مسلم است، ولی حقایق و خصوصیاتی که آن حضرت در این نامه برای او بیان می‌کند، کاملاً بر ما منطبق است.

 حضرت خطاب به او می‌فرمایند: «إنَّکَ أخَذتَ ما لَیسَ لَکَ مِمَّن أعطاکَ!» این منصب و تقرّبی را که الآن تو به‌دست آورده‌ای، از چه کسی گرفته‌ای؟ آیا از خدا گرفته‌ای؟! آیا پیغمبر یا امام این منصب و موقعیت را به تو إعطا کرده است؟! این قضاوت قاضی‌القضاتی و این تقرّب در بین افراد حکومت و این منصب را از چه کسی گرفته‌ای؟ از کسی گرفته‌ای که لیاقت این کار را ندارد؛ پس برای تو نیست! خلفای بنی‌امیه و بنی‌مروان چه‌کاره‌اند که این مناصب را به تو بدهند؟!

لزوم دقت در رفتار و مواجهه با افراد و جریانات

و دَنَوتَ مِمّن لَم یَرُدَّ علَی أحَدٍ حقًّا؛ «تو به افرادی نزدیک شده‌ای که حقّ کسی را نمی‌پردازند!»

 خودت را داری به آنها نزدیک می‌کنی! آیا انسان باید خودش را به اینها نزدیک کند؟! اگر قرار بر این است که انسان در این دنیا به موقعیت و جایگاهی نزدیک بشود، باید چشمش را باز کند که خودش را می‌خواهد به کجا نزدیک کند و از کجا می‌خواهد طلب مساعدت کند! آیا از حکومت بنی‌امیه؟! آیا می‌خواهی خودت را به آنجا نزدیک کنی و مقرّب آنجا باشی؟!

و لَم تَرُدَّ باطِلًا حینَ أدناکَ؛ «تو باطلی را رد نکردی وقتی که آنها تو را به خودشان

نزدیک کردند!»

 چه‌کار کردی؟ چه امر باطلی را از آنها برگرداندی؟ آنها را به چه مطلبی تشویق کردی؟ آیا توانستی در آنها دگرگونی ایجاد کنی؟ آیا توانستی باطلی را از آنها برداری و حقّی را به صاحب حقّش برگردانی؟

و أحبَبتَ مَن حادَّ اللَه؛ «تو کسی را دوست داری که با خدا به ستیز و جنگ و عداوت برخاسته است!»

 این مطالب بسیار عجیب است! و اگر انسان به هر کدام از این کلمات فکر کند، کفایت می‌کند که تمام ساعاتش را به تفکر در این مسائل بگذراند! اینها عباراتی نیست که انسان به‌راحتی از کنار آن بگذرد!

 ما در تمام شبانه‌روز با این مسائل سر و کار داریم؛ سراغ آدم بدی می‌رویم تا با او معامله کنیم و این معامله موجب رشد او می‌شود، یا با شخص نامناسب و ناباب و شخصی که در راه خدا و اطاعت نیست رفیق می‌شویم و به‌واسطۀ نزدیک شدن به او، او را در آن مرتبۀ خودش تثبیت می‌کنیم، در این‌صورت ما مصداق این عبارات هستیم!

 مطلب خیلی مشکل است و ما نباید آن را آسان بپنداریم. حتی یک حرکت یا یک قدم ما حساب دارد. اینکه به چه کسی نزدیک و از چه کسی دور می‌شویم، چه شخصی را تأیید می‌کنیم و با چه شخصی در ارتباط هستیم. همه حساب دارد! ملاک، کلی و برای همه است و همه باید خود را با آن تطبیق دهند.

وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام در شب شهادتشان خطاب به همۀ افراد بشر

 امیرالمؤمنین علیه السلام در شب بیست و یکم ماه رمضان که از دنیا رحلت کردند، وصیّتی دارند. ظاهر آن وصیّت خطاب به امام حسن علیه السلام و سایر فرزندانشان است و باطن آن وصیّت و حتی ظاهرش [خطاب به همۀ ما است! می‌فرمایند:] «و مَن بَلَغَهُ کتابی؛¹ این وصیّت برای تو ای حسن و فرزندانم هست و

برای کسی است که این نوشته به‌دست او برسد!»

 این عبارت همین مطلبی است که بنده گفتم. و همین الآن که من این را به شما گفتم، بر گردن همۀ شما مسئولیّت آمد! بروید و در نهج البلاغه نگاه کنید! امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه می‌فرماید: «این وصیّت مربوط به شما و به هر کسی است که این نوشته به‌دست او برسد!» همۀ ما نهج البلاغه را داریم، پس همۀ ما مخاطب این وصیّت امیرالمؤمنین هستیم! اینکه نسبت به قرآن چه کنید، نسبت به نماز چه کنید، نسبت به صلۀ رحم چه کنید، نسبت به اقربا چه کنید، نسبت به حج چه کنید، حج را رها نکنید، قرآن را کنار نگذارید! امیرالمؤمنین علیه السلام تمام اینها را ـ که چند سطر هم بیشتر نیست ـ در آنجا می‌فرماید؛ چون او پدر برای همه است، نه فقط پدر امام حسن و امام حسین، بلکه پدر تک‌تک افرادی است که در اینجا نشسته‌اند! امیرالمؤمنین پدر است و نسبت به تمام ما مسئولیّت دارد و این مطالب را برای همۀ ما گفته است وإلاّ می‌توانست آهسته در گوش آنها بگوید.

 [امام سجاد علیه السلام در ادامه می‌فرمایند:]

أ و لیس بدعائه إیّاک حین دَعاک، جَعَلوک قُطبًا أداروا بک رَحَی مَظالمِهم؛

«آیا وقتی تو را به‌سوی خود خواندند و دعوت کردند و در مقام و مرتبۀ آنها مستقر شدی و جایگاه گرفتی، تو را مانند قُطب ـ و عمودی که سنگ آسیا و حَجَر رَحی به دور آن می‌گردد ـ قرار ندادند؟!»

 آیا تو را بدین منصب نصب نکرده‌اند تا هر کاری دلشان می‌خواهد بر محور تو انجام دهند؟! آنان تو را در این مقام تثبیت کردند و بعد توانستند تمام منویّات و اُمنیّه‌های خود را به‌واسطۀ وجود تو به کرسی بنشانند! آخر اگر این ابوهریره‌ها و ابودَرداءها نبودند، کجا معاویه می‌توانست بر این مردم حکومت کند؟!

برخورد امیرالمؤمنین علیه السلام با برادرشان عقیل

 در سفر اخیر که خدا توفیق داد و به حج مشرّف شدیم ـ إن‌شاءاللَه خدا توفیق زیارت بامعرفت بیت اللَه را به همه بدهد! واقعاً دامنه معرفتش خیلی گسترده است! تابه‌حال که چیزی نفهمیدیم، إن‌شاءاللَه از این به بعد بفهمیم! ـ شب‌ها می‌رفتم و

روبه‌روی مُستجار می‌نشستم.¹ یک شب که نشسته بودم و به مستجار نگاه می‌کردم، یک‌مرتبه در تصوّراتم به اینجا رسیدم که واقعاً امیرالمؤمنین علیه السلام چقدر مظلوم است! یعنی هر چه شما بگویید، کم گفته‌اید! هیچ مصیبتی نبود مگر اینکه بر سر این مرد آمد و او ساکت بود! یکی از مصیبت‌هایش که در آنجا به نظرم آمد، ماجرای برادرش عقیل بود.

 امیرالمؤمنین علیه السلام به‌خاطر احقاق حقّ و به‌خاطر عدالت، عملی را انجام می‌دهد که بین برادران خود و سایر افراد فرق نگذارد، آن‌وقت این عقیل بلند می‌شود و نزد معاویه می‌رود! آخر واقعاً مظلومیّتی بالاتر از این هست؟! یعنی اگر هزار تا لشکر به معاویه می‌دادند، این‌قدر در دلش قند آب نمی‌کرد که ببیند برادر امیرالمؤمنین بلند شده و به نزد او آمده و می‌گوید: «زن و بچّه‌ام در تنگنا هستند و....» متوجه می‌شوید؟

 امیرالمؤمنین می‌گوید: «بین تو و بقیه چه فرقی است که من سهم تو را از بیت‌المال بیشتر بدهم؟! اگر مال همه را اضافه کردم، مال تو را هم اضافه می‌کنم!» بعد حضرت بلند می‌شود و آهنی را داغ می‌کند و به او نزدیک می‌کند و نالۀ عقیل به هوا می‌رود! حضرت می‌گوید:

ثَکِلَتکَ الثّواکِلُ یا عقیل! أتَئِنُّ مِن حَدیدةٍ أحماهَا إنسانُها لِلَعِبه و تَجرُّنی إلَی نارٍ سَجَرها جبّارُها لِغَضَبه؛²

«زنان عزادار و نوحه‌گر بر تو گریه کنند و بر عزای تو بنشینند! تو گرمای آهنی

را که انسانی برای ترساندن انسان دیگر گرم می‌کند، تحمل نمی‌کنی، آن‌وقت می‌خواهی مرا به عذاب و جهنمی مبتلا کنی که خداوند آن را برافروخته است؟!»

 ولی عقیل چه‌کار کرد؟ آیا به کلام امیرالمؤمنین علیه السلام گوش داد؟! نزد معاویه رفت و معاویه هم به عقیل گفت: «بالای منبر برو و برادرت را سبّ کن!» و از این قضیه سوء استفاده کرد و به مردم شام اعلام کرد: «نگاه کنید، برادر علی از او جدا شد و نزد ما آمد!»¹

التفات می‌کنید که چه ضربه‌هایی به امیرالمؤمنین وارد شد؟! یعنی امیرالمؤمنین چون خواست حق و عدالت را پیاده کند، از همه طرف، از رَحِم، از رفیق، از ظالم و دشمن ضربه خورد و مظلوم واقع شد! اما ایستاد و استقامت کرد و این مسائل او را از راه به‌در نکرد، و تا آخرین لحظۀ حیات با آخرین نفسی که از او درآمد، حق از او تراوش می‌کرد و یک سر سوزن به این‌طرف و آن‌طرف نرفت! و این خیلی مشکل است! حاکم حکومت اسلامی که دارد تمام افراد را بر اساس آن ممشای صحیح و آن بینش واقعی حرکت می‌دهد، وقتی که یک‌دفعه ببیند برادرش به‌خاطر دنیا نزد معاویه رفته است چه حالی پیدا می‌کند؟! یعنی ظاهر قضیه این است که همۀ زحمات از بین رفت!

سوء استفاده حکام جائر از موقعیت علما و موجهین

 [حضرت سجاد علیه السلام به محمد بن مسلم زهری نوشتند:]

و جِسرًا یَعبُرونَ علَیکَ إلی بَلایاهُم و سُلّمًا إلی ضَلالَتِهِم، داعیًا إلی غَیِّهِم، سالِکًا سَبیلَهُم.

«تو را پلی قرار داده‌اند تا اینکه برای رسیدن به بلایا و فتن خودشان از روی این پل عبور کنند، و تو را نردبانی به ضلالت و گمراهی قرار داده‌اند. به‌وسیلۀ تو است که مردم را به غیّ و ضلالت دعوت می‌کنند، و مردم تو را سالک و پیمایندۀ راه آنان می‌دانند.»

 تو با آن احاطه و مقام اثبات و ثبوتی که داری به‌عنوان یک پل برای آنان هستی که برای رسیدن به مقاصد خودشان از تو عبور می‌کنند. اگر تو نباشی پل و جسر ندارند و توقف می‌کنند، ولی وقتی تو را دارند پشتشان گرم است و در جلوی مردم موجّه‌اند. آخر تودۀ مردم چه می‌فهمند؟! آنان به ریشِ سفید، عمامه، تسبیح و امثال‌ذلک نگاه می‌کنند.

 یک علت مهم و بلکه مهم‌ترین علتی که بعد از به خلافت رسیدن امیرالمؤمنین علیه السلام، مردم بر علیه آن حضرت شوریدند و جنگ جمل را به‌راه انداختند، همین گول خوردن بود. مردم می‌دیدند که زن پیغمبر یک طرف قضیه است، و افرادی مثل طلحه و زبیر نیز در کنار او هستند! همین مسئله مردم را گول زد.

عواقب فسادانگیز یاری علما به حکام ظالم

 [حضرت سجاد علیه السلام در ادامه می‌فرمایند:]

یُدخِلونَ بِکَ الشّکَّ علَی العُلَماءِ؛ «به‌واسطۀ تو شک را بر علما داخل می‌کنند.»

 یعنی به‌واسطۀ تو بر افرادی که مقداری می‌فهمند ـ مثلاً از ده تا، چهار تا یا پنج تا را می‌فهمند ـ شک وارد می‌شود. [بنی‌امیّه می‌گوید:] «آقا، نگاه کنید امثال محمد بن مسلم زُهَری با ما است!» این مسئله باعث می‌شود که در همان اعتقادات چهل پنجاه درصدی انسان تزلزل پیدا شود [و با خودش بگوید:] «نکند من اشتباه می‌کنم؟!» اما اگر تو از آنها فاصله بگیری، آن شک هم برطرف می‌شود. پس وجود تو است که باعث می‌شود همین چهل پنجاه درصدی که برای رشد آنها وجود دارد، از کار بیفتد و کارآیی خودش را از دست بدهد.

و یَقتادونَ بِکَ قُلوبَ الجُهّالِ إلیهم؛ «و قلوب جهّال را به‌واسطۀ تو به‌دنبال خودشان می‌کشانند.»

فَلَم یَبلُغ أخَصَّ وُزَرائِهِم و لا أقوَی أعوانِهِم إلّا دونَ ما بَلَغتَ مِن إصلاحِ فَسادِهِم؛ پس مخصوص‌ترین و بالاترین وزرای آنها، و نیز قوی‌ترین یاران آنها، به آن مقداری که تو از اصلاح فساد آنها رسیدی، نرسیدند!»

یعنی آن‌قدر که تو مفسده ایجاد کردی، آنهایی که با آن مرتبه و مقام بودند، باز نمی‌توانند به آن مقدار تو برسند.

و اختِلافِ الخاصّة و العامّة إلیهم؛ «و تو باعث شدی که عوام و خواص به آن حکومت‌ها رفت و آمد کنند.»

 ما واقعاً باید این عبارت بعدی را لوحه کنیم که می‌فرماید:

فَما أقَلَّ ما أعطَوکَ فی قَدرِ ما أخَذوا مِنک؛ «پس آن مقداری که به تو دادند در قبال آنچه از تو گرفتند چقدر ناچیز است!»

 به تو چه دادند؟ یک منصب دادند، مال دادند، شهریه دادند! بالاتر از این که دیگر نیست. این چیزهایی است که به تو دادند. حالا از تو چه چیزی را گرفتند؟ دینت را از تو گرفتند، انسانیت و شرفت را از تو گرفتند، عمرت را از تو گرفتند، آن سرمایه‌ای که باید برای یک زندگانی مؤبَّد به‌کار ببری، آن را از دستت گرفتند، حیاتت را از تو گرفتند و تو را به یک حیوانِ ظاهر الإنسان تبدیل کردند! حالا به تو چه دادند؟ یک منصب! منصبی که فردا با آمدن یکی از بین می‌رود.

 چقدر از این افراد دیده‌ایم که وقتی آمدند، داد و بیداد و سر و صدا راه انداختند و از حکومت‌ها تأیید و تمجیدها نمودند، اما یک روز بعد از اینکه منصبشان را از دست دادند، تمام آن حرف‌ها را پس گرفتند و این طرف قضیه را شروع کردند! آقاجان، وقتی به راهی می‌روی چشمت را باز کن و با بصیرت برو و ببین به کجا می‌روی! این‌طور نباشد که تمام آنچه به‌دست آورده‌ایم همه بر فنا برود و بعد تازه متوجه شویم که راه درازی که طی کرده‌ایم بیراهه بوده است!

و ما أیسَرَ ما عَمَروا لَکَ، فَکَیفَ ما خَرَّبوا علَیک.

«و چقدر کم است آنچه برای تو آباد نموده‌اند؛ چه رسد به آنچه از وضع زندگانی و سرمایۀ تو خراب کرده‌اند!»

فانظُر لِنَفسِکَ فَإنّهُ لا یَنظُرُ لها غَیرُکَ و حاسِبها حِسابَ رجُلٍ مَسئولٍ.¹

«پس به نفس خودت نگاه کن، زیرا کسی غیر از خودت به آن نگاه نمی‌کند! [و مانند مردی صاحب مسئولیت]، به حساب نفست برس!»

  هر کس باید به نفس خود نگاه کند! ﴿بَلِ ٱلۡإِنسَٰنُ عَلَىٰ نَفۡسِهِۦ بَصِيرَةٞ﴾؛¹ «هر کسی بیش از دیگران بر نفس خود بصیرت دارد.»

علت پرداختن به عیوب دیگران

 در اینجا خوب است این نکته را تذکر بدهم: هر کسی را دیدید که به‌جای اینکه به خود بپردازد به سراغ دیگری می‌رود، قطعاً بدانید آدم بیکاری است! یعنی تا شنیدید که کسی می‌گوید: «آقا، فلانی این‌طوری است! آقا، فلانی آن‌طوری است! آقا، فلانی این عیب را دارد! آقا، فلانی این‌طوری راه می‌رود! آقا، فلانی این‌طوری کج می‌شود! آقا، فلانی این‌طوری راست می‌شود!» بدانید که آن شخص، بیکار است؛ چون اگر کار داشته باشد باید به خودش نگاه کند! حالا تو خودت آدم بی‌عیبی هستی؟!

 بله، اگر مسئله، مسئلۀ تکلیف باشد، [اشکالی ندارد؛ ولی] این مطلب را خدمتتان عرض کنم که به این زودی تکلیف به کسی بار نمی‌شود، پس بیخود خودمان را گول نزنیم! هر کاری می‌کنند می‌گویند: «آقا، تکلیف است!» چه تکلیفی؟! چه کسی به تو گفته این کار را انجام بدهی؟! اگر از من می‌پرسید، من می‌گویم هیچ‌کس تکلیف ندارد؛ إلاّ شذّ و نَدَر! پس بیخود خودمان را گول نزنیم.

 هر کس به عیب خودش نگاه کند! چه‌کار دارد که آن شخص کاری انجام می‌دهد که به نظر او خلاف است؟! خب خلاف باشد! لازم نیست خودش تذکر بدهد، بلکه برود به فردی که ممکن است حرفش مؤثّر باشد بگوید تا او تذکّر بدهد!

 این حرف‌ها چیست؟! هر کس باید به خودش نگاه کند؛ چون روزی خواهد آمد که هیچ‌کس به انسان نظر نمی‌کند؛ نه پدر، نه مادر، نه برادر و نه رفیق! پس آنچه ما باید فردا به آن برسیم، همین الآن و در همین دنیا به آن برسیم!

واقعیت قیامت

 اصلاً تصوّر کنید که همین الآن قیامت است! چرا این فرض را بکنیم؟ چون قیامت حق است! اگر قیامت باطل بود، فرض ما هم باطل بود! پس حالا که قیامت حق است، چرا ما تأخیر بیندازیم؟! پس حق را الآن بیاوریم! این را قطعاً بدانید و من

الآن برای شما می‌نویسم که شما در روز قیامت، همین صحنۀ امشب ـ شب جمعه، دوم محرّم‌الحرام سنۀ ١٤٢١ هجری قمری ـ را به همین وضع خواهید دید که من دارم به شما می‌گویم که این مسئله حق است و در روز قیامت هیچ‌کس به‌دنبال کس دیگری نیست! بدانید که این مطلب را گفتم! شما هم این نوشته را در نزد خودتان داشته باشید و بگویید که آن را در قبر هم با شما دفن کنند تا در روز قیامت که به هم می‌رسیم، ببینیم که آیا این مطلب درست بود یا غلط بود!

 وقتی قرار بر این است که ما یک مطلب را بعداً متوجه بشویم، خب الآن متوجه بشویم! همین الآن قیامت است! قیامت، عقبات تو در تو و یکی بعد از دیگری نیست؛ بلکه قیامت فعلیت محض است و ما از آن غائب هستیم! یعنی همین الآن قیامت و عالم برزخ وجود دارند، ولی ما از آنها غائب هستیم و می‌گوییم: «خواهیم رسید!» ولی بقیه [از اولیای الهی] همین الآن به این مطلب رسیده‌اند؛ و چون به این مطلب رسیده‌اند، دیگر نمی‌گذارند که آن وقایع دیر بشود! اصلاً دیر شدن یعنی چه؟! تأخیر یعنی چه؟! تسویف یعنی چه؟! اینکه مدام بگوییم: «بعداً انجام می‌دهیم!» یعنی چه؟!

 امام سجاد علیه السلام می‌فرماید:

فانظُر لِنَفسِکَ؛ همین الآن به خودت نگاه کن و قیامت را ببین!

نه آن وقتی‌که روز قیامت برپا شود و چشم تو بازگردد؛ ﴿فَبَصَرُكَ ٱلۡيَوۡمَ حَدِيدٞ﴾.¹

 بر فرض اگر امام علیه السلام الآن بیاید و پرده را از جلوی چشمان ما بردارد و قیامت را ببینیم، چه خواهیم کرد؟! بدیهی است که متوجه این حقیقت خواهیم شد! بنابراین همین الآن این مطلب را در خودمان پیاده کرده و فرض کنیم که در روز قیامت هستیم و خداوند دارد یک‌به‌یک از ما حساب می‌گیرد: وَ حاسِبها؛ «و به حساب

نفست برس و کارهایش را یک‌به‌یک به میزان عمل به سنجش درآور!»

 اگر انسان این کار را بکند، آن‌وقت می‌فهمد که دیگر قضیه شوخی و وعدۀ سرخرمن نیست، بلکه الآن قیامت موجود است و مسئله، مسئلۀ الآن است!

نامۀ امیرالمؤمنین به صحابی‌ای که خبر وفاتش به حضرت رسیده بود

 امیرالمؤمنین علیه السلام شنیدند که یکی از اصحابشان از دنیا رفته است. بعد از مدتی خبر رسید که از دنیا نرفته و اشتباه شده است. حضرت نامه‌ای بسیار عالی به او می‌نویسند که در قسمت مستطرفات کتاب شریف سرائر ابن‌ادریس آمده است.¹ حضرت در آنجا همین مطلب را می‌فرمایند. و ما هم این مسئله را از حضرت یاد گرفته‌ایم. می‌فرمایند:

 «خبر رسید که شما از دنیا رفته‌اید؛ بعد خبر دیگری آمد و آن خبر را نقض کرد! (خب الحمدلله که شما سالم هستید!) اما این یک طرف قضیه است، ولی خودت چه؟ حالا فرض کن که این خبری که آمده درست بوده و تو واقعاً فوت کرده‌ای و عالم برزخ، عالم قیامت، ملائکۀ عذاب، ملائکۀ بهشت، جنّت، نار و تمام اینها را دیده‌ای! اینها هم که حق است و بطلان ندارد. حالا چون تو دچار نقائص و ضعف‌هایی بوده‌ای، خدا به تو این لطف را کرده و تو را دوباره به دنیا برگردانده است تا آنها را رفع کنی!»

 در کلام امیرالمؤمنین اعتبار نیست، یعنی وقتی حضرت می‌فرماید: «حالا فرض کن» می‌خواهد بفرماید که فرض واقع را بکن؛ یعنی واقع را در خودت مجسّم کن! اگر واقعاً تو رفته بودی و آن آتش را می‌دیدی و بعد برمی‌گشتی، چه‌کار می‌کردی؟ آیا حال تو با حال قبل از رفتن یکی بود؟!

غلبه احساسات، علت تمام گرفتاری‌های بشر

 ولی خیلی عجیب است که مردم وقتی که به یک واقعیت می‌رسند، تا مادامی که در آن واقعیت قرار دارند، خودشان را با آن واقعیت تطبیق می‌دهند؛ ولی همین‌که یک مقدار دور شدند، با دور شدن از آن واقعیت، آن مسئله را هم فراموش می‌کنند!

این به‌خاطر چیست؟ به‌خاطر اینکه ما محکوم احساس هستیم؛ نه محکوم عقل! عقل همیشه با انسان است؛ ولی احساس در موقعی که با یک واقعیت در تماس است، موقعیتش تفاوت می‌کند، و وقتی که آن واقعیت کنار رفت، احساس هم عوض می‌شود. تمام اشکالات ما برای این است!

 عقب‌نشینی از آتش نیاز به عقل ندارد، بلکه احساس سوزندگی کافی است؛ اما هر چه از آتش دور می‌شوید و به اطراف و آسمان و زمین و درخت نگاه می‌کنید، خاطرۀ آتش هم فراموش می‌شود تا جایی که اصلاً دیگر آتشی در ذهن نمی‌ماند.

 امیرالمؤمنین علیه السلام می‌خواهد بفرماید که ای بشر، اشکال تو در اینجا است! همیشه آن آتش را به یاد بیاور و آن را فراموش نکن، چون آن آتش همیشه هست!

 گمان نمی‌کنم که در قرآن دربارۀ این مسئله از این آیه صریح‌تر داشته باشیم که می‌فرماید:

﴿وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذۡ وُقِفُواْ عَلَى ٱلنَّارِ فَقَالُواْ يَٰلَيۡتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِ‍َٔايَٰتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ﴾؛¹

«ای پیغمبر، کاش می‌دیدی هنگامی که کفار را بر آتش متوقف می‌کنند، چگونه ایستاده‌اند و می‌گویند: ای کاش ما را به دنیا بازمی‌گرداندند و ما آیات پروردگارمان را تکذیب نمی‌کردیم و پیوسته از مؤمنین می‌بودیم!»

 آنها به لهیب آتش و عذاب الهی نگاه می‌کنند و آتش را در مقابل خود می‌بینند که چگونه راه را از هر طرف بسته و هیچ مفرّی از یمین و یسار نیست و تنها یک راه وجود دارد و آن هم سقوط در آتش است؛ لذا می‌گویند: ﴿يَٰلَيۡتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِ‍َٔايَٰتِ رَبِّنَا﴾.

 «واو» در این آیۀ شریفه واو حالیه است؛ یعنی برمی‌گشتیم، درحالی‌که آیات پروردگارمان را تکذیب نمی‌کردیم و آنچه در دنیا به آن توجه و اعتنا نمی‌نمودیم، دیگر تکرار نمی‌کردیم.

 در آیۀ بعد می‌فرماید: ﴿وَلَوۡ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنۡهُ﴾؛¹ «ای پیامبر، اگر آنها را بازگردانند، همانا بدانچه از آن نهی شده‌اند بازمی‌گردند!» خدا می‌گوید: اگر ما اینها را برگردانیم، مثل سابق به همان کارهای خود برمی‌گردند.

 تمام گرفتاری ما اینجا است؛ چون تا وقتی انسان محکوم احساس است، مسئله همین است؛ وإلاّ خدا با کسی دشمنی ندارد و از روی حقد و غضب و کینه با کسی برخورد نمی‌کند. فایده‌ای در بازگرداندن آنان به دنیا نمی‌بیند، چراکه اینها در دنیا بوده‌اند و معجزات را دیده‌اند، و انواع نعمت‌ها را مشاهده کرده‌اند و حجت بر آنها تمام شده است. ما یک زحمت کشیده‌ایم و اینها را درست کرده‌ایم و به این دنیا آورده‌ایم، و حالا عزرائیلِ ما باید دوباره یک زحمت بکشد و اینها را به عقبیٰ بیاورد! و دیگر بس است! اگر قرار بود که بفهمند و عبرت بگیرند، می‌گرفتند! ﴿وَلَوۡ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنۡهُ﴾؛ «اگر ما اینها را به دنیا برگردانیم دو مرتبه به کارهای زشت خود برمی‌گردند.»

 و این واقعاً مشکلی است که چرا انسان تا وقتی در نعمتی غرق است، قدر آن را نمی‌داند؟! و این نیست مگر به‌خاطر غلبۀ احساسات!

علاّمه طهرانی رضوان اللَه علیه: «راه خدا و راه سلوک به اسم نیست، کار می‌خواهد!»

 یکی دو سال به وفات مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ روزی ایشان رفقایشان را در مشهد جمع کردند و مطالب بسیار تند و کوبنده‌ای را بیان فرمودند. از جمله آنکه:

ای رفقا و ای دوستان، فردا نگویید که من نگفتم؛ راه خدا و راه سلوک به اسم نیست، بلکه کار می‌خواهد!²

 خیال نکنید که همین‌که اسم خودتان را سالک گذاشته‌اید، مسئله تمام است! حالا بنده به شما می‌گویم: انسان به هیچ مرتبه‌ای نمی‌رسد الاّ به عمل! نکته در این است که باید کار کنید، وإلاّ هیچ فایده‌ای ندارد و به هیچ جایی نمی‌رسید!

 حالا که مرحوم آقا رفته‌اند عده‌ای فریاد می‌زنند: «ای داد، ای هَوار، دیگر کسی

نیست!» حالا من این را عرض می‌کنم که اگر ایشان برگردند یا ما به همان زمان برگردیم، ما همان هستیم که بودیم و هیچ فرقی نخواهیم کرد؛ زیرا محکوم احساس هستیم و به محض اینکه خیال کنیم ولیّ خدایی وجود دارد و پشتمان به جایی گرم است، تمام معیارها از بین می‌رود!

مطلب خیلی زیاد است! إن‌شاءاللَه در فرصت آینده اگر خدا توفیق داد به ادامۀ مطلب می‌پردازیم.

 خداوند إن‌شاءاللَه حقیقت عبودیت را در ما محقّق کند! ما را آنی از آنات به خودمان وا نگذارد! ما را در همان روش ائمه علیهم السلام، از هر انحراف و اعوجاجی مصون و محفوظ بدارد! هر روزِ ما را موفّق‌تر از روز قبل قرار دهد! ما را در دنیا از زیارت اهل‌بیت علیهم السلام و در آخرت از شفاعتشان محروم نفرماید!

 اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس سی و سوم: مذمت استفادۀ ناصحیح از علم

 ١٦ محرم الحرام ١٤٢١ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطانِ الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

و صَلّی اللَه علَی سیّدنا و نَبیّنا أشرَف بَریَّته

و خاتَم الأنبیاء و المُرسَلین حَبیبِ قُلوبِنا و طَبیبِ نُفوسِنا

أبی‌القاسمِ محمّد و علَی آلِه الطّیبینَ الطّاهرینَ

و اللّعنةُ علَی أعدائِهم أجمعینَ

 امام صادق علیه السلام در حدیث شریف خطاب به عنوان می‌فرمایند:

و اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِه و استَفهِمِ اللَهَ یُفهِمکَ؛¹

«علم را برای به‌کارگیری آن فراگیر و همیشه از خدا طلب فهم کن [تا خداوند به تو بفهماند.]»

احتمال اول از فقرۀ «و اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِه»

 در شرح فقرۀ «و اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِه» و در پاسخ به این سؤال که «مگر انسان علم را برای غیر استعمال آن فرا می‌گیرد؟ و مگر معلومات انسان غیر از به‌کارگیری و استعمال آنها، فایدۀ دیگری نیز دارند؟» عرض شد که بله، ممکن است در بعضی از مواقع یا به عبارت بهتر در اکثر مواقع، علم در غیر از موقعیت مناسب خودش مورد بهره‌برداری قرار بگیرد. چنان‌که سابقاً این‌طور بوده و فعلاً نیز همین‌طور است و این

دوْر، دورِ تاریخ است و اختصاص به زمانی دون زمانی ندارد!

 همیشه موارد غیر صحیح علم، مطلوب و مورد نظر شخص طالب است و در هیچ علم و رشته و فنّی فرق نمی‌کند؛ چون همان‌طور که عرض شد، مسئلۀ معلومات با مسئلۀ به‌کارگیری آنها دو تا است؛ معلومات برای خودشان یک موقعیت در واقع و نفس‌الأمر دارند که این موقعیت و حقیقت ثابت است.

 من‌باب‌مثال میکروب یک واقعیت است که خدا آن را آفریده و یک حساب و کتابی برای آن درنظر گرفته و در عالم خلقت جایی برای آن مدّنظر قرار داده است؛ این یک مسئله است. حالا اینکه این میکروب در بدن انسان چه اعمالی را انجام می‌دهد و چه فعل و انفعالاتی را به‌وجود می‌آورد مطلب دیگری این است. یعنی اینکه برخورد انسان با این پدیده باید به چه نحو باشد، یک مطلب است؛ و اینکه آیا نفس آن پدیده در خارج واقعیت دارد یا ندارد، یک مطلب دیگری است!

 من‌باب‌مثال برای چاقو و کارد در خارج منافعی مترتب است و آن اینکه برای قطع کردن مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ حالا بحث اینجا است که همین چاقو گاهی اوقات در مطبخ و آشپزخانه جهت طبخ غذا مورد استفاده واقع می‌شود، و گاهی اوقات هم برای از بین بردن شخص دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. یعنی صحبت در به‌کارگیرنده است؛ نه نفس آن پدیدۀ خارجی!

 تمام معلومات و هر چیزی را که شما تصور می‌کنید از علم و از حقایقی که ما بإزاء خارجی دارند ـ نه تخیّلات ذهنی ـ در خارج یک واقعیت دارند. حالا اینکه ما با این واقعیت چطور برخورد کنیم، یک مطلب دیگری است. مثلاً فرمول شکافتن اتم و خود اتم یک واقعیت خارجی است؛ حالا یک وقت انسان آن را در راه کسب انرژی استفاده می‌کند که می‌شود یک واقعیت صحیح، و یک وقت آن را برای از بین بردن نفوس به‌کار می‌گیرد. یعنی به‌کارگیرنده مهم است! پس خودِ پدیده، یک واقعیت خارجی و صحیح و درست است و باید باشد.

عدم تعلیم علوم مادی توسّط ائمه با وجود اطلاع آنها بر جمیع علوم

 در جایی صحبت از این بود که چرا ائمه علیهم السلام که بر جمیع زوایای

علوم و دقایق و ظرائف اطلاع داشته‌اند، اینها را به مردم یاد نداده‌اند؟! البته امام صادق علیه السلام یک مقدار مختصری از این علوم را مطرح کردند و جابر بن حیّانی پیدا شد و از ایشان مقداری مسائل شیمی را فرا گرفت،¹ ولی چرا اساساً این علوم را به مردم یاد ندادند که تا به امروز مورد استفادۀ بشر واقع شود؟!

 ما کسی را اعلم از امام سراغ نداریم. امام به ما کان و ما یکون و هر چه هست عالم است، و به عبارت بهتر اگر بخواهیم تفسیر کنیم باید بگوییم که وجود پدیده‌های خارجی به وجود امام است؛ یعنی نه‌تنها به پدیده‌های خارجی عالِم است ـ چنان‌که ممکن است بسیاری از افراد در مراتب پایین‌تر بدان عالم باشند ـ بلکه نفس وجود آن حقیقت خارجی به‌واسطۀ وجود امام علیه السلام است.

 وجود تمام عالم هستی [وابسته] به نفس حضرت بقیةاللَه ارواحنا فداه است؛ یعنی الآن حضرت بقیةاللَه همان‌طور که به سلول مفید رزق می‌دهد، به سلول خاطی که در حال رشد است و پیوسته تومور را تقویت می‌کند نیز وجود می‌دهد. هر دو سلول بالسّویه از وجود آن حضرت ارتزاق می‌کنند.

 عالَم وجود، وجودش به نفس حضرت بقیةاللَه ارواحنا فداه است! حتی کافر هم به عنایت امام زمان علیه السلام زنده است، و این‌چنین نیست که فقط مؤمنین به وجود امام زمان زنده باشند! ﴿كُلّٗا نُّمِدُّ هَـٰٓؤُلَآءِ وَهَـٰٓؤُلَآءِ مِنۡ عَطَآءِ رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَآءُ رَبِّكَ مَحۡظُورًا﴾؛² ما به همه رزق می‌دهیم و ما به همه رشد می‌دهیم!

 مسئله از این قرار است که اگر عنایت و جامعیت حضرت از یک سلول از سلول‌های عالم وجود به‌اندازۀ سرِ سوزنی برداشته شود، آن سلول نه‌اینکه می‌میرد

بلکه محو می‌شود! مثل اینکه شخصی در اینجا نشسته باشد و یک‌دفعه محو شود!

 حالا که این‌طور است، پس چرا ائمه علیهم السلام این علوم مادی را به افراد اطلاع نداده‌اند؟! البته در اینجا مطالب خیلی زیاد هست، من‌باب‌مثال اصلاً داعی ائمه بر این بوده که جنبۀ روحانیت تقویت بشود، نه جنبۀ مادّه؛ و اینکه ذهن به‌سمت مادّه گرایش پیدا نکند، که هر کدام از اینها جای بحث دارد.

 اما مطلب مهم این است که این علوم یا باید در اختیار همه قرار بگیرد که در این‌صورت اگر مثلاً امام صادق علیه السلام علم شکافتن اتم را به افراد آن زمان می‌آموخت، اولین نفر هارون‌الرّشید بود که بمب بر سر مخالفینش می‌کوبید. و یا باید این علوم در کتابخانه محفوظ می‌مانْد که در این‌صورت چرا امام باید یک حرف لغو بزند و بعد هم در کتابخانه محفوظ بمانَد؟! و یا باید از این علوم استفاده بشود. حالا صحبت در این است که چه کسی استفاده می‌کند؟! آیا موسی بن جعفر علیه السلام استفاده می‌کند؟! آیا موسی بن جعفر بمب هیدروژنی و بمب اتمی و بمب شیمیایی درست می‌کند؟! آیا موسی بن جعفر میکروب و ویروس و... را گسترش می‌دهد و در میان مردم اپیدمی می‌کند و افراد را مریض می‌کند؟! بمب شیمیایی و اتمی از امام صادق و سلمان و ابی‌ذر درست نمی‌شود، بلکه افرادی مثل صدّام می‌آیند و این کارها را می‌کنند!

اظهار تأسف انیشتین از اختراع خود

 وقتی که در آمریکا برای سالروز تولد اینشتین کنگره تشکیل داده بودند، اولین حرفی که ایشان زد این بود: «با کمال تأسف باید بگویم الآن به موقعیتی رسیده‌ام که از این اکتشاف خود متأثر و پشیمانم!»¹

 نهایت علم ایشان این بود که باعث شد سیصد و شصت هزار نفر در هیروشیما و ناکازاکی به زغال تبدیل شوند! آقای انیشتین، آیا این کاری که شما کردید مفید بود؟! الآن از این بمب چه کسانی در دنیا استفاده می‌کنند؟! هر کشوری برای غلبۀ بر

کشور دیگر می‌خواهد به این تکنولوژی دسترسی پیدا کند. اسرائیل تقریباً با بیش از سیصد بمب اتمی کشورهای عربی را تهدید می‌کند، اما آیا آمریکا این بمب را در اختیار کشورهای عربی نیز قرار می‌دهد؟! الآن موشک‌های چند کلاهک و امثال‌ذلک آمریکا آن‌قدر زیاد شده که نمی‌دانند کجا انبار کنند، آن‌وقت اگر کشوری در آن طرف دنیا بخواهد درست کند، داد و بیداد و هوار راه می‌اندازند که می‌زنیم و می‌کوبیم و چه‌کار می‌کنیم و...!

 اشکال این است که علم در اختیار جهل قرار گرفته است! علم در اختیار نفس قرار گرفته است! علم، واقعی است و حقیقت دارد! اتم حقیقت و واقعیت دارد! فیزیک واقعیت دارد! شیمی واقعیت دارد! تمام این علوم، علومی هستند که واقعیت دارند و دروغ نیستند و حقیقت خارجی است، اما صحبت در کیفیت استفادۀ از آنها است.

گلایۀ امیرالمؤمنین از فقدان حاملان واقعی برای علوم

 امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:

إنّ هاهُنا لَعِلمًا جَمًّا [ـ و أشارَ بیَدِهِ إلَی صَدرِه ـ] لَو أصبتُ لَهُ حَملةً؛¹ «به‌راستی که علوم بسیار زیادی در سینۀ من نهفته است! ای کاش کسانی را پیدا می‌کردم که بتوانند این علوم را تحمل کنند و نگه دارند!»

 می‌گویند:

شخصی اسم اعظم می‌دانست؛ کسی نزد او رفت و تقاضای تعلیم کرد. استاد از قبول تقاضا سر باز زد و گفت: «تو طاقت نداری و نمی‌توانی آن را تحمل کنی.» او قول داد که من تحمل می‌کنم. استاد جعبه‌ای دربسته به او داد و گفت: «این جعبه را به فلان محلّ بعید ببر و به‌دست فلان شخص برسان!» او جعبه را برداشت و به راه افتاد. مدتی که راه رفت و از شهر دور شد، به وسوسه افتاد که ببیند در جعبه چیست. از طرفی با خود گفت: این امانت است و در امانت نباید خیانت کرد و باید آن را به‌دست صاحبش رساند، از طرف دیگر دائماً وسوسه می‌شد که از محتوای جعبه اطلاع یابد. آخرالأمر

با خود گفت: «جعبه را به‌دقت باز می‌کنم و دوباره می‌بندم، به‌نحوی‌که آن شخصِ گیرنده نفهمد.» به‌محض اینکه درِ جعبه را باز کرد، موشی از داخل جعبه بیرون پرید. وقتی برگشت استاد به او گفت:

تو که نمی‌توانی در یک جعبۀ امانتی که موشی در آن است خیانت نکنی، چطور می‌توانی اسم اعظم را تحمل کنی و از آن در موارد صحیح استفاده کنی؟!¹

 قضیۀ نفس این‌چنین است!

حکایت تقاضای اسم اعظم توسّط مؤلّف از مرحوم علاّمه

 شانزده هفده ساله بودم که روزی خدمت مرحوم والد ـ رضوان اللَه علیه ـ رفتم. ایشان در کتابخانۀ خود در طهران ظاهراً مشغول نوشتن امام شناسی بودند. به ایشان گفتم: «آقا، اسم اعظمی که مرحوم شیخ بهایی ـ رحمة اللَه علیه ـ به‌صورت رموز در کتابش آورده است² چیست؟»

 ایشان فرمودند:

آقا، به‌دنبال کارت برو! ما هشتمان گِرو نُه‌مان است، آن‌وقت از ما اسم اعظم می‌پرسید؟! من چه می‌دانم اسم اعظم چیست!

 ما در شانزده سالگی می‌خواستیم اسم اعظم یاد بگیریم، اما روش و طرز تربیت آن مرحوم ما را به جایی رساند که فعلاً به این حرف‌ها می‌خندیم!

داستان دندان‌درد یکی از اولاد مرحوم علاّمه و شفا دادن با اذکار استادشان

 در تمام اوقاتی که با مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ بودم به‌یاد ندارم که ایشان از این مسائل استفاده کرده باشند! آن‌طور که در ذهن دارم فقط در یک مورد بود که دیدم ایشان از این علوم استفاده کردند. بنده پانزده ساله و در مشهد بودم و اخوی کوچک ما آقا سید علی ـ حفظه اللَه ـ بچۀ پنج ساله بود که یک روز دندان‌درد گرفت. همه‌جا تعطیل بود و دکتر هم نبود و به هر داروخانه‌ای رفتیم تا داروی مُسکّن تهیه کنیم موفّق نشدیم. خلاصه، آن روز خیلی نا آرام بود و آن‌قدر اذیّت شد که همه را مستأصل کرده بود! مرحوم آقا فرمودند: «آقای حدّاد دعایی به من داده‌اند که در

بعضی از موارد بخوانیم. حالا ما آن دعا را می‌خوانیم.» به‌محض اینکه آن دعا را خواندند، درد هم ساکت شد؛ به‌نحوی‌که هیچ اثری از درد نماند!

 ما فقط همین یک مورد را از ایشان دیدیم! آن هم بدین صورت که فرمودند: «آقای حدّاد به ایشان اجازه داده‌اند.» و همۀ اینها برای ما بود! وإلاّ این را به شما بگویم که حتی مرض فوت اتفاق افتاد و ایشان کاری نکرد! مرض ضیق و شدت برای افراد اتفاق افتاد و ایشان کاری نکرد! بنده اطلاع دارم که هر چه از مسائل مختلف که شما سراغ داشته باشید، در زندگی ایشان اتفاق افتاد و ایشان استفاده نکرد! به این شخص «حَمَلة» می‌گویند! به این شخص می‌گویند فردی که مورد اطمینان امیرالمؤمنین علیه السلام است، و اگر مسئله‌ای به او بیاموزند می‌تواند نگه دارد و حفظ کند!

 واقعِ مطلب و مقتضای عدل خدا هم همین است. یعنی از نقطه‌نظر انتساب این قضیه به خدا، بین این انسان و آن افرادی که نمی‌دانند، چه فرقی وجود دارد؟! او می‌داند و این نمی‌داند! حالا آیا عدل الهی اقتضا می‌کند که من که می‌دانم عمل کنم، اما آن کسی که نمی‌داند در بیچارگی بماند؟! این کجای عدل است؟! این عدل نیست! یعنی از نظر منطقی هم صحیح نیست که کسی که می‌داند انجام بدهد و به او خوش بگذرد، ولی آن کسی که نمی‌داند انجام ندهد و به هزار بدبختی و بیچارگی مبتلا باشد! این قضیه درست نیست. لذا روش این بزرگان عین روش ائمه علیهم السلام، سیر در طریق و مسیر ظاهر و تفویض امر به پروردگار است.

مذمّت امیرالمؤمنین علیه السلام از به‌کارگیری نادرست علم و دین

 [امیرالمؤمنین علیه السلام در ادامه می‌فرمایند:]

بلَی! أصَبتُ لَقِنًا غیرَ مَأمونٍ علَیه؛ «بله، به افرادی برخورد می‌کنم که تیزفهم، تیزهوش، با استعداد و خوش‌درک هستند؛ ولی اصلاً هیچ اعتباری به آنها نیست!»

مُستعملًا آلةَ الدّینِ لِلدّنیا؛ «آنان دین را برای دنیا و برای رسیدن به دنیا به‌کار می‌گیرند.»

 مردم را دعوت می‌کنند تا اینکه به یک مرتبه‌ای برسند. حالا اگر به آن مرتبه

رسیدند ولی کسی به آنها اهمّیت نداد، دوباره همین مردم را علیه آن مردم تحریک می‌کنند! این می‌شود «مُستعملًا آلة الدّین للدّنیا.»

 در زمانی که بین ایران و عراق جنگ بود و سیاست اقتضا می‌کرد که ایران وارد خاک عراق نشود و پیشروی نکند، بنده خودم بلا واسطه شنیدم که شخصی در رادیو یا تلویزیون استدلال می‌کرد:

بر طبق قانون اساسی و احکام شرع مسلّم، ما نمی‌توانیم وارد خاک کشور دیگری بشویم، و هر چه می‌خواهد بشود بشود! حکومت اسلامی نباید تخطّی کند، بلکه باید به مقتضای دین عمل کند!

 از این سخنرانی تقریباً ده روز یا دو هفته گذشت که طبق برنامه‌های جنگی و حربی و مقتضیاتی که می‌دانستند، ایران داخل خاک عراق شد. آن‌وقت همین آقا ـ ای کاش شخص دیگری را می‌آوردند! ـ استدلال کرد که حکومت اسلام فراگیر است و همه‌جا را در بر دارد و اینجا امّ القریٰ است و امثال‌ذلک!

و مُستظهِرًا بنِعَم اللَه علیٰ عباده؛ «و بر نعمت‌هایی که خدا به او داده بر مردم مباهات و استظهار می‌کند و خودش را نشان می‌دهد.»

 این هوش را چه کسی به تو داده است؟ خدا به تو داده است! این استعداد را خدا به تو داده است! این توفیق را خدا به تو داده است! این مطالبی را که الآن تو داری می‌فهمی نعمت‌های الهی هستند که خدا به تو داده است! پس چرا اینها را بر سر مردم می‌زنی؟! آخر مگر این مردم بندگان همین خدا نیستند؟! مگر آن استعداد زیادی که خدا به تو داده، کمترش را به این مردم نداده است؟! پس این استظهار و خودنمایی و مباهات برای چیست؟!

و بحُجَجِه علَی أولیائه؛ «و به‌واسطۀ ادلّه‌ای که در دست دارد بر اولیای خدا احتجاج می‌کند.»

 شیوۀ این افرادی که بهره‌ای از این علوم دارند، این است که با دلیل‌تراشی و توجیه و تأویل و ایجاد شک و شبهه، راه اولیای خدا و کسانی که به‌سمت او حرکت

می‌کنند و می‌خواهند راه خدا را بروند و صراط حق را پیدا کنند می‌بندند.

امیرالمؤمنین علیه السلام: «برخی از منقادان حق، بصیرت دینی ندارند!»

أو مُنقادًا لِحَمَلةِ الحقِّ لا بصیرةَ له فی أحنائِه، یَنقَدِحُ الشّکُّ فی قَلبهِ لِأوّلِ عارضٍ مِن شُبهةٍ؛¹

 نفس آنها نفس آرامی است. نفس آنها نفس سرکش نیست و حق را قبول می‌کنند، اما اشکال آنها این است که قدرت و فهم و بصیرتی را که بتوانند با آن بر روی پای خودشان بایستند ندارند. لذا وقتی که یک شبهه برای آنها مطرح می‌شود فوراً در قلبشان شک پیدا می‌شود. یک حرف را صد مرتبه به اینها می‌گویی، ولی تا نزد یک نفر می‌روند دوباره شک می‌کنند. دویست دفعه برای آنان توضیح می‌دهی که به این دلیل و به این کیفیّت این‌طور است، اما تا دوباره با شخصی برخورد می‌کنند فوراً شک بر آنها عارض می‌شود. خب انسان دیگر به اینها اعتماد ندارد! چرا بنشیند و با اینها حرف بزند و وقتش را تلف کند؟!

 صد مرتبه گفته‌ایم که آقا، زدنِ این حرف‌ها اشتباه است! هر کس باید به راه و کار خود مشغول باشد! چه‌کار دارید که این شخص با فلانی برخورد می‌کند یا این آقا با فلان رفیق است و فلان شخص با او سلام و علیک می‌کند؟! باز می‌گوییم: این به او سلام و علیک کرد پس به او اعتنا نکنیم، این شخص با او چنین برخوردی کرد پس چه‌کار نکنیم! این چه فایده‌ای دارد؟! همین الآن خیلی از مخدّرات طهران برای بنده نامه می‌دهند که «اگر ما با بعضی سلام و علیک کنیم ما را تکفیر می‌کنند!»

 آقا، دیگر بس است! این کارها را حتی غیر مسلمان‌ها هم انجام نمی‌دهند! آخر ما خود را دنباله‌رو چه شخصی قلمداد می‌کنیم؟! آخر معنا ندارد که بگوییم: چون این با او سلام و علیک کرده و او را به خانه‌اش راه داده [پس ما با او رفت و آمد نمی‌کنیم!]

 آقا، شما به‌خاطر منافع خود با همسایه‌ات که آدمی است که هزار کار خلاف انجام می‌دهد رفت و آمد می‌کنی، [آن‌وقت می‌گویی که به خانۀ فلانی نروید و به او سلام نکنید؟!] این کارها چیست؟! هیچ‌کدام از اینها صحیح نیست و هیچ‌کدام از این اعمال مورد رضای امام زمان و اولیا و بزرگان نیست و هر کس که این کارها را انجام دهد قطعاً مورد سخط خدا و سخط اولیای الهی قرار دارد!

 اینها افرادی هستند که علم را فرا می‌گیرند برای اینکه با آن بر مردم مباهات کنند و بگویند: «ما این را می‌دانیم، ما آن را می‌دانیم و او این را نمی‌داند!» در صورتی‌که این کار، مصداق «و اطلُبِ العلمَ بإستعماله» نیست!

احتمال دوم از فقرۀ «و اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِه»

 نحوۀ دیگر این است که بگوییم: ممکن است منظور حضرت از فقرۀ «واطلُبِ العلمَ بإستعماله» این باشد که انسان نباید به آنچه یاد گرفته و معلوم او است بسنده کند و آن را به‌کار نگیرد!

 همان‌طور که در جلسۀ گذشته عرض شد، گاهی‌اوقات انسان دچار علم‌زدگی می‌شود. معنای علم‌زدگی آن است که مقصود انسان از علم، خود آن علم باشد؛ نه آن مَحْکیِّ خارجی و تطبیق آن علم بر معلوم خارجی! مثلاً دوست دارد فقه یاد بگیرد به‌عنوان یک علم، دوست دارد ریاضی یاد بگیرد به‌عنوان یک علم، دوست دارد طب یاد بگیرد به‌عنوان یک علم، دوست دارد فیزیک یاد بگیرد به‌عنوان یک علم، یعنی فقط دوست دارد، اما در مورد به‌کارگیری و استفاده و بهره بردن از آن علم در موقع مناسب، همین‌طور می‌نشیند و ساکت است و از آن عبور می‌کند! این خلاف است!

یکی از آفات بزرگ سلوک

 یک آفت بزرگ سلوک هم همین است که وقتی انسان به حقایق و مطالب سلوکی می‌رسد، دیگر دل او گرم می‌شود و این دل گرم شدن، او را از حرکت باز می‌دارد. این آفتی است که هشتاد یا نود درصد افراد به این آفت مبتلا هستند! تا وقتی که در انسان حالت عطش وجود دارد، به سراغ کتاب‌ها می‌رود و این کتاب و آن کتاب را می‌خواند تا ببیند این شخص چه نوشته و آن شخص چه گفته و دستورات

سلوکی‌اش چیست؛ اما همین‌که به شخص عالم و خبیر و استادِ راه می‌رسد و نزد او می‌رود، انگار دیگر به مطلوب رسیده است، و لذا تمام یافته‌ها را کنار می‌گذارد و می‌گوید: «دیگر رسیده‌ایم!» درحالی‌که تمام اینها مقدمۀ شروع است و تمام اینها مقدمۀ حرکت است، و تازه باید شروع کند!

 این شخص مانند بیماری است که یک ناراحتی دارد و برای درمان می‌گردد و از آن‌طرف و از این‌طرفِ ایران می‌آید و بهترین طبیب را پیدا می‌کند؛ اما وقتی که به او می‌رسد، نسخه‌اش را می‌گیرد و کنار طاقچه می‌گذارد! خب صِرف مراجعۀ به دکتر که فایده‌ای ندارد و کار تمام نمی‌شود، بلکه انسان باید خود را به او بسپارد و مطالب او را مورد نظر قرار دهد!

 این آفتی بزرگ است و متأسفانه شیطان هم خیلی خوب از آن استفاده می‌کند! انسان کار خلاف انجام نمی‌دهد، یعنی دروغ نمی‌گوید، به کسی تهمت نمی‌زند، مردم‌آزاری نمی‌کند و عمل خلافی انجام نمی‌دهد؛ ولی با رسیدن به این موقعیت مناسب، آن شوق و رغبت و عطشی که قبل از رسیدن به مقصود در وجود او زبانه می‌کشید فروکش می‌کند! و این آفت، آفت بسیار بسیار مهمّی است!

دو عامل اساسی سلوک‌زدگی

 ممکن است که دو جهت ضمیمه شود تا اینکه انسان به این ورطه کشیده شود:

 اول: غلبۀ احساسات بر عقل است. ما می‌توانیم بگوییم که در اکثریت افراد و حتی نود و چند درصد آنها احساسات بر عقلشان غلبه دارد!

 دوم: مسئلۀ فراموشی است، و البته می‌توانیم بگوییم که این نیز معلول جهت اول است. انسان فراموش‌کار است و خیلی زود نعمت‌ها را فراموش می‌کند! چقدر آیه در قرآن داریم که وقتی مردم در دریا هستند و طوفان و موجی پیدا می‌شود و مرگ را با چشم خود می‌بینند، از خدا تقاضا می‌کنند؛ اما به‌محض اینکه پای آنها به خشکی می‌رسد، از خدا روی برمی‌گردانند!¹

 آیا تا به‌حال برای کسی اتفاق افتاده است که مرگ را برای خودش ببیند؟! حالا من نمی‌گویم که إن‌شاءاللَه برای شما اتفاق بیفتد، ولی بیفتد و رد شویم! فهیمدنش خوب است. شاید کم اتفاق بیفتد، ولی برای خود من اتفاق افتاده است؛ یعنی بنده در موقعیتی قرار گرفتم که با خود گفتم دیگر مرگ من حتمی است و شوخی‌بردار نبود و من صد در صد گفتم: «یا علی، برویم!»

عدم غلبۀ احساسات بر انسان در حال مرگ

 اگر واقعاً انسان مرگ را درمقابل خود ببیند، حالش با سابق فرق می‌کند. انسان وقتی مرگ را ببیند، دیگر زن و بچه و مِلک و عِقار و ریاست و همه و همه کنار می‌رود و فقط خدا به میان می‌آید! آنجا است که آدم می‌فهمد ﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱللَهَ هُوَ ٱلۡحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدۡعُونَ مِن دُونِهِۦ هُوَ ٱلۡبَٰطِل﴾.¹

 در همان حالی‌که او دارد می‌میرد، زنش کجا است؟ زنش در خانه دارد پلو می‌پزد و نمی‌تواند برای او کاری کند! بچه‌ها کجا هستند؟ بچه‌ها هم در مدرسه هستند و نمی‌توانند برای او کاری کنند! دکّان و بازار در چه وضعی هستند؟ آنها هم سر جایشان هستند و به‌خوبی می‌گردند! در اینجا چه کسی به درد شما می‌خورد؟! در آن لحظه دیگر در وجود انسان و در مخیّلۀ او هیچ چیزی نیست! چون انسان در آن لحظه با واقعیت برخورد می‌کند! آقاجان، عاقل همیشه باید این حال را داشته باشد! آن حالی که برای من در یک لحظه بود، همیشه برای امیرالمؤمنین هست! اولیای خدا همیشه در آن لحظه هستند!

وصف حال متقین از زبان امیرالمؤمنین علیه السلام

 امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبۀ همّام در وصف متقین می‌فرمایند:

و لولا الأجَلُ الّذی کَتَبَ اللَهُ علیهم لَم تَستَقِرَّ أرواحُهُم فی أجسادِهِم طَرفةَ عَینٍ، شَوقًا إلَی الثّوابِ و خَوفًا مِنَ العِقابِ.²

 اگر اجل اینها نبود، یک لحظه در این دنیا نمی‌ایستادند! واقعاً آنها چه کسانی هستند؟! آنها نه‌اینکه منتظر رفتن از این دنیا هستند، بلکه اصلاً از دست خدا عصبانی‌اند که چرا ما را نمی‌بری؟! چرا ما را در این دنیا همین‌طور نگه داشته‌ای؟! در اینجا گرفتاری پشت گرفتاری می‌آید! دنیا همین است دیگر!

کلام مرحوم انصاری در إعراض از دنیا

 مرحوم آقای انصاری کسالت قلبی داشتند و با ناراحتی سکتۀ مغزی از دنیا رفتند. ایشان می‌فرمودند:

دل‌خوشی ما در این دنیا فقط به همین چند نفر رفیق است و الاّ این چه دنیایی است؟! چرا شما این‌قدر برای من گوسفند می‌کُشید و نذر می‌کنید و دعا می‌کنید که خدا شفا بدهد؟! در این دنیا چیزی غیر از این گرفتاری‌ها وجود ندارد!

 مگر انسان مجبور است که با قلب‌دردِ مداوم در اینجا بماند؟! آخر ماندن در این دنیا با قلب‌درد و سایر دردها چه فایده‌ای دارد؟!

 البته یک وقت می‌ماند و همین برای او کمال است، این حساب دیگری دارد؛ ولی اینکه به شخص بگویند: ما بیست سال به تو عمر می‌دهیم، ولی همیشه قلب‌درد داری و سردرد و میگرن داری و ریه‌ات خراب است و معده‌ات کذا است و همیشه این‌طور هستی! اگر عاقل است می‌گوید: این ماندن نیست، برویم! مگر اینکه چیزی بر ماندن مترتب باشد.

 اینها اولیای الهی هستند! اینها افرادی هستند که حقیقت را یافته‌اند و چشم و ادراکاتشان به عوالم دیگر باز شده است و فهمیده‌اند که اینجا جای استقرار نیست؛ «فخُذوا مِن مَمَرّکم لمَقَرّکُم!»¹

خطبۀ امیرالمؤمنین علیه السلام در رابطه با نگرش واقع‌بینانه به حقایق عالَم

 امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه‌ای راجع به اینکه باید انسان وقایع حتمیه را ـ اگرچه در آینده اتفاق بیفتد ـ واقع بپندارد می‌فرمایند:

رَحِمَ اللَهُ امرءً تَفَکّرَ فاعتَبَرَ و اعتَبَرَ فأبصَرَ فکأنّ ما هو کائنٌ مِن الدّنیا عن قلیلٍ لم یکن و کأنّ ما هو کائنٌ مِن الآخرة عمّا قلیلٍ لم یَزَل.¹

«خداوند رحمت کند کسی را که در احوال خود فکر کند، پس عبرت بگیرد؛ سپس دیگر چشمش را باز کند. پس گویی آن مقدار کمی که از دنیایش باقی مانده وجود خارجی نخواهد داشت و همین فردا به یک امر موجود و کائن می‌رسد.»

 خدا پدر و مادر آن کسی را بیامرزد که بنشیند و به احوال خودش فکر کند و دو دو تا چهار تا کند و وضعیّت خودش را حساب کند؛ زیرا کسی از حسابرسی ضرر نمی‌کند!

 «فاعتَبَرَ» از «عَبَر» و «عبور» است،² یعنی عبرت بگیرد. یعنی شخص باید این مطالب را در وجود خود قرار دهد و از این قضیه به آسانی نگذرد، و آنها را در دل و فهم و ادراک خود بیاورد، و وقتی که عبرت گرفت «فأبصَرَ؛ چشمش را باز کند!»

 «فکأنّ ما هو کائنٌ مِن الدنیا عن قلیلٍ لم یکن؛ آن مقدار کمی که از دنیایش باقی مانده کأنّ اصلاً نیست!» مثلاً شخصی که سنّش چهل سال است، بیست سال دیگر از دنیا برایش مانده است. حالا آیا بیست سال زیاد است؟! نه آقاجان، زیاد نیست و اگر چشم بر هم بزند آن هم می‌گذرد! شما الآن بیست سال پیش را یادتان می‌آید و می‌گویید: «همین دیروز بود!» خب بیست سال پیش با بیست سال بعد فرقی نمی‌کند و می‌شود «فردا»! آن «دیروز» بود و این «فردا» است!

 «عمّا قلیل» یعنی همین فردا و پس‌فردا و دو روز دیگر به یک امر کائن و موجود

می‌رسی. و وقتی که قرار بر این است که انسان کم عمر کند، واقعیت این است که کأنّ اصلاً نبوده و وجود نداشته است!

 امیرالمؤمنین علیه السلام می‌خواهد قدرت فهم و قوّۀ عقلانی انسان را در ارتباط و انطباق با پدیده‌های خارجی تقویت کند و جنبه‌های احساسی و تخیّلی را در وجود او تضعیف کند.

منظور از مراقبه در مکتب عرفان

 حالا که چنین است بیاییم و بنای یک روزِ زندگی‌مان را بر این بگذاریم، بعد آن یک روز را به دو روز تبدیل کنیم، و بعد دو روز را به سه روز تبدیل کنیم، و تا یک هفته ببینیم که قضیه چه می‌شود. به این‌صورت که بنای خود را براساس تفکرات عقل خود قرار دهیم ـ حالا نه عقل کامل ـ و احساسی عمل نکنیم؛ حالا هر کس به هر مقداری که می‌تواند و توان دارد. بعد هنگام شب، اعمالی راکه در طول روز انجام داده‌ایم حساب کنیم و با کارهای روزهای قبل مقایسه کنیم و ببینیم چه تفاوتی کرده است؛ اگر خوب بود، در روز بعد ادامه بدهیم و همین‌طور اگر خوب بود برای روز سوم ادامه بدهیم. آن‌وقت بعد از یک ماه تغییر را در نفس خود می‌فهمیم. این می‌شود مراقبه!

 منظور از مراقبه‌ای که بزرگان اهل سلوک می‌گویند، به‌کارگیری همین قوّۀ عقلانی و عمل براساس آن است. مثلاً وقتی که می‌خواهید جنسی بخرید، سبزی بخرید، میوه بخرید و... نگاه کنید که کدام‌یک از آن فروشندگان محتاج‌ترند، نه‌اینکه کدام‌یک نزدیک‌تر است و کدام‌یک دورتر است. اگرچه ممکن است که یک مقدار دورتر هم بروی، ولی مقداری پیاده‌روی کرده‌ای، و اطبّا هم توصیه می‌کنند که انسان باید برای سلامتی‌اش راه برود.

عملکرد عاقلانۀ مرحوم قاضی در ارتباط با فروشندۀ محتاج‌

 ما هر چه از کتب بزرگان مطالعه می‌کنیم اصلاً خسته نمی‌شویم! چندی پیش کتاب مهر تابان یادنامۀ علاّمه طباطبائی را مطالعه می‌کردم. مرحوم آقا این قضیه را در مورد مرحوم قاضی نقل می‌کنند:

یک شخص دید که ایشان دارند از دکّان سبزی‌فروشی کاهو می‌خرند، ولی کاهوهای مانده و پلاسیده را سوا می‌کنند. آن شخص اعتراض می‌کند که «آقا،

همه می‌آیند میوه‌های بهتر و لطیف‌تر را سوا می‌کنند، اما شما کاهوهایی که برگ‌های درشت و خشن دارد و یک قدری مانده و پلاسیده است را سوا می‌کنید!» ایشان فرمودند: «اولاً: ما احتیاج به کاهو داشتیم (و تازه معلوم نیست که مواد و خصوصیاتی که در این برگ‌های کاهو هست از آن سالم‌ها کمتر باشد!) و ثانیاً: این شخص، یک شخص محتاجی است و من می‌خواهم به او اعانت کنم، ولی به‌جای اینکه اعانت کنم و روح تکدّی را در او به‌وجود بیاورم، این کاهوهایی را که تا عصر خراب می‌شود و مجبور می‌شود دور بریزد، از او می‌خرم. پس هم به او اعانت کرده‌ام، و هم آن روح تکدّی را در او به‌وجود نیاورده‌ام و عزّت و مناعت این شخص را حفظ کرده‌ام و آبروی او را نگه داشته‌ام!»¹

 این کار می‌شود یک کار عقلانی و به این شخص می‌گویند یک شخص عاقل! این شخص کسی است که عقلش به مرتبۀ کمال رسیده است! به فقیر کمک می‌کند ولی به‌نحوی‌که سایر جهات هم ملحوظ باشد؛ نه‌اینکه بخواهد ابرویش را درست کند چشمش را دربیاورد!

 بنده این مسئله را در حیات مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ بسیار مشاهده می‌کردم و ایشان در این مسئله وسواس عجیبی داشتند.

حکایت برخورد عاقلانۀ یک مرجع بزرگ با فقیر

 خیلی از بزرگان این مطلب را رعایت می‌کردند و روش آنها این‌گونه بود. چندی پیش به دیدن یکی از آقایان علما رفته بودم که فرد موجّهی است. ایشان قضیه‌ای تعریف کرد که خیلی خوشم آمد! ایشان می‌گفت:

جدّ ما مرجع تقلید بود. ارتباطات ایشان با افراد متفاوت بود و با هر کسی به یک نحو برخورد می‌کرد. پدرم برای من نقل می‌کرد که «روزی یکی از آقایان نجف به من گفت: ”فلانی، پدر شما ما را مورد لطف قرار نمی‌دهند!“

من به پدرم گفتم: اگر ممکن است خوب است که شما با ایشان ارتباط و مساعدتی داشته باشید. پدرم به من گفتند: ”اگر این‌دفعه او را دیدی، بگو آیا فلانی را می‌شناسی؟“

مدتی گذشت تا اینکه روزی ما او را در خیابان دیدیم. بعد از سلام و علیک به او گفتم: شما فلان شخص را می‌شناسید؟ تا من اسم آن شخص را بردم او سرش را پایین انداخت و رنگش قرمز شد و خداحافظی کرد و رفت!» معلوم شد که آن شخص، واسطۀ جدّ ما با همین آقا بوده است و بدون اینکه اسم جدّ ما را ببرد مرتب به ایشان مساعدت می‌کرده است.

 این روش بزرگان است و اینها برای انسان درس است تا اینکه بدانیم در چه وضعیتی و با چه شخصیتی و به چه نحوی مَشی کنیم و در کجا با افراد مماشات کنیم. باید با هر کدام بر طبق آن مرتبه و وضعیت خودش و با لحاظ همۀ مطالب رفتار شود.

جریان فرعون نمونه‌ای از نسیان انسان و غلبۀ احساس بر عقل

 انسان وقتی که به حقیقت و واقعیت و پدیده‌ای می‌رسد، روی آن می‌ایستد و قبول می‌کند، اما وقتی که از آن قضیه بیرون آمد و جدا شد آن را فراموش می‌کند، و این به‌خاطر غلبۀ احساسات است!

 قرآن راجع به فرعون می‌فرماید:

﴿وَجَٰوَزۡنَا بِبَنِيٓ إِسۡرَ ٰٓءِيلَ ٱلۡبَحۡرَ فَأَتۡبَعَهُمۡ فِرۡعَوۡنُ وَجُنُودُهُۥ﴾؛¹ «ما بنی‌اسرائیل را از دریا عبور دادیم، سپس فرعون و لشگریانش بنی‌اسرائیل را تعقیب نمودند.»

﴿حَتَّىٰٓ إِذَآ أَدۡرَكَهُ ٱلۡغَرَقُ قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا ٱلَّذِيٓ ءَامَنَتۡ بِهِۦ بَنُوٓاْ إِسۡرَ ٰٓءِيلَ﴾؛ «فرعون ایمان نیاورد تا وقتی‌که غَرَق او را گرفت، آن‌موقع گفت: من به خدایی که بنی‌اسرائیل بدان ایمان آوردند، ایمان آوردم.»

 چرا می‌گوید: «ایمان آوردم!»؟ چون فرعون هم مانند سایر افراد قلب و وجدان دارد، فرعون هم بدی و خوبی را می‌فهمد همان‌طور که بقیۀ افراد می‌فهمند، فرعون ألم و درد را احساس می‌کند و نفع را تشخیص می‌دهد همان‌طور که بقیۀ افراد احساس می‌کنند و تشخیص می‌دهند؛ ولی احساسات می‌آید و نگه می‌دارد!

 ای فرعون، مگر موسی نیامد؟! و مگر تو سَحَره را جمع نکردی؟! و مگر

موسی بر آنها غلبه نکرد؟! پس چرا نپذیرفتی؟! آیا در آن‌وقت، وجدان تو این مطلب را قبول نکرد؟! اگر نفهمیده بودی که خدا تو را عذاب نمی‌کرد! پس معلوم می‌شود که فهمیدی، ولی به‌جای اینکه تسلیم حق بشوی کتمان کردی و به آنها گفتی:

[﴿وَلَأُصَلِّبَنَّكُمۡ فِي جُذُوعِ ٱلنَّخۡلِ﴾؛¹] «شما را به شاخه‌های درخت آویزان می‌کنم و به دار می‌زنم!»

علت معذَّب بودن فرعون

 تو و آن سحره‌ای که به مسائل وارد بودند، هر دو از عقل و وجدان و سلامت فکر و مغز برخوردار بودید، ولی نسبت به این قضیه دو نحو برخورد کردید: تو منافع دنیای خودت را بر آخرت ترجیح دادی و رد کردی، و آنها منافع آخرت را بر دنیا ترجیح دادند و قبول کردند. اگر نمی‌فهمیدی خدا با تو کاری نداشت، چنان‌که با دیوانه و مخبّل یا بچه‌ای که نمی‌فهمد کاری ندارند، ولی با فرعون کار دارد؛ چون حق را می‌فهمد و منطق را درک می‌کند ولی آن را توجیه می‌کند، و به‌جای اینکه ایمان آوردنِ سحره را بپذیرد و جانب آنها را بگیرد، آنان را تهدید می‌کند! چرا تهدید می‌کنی که شما را می‌کُشم و به دار می‌آویزم؟! آیا سزای کسانی که حق را می‌بینند این است که [به ایشان] بگویند: ﴿وَلَأُصَلِّبَنَّكُمۡ فِي جُذُوعِ ٱلنَّخۡلِ﴾؛ «به شاخه‌های درخت آویزانتان می‌کنم!»؟

 سخن سحره به فرعون این است که ای فرعون، شما که می‌گویی من از او بالاترم، به میدان بیا و با او برخورد کن! ما نتوانستیم، و به‌مقدار فهم و فکرمان حجت بر ما تمام شد، لذا درمقابل موسی عاجز و تسلیم شدیم! دیگر چرا برخورد می‌کنی؟! چرا تهدید می‌کنی؟! چرا می‌زنی؟! چرا می‌کُشی؟! چرا مسخره می‌کنی؟! ید و بیضا می‌بینی، انکار می‌کنی! معجزه می‌بینی، انکار می‌کنی! ولی بدان که دیگر نمی‌توانی از وجدان خودت فرار کنی! وجدان تو همیشه با تو است! عقل تو همیشه با تو است! از محبّت به ذات خودت دیگر نمی‌توانی فرار کنی! حبّ به ذات فطری است! حبّ به

ذات، ذاتی است؛ نه عارضی! همۀ اینها به‌خاطر این است که هنوز غرق شدن در دریا به سراغ او نیامده است. وقتی که غرق شد و دید که شنا کردن هم ممکن نیست، و از آن طرف هم مشاهده کرد که موسی با قومش به آسانی عبور کردند، ایمان آورد! جبرئیل هم مُشتی لَجَن برداشت و بر دهانش زد¹ و گفت: «تا به‌حال چه‌کار می‌کردی؟!»

﴿فَٱلۡيَوۡمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنۡ خَلۡفَكَ ءَايَةً﴾؛²

«امروز تو را با خودمان می‌بریم و بدنت را در ساحل می‌اندازیم³ تا اینکه عبرت باشد برای کسانی که بعد از تو می‌آیند (تا آنها هم با این پدیده روبه‌رو شوند و بفهمند که قضیه جدی است!).»

 امروز تو را با خود می‌بریم، چون انسان این بدن نیست. تشریف می‌آورید و با شما کار داریم، و این تازه اولِ راه است و آن طرف ملائکۀ ما منتظر پذیرایی و استقبال از شما هستند! برای چه در این دنیا ادّعای الوهیّت کرده‌ای؟!

ظهور و بروز فرعون‌های درونی افراد در مواقع مختلف

 همۀ ما همین هستیم! همه ما فرعونیم! هر کسی از ما در نفس خودش یک فرعون است! منتها ادعای الوهیت نمی‌کنیم، چون کسی از ما نمی‌پذیرد! وإلاّ اگر بپذیرند ادعا می‌کنیم! الآن اگر من بگویم: خدا هستم، می‌گویند: به‌دنبال کارت برو! خدا کیست؟! فرعون با الوهیت خود، مردم را به استرقاق⁴ کشید، ما نیز اگر منافع اقتضا کند به‌نحوی دیگر این کار را می‌کنیم و ادعا می‌کنیم که من چه هستم و من چه هستم و باید بیایید و از من اطاعت کنید و...! اگر خدایی در کار نباشد ما همانیم، و هیچ تفاوتی ندارد! روز قیامت مظاهر را به انسان نشان نمی‌دهند، بلکه ظهور را نشان می‌دهند. گول زدنِ مردم و دعوت به خود یک خط است که تعقیب می‌شود، فقط

صوَر مختلفی دارد. بنابراین همۀ ما در این قضیه با جناب فرعون شریک هستیم!

عدم اجابت درخواست مشرکین توسط پروردگار

 یک وقت راجع به برخی از آیات قرآن که می‌فرماید: در روز قیامت منافقین و کفّار و مشرکین می‌آیند و از ما طلب بازگشت می‌کنند، فکر می‌کردم که چرا خدا قبول نمی‌کند؟! مگر خدا با کسی حقد و کینه دارد که قبول نمی‌کند؟! حقد و کینه مربوط به افرادی است که در گرداب تخیّلات و انانیت و اهویۀ نفسانی دست و پا می‌زنند، اما مقام ذات ربوبی که منزّه است از هر شَین و صفت رذیله‌ای که مختصّ عالم کثرت است، چرا درخواست آنها را رد می‌کند؟!

 قرآن می‌فرماید:

﴿وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذۡ وُقِفُواْ عَلَى ٱلنَّارِ فَقَالُواْ يَٰلَيۡتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِ‍َٔايَٰتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ﴾؛¹

«ای پیغمبر، ای کاش می‌دیدی وقتی که اینها در کنار جهنم ایستاده‌اند (و بر جهنم إشراف دارند و هر لحظه ممکن است که سقوط کنند و هر کس براساس شدت و ضعف، قلّت و کثرتِ گناه مستحقّ عذاب گردد و در جای خود قرار گیرد. آن‌موقع آه از نهادشان برمی‌خیزد) و می‌گویند: ای کاش خدا ما را برگرداند تادیگر مثل سابق آیات خدا را تکذیب نکنیم و از مؤمنین بشویم!»

 خدا در جواب آنها می‌فرماید:

﴿بَلۡ بَدَا لَهُم مَّا كَانُواْ يُخۡفُونَ مِن قَبۡلُ وَلَوۡ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنۡهُ وَإِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ﴾؛²

«بلکه تمام آنچه در دنیا مخفی می‌کردند (از عالم قیامت و مسائل مربوط به آن) برای آنان روشن شد و اگر به دنیا بازگردند، برمی‌گردند و دوباره تکذیب می‌کنند؛ و حقّاً آنان دروغ‌گویان هستند!»

 در این دنیا وقتی که می‌خواستیم یک جرقّه به ذهن آنها بزنیم، هنوز آن جرقّه به ذهنشان نیامده، از آن رد می‌شدند و اصلاً نمی‌گذاشتند که آن جرقّه بیاید! وقتی

آیه‌ای از آیات الهی می‌آمد، به‌جای اینکه روی آن تأمل کنند، رد می‌شدند و می‌گفتند: «نه، این‌طور نیست! چه کسی رفته و دیده است؟! این حرف‌ها چیست؟!» و اصلاً تفکر نمی‌کردند! و پیوسته عالم قیامت و مسائل مربوط به آن را اخفاء می‌کردند!

 وقتی که در این آیات تفکر می‌کردم متوجه شدم که واقعاً مسئله همین‌طور است، و این عمل پروردگار نه‌تنها از روی کینه و حقد و امثال آن نیست، بلکه عملی منطقی است. یعنی بر فرض اگر من هم به‌جای خدا بودم می‌گفتم: «مگر ما بیکاریم؟! یک دفعه او را آورده‌ایم، دیگر چقدر بیاوریم؟!» و آنها واقعاً این‌طور هستند! خدا که دروغ نمی‌گوید! یعنی اگر برگردند دوباره نفسشان فراموش می‌کند و احساسات بر آنان غلبه می‌کند و دوباره به روش اول بازگشت می‌کنند. وإلاّ اگر واقعاً در صورت بازگشت به دنیا دست از رفتار سابق خود برمی‌داشتند، امکان نداشت که خدا آنها را عذاب کند، بلکه آنان را در عالم برزخ رشد می‌داد.

تربیت و جبران نقائص مؤمنِ گناهکار در عالم برزخ

 افرادی که پس از مرگ در عالم برزخ تحت تربیت خداوند هستند و نقائص خود را برطرف کرده و به یک مرتبه از آن مراتبی که خدا برای آنها درنظر گرفته می‌رسند، آنها جنبۀ عقل را بر جنبۀ احساسات غلبه می‌دهند. یعنی اگرچه در این دنیا گناه کرده‌اند، ولی نه به آن حدّی که به‌طور کلّی احساسات آنها همه را بپوشاند. ایمان آورده‌اند و حالا یک گناه هم انجام داده‌اند، مؤمن هستند و یک کاستی هم انجام داده‌اند. آنها وقتی که به عالم برزخ می‌آیند آن کاستی‌ها و نقائصشان به‌واسطۀ تربیت تبدیل می‌شود، و در زمرۀ افرادی که ﴿لَوۡ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنۡهُ﴾ واقع نمی‌شوند.

 شما خیال می‌کنید معاندین زمان امیرالمؤمنین علیه السلام چه کسانی بودند؟! معجزه‌ای نبود که آنها از امیرالمؤمنین علیه السلام ندیده باشند! چند روز پیش وقتی که داشتم همین جلسات عنوان بصری را می‌نوشتم، یک مطلب به ذهنم رسید و آن را یادداشت کردم و در ضمن آن جلسات آورده‌ام.¹

روایت انس بن مالک در فضیلت امیرالمؤمنین علیه السلام

 روایت معروفی هست که مرحوم آقا نیز در کتابشان آورده‌اند¹ و آن اینکه:

انس بن مالک می‌گوید: «روزی از قریه‌ای در بلاد شرق به نام عندف، زیراندازی از پشم به رسم هدیه پیش‌کش آوردند. رسول خدا مرا صدا زد و فرمود: ”حرکت کن، و ابوبکر و عمر و عثمان و طلحه و زبیر و سعد و سعید و عبدالرّحمن بن عوف زُهری را حاضر کن!“ رفتم و تمامی ایشان را نزد رسول خدا آوردم، درحالی‌که ابن‌عمّ او علیّ بن ابی‌طالب کنار آن حضرت نشسته بود. حضرت به من فرمود: ”ای أنس، این زیرانداز را بگستران و همۀ افراد را در آن جای ده!“ سپس فرمود: ”خودت هم بنشین و از آنچه بر ایشان می‌گذرد مرا آگاه کن!“ آنگاه خطاب به علیّ بن ابی‌طالب فرمود: ”ای علی، به باد امر کن تا شما را به پرواز آورد!“ علی فرمود: ”ای باد، ما را به پرواز آور!“ ناگهان دیدیم از زمین بلند شدیم. پیامبر درحالی‌که ما را نظاره می‌کرد فرمود: ”سفری با برکت و میمنت داشته باشید!“

همین‌طور باد ما را در آسمان برفراز زمین حرکت می‌داد که ناگاه علیّ بن ابی‌طالب به باد امر فرمود: ”ما را بر زمین بگذار!“ باد ما را به زمین در جایگاه اصحاب کهف قرار داد. حضرت رو کرد به ما و فرمود: ”می‌دانید الآن در کجا هستید؟“ عرض کردیم: ”خدا و رسولش و علی از ما داناترند.“ فرمود: ”اینان اصحاب کهف و رقیم‌اند که از آیات باهره و عجائب خلق الهی می‌باشند. اکنون ای اصحاب رسول خدا برخیزید و بر ایشان سلام کنید!“

در این‌وقت ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند: ”السّلامُ علَیکُم یا أصحابَ الکَهفِ و الرَّقیمِ؛ سلام بر شما ای اصحاب کهف و رقیم!“ ولی جوابی از طرف اصحاب کهف نیامد. (انس می‌گوید:) سپس من و عبدالرّحمن بن عوف برخاستیم و بر ایشان سلام کردیم، و عرض کردم: ”ای اصحاب کهف، من خادم رسول خدا می‌باشم!“ این بار نیز جوابی از آنها نشنیدیم.

در این‌وقت امام علیه السلام ایستاد و فرمود: ”السّلامُ علَیکُم یا أصحابَ

الکَهفِ و الرَّقیمِ الّذینَ کانوا مِن آیاتِ اللَهِ عَجَبًا؛ سلام بر شما ای اصحاب کهف و رقیم، ای کسانی که از آیات و نشانه‌های عجیبۀ الهی می‌باشید!“

ناگاه همه با هم گفتند: ”و علَیکَ السّلامُ یا وَصیَّ رسول اللَه صلّی اللَه علَیهِ و آلهِ و سَلَّمَ و رَحمَةُ اللَهِ و بَرَکاتُهُ؛ و بر تو باد سلام ای وصیّ رسول خدا و رحمت و برکات خدا بر تو باد!“

حضرت به آنها فرمود: ”ای اصحاب کهف، چرا جواب سلام اصحاب رسول خدا را ندادید؟!“

گفتند: ”ای خلیفۀ رسول خدا، ما عدّه‌ای بودیم که به پروردگارمان به توحید ایمان آوردیم، و خدای نیز بر هدایت و راهنمایی ما افزود؛ و ما اجازه نداریم جواب سلام کسی را بدهیم مگر با اذن و اجازه نبی یا وصیّ نبی، و تو وصیّ خاتم انبیا و مرسلین هستی و خود تو نیز خاتم اوصیا می‌باشی!“

سپس امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب کرد به ما و فرمود: ”آیا شنیدید که آنها چه گفتند، ای اصحاب رسول‌اللَه؟!“ همه عرض کردیم: ”بلی، یا امیرالمؤمنین!“ حضرت فرمود: ”حال همه در جای خود قرار گیرید که آمادۀ حرکت هستیم!“ همه در جای خود مستقر شدند. حضرت به باد امر فرمود و ما را به حرکت درآورد. ناگاه خود را در میان آسمان در حال حرکت یافتیم. مقداری سیر نمودیم تا اینکه خورشید غروب کرد؛ در این هنگام حضرت خطاب فرمود به باد که ما را بر زمین بگذارد. در جایی فرود آمدیم که زمینش رنگی چون زعفران داشت و حرکت و صدایی در آن مشهود نبود، گیاهان آن منطقه تمامی دَرمَنه‌¹ بود، درحالی‌که هیچ آثاری از آب وجود نداشت. درحالی‌که خورشید غروب کرده بود عرض کردیم: ”یا امیرالمؤمنین، وقت نماز مغرب است و در این زمین هیچ آبی وجود ندارد، چه کنیم؟“

حضرت برخاست و قدری بر روی زمین راه رفت و در نقطه‌ای ایستاد، آنگاه با پای خود ضربه‌ای به زمین وارد کرد که ناگاه چشمه‌ای جوشان آشکار گردید. فرمود: ”بیایید و آنچه را می‌خواستید به‌دست آورید! و اگر صبر

می‌نمودید و حرفی نمی‌زدید، همانا جبرائیل از آب بهشت برای وضوی ما آماده می‌نمود.“

(انس گوید:) همه وضو گرفتیم و نماز مغرب و عشا را بجای آوردیم تا اینکه شب به نیمه رسید.

‌حضرت فرمود: ”برخیزید و بر زیرانداز در جاهای خود قرار گیرید تا اینکه به مدینه باز گردیم و به نماز صبح یا بعضی از نماز صبح رسول‌اللَه صلّی اللَه علیه و آله و سلّم برسیم.“ سپس فرمود: ”ای باد، ما را به پرواز درآور!“ پس از گذشت زمانی خود را در مدینه کنار مسجد پیامبر یافتیم، درحالی‌که رسول خدا یک رکعت از نماز صبح را بجای آورده بود، ما به پیامبر اقتدا نمودیم.

پس از اتمام نماز، رسول خدا صلّی اللَه علیه و آله و سلّم رو به من نمود و فرمود: ”ای أنس، آیا خبر می‌دهی به آنچه که در این سفر بر شما گذشت، یا من خبر دهم چه بر شما گذشته است؟“

عرض کردم: ”یا رسول‌اللَه، تقریر سرگذشت از زبان شما شیرین‌تر و گواراتر است.“ حضرت رسول شروع کردند به شرح ماجرا از اول حرکت تا آخر آن، طوری‌که گویی از ابتدا با ما هم‌سفر و جلیس بوده‌اند. سپس رسول اکرم فرمود: ”ای أنس، آیا شهادت می‌دهی به آنچه دیدی و بر تو گذشت در وقتی که پسر عمّ من علیّ بن ابی‌طالب علیه السلام تو را بر شهادت آن بطلبد؟!“

عرض کردم: ”بلی، ای رسول خدا!“ (أنس می‌گوید:) وقتی ابوبکر به خلافت رسید، من (در مسجد) نزد ابی‌بکر بودم که علی علیه السلام آمد، و مردم به دور ابابکر اجتماع نموده بودند؛ امیرالمؤمنین علیه السلام رو کرد به من و فرمود: ”ای انس، آیا شهادت نمی‌دهی برای من بر داستان و قضیۀ بساط رسول خدا (سفری که با آن زیرانداز معروف نمودی) و بر داستان عین الماء (چشمۀ آب) و پدیدار شدن چاه عمیق؟“

عرض کردم: ”ای علی، به‌واسطۀ کهولت سن فراموش کرده‌ام!“

در این‌وقت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ”ای انس، اگر کتمان از روی مداهنه و عناد و عمد می‌نمایی، با اینکه رسول خدا از تو پیمان گرفت که آن را ادا نمایی در وقتی که من از تو درخواست می‌نمایم، خداوند تو را به

پیسی در صورت، و تشنگی در شکم، و کوری در چشم مبتلا سازد!“

(انس می‌گوید:) هنوز از جای خود برنخاسته بودم که به پیسی و کوری دچار گشتم، و اکنون نیز به‌واسطۀ عطش قادر بر روزه نیستم و معدۀ من هیچ‌گاه برودت را در خود نگه نمی‌دارد.

گویند: پیوسته انس بر این حال روزگار می‌داشت تا در بصره وفات نمود.»¹

عامل کتمان و انکار حق

 «و اطلُبِ العِلمَ باستعماله» یعنی انسان علم را برای به‌کارگیری آن یاد گیرد. ما همه در قبال حقایقی که می‌دانیم مسئولیت داریم و باید آن را ادا کرده، کتمان نکنیم تا مشمول آیۀ ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡتُمُونَ مَآ أَنزَلۡنَا مِنَ ٱلۡبَيِّنَٰت﴾² نشویم!

 اصحاب پیامبر این معجزات را دیده بودند، ولی در عین‌حال این‌چنین رفتار می‌کردند! اگر نمی‌دیدید مسئله به گونه‌ای دیگر بود، ولی آخر شما با چشم خود دیده‌اید! اصلاً فرض می‌کنیم که همۀ اینها شعبده است، تو هم بیا و مثل آن را انجام بده! چون اینها این‌گونه هستند، خدا هم برای آنها نمی‌آورد، و لذا دوباره به همان کیفیت ادامه می‌دهند! خداوند می‌فرماید:

 ﴿بَلۡ بَدَا لَهُم مَّا كَانُواْ يُخۡفُونَ مِن قَبۡلُ وَلَوۡ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنۡهُ وَإِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ﴾.³

 از این قضیه مدت‌ها گذشت و پیغمبر از دنیا رفتند. عده‌ای خلافت را غصب کردند و امیرالمؤمنین را به مسجد آوردند تا از او بیعت بگیرند. امیرالمؤمنین علیه السلام رو کردند به افرادی که در آنجا بودند و گفتند: «هر کس در روز غدیر بوده بیاید و شهادت بدهد!» ولی هیچ‌کس بلند نشد!⁴ واقعاً انسان فقط باید به خدا پناه ببرد!

آیاتی در بیان خسران و عذاب کفار و مشرکین

 در آیۀ بعد می‌فرماید:

﴿وَقَالُوٓاْ إِنۡ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا ٱلدُّنۡيَا وَمَا نَحۡنُ بِمَبۡعُوثِينَ﴾؛¹

«اینها کسانی هستند که زمانی که در دنیا زندگی می‌کردند، می‌گفتند: حیات و زندگی ما عبارت از همین دنیا است و ما هیچ‌گاه در آخرت مبعوث نمی‌شویم.»

 بعد دوباره خداوند تکرار می‌کند و می‌فرماید:

﴿وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذۡ وُقِفُواْ عَلَىٰ رَبِّهِمۡ قَالَ أَلَيۡسَ هَٰذَا بِٱلۡحَقِّ قَالُواْ بَلَىٰ وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُواْ ٱلۡعَذَابَ بِمَا كُنتُمۡ تَكۡفُرُونَ﴾؛²

«ای پیامبر، ای کاش می‌دیدی هنگامی که کفار در مقابل پروردگارشان³ می‌ایستند و خداوند به آنها می‌گوید: ”آیا قیامت و لقای خدا حق نبود؟!“ آنها می‌گویند: ”قسم به پروردگارِ ما همۀ اینها حق بود!“ خداوند می‌فرماید: ”حال که این‌طور است پس به کیفر کفرتان عذاب را بچشید!“»

 مقصود خداوند از عذاب، خصوص آتش جهنم نیست، بلکه همان حسرت عدم دیدار پروردگار، عذاب است. عذاب آن است که خدا در دنیا به آنها سرمایه داده و فرموده که مجّانی این سرمایه را بگیر و با آن کار کن، ولی آنها آن سرمایه را از دست دادند!

 این یک ساعت قبل از اذان صبح سرمایه است، چرا این را به‌کار نمی‌گیری؟! این بین‌الطلوعین سرمایه است، چرا این را به کار نمی‌گیری؟! این زبان تو سرمایه است، این فکر تو سرمایه است، این مغز تو سرمایه است، این ارتباطات تو سرمایه است، این موقعیت تو سرمایه است، چرا اینها را به‌کار نمی‌گیری؟! اینها که مجّانی است!

 حافظ ـ علیه الرّحمة ـ می‌فرماید:

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ   ***   از یُمن دعای شب و ورد سحری بود⁴

 حالا اگر من‌باب‌مثال ما اول شب می‌خوابیدیم، ولی یک‌دفعه در نصف شب، طلوعِ آفتاب حاصل می‌شد و در این میان طفره پیش می‌آمد، این سرمایه از ما گرفته می‌شد و ما از بسیاری از نعمت‌ها محروم می‌شدیم. آن‌وقت به خدا می‌گفتیم: چرا این‌طور کردی؟! چرا این سرمایه را به ما ندادی؟! چرا ما را محروم کردی؟! خدا هم می‌گوید: «بفرما! اگر می‌توانی بلند شو و اگر می‌توانی به خوابت ادامه بده!»

 بعد خدا در این آیه می‌فرماید: ﴿قَدۡ خَسِرَ ٱلَّذِينَ كَذَّبُواْ بِلِقَآءِ ٱللَهِ﴾.¹

 اینها افرادی بودند که لقای خدا و روز قیامت را تکذیب کردند و گفتند که نمی‌شود! لقای خدا چیست؟! دیدن مراتب اسماء و صفات چیست؟! این حرف‌ها را درویش‌ها و صوفی‌ها می‌زنند! یعنی می‌توانستند، ولی به‌دنبال آن نرفتند و به‌جای اینکه به‌دنبال بروند، خودشان را با همین مسائل مشغول کردند!

حکایت تنقید و بد گفتن شخصی از مولانا در حضور مرحوم علاّمه

 مرحوم آقا می‌فرمودند:

زمانی که ما از نجف به طهران برگشتیم روزی یکی از آقایانِ طهران که در سامراء و کاظمین بود و از اقوام بود و شیخ بود به دیدن ما آمد. ایشان در ضمن صحبت شروع کرد از صاحب مثنوی بد گفتن که «این مردِ ملحدِ کافرِ وحدت وجودی و....»

ما هیچ نگفتیم و او همین‌طور ادامه داد و مولانا را به هر عنوان و صفتی متصف کرد تا اینکه حرف‌هایش تمام شد. من به اطاق کنار رفتم و کتاب مثنوی را آوردم و بدون مقدمه آن را باز کردم و گفتم: بخوان! و او مقداری خواند. به او گفتم: حالا معنا کن! نکرد! گفتم: شما که یک خط این کتاب را نمی‌توانید معنا کنید، آن‌وقت این چه مطالبی است که می‌گویید؟! وقتی که تو مثنوی را نمی‌فهمی، اینکه «مثنوی به‌درد نمی‌خورد» یا «اینها درویش و صوفی و وحدتِ وجودی‌اند» چه معنا دارد؟!

 اینها کسانی هستند که لقای خدا را تکذیب می‌کنند و به‌دنبال آن نمی‌روند، و به‌جای آنکه از علمشان استفاده کنند، آن را نادیده می‌گیرند و کتمان می‌کنند! ﴿قَدۡ خَسِرَ ٱلَّذِينَ كَذَّبُواْ بِلِقَآءِ ٱللَهِ﴾.

مشاجرۀ مرحوم سید حسن مسقطی بر حقّانیت راه عرفان و لقای پروردگار

 یک روز ایشان می‌فرمودند:

یکی از شاگردان مرحوم قاضی به نام مرحوم آیةاللَه سید حسن مَسقطی که مردی عالم و بحّاث بود، با جمعی از علما نشسته بودند که یکی از این افراد ـ به‌عنوان خودشیرینی یا هرچیز دیگری ـ به ایشان گفت: «آیا این مطالبی که راجع به خدا و رؤیت و وصل و فنا و امثال اینها می‌گویید، واقعاً حقیقت دارد؟!» ایشان هم که در صحبت خیلی رُک و با شهامت بود، در جواب گفت: «چگونه شما وقتی که به بیت‌الخلا می‌روید و چیزهایی را در آنجا می‌بینید، معتقدید که حقیقت دارد ولی خدا حقیقت ندارد؟!»¹

 ایشان می‌خواست بگوید که آیا شما بر قبیح‌ترین و پست‌ترین و رذیل‌ترین چیز، اسم حقیقت می‌گذارید؛ اما حقیقتی را که همۀ عالم را گرفته و اصل همۀ حقایق است حقیقت نمی‌دانید!

سؤال طلبه‌ای از مرحوم قاضی دربارۀ واقعیّت وجود

 یکی از آقایان معروف نجف در مجلسی که ظاهراً مرحوم مسقطی هم در آنجا بود از مرحوم قاضی پرسید: «آیا وصل و وحدت وجود و امثال این مطالبی که شما می‌فرمایید حقیقت دارد؟!» مرحوم قاضی که همۀ جوانب را رعایت می‌کردند، در جواب گفتند: «چه می‌گویی آقا؟! چهل سال است که با او در وصلم، و تو می‌پرسی که آیا این حقیقت دارد؟!»¹

¹

ظلم و هجمۀ شدید مخالفین مکتب عرفان نسبت به مرحوم قاضی

 مرحوم قاضی کسی نبود که شما بتوانید از او نقطه‌ضعفی بگیرید و بعد منکر این حقایق شوید! درِ منزلش را هم به روی شما نبسته بود و کسی را محروم نکرده بود! آیا نشستن در خانه و بدون فکر، بافتن و گفتن درست است؟! خوب بود که نزد ایشان می‌رفتید و از او ایرادی می‌گرفتید و بعد در روزنامه‌ها می‌نوشتید که اینها همه‌اش دروغ و کلک است! اگر می‌رفتید و با ایشان صحبت می‌کردید و بعد اشکال می‌کردید که این مسائل چیست، کسی حرفی نداشت؛ نه‌اینکه همین‌طور کنار بنشینید و اتّهام تکفیر به مرحوم قاضی بزنید!

 چه کسانی به ایشان اتّهام تکفیر زدند؟ مراجع معروف ایشان را تکفیر می‌کردند! جناب آقای مرجع بزرگوار، آیا شما با ایشان حتی یک جلسه صحبت کردید؟! آیا از ایشان نقطه‌ضعفی گرفتید؟! آیا ایشان نمازش را ترک می‌کرد یا شرب خمر می‌کرد یا خدای‌ناکرده اعمال منافی عفت انجام می‌داد؟! شما چه نقطه‌ضعفی از این شخصیت دیدید که اتهام تکفیر و ارتداد و... به او زدید؟! چرا باید این‌طور باشد؟! چرا انسان در مواجهۀ با حق و حقیقت باید تا این درجه سست باشد و سکوت کند و به‌دنبال حق نرود و کتمان کند؟!

 آیا می‌دانید که افراد چطور خدمت مرحوم قاضی می‌رفتند؟! آنها مثل اینکه بخواهند جنایتی انجام بدهند، شبانه به منزل ایشان می‌رفتند و عبا را روی سر می‌انداختند تا اینکه شناخته نشوند!

 شخصی به من می‌گفت:

وقتی‌که ما می‌خواستیم خدمت ایشان برویم، وارد کوچۀ ایشان که می‌شدیم دائماً پشت‌سر را نگاه می‌کردیم که مبادا در آن محله و در آن اطراف آخوندی

باشد و ما را ببیند!

نتیجۀ عدم حضور در محضر اولیا و عدم استماع سخنان آنها

 آیا این بستن باب علم نیست؟! آیا انسان خودش را محروم نمی‌کند؟! آقاجان، تو که پنجاه سال تدریس کرده‌ای و تو که پنجاه سال با مردم بوده‌ای و مدعی هستی که همۀ علوم آل‌محمد علیهم السلام در سینۀ تو هست، پس چرا جرئت نداری که حتی یک شب نزد ایشان بروی؟! آیا ثمرۀ این‌همه درس خواندن و این‌همه ادعا این است که نتوانی حتی یک ساعت نزد او بروی و حرفش را بشنوی؟! برو و ببین شما را به چه چیز دعوت می‌کند؛ آیا به شیطان دعوت می‌کند و دروغ می‌گوید و خلافی مرتکب می‌شود یا به خدا می‌خواند؟!

 مرحوم قاضی شخصیتی عادی نبود. ایشان وقتی که وارد مجلس علمای نجف می‌شد، تمام آن مجلس را سکوت می‌گرفت، به‌نحوی‌که انگار روی سر هر کدام از آنان پرنده‌ای نشسته است!¹ چرا انسان باید به این نقطه برسد و تا این حد شیطان بر او غلبه کند که حتی حاضر نشود سخن چنین شخصی را بشنود؟!

 مرحوم آقا به آیةاللَه آقا سید ابراهیم کرمانشاهی می‌گفتند: «خدمت آقای حدّاد بروید و سخن ایشان را بشنوید و با آقای حدّاد حرف بزنید!»²

کیفیّت آشنایی مرحوم آیةاللَه خوئی با مرحوم قاضی

 یک روز مرحوم آقا می‌فرمودند که مرحوم آقای خوئی ـ رحمة اللَه علیه ـ سابقاً خدمت مرحوم قاضی رفت و آمد داشتند. و مسئله هم از آنجا شروع شد که حضرت آیةاللَه بهجت ـ سلّمه اللَه ـ که فعلاً در قید حیات هستند، از شاگردان مرحوم آقای خوئی بودند. یک روز در مجلسی بحث از این بود که آیا متکلم می‌تواند از کلام واحد، دو مفهوم را اراده کند یا اینکه هر کلامی برای خودش یک معنا دارد؟ مثلاً من به یک نفر می‌گویم: «شیر بیاور!» هم شامل شیر آب می‌شود و هم شیرِ خوردن. صحبت در جایی است که قرینه باشد. حالا اگر متکلم هر دوی اینها را اراده کند،

یعنی هم یک شیر مطبخ یا دستشویی بیاور و هم یک ظرف شیر بیاور، آیا متکم می‌تواند با یک عبارت دو معنا را برساند یا نه؟¹

 آیةاللَه خوئی نیز بر طبق همین موضوع متداول و مبنای متعارف استدلال کرده بودند که نمی‌توان دو مفهوم را از یک لفظ اراده نمود. آیةاللَه بهجت که در آن زمان با مرحوم قاضی ارتباط داشتند، همان شب در جلسه‌ای این مسئله را با مرحوم قاضی در میان می‌گذارند. مرحوم قاضی می‌فرمایند:

این مسئله در مورد نفوس ضعیفه همین‌طور است. افرادی که نفس آنها ضعیف بوده، قدرت و احاطه بر مُدرَکات خود را ندارند و نمی‌توانند مدرکات خود را در اختیار بگیرند؛ طبعاً در مقام تلفظ و خطاب قادر نیستند که در آنِ واحد و به لحاظِ واحد، دو معنا را از یک لفظ اراده نمایند. اما نفوسی که قادرند نفس خود را در اختیار داشته باشند، می‌توانند در آنِ واحد لفظ را در دو و حتی در سه یا چهار مفهوم به‌کار گیرند.²

 آقای بهجت روز بعد نزد مرحوم آقای خوئی می‌روند و این مطلب را بدین شکل مطرح می‌کنند:

اگر اصل بحث را به‌عنوان یک پدیدۀ واقعی و کلّی و اعمّ از نفوس قویّه و ضعیفه مطرح کنیم، محلّ اشکال است. استعمال لفظ واحد و ارادۀ بیش از یک مفهوم نسبت به نفوس ضعیفه طبعاً ممکن نیست و ما این را قبول داریم. اما اینکه بگوییم اطلاق یک لفظ و ارادۀ بیش از یک مفهوم اصلاً مستحیل و

محال است، صحیح نمی‌باشد؛ زیرا در نفوس قویّه این امکان وجود دارد.

 مرحوم آیةاللَه خوئی به ایشان می‌گویند: «این مطلب از شما نیست، این را از چه کسی نقل می‌کنید؟!» ایشان می‌گویند: «ما این مطلب را از آقای قاضی شنیده‌ایم.» آیةاللَه خوئی خیلی خوش‌وقت می‌شوند و از آیةاللَه بهجت درخواست می‌کنند:

ما می‌خواهیم ایشان را ببینیم، ولی حرف‌هایی که پشت‌سر ایشان می‌زنند و مطالبی که علیه ایشان هست مانع شده است که توفیق زیارت ایشان را پیدا کنیم. شما به ایشان بگویید اگر می‌شود، وقتی قرار می‌دهیم که ایشان به منزل ما بیایند و ملاقاتی با ایشان داشته باشیم.

 آقای بهجت خدمت مرحوم قاضی می‌رسند و به ایشان می‌گویند: «آقای خوئی طالب ملاقات شما هستند و مشتاق‌اند که شما را ببینند.»

 مرحوم قاضی می‌فرمایند:

به ایشان بگویید که اولاً: رسم و دأب و دَیدن علما و بزرگان اهل تحقیق این نیست که مطلب را نادیده و ناشنیده قضاوت کنند.

(ببینید فرمایش مرحوم قاضی چقدر متین است! شما که می‌گویید: «ما راجع به شما حرف‌هایی شنیده‌ایم» وقتی که هنوز خود من حیّ و حاضر در خانه نشسته‌ام، برای چه بلند می‌شوید و پشت سر من حرف می‌زنید؟! بر فرض اگر هم من مرده بودم، باید از افراد خبیر و مطّلعی که با من مرتبط بودند تحقیق می‌کردید! صرف اینکه بنشینید و بگویید: «ما حرف‌هایی شنیده‌ایم که این حرف‌ها باعث شد که نتوانیم به ملاقات ایشان برویم»، این بستن دریچۀ حق به روی خود است!)

ثانیاً: من درِ خانه‌ام را به روی کسی نبسته‌ام. آیا تا به‌حال شده است که شما تقاضای ملاقات کرده باشید و از اینجا پاسخ رد شنیده باشید؟! انسان باید بلند شود و بیاید و تحقیق و تفحّص کند، و دیگر هرچه به‌نظرش رسید!

ثالثاً: اگر ایشان با ما کار دارند، درِ منزل ما باز است! ولی ما با ایشان کاری و مشکلی نداریم.

 علی‌أیّ‌حال ایشان به منزل مرحوم قاضی رفته و از محضرشان بهره‌مند می‌شوند،

اما این نعمت الهی چندان دوام نمی‌آورد و بعد از مدتی این ارتباط را ترک می‌کنند، و آن هم جریان مفصلی دارد.¹

جایگاه و شخصیت علمی مرحوم علاّمه طهرانی در نزد علمای نجف‌

 این قضیه‌ای را که من الآن می‌خواهم برایتان نقل کنم، یک وقت مرحوم آقا در منزل مرحوم آقای مطهری ـ رحمة اللَه علیه ـ برای ایشان نقل می‌فرمودند. اگرچه ما این مطلب را به دفعات از ایشان شنیده بودیم ولی به این کیفیت که عرض خواهم کرد، در آن مجلس از ایشان شنیدم. و این مطلب را ایشان به خیلی از افراد هم فرمودند. البته آخرین مرتبه، بنده این حکایت را وقتی از ایشان شنیدم که عده‌ای از دوستان از اصفهان و شیراز برای دیدنشان به مشهد مشرّف شده بودند، و در جلسۀ عصر جمعه‌ای در حیاط منزل در فصل تابستان صحبت کردند و به مناسبتی مطلب به اینجا رسید.

 ایشان می‌فرمودند: «وقتی که ما در نجف بودیم، طلبه‌ای اهل درس و بحث بودیم و از این نقطه‌نظر در میان افراد معروف بودیم.» ایشان در نجف فردی بسیار شاخص و معروف بودند و اساتید ایشان وقتی که می‌خواستند بقیۀ شاگردان را به مطالعه تشویق کنند، می‌گفتند: «از آقا سید محمدحسین یاد بگیرید!»

 مرحوم آقای شاهرودی بارها در جلسۀ درس به طلاب می‌فرمودند: «اگر می‌خواهید اشکال کنید، مثل آقا سید محمدحسین اشکال کنید!»

 مرحوم آقا شیخ حسین حلّی که از فحول علمای نجف بودند، به وجود مرحوم آقا در جلسۀ درس مباهات می‌کردند!

 مرحوم آقای خوئی روزی به مرحوم والد فرمودند: «اگر فقط شما و آقا سید علی سیستانی² بخواهید، من حاضرم فقط برای شما دو نفر درس فقه بگویم!» یعنی فقط شما دو نفر کفایت می‌کنید که من یک درس را شروع کنم! ایشان تا آن‌موقع هنوز درس فقه نگفته بودند و فقط اصول تدریس می‌کردند. مرحوم آقا می‌فرمودند:

من چون درس فقه آقای شاهرودی و آقا شیخ حسین حلّی می‌رفتم قبول نکردم، ولی آقای سیستانی به‌اتفاق عده‌ای رفتند و آقای خوئی هم برای آنها فقه را شروع کردند.

 و وضع ایشان طوری بود که تا آخر هم به درس فقه آقای خوئی نرفتند. خلاصه اینکه ایشان طلبه‌ای وقت‌گذران و مُتلِف نبود.

درخواست مناظره علامه طهرانی از آیة اللَه خویی در مسائل علمی

 شبی با مرحوم آقا در منزل آقای مطهّری بودیم، و ایشان این قضیه را پس از افطار برای آقای مطهّری بیان فرمودند:

ما یک شب همراه مرحوم آقای خوئی می‌رفتیم و صحبت از مسائلی پیش آمد؛¹ تا اینکه بحث به مسائل عقلی کشیده شد و به نتیجه‌ای رسیدیم و مطلب تمام شد. یک‌دفعه آقای خوئی رو کردند به ما و گفتند:

«آقا سید محمدحسین، طلبه نباید وقتش را به مطالب عرفانی و ذکر و فکر و مراقبه بگذراند، بلکه فقط باید درسش را بخواند؛ این مسائل برای انسان خودبه‌خود حاصل می‌شود. البته ما قادح عدالتِ اینها نیستیم. (یعنی ما عرفان را قادح عدالت اهل عرفان نمی‌دانیم، و مانند برخی از فقها که اهل عرفان را کافر می‌دانند، ما آنها را کافر نمی‌دانیم.)² فلانی³ هم به این مسائل مشغول بود اما وقتی پدرش او را از رفتن به منزل آقای قاضی و پرداختن به این مطالب منع کرد، از پدرش اطاعت کرد و به محلّ خود برگشت.»

من به ایشان گفتم: اولاً اینکه شما می‌فرمایید: «طلبه باید به درس و بحث بپردازد» اگر کسی نداند، شما موقعیت من را خوب می‌دانید که در امر تحصیل تا چه اندازه مُجِدّ و تا چه اندازه جدّی هستم! اضافه بر این من حاضرم با شما در هر فرع فقهی که مورد نظر شما باشد، در حضور عموم بحث کنم.

(من‌باب‌مثال در این مسئله که آیا مُتنجّس اول، مُنجِّس هم هست یا نیست؟ این یک بحث خیلی معروفی است.) شما یک هفته مطالعه کنید و ما هم یک هفته مطالعه می‌کنیم و سپس در حضور عموم بحث می‌کنیم و بعد ببینیم که آیا من بر شما غلبه می‌کنم یا شما بر من غلبه می‌کنید! (خیلی صریح!)

ثانیاً اینکه فرمودید: «این مطالب خودبه‌خود حاصل می‌شود» شما نشان بدهید برای چه کسی این مطالب خودبه‌خود حاصل شده است؟! آیا کسی بدون اینکه نماز شب بخواند یا مراقبه داشته باشد، خودبه‌خود سلمان فارسی می‌شود؟! اگر هست به ما نشان بدهید و یک نفر را نام ببرید! این حرف‌ها و این مسائل چیست؟! کجا برای کسی پیدا شده است؟! انسان چهل سال دربه‌دری می‌کشد که آیا به او بدهند یا ندهند!

ثالثاً اما اینکه گفتید: «پدر فلانی او را از رفتن به خدمت مرحوم قاضی نهی کرد.» بدانید که الحمدلله پدر ما از دنیا رفته است و خاطر ما جمع است که پدر نداریم تا ما را از ارتباط با این بزرگان نهی کند.

علت زوال حوزه نجف

 مرحوم والد سپس به مرحوم مطهّری فرمودند:

شما ببینید که کار به جایی رسیده است که ورود در اصلی‌ترین مسائل حیات و بحث راجع به مسائل الهی و ذکر و فکر و مراقبه و لطیف‌ترین و دقیق‌ترین و ظریف‌ترین حقایق و معارف الهی را که بر افراد پوشیده است، به‌عنوان قادح عدالت معرفی می‌کنند! و می‌گویند: کسی که به‌دنبال خدا می‌رود کافر و مرتد است!¹

 مرحوم آقا می‌فرمودند:

شما خیال می‌کنید که صدام همین‌طور گُتره و بی‌حساب بر عراق مسلط شده است؟! این چوب خدا است!²

 حوزه‌ای که مرحوم آیةاللَه سید حسن مسقطی را از نجف بیرون می‌کند، درحالی‌که

گناهش فقط این بود که می‌گفت: «خدا!» و غیر از این گناهی نداشت!¹

 حوزه‌ای که وقتی آقا شیخ محمدحسین کمپانی و مرحوم شیخ محمدرضا مظفّر نزد آیةاللَه آقا سید ابوالحسن اصفهانی می‌روند و می‌گویند: «ما می‌خواهیم درس فلسفه را شروع کنیم.» ایشان در جواب می‌گوید:

من سهم امام را مِلک شخصی خود می‌دانم، و راضی نیستم که یک ریال از مال شخصی من به طلبه‌ای برسد که درس فلسفه و عرفان می‌خواند!²

 البته این نظر فقهیِ شخصی ایشان بود. ما به‌نظر فقهی کسی کاری نداریم! ولی این را بدانید که سهم امام علیه السلام مِلک کسی نمی‌شود! مجتهد در موارد مصرفِ آن به‌منزلۀ وکیل است نه مالک!

 آیا امیرالمؤمنین علیه السلام به این حوزه‌ای که بگویند: «مرحوم قاضی کافر است» راضی است؟! مرحوم قاضی استاد علمایی مانند آیةاللَه آقا سید عبدالکریم کشمیری، مرحوم حاج سید هاشم حدّاد، آیةاللَه بهجت و آیةاللَه شیخ محمدتقی آملی بود!

 مرحوم قاضی به‌خاطر داشتن مسلک عرفانی، کافر معرفی می‌شود و چه کسانی مقرّب معرفی می‌شوند؟! افرادی که انسان شرم دارد لقب «حجةالاسلام» و «آیةاللَه» را بر آنها اطلاق کند! آنهایی مقرّب می‌شوند که به مرحوم آقا می‌گویند: «حتی اگر انسان بداند رضای خدا در چیست، ولی مصلحت اقتضا کند باید خلافش را انجام دهد!» این حرف‌هایی را که خدمتتان می‌گویم دروغ نیست، بلکه مطالب واقعی است!

 مرحوم آقا فرمودند:

إن‌شاءاللَه به‌زودی حوزه‌ای در نجف به‌همان نحو که مورد رضای امیرالمؤمنین

علیه السلام است تأسیس خواهد شد!¹

 إن‌شاءاللَه امیدواریم که خداوند متعال ما را به خود وا نگذارد، تا به‌نحوی‌که مورد رضای او است از عهدۀ امتحان برآییم! و توفیق عمل به ما عنایت کند تا علوم و معارفی را که به گوش ما رسیده است به‌کار ببندیم!

 إن‌شاءاللَه خداوند در فرج امام زمان علیه السلام تعجیل کند و ما را از یاران و یاوران آن حضرت قرار بدهد! شرّ دشمنان اسلام را به خودشان برگرداند و بر تأییدات مدافعان حریم اسلام و تشیّع بیفزاید! و دست ما در دنیا و آخرت از دامان اهل‌بیت علیهم السلام کوتاه نگرداند!

 اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس سی و چهارم: حرکت و عمل بر محور حق از اصول مکتب تشیّع

 ٣٠محرم الحرام١٤٢١ هجری قمری

أعوذُ باللَهِ منَ الشّیطانِ الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰنِ الرّحیم

الحمدُ لِلّه ربِّ العالمینَ

و صلّی اللَه علَی سیّدنا و نبیّنا أبی‌القاسمِ محمّدٍ

و علَی آلِه الطّیبینَ الطّاهرینَ المَعصومینَ المُکرّمینَ

و اللّعنةُ علَی أعدائِهم أجمعینَ

لزوم صدق در عبودیت و محبت

 امام صادق علیه السلام به عنوان بصری می‌فرمایند:

فَإن أرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أوّلًا فی نَفسِک حقیقةَ العبودیَّةِ و اطلُبِ العِلمَ بِإستعمالِه و استَفهِمِ اللَهَ یُفهِمْکَ؛¹

«پس هر گاه علم را طلب می‌کنی، در وهلۀ اول باید حقیقت عبودیت را در خود بیابی!»

 خود را عبد دانستن، آثار و لوازمی دارد. عبد دانستن، التزام به یک‌سری مسائل و مطالب است. انسان نمی‌تواند به‌صورت گُتره بگوید: «من عبد هستم!» مثل اینکه شخصی به رفیق خود به دروغ اظهار محبت و وُدّ و ایثار و انفاق کند، اما وقتی که در جای خود و در موقعیت خود قرار می‌گیرد از این مسائل خبری نباشد؛ همۀ اینها دروغ و کذب است!

 حکیم سنائی در مثنوی خود این قصه را می‌آورد:

مادری دائماً به دخترش ـ که نام او مِهسَتی بود ـ می‌گفت: «اگر هزار جان داشته باشم آن را فدای تو می‌کنم؛ مادر به قربان تو، خدا مرا فدای تو و پیش‌مرگ تو قرار دهد!» و از این قبیل تعارفات. تا اینکه دختر او مریض شد. یک شب گاوشان برای خوردن آب، سرِ خود را در دیگ فرو برد و سر حیوان در دیگ گیر کرد. دیگ را با سرش برداشت و با همان وضعیت به راه افتاد و چون جایی را نمی‌دید به اطاق پیرزن داخل شد. پیرزن ترسید و خیال کرد که عزرائیل برای قبض روح او آمده است؛ لذا خطاب به گاو گفت:

ملک‌الموت، من نه مِهسَتی‌ام‌   ***   من یکی زال پیر مِحنَتی‌ام!¹

 در این موارد است که معلوم می‌شود شخص چند مَرده حلاّج است و چقدر در ادعای محبت صادق است.

 علی‌أیّ‌حال کسی که ادعای عبودیت می‌کند باید بداند که این ادعا لوازمی دارد، و امام صادق علیه السلام در فقرات بعدی آن را بیان می‌کنند.

لزوم به‌کارگیری علم در غیر مسیر اهواء نفسانی

 در جلسات گذشته عرض شد که امام علیه السلام می‌فرماید: «اگر خواستی به‌دنبال علم بروی، در وهلۀ اول باید این قدم را برداری و خود را در قبال پروردگار

بنده بیابی نه مولا! و به پروردگار امر و نهی نکنی، بلکه امر او را اطاعت کنی!»

 «و اطلُبِ العِلمَ بِإستِعمالِه؛ علم را برای به‌کارگیری آن طلب کن!» از آموختن علم فقط استعمال آن را مدّ نظر داشته باش، نه منافع دنیوی و رسیدن به هویٰ و هوس! و منظور و مقصود تو از کسب علم، رسیدن به حقیقت و مفهوم و حاقّ علم باشد، نه مطالب جانبی آن!

 چون بسیاری از اوقات امر بر انسان مشتبه می‌شود، و حتی ممکن است که انسان ادّعای حق داشته باشد و مدّعی پیروی از حق و ابلاغ آن باشد، اما این حق فقط از زبان او برمی‌آید؛ یعنی آن مقدار که در مورد این حق، إعمال رویّه و دلسوزی می‌کند و از خود تحرک و حَمیّت نشان می‌دهد، اگر همین حق از زبان شخص دیگری برآید، آن‌قدر از خود تحرک نشان نمی‌دهد.

نفوذ شیطان در جمیع نیات و رفتارهای انسان

 یکی از دوستان ما نقل می‌کرد که در زمان سابق یکی از آقایان ـ که از دنیا رفته است ـ در طهران مسجدی داشت. یک روز که به‌سمت مسجد می‌رود می‌بیند که چند جوان نشسته‌اند و مشغول قمار بازی هستند. این پیرمرد وقتی که می‌بیند آنها به او اعتنایی نکرده و به لهو و لعب و قمار ادامه می‌دهند، با عصای خود به جانشان می‌افتد و می‌گوید: «خجالت نمی‌کشید که در حیطه و محدودۀ مسجد من قمار بازی می‌کنید؟!» و آنها هم فرار می‌کنند. آنگاه به این دوست ما رو می‌کند و می‌گوید: «من از منزل تا مسجد که می‌آیم اجازه نمی‌دهم کسی بر خلاف رضای خدا کاری انجام بدهد!»

 ما اگر به ظاهر مسئله نگاه کنیم می‌بینیم که این مطلب صحیح است. بالأخره نهی از منکر است و معنا ندارد که چند نفر بنشینند و قمار بازی و شطرنج بازی کنند! حرام است و باید جلوگیری و ممانعت کرد، و مراتب نهی از منکر هم متفاوت است! این یک طرف مسئله است.

 اما از طرف دیگر بالأخره ایشان امام جماعت مسجد محل است و این عمل [خلاف جوانان]، مخالفت علنی با آن هیمنه و ارزش و آن علوّ و رفعت مبانی اسلام و شعارهای اسلام است!

 همۀ اینها به‌جای خود محفوظ، اما صحبت در این است که اگر از این آقا سؤال کنیم: آیا چون این عمل در محدودۀ مسجد شما هست و به شما برمی‌خورد، نهی از منکر می‌کنید یا اگر می‌شنیدی که در فلان منطقۀ طهران یا فلان منطقه از شهرستان هم مردم می‌نشینند و قمار بازی می‌کنند، به همین‌مقدار عصبانی و ناراحت می‌شدی؟! [به عبارت دیگر،] آیا چون این منکر در مسیر شما واقع شده، ناراحت شده‌ای، یا چون می‌بینید که عمل خلافی انجام می‌شود؟! لذا خدا زود مُچ آدم را می‌گیرد و نمی‌توان بر سر او کلاه گذاشت!

شیطان همیشه از راه گناه وارد قلب نمی‌شود

 اینجا است که شیطان می‌آید و از خودِ راه خدا و از خودِ احکام الهی وارد می‌شود و به انسان میانبُر می‌زند! شیطان که نمی‌آید در جلوی مأمومین به امام جماعت مسجد جام شراب هدیه کند ـ البته به بعضی‌ها داده و آنها هم خوردند!¹ ـ و یا صفحۀ نَرد و شطرنج و... جلویش نمی‌گذارد و به او بگوید بیا بازی کن! و یا طناب به او نمی‌دهد که از دیوار بالا برود و دزدی کند! او حدّاقل برای حفظ آبروی خودش هم این کارها را نخواهد کرد! پس از چه راهی وارد می‌شود؟! شیطان از راه خود او وارد شده و می‌گوید: «شما امام جماعت مسجد هستید، نباید بگذارید که در حکومت شما و در قلمرو امر و نهی و اجرای حکم شما، خلاف حکم خدا را انجام بدهند! آنها را بگیر و ببند و بزن!» این شیطان است که صورت خود را عوض کرده است و هیچ برو و برگرد هم ندارد!

خلوص و توجه صرف به حق از شرایط امر به معروف و نهی از منکر

 اینجا است که انسان باید در خود فرو رفته و خود را محک بزند، وقتی که محک زد و خالص شد و دیگر مسئله برای او فرقی نکرد، آن‌وقت به امر به معروف و نهی از منکر اقدام کند. و آن‌وقت خواهیم دید که لحن او در امر به معروف فرق می‌کند و دیگر آن حدّت و شدّت را ندارد، و به مقتضای تکلیفی که احساس می‌کند جلو می‌آید، و بیشتر از آن حرکت نمی‌کند. این مسئله بسیار دقیق است، چون راه

خدا دقیق و حق است، و حق خیلی حساب و کتاب و میزان دارد!

 مهم این است که عبد در مقام عبودیت، غیر مولا را در نظر قرار ندهد!

اتّجاه شیعه فقط به‌سمت چهارده نفر

 در نظر یک شیعۀ امیرالمؤمنین نباید غیر امیرالمؤمنین جلوه کند و مطرح باشد و برای او نقطه و مرکز باشد. شیعۀ امیرالمؤمنین فقط به چهارده نفر معتقد است و بس! تمام شد! اولِ آنها حضرت خاتم انبیا محمد بن عبداللَه صلّی اللَه علیه و آله و سلّم، و آخرِ آنها حضرت بقیةاللَه حجة بن الحسن العسکری أرواحنا لتراب مقدمه الفداء است! چنین شخصی شیعۀ امیرالمؤمنین است. دیگر هر کس دیگر که باشد باید با این چهارده نفر سنجیده بشود؛ به هر مقدار که نزدیک است، بسیار خوب است و به هر مقدار که دور است، هیچ مورد قبول نیست!

 سکۀ عصمت و طهارتِ مطلق فقط به نام این چهارده نفر زده شده است و بس! بقیۀ افراد و بزرگان در جایی معزّز و محترم‌اند که خود را با این طهارتِ مطلقه تطبیق دهند. به هر مقدار که منطبق هستند، به همان‌مقدار بُرده‌اند و هر اندازه که از آنها جدا شده و قبول نکردند، به همان‌مقدار باخته‌اند؛ و فرقی نمی‌کند که یک فرد عامی باشد یا یک مرجع تقلید باشد! ما باید فقط از این چهارده نفر تبعیّت کنیم و بس!

تبعیت از حق و واجب الاتّباع بودن اولیای خدا

 از میان افراد، فقط و فقط کسانی مستثنیٰ هستند و داخل در این حریم می‌شوند که با ادلّه و بیانات و مطالب و این مفصّلات، از هر دو حُجُب ظلمانی و نورانی عبور کرده و نفس آنها مندکّ و فانی در نفس مقام ولایت عظمای این چهارده نفر شده باشد. حالا اینان چه کسانی هستند و در کجا یافت می‌شوند؟ امروزه هر کسی اسم خود را عارف و ولیّ و واصل می‌گذارد!

 مسئلۀ مهم و امتیاز مهم برای شیعه همین است. ما بر خلاف اهل‌تسنّن و بر خلاف برادران عامّیِ خود، معتقد به متابعت از حق هستیم! حیات و زنده بودن مکتب شیعه به این است که معتقد است باید از حق تبعیّت کرد و برای او فرقی نمی‌کند که آن حق در کجا باشد.

ریاست و خلافت، حد و مرز تبعیّت اهل‌تسنّن

 ولی عامّه این‌طور نیستند. آنها می‌گویند: «مادامی می‌توانیم از حق متابعت

کنیم که به شخصیت خلفا، مخصوصاً خلیفۀ اول و دوم خدشه‌ای وارد نشود؛ اگر به اینها خدشه وارد بشود دیگر آنجا نباید از حق دَم زد!»

 عجبا! چرا نباید صحبت کرد؟! حق همیشه حق است! حالا چون به شخصیت ابابکر و عمر خدشه وارد می‌شود، ما نباید از حق صحبت کنیم؟! چه کسی این را گفته است؟! آنها خلیفۀ رسول‌اللَه هستند، خب باشند! اگر شما دلیل بیاورید که خلیفۀ رسول‌اللَه اشتباه و خطا نمی‌کند و معصوم است، ما می‌پذیریم!

 می‌گویند: «باید محدوده و حریم خلفا را حفظ کرد، دیگر حکم آنها با خدا است، ما نمی‌دانیم!»

 از آنها سؤال می‌کنیم که چه فرقی بین خود شما و آنها است؟! آیا در زمان رسول خدا روی پیشانی این خلفا نوشته شده بود یا اینکه آنها هم مثل بقیۀ اصحاب بودند؟! آنها هم مثل بقیۀ اصحاب و شما بودند و هیچ تفاوتی نداشتند!

 الآن بر فرض یک‌دفعه رسول خدا در این مجلس وارد شوند و در اینجا بنشینند. خب همۀ ما نسبت به رسول خدا مساوی هستیم. إن‌شاءاللَه همۀ ما از شیعیان پیغمبر هستیم و امیدواریم که خداوند در دنیا و آخرت طرفةالعینی ما را از عنایت و ولایت آن حضرت و ابناء طاهرینش محروم نکند! این مأمول ما و منتهای آرزوی ما است! اگر همۀ دنیا یک چیز بگویند، ما کاری به آنها نداریم! آن‌قدر بگویند تا خسته شوند! ما می‌خواهیم در دنیا و آخرت دستمان از دامان فقط این چهارده معصوم علیهم السلام کوتاه نباشد!

 حالا اگر پیغمبر از میان ما رفت و ما جمع شدیم و یک نفر را از میان خودمان با قرعه یا با انتخابات و یا با هر چیز دیگر به‌عنوان رئیس انتخاب کردیم، آیا چون رئیس شده، با بقیه تفاوت کرده است؟! هیچ تفاوتی نکرده است! این قضیه اعتباری است! وقتی که رسول خدا اینجا بود تو با بقیه فرقی نداشتی! حالا آیا با انتخابات تفاوت کرده‌ای؟! آیا این انتخابات به عِلمت اضافه کرده است؟! آیا واقعاً اینکه مردم آمدند و ابوبکر را انتخاب کردند، دیگر بعد از انتخاب یک‌دفعه ابوبکر مرجع و مُلاّ شد؟!

ناتوانی و عجز خلیفۀ اول از پاسخ‌گویی به سؤالات عالم یهودی

 یک یهودی آمد و دید ابوبکر بالای منبر نشسته است. گفت: «خلیفۀ بعد از رسول خدا کیست؟»

 گفتند: «بالای منبر دارد صحبت می‌کند!»

 یهودی گفت: «من چند تا سؤال دارم؛ اول اینکه خدا کجا است؟» گفت: «﴿ٱلرَّحۡمَٰنُ عَلَى ٱلۡعَرۡشِ ٱسۡتَوَىٰ﴾؛¹ خدا روی عرش است!»

 یهودی گفت: «پس فرش که زمین است خدا ندارد؟!» اینجا بود که از جواب دادن عاجز شد و گفت: «بزنید و بیرونش کنید!»

 گفت: «عجب! من فقط دارم سؤال می‌کنم! بزنید و بیرونش کنید یعنی چه؟! تو گفتی: خدا روی عرش است! و من فقط سؤال کردم که پس فرش خدا ندارد؟!»

 نظیر این مطلبی را که خدمتتان عرض کردم، خود علمای اهل تسنن در کتاب‌هایشان آورده‌اند.²

 ابوبکر باید بگوید: «نمی‌دانم!» یا بگوید: «از اهلش می‌پرسم!» یا بگوید: «بروید علی را صدا کنید تا بیاید!» نه‌آنکه او را بزنند و بیرون کنند! یهودی هم گفت: «اگر حکومت اسلام این است، پس خداحافظ، ما رفتیم!» رفتند سراغ علی که بیا به داد اسلام برس که تمام شد و رفت! امیرالمؤمنین هم در خانه نشسته بود و تا آنها به مشکل برمی‌خوردند، می‌آمد و قضیه را درست می‌کرد. حضرت بلند شد آمد و با او صحبت کرد، و بعد هم [آن یهودی] در انتهای صحبت‌هایش با امیرالمؤمنین، مسلمان شد و در جلوی ابوبکر و عمر شهادت به رسالت پیغمبر و خلافت بلا فصل امیرالمؤمنین داد!³

تهی‌بودن ریاست اعتباری از علم و عصمت

 پس با انتخابات علم شخص اضافه نمی‌شود و شاید حتی آنچه دارد نیز از دست بدهد! ما ندیدیم شخصی را که وقتی یک عدّه بیایند و او را انتخاب کنند، بعد از انتخاب یک‌دفعه علمش دو برابر بشود! اگر کسی دیده است بیاید و اعلام کند. پس ریاست، یک امر اعتباری است. حالا که یک امر اعتباری است پس ممکن است که این شخص خطا بکند! حالا چرا باید خطای این شخص را نادیده بگیریم؟! در کدام قانون و منطق هست که اگر یک فرد خطا کرد باید از کنار آن گذشت و توجه نکرد؟!

 اگر ما این حقیقت را بگوییم که ابوبکر و عمر خطا کردند و مرتکب گناه شدند و بر خلاف رسول خدا عمل کردند و کردند آنچه کردند¹ و خلافت را از مسیر اصلی برگرداندند و مردم را منحرف کردند، دیگر فرزندان ما به‌دنبال ابوبکر و عمر نمی‌روند!

کتمان حقیقت، بزرگ‌ترین ظلم به افراد

 ای برادران عامّه، وقتی که حق را کتمان می‌کنید، بچه‌ای که در این خانواده هست و می‌بیند که تمام ذکر و فکر شما مدح و ثنای ابوبکر و عمر است، دیگر فکرش به‌جای دیگر نمی‌رود و هیچ‌گاه در مقام تحقیق برنمی‌آید و لذا می‌گوید: اینها قدّیس هستند! آن‌وقت اگر یک مرتبه یک شیعه مطلبی بگوید، گویا آسمان خراب می‌شود و به زمین می‌آید که مثلاً راجع به عمر چنین حرفی زدند! شخصیت عمر زیر سؤال رفت! شخصیت جناب ابابکر زیر سؤال رفت! شخصیت فلان شخص زیر سؤال رفت! مگر چنین چیزی امکان دارد؟! این به‌خاطر این است که ما از اول آمده‌ایم و دروغ گفته‌ایم، از اول حق را بیان نکرده‌ایم، از اول آمده‌ایم و به تاریخ خیانت کرده‌ایم!

 من یک وقت دیدم که شخصی با دیگری در مورد فردی صحبت می‌کند و می‌گوید: «ایشان فلان است و فلان است و حتی نماز شبش هم ترک نمی‌شود!» بنده به آن شخص گفتم: «آیا شما از حال ایشان اطلاع دارید؟!» گفت: «بله!» گفتم: «ایشان همسایۀ ما است و بنده اطلاع دارم که بعضی از اوقات حتی نماز صبحش هم قضا می‌شود! چرا دروغ می‌گویی که او نماز شبش قضا نمی‌شود؟!»

 این دروغ‌ها را می‌گویند، بعد مردم گول می‌خورند و حق را نمی‌فهمند و راه را به اشتباه می‌روند! همین‌طور که تفریط و تنقید حرام است و افشاء مسائل سرّی و مطالبی که از یک شخص منتشر نشده و فقط یک عدۀ خاص می‌دانند، حرام و غیبت است و موجب تنزّل او است، همین‌طور اغراق و افراط نسبت به یک فرد که موجب شود عده‌ای در اشتباه بیفتند نیز حرام است! در مورد هر کسی باشد هیچ تفاوتی نمی‌کند!

وجه افتراق مکتب تشیّع با سایر مکاتب

 فرق بین مکتب تشیّع و سایر مکاتب، حرّیت در بیان حق است. شیعه در بیان حق، حُرّ و آزاد است و با اختیار و انتخاب، مسیر خود را تعیین می‌کند، نه با زور و چوب و شمشیر و شایعه پراکنی و امثال‌ذلک! چنین مکتبی مکتب حق نیست. مکتب شیعه حرّیت و آزادی دارد. در مکتب شیعه انحصار وجود ندارد و راه برای همه باز است و برای همه انتخاب طریق آزاد است.

 اگر شخصی خودش تشخیص دهد که فراگیری فلان علم برای او مفید است ولی تمام عالم با او مخالفت کنند و بگویند: «آقا، این علم الآن برای شما ضرر دارد»، نباید به حرف کسی گوش بدهد! باید بگوید: «من تشخیص می‌دهم و باید انجام بدهم؛ هرچه می‌خواهند بگویند!»

 بعد از پیغمبر همۀ مردم ـ به جز سه نفر که دور امیرالمؤمنین بودند ـ گفتند: حق با ابوبکر و عمر است.¹ اما آیا چیزی از حقّانیت امیرالمؤمنین کم شد؟! آیا امیرالمؤمنین ناحق شد؟! حتی اگر آن سه نفر هم نمی‌آمدند برای او مهم نبود! امیرالمؤمنین نیازی

به سلمان و ابوذر و مقداد ندارد، بلکه همه به او نیاز دارند!

کلام خلیل نحوی در اثبات امامت امیرالمؤمنین

 خلیلِ نحوی راجع‌به امیرالمؤمنین می‌فرماید:

برای حقّانیت علی فقط این جمله کافی است: «إحتیاجُ الکُلِّ إلیه و استِغنائُهُ عَن الکُلّ؛¹ تمام افراد محتاج به او هستند و او بی‌نیاز از همۀ آنها است!»

 کسی که این‌طور باشد حق است! و چون مکتب شیعه این‌طور است، حق است! امیرالمؤمنین می‌گوید: «چون من حق را تشخیص می‌دهم، لذا حتّی اگر سلمان هم نیاید، نیاید؛ عمّار هم نیاید، نیاید؛ حُذیفه هم نیاید، نیاید؛ مقداد هم نیاید، نیاید؛ اباذر هم نیاید، نیاید! برای من اهمّیتی ندارد! به زور از من بیعت می‌گیرید، بگیرید؛ اما باطن من را نمی‌توانید عوض کنید!» چنان‌که طناب به گردن امیرالمؤمنین انداختند و حضرت را کشان‌کشان «کالجَمل المَخشوش»² به مسجد بردند!³

اخذ بیعت صوری خلیفۀ اول از امیرالمؤمنین علیه السلام‌

 حکومت اسلامی با علی این‌چنین رفتار کرد! برادران اهل‌تسنّن ما نگاه کنند که زمامدارانشان با داماد پیغمبر چه‌کار کردند! آیا شما از سایر مردم هم این‌طور بیعت می‌گیرید و آیا همان‌طور که به گردن داماد پیغمبر ـ که تمام اسلام به وجود و بیان و شمشیر و ایثار او دوام پیدا کرده است ـ طناب انداختید، به گردن آنها نیز طناب می‌اندازید؟! اگر کسی با چنین صحنه‌ای مواجه گردد و امیرالمؤمنین را در چنین وضعی مشاهده کند، دیگر خود را معطل نخواهد کرد و برای همیشه با اسلام خداحافظی خواهد نمود.

 برادران اهل‌تسنّن بدانند که این ماهیّت حکومت زمامداران آنها است که این‌چنین بر گُردۀ مردم سوار شدند! آنها ابتدا دختر پیغمبر را زدند و کردند آنچه کردند

و امیرالمؤمنین را با این وضعیت به مسجد بردند، و چون دیدند که امیرالمؤمنین بیعت نمی‌کند، دست ابوبکر را به دست امیرالمؤمنین زدند¹ و مدعی شدند که بیعت تحقق یافته است؛ درحالتی‌که این بیعت، یک بیعت شعاری است!

توجیه چهرۀ شخصیت‌های اعتباری با جعل و تحریف

 حالا این شد خلیفۀ رسول خدا، و چون خلیفۀ رسول خدا شد، شخصیّت پیدا کرد و دیگر نمی‌توان با او حرف زد! آیا این شخصیّتی که به این‌نحو برای کسی پیدا شود، ارزشی دارد؟! و آیا باید به این شخصیّت احترام گذاشت؟!

 بعد هم وقتی که کار خلاف کردند و در حلّ مشکلات فروماندند و در بن‌بست گیر کردند، مجبور به جعل حدیث شدند و گفتند پیغمبر فرمود:

إنّ أصحابی کالنّجوم، بأیّهِم اقتَدَیتُم اهتَدَیتُم؛² «همۀ اصحاب من مثل ستارگان‌اند، به هر کدامشان اقتدا کنید، شما را هدایت می‌کنند!»

 گفتند که ما همین‌طور نمی‌توانیم ساکت بنشینیم، باید جواب مردم را بدهیم! لذا شروع کردند به جعل حدیث و نقل خواب و کرامت و...؛ چون بالأخره باید این قضیه را سرِ پا نگه داشت! دعوت کردن و شام دادن و سال گرفتن و... برای نگه داشتن است؛ در حالی‌که در اسلام، آزادی است!

دستور سیدالشهدا به مرحوم آیةاللَه کمپانی در عمل به دستورات عرفانی

 مرحوم حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی، شخصیت کمی نبود! ایشان از بزرگان و مفاخر علمای شیعه از صدر اسلام تا به‌حال است. ایشان اهل مراقبه و ذکر بود، و از مرحوم آقا میرزا جواد آقای ملکی تبریزی³ دستور ذکر و

مراقبه داشت.¹ امروزه ما کتاب‌های ایشان را در ردۀ اول و بالاترین سطوح علمی مورد دقت و مطالعه قرار می‌دهیم.

 ایشان به حرم امیرالمؤمنین مشرّف می‌شد و به سجده می‌رفت و ذکرهای یونسیّه‌اش را می‌گفت. چون حرم امیرالمؤمنین را مکان خلوت و دور از هیاهو و سر و صدا می‌دید و در آنجا دیگر کسی با او کار نداشت. اما مدتی که گذشت حرف و نقل و انتقادها شروع شد و گفتند:

این چه کسی است؟! عجیب است! این کارها چیست؟! سجدۀ یک‌ساعته و درویش‌بازی و صوفی‌گری! ما این برنامه‌ها را نداشتیم!

 چه کسانی این حرف‌ها را می‌زدند؟ همین علمای نجف برای آقا شیخ محمدحسین اصفهانی حرف درآوردند! تا آنجایی که زمزمه می‌شد: ایشان درویش و صوفی شده و در سجده ذکر یونسیه می‌گوید. تا اینکه در یکی از همین سجده‌ها، سیدالشهدا علیه السلام به ایشان فرمودند: «شما این سجده را در خانه انجام بدهید؛ زیرا برای شما شایعه درست کرده‌اند.»²

 خیلی رُک به شما بگویم که معنای این حرف امام حسین این است که ما هم از دست اینها عاجزیم! لذا ایشان از آن به بعد دستورات را در منزل انجام داد.

 در جواب یکی از این افراد گفته بود:

اگر سجده کردن صوفی‌گری است، پس حضرت موسی بن جعفر که صبح سر به سجده می‌گذاشت و ظهر سر برمی‌داشت، أصوَفُ الصّوفیه و از همۀ دراویش درویش‌تر بود!³

 این [طرز تفکّر] جهالت است!

نقل قول علامه طباطبائی از خواسته مرحوم کمپانی از آیة اللَه سیدابوالحسن اصفهانی

 همین مرحوم آقا شیخ محمدحسین اصفهانی به اتفاق مرحوم آقا شیخ محمدرضا مظفر و مرحوم شیخ محمدجواد بلاغی، سه نفری در نجف نزد مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانی رفتند که آن‌موقع مرجع تقلید بود.¹ وقتی خادم آمد گفتند: با ایشان یک کار داریم. مرحوم آقا سید ابوالحسن آمدند و گفتند: «آقایان چه فرمایشی دارند؟» آنها گفتند:

ما آمده‌ایم تا مطلبی را به شما بگوییم و آن اینکه: در زمان سابق مردم نسبت به مسائل دینی دارای صفای باطن و ساده‌لوحی و ساذجیّت بودند و هرچه مرجع آنها می‌گفت، از او اطاعت کرده و إن‌قُلت و اشکال نمی‌کردند. اما الآن موقعیت با سابق تفاوت کرده است؛ بی‌دینی از هر طرف بر اسلام هجوم می‌آورد، مکتب‌های مختلف مادی‌گری روزبه‌روز در جامعه رواج پیدا می‌کند، عده‌ای به‌طور فنّی و اعتقادی و عقلی ـ نه فقهی ـ اصل و کیان اسلام را مورد حمله قرار می‌دهند. لذا امروز دیگر رسالۀ توضیح‌المسائل و احکام طهارات و نجاسات و صلاة و دعا به درد ما نمی‌خورد، و در شرایط فعلی صِرف انتشار رساله جلوی هجوم مبانی اعتقادی را نمی‌گیرد.² بنابراین امروز نیاز داریم که طلاب ما دروس فلسفه و علوم عقلی را بخوانند تا بتوانند در مقابل این هجوم ایستادگی کنند!

 این مطالب، عین کلام مرحوم علاّمه طباطبائی است که برای ما نقل کردند، و بنده بلاواسطه از ایشان نقل کردم. حالا اگر کسی از شما نسبت به این بیان ایرادی

دارد بگوید! بدیهی است که هیچ‌کس نمی‌تواند حرفی بزند! چون این یک مسئلۀ فطری است. الآن من از شما سؤال می‌کنم که این بیان مرحوم آقا شیخ محمدحسین اصفهانی در مقابل آقا سید ابوالحسن اصفهانی چه ایرادی دارد؟!

 اما می‌دانید آقا سید ابوالحسن اصفهانی چه جوابی داد؟! ایشان نه نسبت به مقدمه و نه در مورد صغری و کبری و نتیجه هیچ پاسخی نداد! ایشان تنها حرفی که زد این بود:

اگر شخصی اموال امام علیه السلام و سهم امام علیه السلام را مِلک شخصی خود نداند، من این اموال را مِلک شخصی خود می‌دانم، و راضی نیستم که یک ریال از اموال شخصی من به طلبه‌ای داده شود که فلسفه می‌خواند!¹

 این جواب آقا سید ابوالحسن اصفهانی، مرجع تقلید بود! درحالتی‌که طرف مقابل ایشان یک طلبۀ جامع‌المقدمات‌خوان نبود، بلکه آقا شیخ محمدحسین اصفهانی بود! یعنی اگر کتاب‌های آقا سید ابوالحسن اصفهانی را در مقابل کتاب‌های آقا شیخ محمدحسین اصفهانی قرار بدهیم، از نظر علمیّت قابل مقایسه نیست! ایشان مردی بود که همه او را به علم و تقوا قبول داشتند! طرف دیگر ایشان هم آیةاللَه شیخ محمدرضا مظفر بود که شاگرد آقا شیخ محمدحسین اصفهانی بود و خود ایشان هم پهلوان و بَطَلی در نجف بود!

 امّا چرا باید این‌طور باشد؟! چرا باید به‌جای جواب دادن، این‌نحوه برخورد صورت گیرد؟! مشکل ما همیشه این بوده است که نخواسته‌ایم در مقابلۀ با مسائل، به حق برخورد کنیم و بفهمیم و هضم کنیم و تحمل کنیم و سپس واکنشی مناسب نسبت به آن انجام دهیم! بلکه به بیراهه زده‌ایم و از جادۀ خاکی رفته‌ایم و راه راست را رها کرده‌ایم و به راه دیگر رفته‌ایم!

 ما داریم به برادران اهل تسنّنمان ایراد می‌گیریم که شما این‌طور هستید، اما خودمان هم داریم همین کار را انجام می‌دهیم و خودمان هم الآن داریم همین مطلب را پیاده می‌کنیم؛ چه فرقی می‌کند؟!

انحصار شخصیت فقط در چهارده معصوم

 در مکتب شیعه، شخصیت فقط در چهارده معصوم منحصر است و بس! بقیه باید خود را با آنان تطبیق دهند؛ اگر نتوانستند خود را با آنها منطبق کنند مشکل از خودشان است نه از آنها!

 در اینجا می‌خواهم برای اولین‌بار مطلبی را مطرح کنم که تا به‌حال حتی در مجالس خصوصی هم نگفته‌ام. می‌خواهم خدمت رفقا و دوستان این را بگویم که برای ما فرد ملاک نیست، آنچه برای ما ملاک است فقط چهارده معصوم‌اند و بس!

شخصیت مرحوم آیةاللَه سید محمدصادق لاله‌زاری و مبارزاتشان با رضاخان‌

 مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ بارها از پدرشان خیلی تعریف می‌کردند! و واقعاً پدرشان مردی بزرگوار و اهل ایثار و انفاق و گذشت بود! مبارزاتی که ایشان با رضاشاه کرد، یک نفر نکرد!

 البته مرحوم مدرس نیز در آن‌موقع سنگ‌تمام گذاشت و در مورد او نمی‌توان از حق گذشت! او واقعاً مرد شجاعی بود و از هیچ‌چیز باکی نداشت و شیوۀ او فقط متابعت از حق و رُک‌گویی بود! اما فشارهایی که بر پدربزرگ ما وارد می‌شد، واقعاً عجیب بود! پیرمردهایی که از آن‌موقع باقی هستند و در خیابان شاه آباد، یا همان جمهوری و بهارستان امروزی ـ آنجا محلّ رفت و آمد ایشان بود ـ بودند از ایشان حکایت‌ها نقل می‌کنند. می‌گویند:

بارها اتفاق می‌افتاد که وقتی رضاشاه می‌خواست با ماشین از خیابان عبور کند، ایشان عمداً یا غیرعمد می‌آمد و جلو می‌ایستاد تا اینکه اتومبیل او بایستد و حرکت نکند و ایشان عبور کند!

 تا این حد و با این کیفیّت مخالفت علنی داشت! لذا رضاشاه گفته بود:

این مرد خیلی عجیب است! در مسئلۀ حجاب و مخالفت با احکام اسلامی، من در میان آقایان و آخوندها شخصی را محکم‌تر و سفت‌تر از سید محمدصادق لاله‌زاری ندیده‌ام!

 پدر ما نقل می‌کرد:

وقتی که رضاشاه از ایران فرار کرد، پدرم فرمودند: «من بعد از بیست سال امشب سرم را راحت بر روی متّکا گذاشتم! از دست این مرد حتی یک شب

تا صبح هم امید به زنده ماندن را نداشتم!

 ایشان شوخی نکرده است! واقعاً ایشان نسبت به عِرق به مسائل و مطالب و دین ضرب‌المثل بود، و حالات و روحیّاتش حکایت از آن علوّ روح و مناعت و رفعت روح و امثال‌ذلک داشت! این مطالبی که خدمتتان عرض می‌کنم به‌خاطر تأکیدی است که می‌خواهم روی مطلب داشته باشم! همۀ این مطالب در جای خود صحیح و درست است [اما در عین‌حال مرحوم آقا نسبت به ایشان انتقادهایی هم داشتند.]

انتقاد مرحوم علاّمه طهرانی به پدرشان در مسئلۀ مهرالسنّه

 یک روز که من تقریباً شانزده یا هفده ساله بودم، شنیدم که در طبقۀ بالای منزل طهران سر و صدای پدر ما با بعضی از همشیره‌هایشان بر سر مهریۀ یکی از خواهرزاده‌هایشان بلند است؛ به‌حالتی‌که قضیه به داد و بیداد رسید! ما در آن سنین کنجکاو بودیم و می‌خواستیم که از مطلب سر دربیاوریم، و لذا آمدیم و داخل همان راهرو ایستادیم تا ببینیم چه می‌گویند! دیدیم که مرحوم آقا بلند صحبت می‌کنند، و آن فرد که از قوم و خویش‌ها و محارم بود می‌گفت: «ما نمی‌توانیم از مرام مرحوم آقاجان (پدرشان) تخطّی کنیم!» ایشان هم با صدای بلند فرمودند:

این حرف‌ها غلط است! برای ما فقط مرام ائمّه علیهم السلام مطرح است! پدر ما هر کسی می‌خواهد باشد در این مسئله اشتباه کرده است! ما این مرام ایشان را نمی‌پذیریم که باید مهریّه را زیاد کرد تا اینکه شوهر قدر دختر را بداند!

 نظر مرحوم پدر ما این بود که سنّت رسول خدا در ازدواج با زنان و دختران امّت، عقد براساس مهرالسّنه بود.¹ این سنّت رسول خدا بود و روایت هم طبق آن هست² و درست هم همین است.

روایت امام کاظم در مورد مهریۀ دختر رسول خدا

 حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام فرمودند:

جبرائیل مهریۀ دختر رسول خدا را تعیین کرد، و رسول خدا فرمود: «من از

جانب جبرائیل مأمورم که مهریۀ دخترم را پانصد درهم قرار دهم، و این کار را می‌کنم تا اینکه این عمل برای زنان امّت من سنّت بشود!»¹

توجیه سست برخی علما راجع به مهرالسّنه و پاسخ به آن

 حالا ما روحانیّون می‌آییم و این کلام صریح رسول خدا را چنین توجیه می‌کنیم که: «این پانصد درهم در آن زمان ارزش و قیمت بالایی داشته است و...!»

 بنده در مجلسی بودم که یکی از آقایان معروف طهران همین قضیه را مطرح کرد و گفت:

البته مهریۀ حضرت پانصد درهم بوده است، ولی این پانصد درهم تمام مایَملَک علی بوده است؛ وإلاّ این‌طور نیست که به‌طور کلی باید مهریۀ پانصد درهمی سنّت پیامبر باشد!

 بنده خیلی عصبانی شدم و به او پرخاش کردم، و او هیچ حرفی نزد و ساکت شد! گفتم: «بنابراین اگر تمام کرۀ زمین از طلا بود و مِلک امیرالمؤمنین بود باید آن را مهریۀ دختر پیغمبر می‌کرد؟!»

 روایت داریم که این باید سنّت باشد! چرا شعار می‌دهید و کلامی را که از رسول خدا نقل شده توجیه می‌کنید؟! درست است که علی همه‌چیزش را برای فاطمۀ زهرا داد و امیرالمؤمنین غیر از زِره چیزی نداشت، ولی این دلیل نیست که جناب‌عالی هم به‌عنوان یک حکم شرعی و فقهی و اخلاقی بگویید: «شما هم باید تمام مایملک خود را مهریّۀ زنانتان قرار دهید!» این حرف‌ها ایجاد انحراف در سنّت پیغمبر است! اینها گول زدن مردم است! اینها خدعۀ در دین است! اینها استفادۀ سوء از این علوم است! پیغمبر فرمودند که من مهریۀ دخترم را پانصد درهم قرار دادم تا اینکه همه به او تأسّی کنند و مهریّۀ دختران و زنانشان را کم قرار دهند.

متابعت از حق و سنت پیغمبر، ملاک عمل شیعه

 تعریف از اشخاص به‌جای خود محفوظ، اما در جایی که می‌بینیم باید یک مطلب حق افشا بشود، انسان نمی‌تواند کتمان کند! و همین مطالب بود که موجب شد ما نسبت به پدرمان معتقد شویم که او مرد حق است!

 سنّت، فقط سنّت پیغمبر است! هر کسی بر خلاف آن رفتار کند، ولو اینکه آیةاللَه باشد، خلاف است! ما نمی‌توانیم خلاف را بپذیریم، حالا از هر کس که باشد! این می‌شود مکتب تشیّع! مکتب تشیّع مکتبی است که فقط حق را مدّ نظر قرار داده و غیر آن را نفی می‌کند و کنار می‌گذارد.

 اینکه بنده در مجلس گذشته حکایتی را از مرحوم آیةاللَه خوئی ـ رحمة اللَه علیه ـ با مرحوم آقا نقل کردم بر همین اساس بود که ایشان برای ما محترم است و ما از علوم ایشان استفاده می‌کنیم و از بیاناتشان بهره‌مند می‌شویم و یکی از مبانی مطالعۀ بنده در مباحثات و تقریرات دروس خارج، کتب ایشان است. اما همان‌طور که برای یک طلبه راه نقد نسبت به مطالب افراد باز است و نمی‌تواند شخصیت افراد را حاکم بر مسائل و مبانی و مُدرَکات خود قرار دهد، همین‌طور حق دارد که نسبت به مرام یک شخص اظهار نظر کند و موارد اشتباه و صحت را روشن و تبیین کند.

توصیۀ آیةاللَه بروجردی به طلاب

 مرحوم آقای بروجردی ـ رضوان اللَه علیه ـ بارها بالای منبر می‌فرمودند:

شخصیت بزرگان مانع از تحقیق و تفحّص طلاب نسبت به موارد اشتباه و صواب ایشان نشود!

 مراجع عظام برای ما محترم هستند و سعی و اهتمام آنها نسبت به تحقیق مبانی و احکام برای ما ارزشمند است؛ و این مبنایی است که ما داشتیم و داریم!

شخصیت مرحوم شیخ عباس قمی

 روزی در مجلسی بودم که بعضی از دوستان سابق پدر ما هم در آن مجلس حضور داشتند و نسبت به یکی از علمای گذشته، مرحوم آقا شیخ عباس قمی، صاحب مفاتیح با گوشه و کنایه اهانتی کردند. بنده خیلی متأثّر و ناراحت شدم و به آنها گفتم: چرا شما به چنین مرد بزرگی اهانت می‌کنید؟! آقا شیخ عباس قمی آدم کمی نبود! صاحب مفاتیح بود، مردی بود که به قدس و تقوا معروف بود و می‌فرمود: «من سی سال زحمت کشیدم تا کتاب سفینة البحار را نوشتم!» علما و طلاب نسبت به زحمت و رنجی که مرحوم آقا شیخ عباس در کتاب بحار الأنوار متحمل شده و سفینة البحار را نوشته واقف هستند و می‌دانند که این عمل چقدر تحمل و چقدر رنج

می‌خواهد! او مردی بزرگوار و متهجّد و اهل نمازشب و دارای سیمایی نورانی بود، اما اهل عرفان نبود. خب نباشد، مگر کسی که اهل عرفان نباشد و نسبت به مسائل توحیدی بی‌اطلاع باشد به جهنم می‌رود؟!

 هر شخص یک مقام و رتبه‌ای دارد، و خداوند به اهتمام و خلوص نیت و اخلاص عمل او نگاه می‌کند و به همان‌مقدار به او درجه و مقام و اجر و ثواب می‌دهد. درست است که خدا توفیق ادراک مراتب بالا را به ایشان نداده، اما بنا نیست بهشت خالی باشد و فقط دارای یک مرتبۀ بالا و برای عده‌ای خاص باشد.

 بهشت مراتبی دارد؛ مرتبۀ بالاتر و پایین‌تر دارد. مگر در قرآن نداریم: اصحاب الیمین و اصحاب الشّمال و مقرّبین؟!¹ اصحاب الیمین افرادی از مؤمنین هستند که دارای حالات و روحیات و مراتبی هستند، اما با مقرّبین فرق می‌کنند. درست است که مقرّبین عده‌ای معدود هستند، اما این دلیل نمی‌شود که اگر کسی از مقرّبین نشد دیگر باید او را کوبید! مگر خود ما از مقرّبین هستیم؟!

تلاش‌ها و ازخودگذشتگی‌های علما و بزرگان در راه حفظ دین‌

 به‌یاد دارم که روزی مرحوم پدر ما با همین افراد صحبت می‌کردند و همین مطالب مطرح بود، و ایشان به شدت از مرحوم علاّمۀ حلّی و محقّق حلّی و شیخ طوسی و امثالهم دفاع می‌کردند و می‌گفتند:

این دین را چه کسانی نگه داشتند؟! در میان این علما بسیاری بودند که جانشان را بر سر دین گذاشتند! آیا این نمازی را که می‌خوانید در حالِ مکاشفه به شما دستور داده‌اند یا در خواب دیده‌اید یا به شما وحی شده است؟! آیا جز این است که این نماز و روزۀ شما به‌واسطۀ همین بزرگان به شما رسیده است؟!²

 قاضی نوراللَه شوشتری جانش را بر سر دین گذاشت. یک عدّه وقتی که متوجه شدند ایشان شیعه است و در هند آمده است، تصمیم گرفتند که ایشان را اعدام کنند، و گفتند که باید همۀ قبایل در این حکم متبرّک بشوند و همه در إعدام او شرکت

کنند. آمدند و تازیانه‌های خاردار برداشتند و آن‌قدر بر بدن این مرد کوبیدند که گوشت و استخوان و پوستش در هم مخلوط شد!¹

 علمای ما این‌طور بودند، شهید اول در راه احیای دین سرش بر باد رفت² و شهید ثانی در راه احیای تشیّع شهید شد.³ بزرگان ما برای دین جانشان را از دست دادند؛ حالا برخی به مرگ طبیعی و برخی به شهادت!

ملاک عمل در برخورد با علما و بزرگان

 این نماز و روزۀ شما را همین‌ها به اینجا رسانده‌اند؛ حالا عارف و از اولیای خدا نیستند که نیستند، به مرتبۀ اعلا نرسیدند که نرسیدند! اولیای خدا هم ائمه نیستند، آیا به قضیه اشکال وارد است؟! مرتبۀ امام از همه بالاتر است و باید هم بالاتر باشد. ما نمی‌توانیم به صِرف اینکه عالمی در یک مرتبۀ ضعیف است، بیاییم و اصلاً تمام وجود او را از بین ببریم و بگوییم: این باید اصلاً کنار رود و مطرود و ملعون و مورد سخط و غضب خدا است!

 مرحوم آقای خوئی نیز مردی بزرگوار و اهل تهجّد بود و أعمال ایشان برای خدا بود، و من نسبت به ایشان اطلاع دارم؛ همۀ اینها به‌جای خودش محفوظ، اما اظهار نظر ایشان را راجع به عرفان نمی‌توانیم قبول کنیم!

 ما باید با دید و فکر باز مرام و مکتب هر کس را با مرام ائمه علیهم السلام بسنجیم. مقدار ارزش هر کسی منوط به‌مقدار متابعت او از مکتب ائمّه علیهم السلام است. وقتی که قطعاً می‌دانیم بحث از مسائل علمی و منطقی و فلسفی جزء اصول مسلّم مکتب امام صادق است و آن حضرت افراد را با بیان و منطق به‌سوی مهاجمین به اسلام سوق می‌دادند، چگونه ممکن است اجازه و مجال بدهیم که فردی به‌عنوان

دفاع از مکتب امام صادق، این مسئله را مورد قدح قرار دهد؟! لذا این مطلب مورد قبول ما نیست و ما نمی‌توانیم آن را بپذیریم. البته با در نظر گرفتنِ اینکه درجه و مقام و موقعیت هر کسی در جای خود محفوظ است!

عدم جواز استعمال لفظ امام به‌نحو اطلاق بر غیر ائمه

 مرحوم والد ما ـ رضوان اللَه علیه ـ نسبت به حدود و ثغور و حیطۀ ائمه علیهم السلام نهایت حمیّت و نهایت عِرق را به خرج می‌دادند! به‌طوری‌که ما از شخص دیگری مانند ایشان این مسئله را مشاهده نکردیم که نسبت به دفاع از حریم امام علیه السلام این‌قدر شدید باشد!

 ایشان در کتاب امام شناسی جلد هجدهم با ادلّه ثابت می‌کنند که اطلاق لفظ امام به‌طور مطلق، فقط بر ائمۀ اثنا عشر جایز است؛ یعنی در فرهنگ شیعه فقط باید به ائمۀ اثنا عشر امام گفت و اطلاق امام بر غیر ائمه علیهم السلام جایز نیست!¹ نظر خود بنده نیز همین است و بنده هم به هیچ‌کس غیر از آنها امام نمی‌گویم. البته استعمال لفظ «امام جماعت» و «امام جمعه» و امثال‌ذلک رایج بوده و اشکالی هم ندارد. امام جماعت و جمعه یعنی کسی که در نماز مقتدا و پیشوا است. اما استعمال لفظ امام به‌نحو مطلق مانند «امام کیست؟»، «امام آمد»، «امام رفت»، «امام فرمود» و امثال آن فقط مختصّ این دوازده نفر است و نباید از حیطۀ آنها فراتر برود!

مخالفت آیةاللَه سید موسی صدر با به‌کاربردن لفظ امام برای ایشان‌

 حالا که صحبت به اینجا رسید، این مطلب را هم بگویم که یکی از دوستان بسیار صمیمی مرحوم والد ـ رضوان اللَه علیه ـ حضرت آیةاللَه آقا سید موسی صدر ـ حفظه اللَه ـ است.² از سابق به ایشان «امام موسی صدر» می‌گفتند و به این لقب معروف بود. در سفری که دو سال پیش به لبنان داشتم، آقای دکتر محمد قَصیر که از حواریون ایشان بود، برای دیدن ما آمده بود و قضایایی را برای بنده نقل می‌کرد. بنده

بسیار مشتاق شنیدن مطالب او بودم و خیلی اصرار می‌کردم که هرچه از ایشان می‌دانید بگویید! و بعد از رفتن ایشان مطالب را نوشتم. من به ایشان گفتم که شما راجع به امام گفتن به ایشان مطلبی ندارید؟

 ایشان گفت:

اتفاقاً همین قضیه برای خود من هم خیلی عجیب بود! سابقاً به ایشان «امام موسی» نمی‌گفتند. حتی یک روز ایشان که چنین مطلبی را پیش‌بینی می‌کرد یا زمینه‌اش را می‌دید، به من گفت: «دکتر، به نظر من اطلاق لفظ امام بر غیر از دوازده معصوم حرام است! و اینکه به بعضی از علما امام می‌گویند، بدان که این مطلب جایز نیست!»¹

بعد از گذشت مدتی دیدیم که به خود ایشان، امام موسی صدر می‌گویند. من خیلی تعجب کردم! تا اینکه یک روز به خدمت ایشان رفتم و گفتم: آقا، شما که مطلب را این‌طور می‌فرمودید، الآن دارند به شما امام می‌گویند! ایشان در پاسخ گفتند: «کار از دست ما خارج شده است!»

 البته بنده نمی‌دانم که موقعیت حضرت آیةاللَه سید موسی صدر به چه نحوی بوده است. ایشان بسیار مرد بزرگ، بسیار خلیق، دانشمند، عالم و باتقوا است! به‌نحوی‌که الآن رفتار و اخلاق ایشان در لبنان ضرب‌المثل است؛ از نقطه‌نظر شجاعت و حرّیت و فکر و رشد فکری‌ای که داشتند و کمکی که کردند و مبارزه و محاربه‌ای که با اسرائیل غاصب ـ خَذَلَه اللَه ـ کردند و مردم را تلفیق کردند و مؤانست و محبت بین مردم به‌وجود آوردند. در غالب منازلی که در لبنان می‌رفتیم می‌دیدیم که عکس ایشان را در اطاق پذیرایی و بیرونی نصب کرده‌اند و به‌عنوان یک رجل الهی و بَطَل و مرد نمونه و مَفخَر اسلام از ایشان یاد می‌کنند، و واقعاً هم همین‌طور است! خداوند إن‌شاءاللَه ایشان را ـ اگر حیات دارند ـ هرچه زودتر استخلاص کند!

 و واقعاً و جدّاً ما خلأ چنین مرد بزرگ، متفکر، دوراندیش، خوش‌فکر و با اخلاص

را در حکومت اسلامی خودمان احساس می‌کنیم! و بنده از اول به مرحوم والد گفتم: «ما خلأ ایشان را احساس می‌کنیم!» بنده تأکید می‌کنم که استعمار چون می‌دانست که دیگر کار از دستش خارج شده و انقلاب ما به پیروزی می‌رسد، ایشان را ازمیان برداشت و دزدید و مخفی کرد! واقعاً ما به امثال ایشان و حتی به شخص ایشان در حکومت اسلام احساس نیاز مُبرَم می‌کنیم! واقعاً جای این‌گونه افراد که دست‌به‌دست هم بدهند و هم‌فکری کنند و رهبر را کمک و تأیید کنند، تا اینکه بتوانند هرچه بیشتر موجبات رشد و تعالی احکام اسلامی را در مملکت فراهم کنند، خالی است!

 اما [حالا که] به ایشان «امام موسی صدر» گفته‌اند، ما نمی‌توانیم بگوییم که فکر ایشان راجع به این قضیه عوض شد، چون فکر از حرام به واجب برنمی‌گردد!

 مطلب ما این است که حدّاقل در چنین مواقعی احتیاط اقتضا می‌کند [که انجام ندهد!] اگر انسان نسبت به ارتکاب عمل، شبهۀ حرمت دارد، چون اتیان طرف مقابل قضیه واجب نبوده و بلکه مباح است، انسان باید احتیاط کند و امام نگوید! مگر امام نگفتن از شأن و مقام کسی کم می‌کند؟! نه، واللَه بنده امضا می‌دهم و قسم می‌خورم و هر تضمین دیگری می‌دهم که اگر مثلاً یک نفر به بنده به‌جای «آیةاللَه» حجةالاسلام یا ثقةالاسلام بگوید، از مقام بنده هیچ کم نخواهد شد! ابداً! خودم دارم به شما می‌گویم که اصلاً کم نخواهد شد؛ بلکه شاید «آیةاللَه» گفتن بر مشکلات بنده اضافه کند، چون همۀ ما در آن گیر هستیم، و این مطالب گیر ما را بیشتر می‌کند. چرا انسان این کار را بکند؟! مگر القاب حجةالاسلام و ثقةالاسلام و دانشمند محترم چه اشکال و عیبی دارد؟! مهم این است که انسان در آن طرف آبرو داشته باشد!

اقدامات علامه طهرانی در تشکیل حکومت اسلام

 مرحوم والد ما در کتاب وظیفۀ فرد مسلمان ـ که صلاح دیده شد این کتاب به‌صورت متداول منتشر نشود و مطرح نباشد ـ مطالبی راجع به مسائل انقلاب مطرح کردند که خودشان از ابتدا در متن این جریانات بودند، و ارتباطشان با حضرت آیةاللَه خمینی و بعضی از مطالبی را که بین آنها رد و بدل می‌شد، تا حدودی در این کتاب آورده‌اند. طبعاً این مسئله ممکن است بر مذاق بسیاری خوش نیاید و توقع عبارات

و تعبیرهای دیگری را داشته باشند. اما اساساً یک نفر که دانشمند و خیبرِ به اوضاع و مورّخ است، وقتی یک حقیقت تاریخی را بیان می‌کند، نمی‌تواند به تاریخ خیانت کند و نمی‌تواند بر خلاف آنچه هست بنویسد.

 امروزه بعضی راجع به تاریخ انقلاب کتاب می‌نویسند، ولی در این کتاب‌ها حتی اسمی از پدر ما نمی‌آورند! درحالی‌که همه می‌دانند که پدر ما چه نقشی در این انقلاب ایفاء کرده‌اند! فقط در بعضی از کتاب‌ها آمده است که «آقا سید محمدحسین طهرانی هم در فلان مجلس بود.» آیا واقعاً این خیانت به تاریخ نیست؟! چرا نباید اسم ایشان مطرح باشد؟! چرا نباید مورّخ حقیقت را بگوید تا خواننده خود اختیار و انتخاب کند؟! کسانی تاریخ این انقلاب را می‌نویسند که از نزدیک با مرحوم پدر ما آشنایی داشتند؛ نه‌اینکه غریبه نوشته است!

جلوگیری علاّمه طهرانی از إعدام آیةاللَه خمینی

 به‌یاد دارم که روزی شخصی راجع به حوادث انقلاب صحبت می‌کرد و می‌گفت: «ما در منزلی در میدان امام حسین جمع می‌شدیم و مرحوم فلانی هم در آنجا بود.» درحالی‌که اصل تشکیل آن مجلس توسّط مرحوم پدر ما بود ولی با وجود اینکه این شخص اطلاع داشت اصلاً اسمی از ایشان نمی‌آورد! به‌خاطر اینکه حساب و کتابی در کار است! اصلاً آن مجلس، مجلسی بود که مرحوم پدر ما در میدان امام حسین در منزل ابوالزّوجۀ خود، پدربزرگ ما قرار داده بود، و از همان‌جا بود که ایشان جریانات را هدایت و رهبری می‌کرد و مطالب مدّ نظر بود! و از همین مجلس بود که یک‌یک علما را از تمامی شهرستان‌ها به داوودیۀ طهران کشاند و آقای میلانی را از همان مجلس به طهران آوردند و همه امضا کردند که حضرت آیةاللَه خمینی مرجع تقلیدند و مرجع تقلید مصونیت جانی دارد و لذا به این وسیله اعدام از ایشان برداشته شد. شاه می‌خواست آقای خمینی را اعدام کند، بر این اساس که «چون ایشان علیه امنیت کشور قیام کرده لذا عمل ایشان مُخلّ امنیت تلقی می‌شود و باید محاکمۀ صحرایی بشود!» و محاکمۀ صحرایی یعنی اعدام!

 بنده خود با مرحوم والد به آنجا می‌رفتم، و با اینکه در آن‌موقع هفت‌ساله بودم

ولی تمام آن جریانات دقیقاً الآن جلوی چشم من هست؛ آن وقتی‌که به دیدن آقای میلانی رفتیم، آن وقتی‌که مرحوم ملا آقا محمدعلی همدانی وارد طهران شدند، آن وقتی‌که علمای شیراز مثل مرحوم آقا شیخ بهاءالدّین محلاتی و آقازاده‌شان، آقا محیی‌الدّین و مرحوم آیةاللَه دستغیب به طهران آمدند؛ همه را به یاد دارم. همۀ آنها در همین منزل مرحوم پدربزرگ ما حاج‌آقا معین شیرازی وارد شدند، و تمام این کارها توسّط پدر ما انجام گرفت. یعنی پدر ما بود که حکم اعدام را از حضرت آیةاللَه خمینی برداشت نه کسی دیگر!¹ حالا آیا در این کتاب‌ها حتی اسمی از ایشان آورده‌اند؟!

 در آن‌موقع افرادی از جمله حضرت آیةاللَه شیخ صدرالدین حائری شیرازی، مرحوم مطهری، آیةاللَه مرحوم قاضی طباطبائی ـ که گروه فرقان ایشان را شهید کرد ـ و چند نفر دیگر، جزء گروه سرّی محدودۀ مرحوم والد ما بودند که فقط این افراد می‌توانستند با آیةاللَه خمینی مرتبط باشند.²

خیانت و تحریف تاریخ، ثمرۀ تعظیم و تحقیر بیجا

 آیا این خیانت به تاریخ نیست که انسان بیاید و برای امثال من که از هیچ چیز اطلاع ندارد و فقط اوراقی در مقابلش قرار دارد تاریخ را طوری بنویسد که متوجه این قضایا نشود؟! همان‌گونه که بزرگ کردن یک شخصیت خیانت به تاریخ است، شخصیتی را منکوب کردن نیز خیانت است! تاریخ باید شفاف باشد، مورّخ باید شفاف بنویسد و حقایق را برای نسل آینده شفاف معرفی کند!

 تمام دعوای ما با اهل‌تسنّن روی همین مسئله است که چرا شما لگد زدن به دختر پیغمبر را برای بچه‌هایتان نقل نمی‌کنید؟! چرا طناب انداختن به گردن علی را نقل نمی‌کنید؟! چرا طوری نقل می‌کنید که بگویند: مگر علی نماز می‌خوانده است؟! معاویه طوری چهرۀ امیرالمؤمنین را برای مردم مشوّه جلوه داده بود که وقتی شامیان شنیدند که علی را در محراب عبادت کشتند، گفتند: «مگر علی نماز هم می‌خوانده

است که او را در محراب بکشند؟!» ابوهُریره‌ها و ابودَرداء‌ها و سَمُرة بن جُندَب‌ها و همین آخوندها بالای منبر می‌رفتند و می‌گفتند:

از دو لب رسول خدا شنیدم که فرمود: آیۀ ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡرِي نَفۡسَهُ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَهِ﴾؛¹ «بعضی از افراد آنهایی هستند که جانشان را در راه خدا می‌دهند»، در شأن ابن‌ملجم نازل شده است! و آیات ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يُعۡجِبُكَ قَوۡلُهُۥ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَيُشۡهِدُ ٱللَهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلۡبِهِۦ وَهُوَ أَلَدُّ ٱلۡخِصَامِ * وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي ٱلۡأَرۡضِ لِيُفۡسِدَ فِيهَا وَيُهۡلِكَ ٱلۡحَرۡثَ وَٱلنَّسۡلَ وَٱللَهُ لَا يُحِبُّ ٱلۡفَسَادَ﴾؛² «بعضی از آنها هم هستند که باعث از بین رفتن مردم و اموالشان می‌شوند»، راجع به علی است!³

 یعنی افرادی که از پیغمبر اکرم چیزهایی شنیده بودند و در میان مردم موجّه بودند، این کارها را می‌کردند؛ وإلاّ قدّاره‌کش بالای منبر نمی‌رود! و اگر هم برود، هر چه بگوید به او می‌خندند و حرفش را قبول نمی‌کنند! باید ابوهریره بالای منبر برود تا اینکه مردم بگویند که این نزد پیغمبر بوده و لذا راست می‌گوید. باید سَمُرَة بن جُندب برود تا اینکه بگویند که این ده یا سیزده سال با پیغمبر بوده و لابدّ از ایشان شنیده است و لذا راست می‌گوید. باید شخصی مانند عایشه زن پیغمبر باشد که بر شتر سوار شود و مردم را گول بزند تا اینکه مردم بگویند راست می‌گوید. هر زنی

نمی‌تواند بر شتر بنشیند و مردم را علیه امیرالمؤمنین تحریک کند، زیرا به‌واسطۀ سوء سابقه‌اش از او قبول نمی‌کنند!

 اینها به تاریخ ضرر می‌رساند. ضرر به تاریخ از اینجا نشئت می‌گیرد که ما نسبت به مرام و مکتب ائمه علیهم السلام کوتاه بیاییم و فکر خود را در مسائل جانبی مشغول کنیم و از مسئلۀ حق و حقیقت بگذریم و به مطالب غیر صحیح بپردازیم و حق را با غیر حق از اهواء و مسائل دیگر ممزوج و مخلوط کنیم؛ اما بدانیم که به هر مقدار که این کار را انجام دهیم باخته‌ایم!

سخن یکی از علمای نجف بر جواز عمل به مصلحت بر خلاف رضای خدا

 مرحوم آقا می‌فرمودند:

روزی من به یکی از آقایان نجف گفتم: فلان کاری که در بیت فلان مرجع انجام می‌شود خلاف اسلام و خلاف رضای خدا است. آن شخص گفت: «درست است که خلاف است، ولی در بعضی از موارد مصلحت اقتضا می‌کند که انسان خلاف رضای خدا را انجام بدهد!»

 خیلی عجیب است! این چه مصلحتی است که اقتضا می‌کند انسان خلاف رضای خدا را انجام دهد؟!

 لذا شما می‌بینید که فقط چند نفر مثل علاّمه طباطبائی و علاّمه طهرانی و آقا شیخ جواد ملکی تبریزی و مرحوم قاضی شدند! دور و بر امیرالمؤمنین فقط پنج شش نفر بودند! چون علی حق بود، و مردم حق نمی‌خواهند؛ لذا دور و بر حق کم هستند.

 پدر ما یک طلبۀ عادی که نبود! ایشان شخصی بود که همه معترف بودند: «اگر آقا سید محمدحسین در نجف بماند، مرجعیت شیعه منحصر در او خواهد شد!» آن‌وقت همین‌ها می‌گفتند که این آقا صوفی و درویش شده است! او دنبال یک آدم بی‌سواد را گرفته و عقلش را از دست داده است! او به‌دنبال کسی راه افتاده است که اصل و نسبش معلوم نیست!

 [اما سخن او با آنها این است که] این‌قدر بگویید تا خسته شوید! من که آن حقیقت را ادراک کرده‌ام، نمی‌توانم از آن دست بردارم! شما بروید و بگویید و خوش باشید!

طوطیان در شکّرستان کامرانی می‌کنند   ***   وز تحسّر دست بر سر می‌زند مسکین مگس¹

برو و دست حسرت بر سر خود بزن! ولی بدان که ما و استادمان در آنجایی هستیم که هرچه بخواهیم صد برابرش برای ما فرو می‌ریزد! آن‌وقت شما بگویید درویش و صوفی شده است!

 این مسئلۀ حیاتی و مهمّی است که امام صادق علیه السلام نسبت به آن تأکید می‌کنند. مکتب امام صادق علیه السلام مکتب حق است، مکتب امام باقر علیه السلام مکتب حق است؛ مکتب زور و فشار و جنجال و هیاهو نیست! افراد می‌آمدند و با آن حضرت بحث می‌کردند یا حضرت شاگردان خود را می‌فرستادند که بیایید و صحبت کنید و بحث کنید، اگر خواستید بپذیرید و اگر نخواستید نپذیرید!

 این مکتب، مکتب امام صادق است و ما از این مکتب عدول نخواهیم کرد، و امیدواریم که در دنیا و آخرت از شفاعت آن حضرت محروم نباشیم!

 اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس سی و پنجم: حقیقت فهم و طلب آن

 ١٤ صفرالمظفر ١٤٢١ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

و صلّی اللَه علَی سیّدنا و نبیّنا أبی‌القاسم المُصطَفی محمّدٍ

و علَی آل‌بیته الطّیبینَ الطّاهرینَ الحُجَج المَیامین‌

و اللّعنةُ علَی أعدائِهم أجمعینَ

 قال مولانا الإمام الصّادق علیه السّلام:

و اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِه و استَفهِمِ اللَهَ یُفهِمکَ؛¹ «پیوسته علم را برای به‌کارگیری آن طلب کن و همیشه از خدا طلب فهم کن تا به تو عنایت کند.»

 منظور امام صادق علیه السلام از عبارت: «و اطلُبِ العلمَ بِاستِعماله» از مباحث گذشته تا حدودی روشن شد؛ البته آنچه مطرح کردیم به مقدار فهم قاصر و ناقص ما بود، و اما قطعاً آنچه از این عبارت مورد نظر آن حضرت است ـ در همۀ مراتب و حقیقت علم و کیفیّت طلب ـ هیچ‌گاه فکر ما و تخیّلات و توهّمات ما به آن نمی‌رسد.

 امام علیه السلام در این عبارت می‌فرمایند: باید همیشه منظور و مقصودت از کسب علم، به‌کارگیری آن باشد! چون ممکن است که انسان علم را برای به‌کارگیری و استفادۀ از آن نخواهد و در خیلی از مواقع به همان موقعیت به‌دست آمده بسنده کند

و از وضعیتی که دارد راضی و خرسند باشد و برای آن وضعیت و موقعیت، دیگر طلب ندارد و از طلب می‌افتد!

تمرکز سالک به بالاترین نقطه کمال

 یکی از مطالبی که بزرگان و زعمای قوم در رابطه با تربیت شاگردان و برنامۀ سلوکی آنها توصیه می‌کردند و آن را از اهمّ مراتب تزکیه و کیفیّت حرکت انسان به‌سوی کمال می‌شمردند، تمرکز و حِدّت نظر و ارتکاز انسان بر بالاترین نقطۀ کمال و اوج است؛ چون به هر مقدار که به کمتر از آن اکتفا کند باخته است و خسارت برای او حاصل می‌شود!

 حقیقت ذات انسان عبارت است از وجود بَحت و بسیط و تجرّد تامّی که از ذات پروردگار نزول پیدا کرده است، و مرتبۀ وجودی انسان عبارت از همان حقیقت مجرّدۀ مرتبۀ ذات است؛ یعنی تمام موجودات عالم که مشمول قاعدۀ تکوینی سیر نزولی عالم وجود شده‌اند، هر کدام در مرتبۀ خاص و به‌خصوصی قرار دارند؛ هر کدام از ملائکه، اجنّه، موجودات عالم طبع و حیوانات، در مرتبۀ خاصّی از نزول قرار گرفته‌اند، و مراتب همۀ اینها ازنقطه‌نظر کیفیّت محدودیتِ اسماء و صفات کلّی پروردگار، مادون ذات است.

انحصار وصول به مرتبۀ فنای ذاتی در انسان

 اما در میان همۀ اینها رتبۀ انسان، رتبۀ ﴿وَنَفَخۡتُ فِيهِ مِن رُّوحِي﴾¹ است. خداوند متعال در اینجا دربارۀ انسان می‌فرماید: «من او را از روح خودم خلق کردم!» درحالی‌که این تعبیر دربارۀ سایر موجودات اعم از ملائکه و اجنّه و حیوانات در قرآن نیست! تعبیر ﴿وَنَفَخۡتُ فِيهِ مِن رُّوحِي﴾ عبارت است از همان حقیقت مجرّدۀ ذات که ماقبل مرتبۀ اسماء و صفات است؛ لذا این مسئله را شوخی نگیریم!

 از اینجا است که انسان می‌تواند به فنای ذاتی برسد، ولی بقیۀ موجودات نمی‌توانند؛ چون از باب قاعدۀ «کلُّ شَیءٍ یَرجِعُ إلَی أصلِه؛²هر چیزی به اصل خودش باز می‌گردد»، تهیّؤ و آمادگی مرتبۀ وجودی انسان، فنای در ذات پروردگار خواهد

بود؛ اما ملائکه امکان فنای ذاتی ندارند، چون مرتبۀ آنها پایین‌تر است و مرتبۀ پایین نمی‌تواند به مرتبۀ بالاتر ـ ولو به‌قدر یک میل ـ راه پیدا کند!

 گفتار جبرائیل در معراج: «لو دَنَوتُ أنمُلَةً لاحتَرَقتُ»¹ اشاره به همین مرتبه است، نه کوتاهی در تکلیف؛ زیرا جبرائیل و ملائکه ازنقطه‌نظر تکالیف و عبادات و انجام مراتب امر و نهی پروردگار هیچ‌گونه کوتاهی ندارند! آنها عباد محض هستند و اطاعت محض می‌کنند و از این نقطه‌نظر نسبت به انسان خیلی فضیلت دارند؛ چون انسان گاهی‌اوقات عبادت می‌کند و گاهی‌اوقات مرتکب مخالفت و عصیان می‌شود و سپس توبه و استغفار می‌کند.

 ولی صحبت در این است که این اطاعت و انقیاد محض ملائکه موجب نمی‌شود که آنها از رتبۀ وجودی خود پا را فراتر بگذارند، زیرا حدّشان همین مقدار است!

ذات حق تعالیٰ، آخرین مرتبۀ ذات انسان

 اما مرتبۀ انسان بالاتر از مرتبۀ آنها است. یعنی مرتبۀ وجودی انسان مافوق مرتبۀ اسماء و صفات الهی است! به عبارت دیگر، مرتبۀ ذات انسان همان مرتبۀ ذات حق است، و آن سعه‌ای که مترتب بر این می‌شود، سعه‌ای است که اسماء کلّیه و صفات کلّیه را تحدید و درجه‌بندی می‌کند. پس رتبۀ وجودی انسان، رتبه‌ای است که هیچ یک از مراتب اسماء و صفات نمی‌تواند به آن برسد!

 در اینجا قدری عبارات را بالاتر می‌بریم و می‌گوییم: حتی اگر انسان دارای قدرت مطلقه و علم و حیات مطلق شود، و اگر انسان مجرای فیضِ جود و سخا و رحمت مطلقۀ پروردگار هم قرار بگیرد، باز هنوز به رتبۀ خودش نرسیده، باز هنوز به آن مرتبۀ دقیق که تمام اینها از آن نشئت می‌گیرد نرسیده است!

همّت عالی یعنی وصول به مرتبۀ ذات أحدی

 لذا برنامه و دستورالعمل سلوکی بزرگان به شاگردان خود، داشتن همّت عالی است! همّت عالی یعنی رسیدن به مرتبه‌ای که بالاتر از آن مرتبه‌ای متصوّر نیست!

حالا این راه و این استعداد و این هم طریق و آمادگی! دیگر «گر گدا کاهل بوَد تقصیر صاحب‌خانه چیست؟!»¹

معنای «وَاطلُب العِلمَ بِاستِعمالِه!»

 امام صادق علیه السلام در جملۀ «و اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِه» می‌خواهند به عنوان بصری بفرمایند: به هر مرتبه از علم که می‌رسی، در آن مرتبه توقف نکن؛ بلکه به یک مرتبه بالاتر برو! یعنی تصوّر نکن که در همان‌جا مسئله تمام است! تو باید این علم را برای مرتبۀ بالاتر به‌کار بگیری و در آنجا توقف نکنی و به آنچه به‌دست آورده‌ای بسنده نکنی و به موقعیتی که در آن قرار گرفته‌ای خو نگیری و دائماً در حال طلب، و استعمال این علم باشی!

خطر مُهلک سلوک‌زدگی برای سالکین راه خدا

 همان‌طور که عرض کردم، متأسفانه یکی از آفات برای بسیاری از افرادی که قدم در راه خدا می‌گذارند و در طلبِ رسیدن به لقای محبوب و به‌دنبال آن مطلوب هستند، این است که آنها در ابتدای امر، شوق و حرارت و عشق و گرمی از خود نشان می‌دهند، ولی پس از گذشت مدتی به همین آفت مبتلا می‌شوند؛ یعنی تصوّر می‌کنند دیگر مسئله تمام است و مطلبی وجود ندارد.

 این آفت را سلوک‌زدگی، کمال‌زدگی و راه‌زدگی می‌گویند؛ یعنی همان مسائلی که قبلاً راجع به علم‌زدگی گفتیم، عیناً دربارۀ سلوک‌زدگی مطرح می‌شود. یعنی افراد نسبت به سلوک خشک می‌شوند و توقف می‌کنند و گمان می‌کنند دیگر کار تمام است و الحمدلله به مطلوب رسیده‌اند! درحالی‌که تازه اولِ مطلب و قضیه است و هرچه انسان طعم علم را بیشتر بچشد، عطش او به ادامۀ راه بیشتر می‌شود.

 واقعاً یکی از مصائب ما بنی‌آدم این است که وقتی در قضایای دنیوی و مادی پا می‌گذاریم، تا هر جا که مجال داریم حرکت کرده و جلو می‌رویم! در تمام علوم و فنون مختلفۀ مادی، مسئله از همین قرار است؛ اما همین‌که در راه خدا قدم می‌گذاریم و به آن مسائل آشنایی پیدا می‌کنیم، متوقف می‌شویم! بالأخره مشخص است که راه

خدا با مسائل دیگر تفاوت دارد.

 انسان هر قدمی که در امور مادی برمی‌دارد، نتیجۀ آن را می‌بیند؛ نتیجۀ هر آزمایشی را در لابراتوار مشاهده می‌کند، پیوسته این آزمایش، او را به آزمایش دیگر و این اکتشاف او را به اکتشاف دیگر سوق می‌دهد و بر این اساس حرکت می‌کند تا به نتیجه می‌رسد و بیماری برایش منکشف و راه علاج آن مرض برای او روشن می‌شود و....

 اما وقتی که انسان در راه خدا وارد می‌شود، گاهی‌اوقات مطلب برای او پوشیده است و مسئله روشن نیست، و این‌طور نیست که دائماً در حال مشاهده و مکاشفه باشد و حالات مختلف داشته باشد؛ لذا یا به‌واسطۀ مشاهدات یا به‌واسطۀ عدم مشاهدات، سالک در همان موقعیت متوقف می‌شود؛ درحالی‌که اگر راه صحیح است، انسان باید آن را ادامه دهد؛ و اگر غلط است، از اول نباید در آن راه وارد شود؛ زیرا هیچ‌کس پیمودن راه غلط را توصیه نمی‌کند! این معنای سلوک‌زدگی است.

 البته صحبت در این وادی زیاد است، و به نظر می‌رسد قبلاً راجع به این مطلب صحبت کرده بودم، ولی چون این مسئله خیلی مورد توجه مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ بود و دائماً در طول حیات خود آن را گوشزد می‌کردند و تذکر می‌دادند، خواستم این نکته را نگفته نگذارم.

مقصود امام صادق علیه السلام از فهم و قبول معانی در نفس

 امام صادق علیه السلام در ادامه می‌فرمایند: «و استَفهِمِ اللَهَ یُفهِمکَ؛ از خدا طلب فهم کن [تا به تو عطا کند!]»

 این فهم چیست که انسان باید از خدا طلب فهم کند و چرا انسان باید از خدا طلب فهم کند؟! مگر فهم با علم و ادراک یکی نیست؟! مگر ما دارای فهم و شعور نیستیم و مطالب را نمی‌فهمیم و ادراک نمی‌کنیم؟! مگر بنی‌آدم از این نعمت بی‌بهره هستند؟! بنا بر آنچه در ادبیات خوانده‌ایم، کلمۀ «یُفهمکَ» مجزوم به «إن مقدَّره» است، یعنی «إن تَستَفهِمِ اللَهَ یُفهِمکَ!» بنابراین در اینجا شرط مقدّر است؛ یعنی اگر طلب فهم کردی، آن‌وقت خدا هم اجابت می‌کند و به تو می‌فهماند!

 فهمیدن و دانستن دو مطلب متفاوت هستند؛ گاهی‌اوقات انسان مطلبی را