مهر تابناک

 دعای قنوت منقول از أمیرالمؤمنین علیه السّلام:

”اللهُمّ نَوِّر ظاهِری بِطاعَتِکَ، و باطِنی بِمَحَبَّتِکَ، و قَلبی بِمَعرِفَتِکَ، و رُوحِی بمُشاهَدَتِکَ، و سِرّی بِاستِقلالِ اتّصالِ حَضرَتِکَ، یا ذا الجَلالِ و الإکرامِ.“

 «خداوندا ظاهرم را به طاعتت، و باطنم را به محبّتت، و قلبم را به شناختت، و روحم را به دیدارت، و سویدایم را به پیوستگی تامّ به حضرتت نور بخش، ای صاحب جلال و جمال‌!»

 رسائل مجذوبیه، کبودر آهنگی، ص ٢٠٤.

تصویر عارف کامل واصل، مرحوم آیة الله العظمی علاّمه قاضی، رضوان الله علیه

تصویر عارف کامل مرحوم آیة الله العظمی و حجة الله اکبر سیّد علی قاضی ـ قدّس الله سرّه ـ در اواخر عمر.

تصویر مرحوم علاّمه قاضی ـ رضوان الله علیه ـ در جوانی.

دستخط مرحوم علاّمه بی‌بدیل قاضی طباطبائی رضوان الله علیه.

مقدّمه

بسم الله الرّحمن الرّحیم

الحمدُ للّه ربّ العالمین

و الصّلاة علی خیر المرسَلین محمّد و آله أجمعین

و لعنةُ الله علی أعدائهم إلی یوم الدّین

 «هجَمَ بِهِم العلمُ علی حَقیقةِ البَصیرة، و باشَروا روحَ الیقین، و اسْتَلانوا ما استَوعَرَهُ المُترَفون، و أنِسوا بما استَوحَشَ منه الجاهِلون، و صَحِبوا الدّنیا بأبدانٍ أرواحُها مُعلَّقةٌ بالمَحلِّ الأعلی ... .»¹

 حقّاً و حقیقتاً مرحوم عارف کامل آیة الله العظمی و حجّته الأکبر و سالک واصل، أعلم العلماء الربّانیّین و أفقه الفقهاء الإلهیّین، حضرت حاج سیّد علی قاضی ـ رضوان الله علیه ـ را باید مصداق بارز و أتمّ و أظهر این فقرۀ شریفه از فرمایش مولا أمیرالمؤمنین علیه السّلام در وصف اولیای الَهی به حساب آورد.

جامعیّت مرحوم قاضی در دو جنبه ظاهر و باطن

 مرحوم قاضی شخصیّتی است جامع که در دو جنبۀ ظاهر و باطن به تفوّق و اعتلای حقیقی دست یافته است؛ در جنبۀ ظاهری از شاگردان مرحوم آخوند 

خراسانی و هم‌مباحثه‌ای مرحوم آیة الله سیّد ابوالحسن اصفهانی بوده‌اند، و کسی را از علمای نجف توان و قدرت بحث و سخن با او نبوده است و جلال و ابّهت و عظمت او به قدری بود که در هر مجلسی از مجالس و محافل نجف که مملوّ از مراجع بزرگ و فقهای نامدار بوده است، شرکت می‌نمود، تمام مجلس و حاضرین در سکوت و کُرنش قرار می‌گرفتند و نفَس از کسی برنمی‌خواست.

 نقل می‌کنند در یکی از روزهای شادی و سرور اهل نجف که همه با هم به شوخی و مزاح می‌پرداختند و حتّی افراد عادی و طلبه‌های نجف نیز از مزاح با اعاظم و مراجع نجف نمی‌گذشتند و بدون استثناء هر عالم و فقیه نامداری که در آن روز از خانۀ خود خارج می‌شد از مزاح و شوخی‌های غیر متعارف آن روز در امان نمی‌ماند، ولی وقتی که مرحوم قاضی از آنجا عبور می‌کردند چنان نفَس در سینه‌ها حبس می‌شد و همه در جای خود خشک می‌شدند که گویی جان از بدن آنها خارج گشته است، و تا وقتی که ایشان عبور می‌کردند اوضاع و احوال به همین منوال ادامه داشت.

 اطّلاع و تسلّط ایشان بر ادبیّات و اشعار عرب زبانزد عامّ و خاص بود و افراد برای تشخیص بلاغت اشعار عرب و رتبه‌بندی آنها و نیز شاعران عرب برای رفع ضعف‌ها و نقیصه‌های غزل‌ها و سروده‌های خویش به ایشان مراجعه می‌کردند.

 شاگردان و تلامذۀ سلوکی ایشان غالباً از مجتهدین مسلّم و مدرّسین مراتب عالیۀ دروس حوزۀ نجف بودند، و خود نیز سال‌ها به تدریس خارج فقه اشتغال داشتند، و برخی از شاگردان مجلس درس ایشان از مفاخر عالم تشیّع و فقاهت به شمار می‌آمدند؛ همچون مرحوم آیة الله علاّمه طباطبایی و برادر بزرگوارشان علاّمه سیّد محمّد حسن طباطبایی و آیة الله سیّد حسن مسقطی و آیة الله شیخ محمّد تقی آملی و آیة الله بهجت فومنی و آیة الله شیخ علی اکبر مرندی و آیة الله شیخ علی محمّد بروجردی (صاحب تقریرات مرحوم آقا ضیاءالدّین عراقی) و آیة الله سیّد مرتضی کشمیری و آیة الله شیخ عبّاس هاتف قوچانی و... ـ رضوان الله علیهم ـ که همگی در 

درس ایشان شرکت می‌کردند و کیفیّت وضع مبانی و استخراج آنها از مدارک و منابع فقهی و فهم صحیح از مراد شارع در متون احادیث و قضایای تاریخی و آیات قرآن را از ایشان فراگرفتند، چنانچه خود بدین معنا اعتراف می‌نمودند.

 نکتۀ فوق‌العاده مهم در درس مرحوم قاضی ـ رضوان الله علیه ـ این بود که شاگرد را در درک و شناخت فهم الحدیث و شمّ الفقاهه چنان تربیت می‌نمود که شاگرد در رویارویی با یک حدیث و روایت از امام علیه السّلام پیش از اینکه به سراغ سند و راویان حدیث برود و انتساب آن‌ را به امام علیه السّلام معلوم نماید، خود می‌توانست تشخیص دهد که این روایت از امام هست یا خیر، و آیا مثل چنین حدیثی می‌تواند از امام صادر شود یا خیر. و بر اهل فنّ و خبراء فقاهت و اجتهاد این مطلب پوشیده نیست که وصول به چنین مرحله‌ای چگونه زیربنای فقاهت و استنباط را می‌تواند متحوّل و متبدّل نماید و از بیخ و بن و اساس طریق استنباط و اجتهاد را زیر و رو کند و فقیه و مجتهد را در وادی و افق دیگری ماورای فضاهای متعارف و اصطلاحی و سنّتی استنباط و اجتهاد قرار دهد. و چه تحوّل عظیمی در رفتار و کردار و گفتار و آثار و بروزات یک فقیه و مجتهد و بالطّبع مقلّدین او و عامّۀ مردم ایجاد نماید. و چگونه فاصلۀ بین پروردگار و بنده را به حدّاقل و اقصر فاصله برساند و حجاب‌‌ها و دیوارهای مرتفع و جبال راسخات بین عبد و معبود را از میان بردارد و خدا را در مقابل و کنار او بنشاند و چهرۀ مهیب و ترسناک و هیولاییِ ترسیم شده را تبدیل به یک معشوق و محبوب دلربا و طنّاز نماید؛ بنابراین هیچ‌کس نمی‌تواند و جرأت نخواهد داشت که نسبت به مقام علمی و تفوّق ایشان در علوم رسمی مهملی ببافد و طعنه‌ای بزند و سخن نامربوطی بر زبان براند.

عدم استحالۀ استعمال لفظ واحد در معانی مختلف به نظر مرحوم قاضی قدّس سرّه

 مرحوم آیة الله بهجت فومنی ـ رحمة الله علیه ـ می‌فرمودند:

 «ما در درس اصول مرحوم آیة الله خویی شرکت می‌کردیم. روزی ایشان در مجلس بحث سخن از امتناع اراده‌های متفاوت بر معانی و مفاهیم متفاوته از یک 

کلمه در آنِ واحد و استعمال واحد نمودند و می‌فرمودند: ”مستحیل است متکلّم در استعمال واحد، معانی و مفاهیم مختلفی را قصد نماید، و بیش از یک مفهوم را نمی‌تواند اراده بنماید.“ و بر این استدلال شواهد بسیاری از انظار و آراء سایر بزرگان از فقهاء و اصولیین آوردند.»

 مرحوم آقای بهجت فرمودند: «ما این مطلب را در مجلس درس به مرحوم قاضی عرض کردیم، ایشان فرمودند:

 ”این استدلال صحیح نیست و نسبت به همۀ افراد ساری و جاری نمی‌باشد؛ این مسأله در مورد عامّه افراد می‌تواند مورد قبول باشد، امّا نسبت به افرادی که احاطۀ ملکوتی بر نفس و روح خویش دارند صحیح نمی‌باشد و آنها می‌توانند در آنِ واحد و استعمال واحد از یک لفظ، معانی متعدّده و مفاهیم متفاوته قصد و اراده نمایند.¹ چنانچه تعلّق اراده‌های مختلفه بر امور متفاوت برای افراد عادی نیز متمشّی است؛ مثلاً فردی طفلی در بغل دارد و در دست دیگرش کاسه‌ای قرار دارد و با شخص دیگری به سخن گفتن مشغول است و همین‌طور... .“»

 مرحوم آقای بهجت روز دیگر در مجلس درس این سخن را برای مرحوم آقای خویی اظهار کردند و فرمودند: «بر این اساس، استدلال شما دیگر وجهی نخواهد داشت.»

 مرحوم آقای خویی به ایشان گفتند: «این حرف از شما نیست، چه کسی آن را گفته است؟»

 مرحوم آقای بهجت گفتند: «این کلام از جناب آقای قاضی است.»

 مرحوم آقای خویی گفتند: «آیا شما با ایشان مراوده دارید و به خدمت ایشان می‌رسید؟»

 ایشان پاسخ دادند: «بله، من در درس‌ها و نیز مجالس ایشان شرکت می‌کنم.»

 آقای خویی گفتند: «من نیز مایلم با ایشان ملاقاتی داشته باشم، ولی برخی از سخنان و مطالبی که دربارۀ عرفا و صوفیّه زده می‌شود باعث شده که تا به حال توفیق ملاقاتشان را نداشته باشم.»

 مرحوم بهجت این مطلب را به مرحوم قاضی عرض می‌کنند و اضافه می‌کنند که: «من در سیمای ایشان میل و اشتیاق ملاقات با شما را احساس کردم، ولی به واسطۀ بعضی از ملاحظات و انتقاد مخالفین جانب احتیاط را در پیش گرفته‌اند.»

 مرحوم قاضی به ایشان می‌فرمایند: «به آقای خویی بگو: این رسم اهل علم و تحقیق نیست که چنین رفتاری داشته باشند؛ زیرا:

 اوّلاً: شما بر اساس برخی از مسموعات که دربارۀ صوفیّه گفته‌اند، در مورد من قضاوت کرده‌اید، و این قضاوت بدون تحقیق و تفحّص و ملاقات با بنده بوده است که خود جای ایراد و اشکال دارد و شرعاً و منطقاً مردود است و سیره و روش اهل فنّ و تحقیق نمی‌باشد.

 ثانیاً: چطور شما در سایر مسائل و موارد و نیز در بحث‌ها و درس‌ها به صرف یک مسموع و نقل مطلبی اکتفاء نمی‌کنید و بر اساس آن منقول قضاوت و 

حکم نمی‌نمایید و ترتیب اثر نمی‌دهید، ولی همین‌که مسأله به عرفان و عارف کشیده شد هر مسموع و شایعه و زخرف‌القول را صحّه می‌گذارید و به دیدۀ قبول در آن می‌نگرید و ترتیب اثر می‌دهید؟! این افتراق و تمایز بر چه مبنائی است؟!

 ثالثاً: مگر من خود را از انظار مخفی کرده‌ام و درب منزل به روی شما بسته‌ام که می‌گویید اینها روش خاصّ به خود دارند و مرامی جدای از سایر افراد و منشی سوای عرف بزرگان؛ خُب بیایید و از نزدیک در مجالس و محافل ما شرکت کنید و سخنان و رفتار ما را ببینید و با روش و منش شرع مقدّس مقایسه کنید و ببینید کجای این حرکات و سکنات و سخنان خلاف شرع و دین می‌باشد؟!

 از مثل جناب‌عالی که اهل علم و تحقیق هستید بسیار بعید است که فحص ناکرده و بدون اطّلاع همین‌طور رجماً بالغیب این‌گونه سخن بر زبان آورید و حکم و قضاوت نمایید.»

 مرحوم آقای بهجت این پیغام را به آیة الله خویی رساندند و ایشان به زیارت و ملاقات مرحوم قاضی توفیق یافتند، و رسماً از ایشان دستور ذکر و ورد گرفتند و به برنامۀ سیر و سلوک وارد گشتند و حالات خوشی پیدا نمودند و توجّه به عالم معنی و انقطاع از دنیا و زخارف آن رو به ازدیاد گذارد، به طوری که این معنی حتّی برای اطرافیان ایشان نیز مشهود و آشکار گشته بود. مدّتی از این واقعه گذشت، و مرحوم آیة الله خویی پیوسته به طور ناشناس به منزل حضرت قاضی ـ قدّس الله سرّه ـ تردّد داشتند و کسب فیض و نور و هدایت می‌نمودند.

تحوّل احوال و تبدّل آثار مرحوم خویی به واسطۀ شاگردی مرحوم قاضی

 تحوّل احوال و تبدّل آثار و پرداختن به ذکر و اوراد، کم‌کم فتنه‌گران ومخالفین را بر آن داشت تا به تحقیق از حقیقت مسأله بپردازند و سرّ این تغیّر و دگرگونی را دریابند، تا اینکه بالأخره متوجّه شدند ایشان با مرحوم قاضی سر و سرّی پیدا کرده است و به منزل ایشان رفت و آمد دارد؛ فلذا مشغول دسیسه و نیرنگ شدند و از هر طرف در مقام ردع و طعن و سرزنش برآمدند و فشار و تضییق را بر ایشان آغاز 

نمودند و به انواع طرق و لطائف‌الحیل به سست نمودن و انفصال این ربط و تعلّق همّت گماشتند، تا اینکه کم‌کم این نیرنگ‌ها و مکرها و شیطنت‌ها در نفس ایشان کارگر افتاد و آن صلابت و استقامت اوّلیه جای خود را به صرف تمایل و ارتباط داد و از شور و حرارت سابق به میزان زیادی کاسته شده و آن عطش و اشتیاق در پرداختن به اوراد و برنامۀ سلوک به تکرار یک عادت تبدیل گشت.

 تا اینکه روزی در حرم سیّدالشّهداء علیه السّلام که به ذکر یونسیّه در سجده مشغول بودند در مکاشفه دیدند که از مادر متولّد شدند و زندگی خود را در دنیا شروع کردند به نحوی که تمام حوادث و جریانات و قضایایی که در دوران طفولیّت و جوانی و پس از آن تا زمان حاضر و نیز از این پس تا زمان وفات اتّفاق افتاده و یا می‌افتد، همه و همه را مو به مو در مکاشفه مشاهده نمودند، و مشاهده کردند که به مرجعیّت شیعه خواهند رسید و در آخر نیز بر بالای مناره‌های حرم صلاة می‌کشند که آیة الله خویی از دنیا رحلت کرده است، و در این وقت از شدّت هول و ترس از سجده بلند می‌شوند و مکاشفه نیز قطع می‌شود و دیگر چیزی مشاهده نمی‌کنند.

 مرحوم آقای خویی این مکاشفه را برای مرحوم قاضی تعریف می‌کنند و وقتی به مسألۀ مرجعیّت خود می‌رسند، احساس می‌کنند مرحوم قاضی ناراحت شدند و از این مطلب خوششان نیامد و استقبال ننمودند و سپس فرمودند: «اگر نمی‌ترسیدید و مضطرب نمی‌گشتید، تمام عالم برزخ و حساب و حشر خود را نیز مشاهده می‌نمودید.»

اعراض مرحوم خویی از آقای قاضی به واسطۀ اغوای ارباب تزویر و نفاق

 امّا متأسّفانه وسوسۀ اهل ظاهر و اغوای ارباب تزویر و نفاق تأثیر خود را به جای گذاشت و شبهه‌ای در نفس ایشان به وجود آورد که: اگر چنانچه این مسیر حقّ است چرا باید حالت وحشت و ترس در این مکاشفه برای من حاصل شود؟! پس معلوم می‌شود که این حالت هشداری بوده است از عالم بالا که ترک این مسیر بنمایم و گرد این وادی نگردم و به امور عادی و روزمرۀ خویش اکتفاء کنم؛ فلذا 

دیگر با مرحوم قاضی رفت و آمد ننمودند و با ایشان قطع رابطه کردند و از این فیض و نعمت عظما به کلّی محروم گشتند.

 این شخصیّت و مقام علمی ایشان از جهت ظاهر است که احدی را یارای طعن و خدشه و ایراد در این عرصه نسبت به ایشان نمی‌باشد.

 و امّا از جهت باطن، ایشان شاگرد سلوکی و تربیت شدۀ مرحوم آیة الله العظمی، عارف بالله و بأمر الله، سیّد احمد کربلائی ـ رضوان الله علیه ـ است. مرحوم سیّد احمد کربلائی در فقاهت و تفوّق علمی در حدّی بود که میرزای شیرازی کوچک، مرجعیّت او را پس از خود امضاء و تقریر نموده بود و مردم را به او احاله می‌داد. در مجلس درس او بزرگان حوزۀ نجف و فحول اعاظم و اکابر حوزه شرکت می‌نمودند و گویند: هیچ فقیه و عالمی را قدرت مقابله و بحث علمی و مناظرۀ با او نبود، و در خطابه و کیفیّت اقامۀ حجّت و دلیل از نوابغ علم و منطق شمرده می‌شد، به طوری که همگی به اعتلاء و تفوّق علمی او اذعان و اعتراف داشتند.

 و خود در سیر مراتب سلوک و تزکیۀ نفس از تلامذۀ مبرّز و شاخص مرحوم آخوند ملاّحسینقلی همدانی ـ رضوان الله علیه ـ شمرده می‌شد، و در میان شاگردان مرحوم آخوند مشارٌ بالبنان بوده است.

دو شیوۀ تبلیغی مرحوم قاضی در حوزه نجف

 مرحوم قاضی دو شیوه و روش را در حوزۀ نجف تبلیغ و ترویج نمود:

 اوّل اینکه ادراک و معرفت حقایق شرع و تشیّع، چه در زمینۀ فقه سنّتی و احکام و تکالیف و چه در زمینۀ اعتقادات و اصول دین، بدون تربیت و تزکیه و اهتمام عملی به سیر و سلوک الی الله و وصول به مرتبۀ فعلیّت و تجرّد تحت إشراف و هدایت و دستگیری استاد کامل و عارف واصل امکان نخواهد داشت، و هرچه انسان مطالعۀ خود را در مدارک و منابع بیشتر کند و از علوم و اطّلاعات بیشتری بهره‌مند شود، باز در محدودۀ سعۀ وجودی خود حرکت می‌کند و به مراتب مافوق و افق‌های معرفتی دیگر نمی‌تواند دسترسی پیدا کند؛ زیرا ادراک و معرفت نفس بر 

اساس مقدار و میزان تجرّد نفس نسبت به عالم مجرّدات و روحانیّات است، و هرچه این تجرّد بیشتر شود فهم و برداشت انسان از منابع وحی و متون شریعت و مدارک دین بیشتر خواهد شد؛ لذا ممکن است یک حدیث وارد از معصوم علیه السّلام را به دو نفر ارائه دهیم و هر کدام از آن دو بر طبق مرتبه افق وجودی و تجرّدی خویش دو برداشت مختلف و متفاوت از هم داشته باشند.

 چنانچه دربارۀ مرحوم آخوند ملاّفتحعلی سلطان آبادی نقل می‌کنند که در یک ماه مبارک رمضان، یک آیۀ شریفه را به سی تفسیر مختلف تفسیر نمود که هیچ‌کدام از آنها ارتباطی با دیگری نداشته است.

 و نیز چنانچه از مرحوم قاضی ـ رضوان الله علیه ـ منقول است که ایشان کتاب شریف و بی‌بدیل مثنوی معنوی را هشت بار از اوّل تا به آخر مطالعه کردند و هر بار مطلب جدیدی سوای دریافت مطالعۀ گذشته به‌دست می‌آمده است.

لزوم و وجوب تهذیب نفس در کنار اشتغال به تحصیل علوم دینی

 و این سعۀ وجودی و تجرّد نفسی فقط در اثر سیر و سلوک و تزکیۀ نفس تحت إشراف ولیّ الَهی و عارف کامل حاصل می‌شود؛ فلهذا بر طلاّب و فضلای حوزه فرض و واجب است که همراه با اشتغال به دروس رسمی، به تهذیب و تربیت نفس و سیر و سلوک الی الله تحت برنامه و دستورات عرفاء و اولیای الَهی بپردازند تا با انکشاف عوالم ربوبی و حقایق غیبی و عالم انوار با چشم قلب و بصیرت نفس و اطّلاع سرّ بتوانند به عالم ملاکات احکام و مصادر شرع و منابع وحی دسترسی پیدا کنند، و با آن دید و بصیرت و اطّلاع به مدارک و منابع بنگرند و از آن زاویه به احکام و تکالیف نظر بیندازند و با آن إشراف و سیطره به رمز و راز حقایق ماوراء تکالیف و احکام ظاهری پی ببرند؛ چنانچه در روایت معروف مصباح الشّریعة از امام صادق علیه السّلام نیز بدین مطلب اشاره و دلالت شده است.¹

متأسّفانه امروزه حوزه‌های علمیّۀ ما از این نعمت الَهی محروم‌اند، و جای این‌گونه افراد جدّاً و جدّاً در میان طلاّب و دانشجویان رشتۀ دین و معارف الَهی خالی است.

 و به همین دلیل است که مشاهده می‌کنیم برداشت‌ها و نگرش‌ها و فهم‌ها نسبت به مبانی و ملاکات دینی و مناط‌های توحیدی متفاوت‌‌اند؛ نگرش ما نسبت به مسائل عبادی و مسائل اجتماعی و مسائل سیاسی و ارتباط بندگان با خدای خویش به کلّی با آنچه در معیار و مضمار شرع انور وارد شده است تفاوت و بینونت جوهری و ماهوی دارد.

 و به همین دلیل است که بین جامعه و حوزه‌های علمیّه شکافی در حال عمق و پیشروی مشاهده می‌شود. و به همین جهت است که انتظار و توقّع فطریِ اقشار مختلف جامعه، علی‌الخصوص قشر جوان و صافی ضمیر و پاک‌سرشت، نتوانسته است پاسخ قانع کننده‌ای از مطالبات و تقاضاهای خود در قبال حوادث و رویدادها دریافت کند.

 و به همین دلیل است که موج روی‌گردانی از دین و بی‌اعتنایی به احکام و تکالیف شرع و زیر پا نهادن مبانی و حقایق راقیۀ توحید، روز به روز در حال گسترش و توسعه است.

 اگر در حوزه‌های علمیّۀ ما امثال مرحوم قاضی و علاّمه طهرانی و علاّمه طباطبایی می‌بودند و ملجأ و مأوای فضلاء و نسل سرگشته و حیران و مبهوت امروز قرار می‌گرفتند، دیگر این نابسامانی فکری و آشفتگی روحی و گیجی و گنگی در مرام و روش، در میان تودۀ مردم بالخصوص نسل جوان و حقیقت‌جوی ما وجود نمی‌داشت.¹

اشکال عمده متوجّه حوزه‌های علمیه

 اشکال و معضل حوزه‌های ما در این است که به تحصیل احکام و تکالیف 

بر اساس مدارک و منابع ظاهری می‌پردازند، امّا به حیثیّت ربطیّه و حقیقت ماوراء و پشت پردۀ این تکالیف و سرّ تنزّل و پیدایش احکام توجّهی ندارند؛ دقیقاً همان چیزی که می‌تواند پاسخ مطالبات و تقاضاها و سؤال‌های فطری و به‌حقّ نسل امروز را بدهد و آنان را از آبشخوار وحی و تشریع سیراب نماید.

 امروزه دیگر زمان اطاعت محض و انقیاد تام گذشته است، و دیگر به باید و نبایدهای متصدّیان شرع به هر نحو و به هر کیفیّت، توجّهی نمی‌شود، و پیمودن در این مسیر جز تضییع وقت و از دست دادن فرصت‌ها نتیجه و ثمره‌ای در بر نخواهد داشت. امروزه زمان پرسش و سؤال است، زمان انطباق باید و نبایدها با موازین فطری و اصول عقلانی است؛ زمان بستن و مهار نمودن عقل‌ها و فهم‌ها بسر آمده است، و باید برای پرسش‌های به حقّ مردم و نسل جوان پاسخ قانع کننده‌ای بیابیم تا بتوانیم به رسالت و تعهّد الَهی خویش تا حدودی جامۀ عمل بپوشانیم.

 آیة الله قاضی‌ها و علاّمه طباطبایی‌ها و علاّمه‌ طهرانی‌ها برای احیاء و ایجاد این سنّت، قدم در عرصۀ علم و معرفت و تبلیغ نهادند تا به این پرسش‌ها پاسخ دهند و به ندای فطرت جوانان لبّیک گویند و به عقل‌ها و فهم‌های صاف و پاک و بی‌آلایش آنان نور و صفا و فعلیّت ببخشند و آنها را از چشمۀ خروشان توحید سیراب سازند و مسیر حقّ و هدایت را به آنان بنمایانند.

 مرحوم والد ما علاّمه طهرانی ـ قدّس سرّه ـ می‌فرمود:

 «ما به حوزه رفتیم تا بفهمیم چه هستیم و کی هستیم، تا کسی دیگر نتواند با باید و نباید ما را به هر راه و مسیری که سلیقۀ او خواست بکشاند و به هر درّه و بیراهه‌ای که اراده‌اش تعلّق گرفت به دنبال خود روانه سازد.»

 مرحوم قاضی با این هدف در حوزۀ نجف به تربیت و تزکیۀ مجتهدین مستعدّ و بی‌هویٰ و مخلِص و صادق و بی‌آلایش و بی‌اعتناء به تعلّقات نفسانیّه و اعتباریّات و موانع طریق إلی الله همّت گماشت، و شاگردانی تربیت نمود که 

هرکدام ستاره‌ای درخشان در ظلمات جهل و غوایت گشتند و چراغی راهگشا در تاریکی‌های شکّ و تردید و حیرت و ضلالت.

 می‌گویند مرحوم آیة الله سیّد عبدالهادی شیرازی ـ رحمة الله علیه ـ که حقّاً مردی وارسته و اهل معنی و شهود بود می‌فرمود:

 «شهادتِ یک نفر از شاگردان آقای قاضی نزد من به‌جای دو نفر شاهد عادل ثقه پذیرفته می‌شود و من بدان اعتماد می‌نمایم.»

 مرحوم قاضی با روش و منش خود توحید و عرفان را به درون دروس حوزوی و بحث‌های سنّتی وارد ساخت، و فنون و رسوم متداول متعارف را با حقایق تفسیر قرآن و مبانی حکمت متعالیه و عرفان نظری درهم آمیخت، و به قالب بی‌جان و سرد و منجمد علوم ظاهری، روح حیات و نفحۀ جان‌بخش و روح‌افزای ولایت دمید و حقایق توحیدی را به کالبد علوم و فنون حوزوی تزریق نمود؛ به نحوی که از آثار و برکات آن می‌توان به مباحثات و تدریس‌ها و تألیفات علاّمه طباطبایی در حوزۀ علمیّه قم توجّه نمود، و تفسیر المیزان ـ که حقّاً باید عنوان خاتمة التفاسیر بر آن گذارد ـ از برکات آثار مرحوم قاضی شمرده می‌شود.

 مرحوم قاضی ـ رضوان الله علیه ـ توجّه حوزه را از توغّل صرف در علوم رسمیّه به سمت توحید و ولایت برانگیخت و به آن عمق و جان بخشید؛ گرچه در این راه با مخالفت‌ها و موانع و دشواری‌ها روبه‌رو گردید، و همواره در برابر این تضییقات و صعوبت‌ها و ناسپاسی‌ها و بی‌خردی‌ها چون کوه استوار بر مواضع و منهاج خویش ثابت و پایدار بماند و هراسی به خود راه نداد.

ادلّه انتخاب شاگردان ممتاز و مجتهد توسّط مرحوم قاضی

 و امّا شیوه و روش دوّم ایشان در حوزۀ نجف و تربیت شاگردان ممتاز، انتخاب اکثر تلامذه و ارادتمندان خویش از زمرۀ مجتهدین مسلّم و مستنبطین بوده است. و این مسأله از خصوصیّات و ویژگی‌های تربیتی ایشان شمرده می‌شود، و دلیل این مطلب دو چیز بوده است:

 اوّلاً: ارادت و تسلیم شاگرد به استاد کامل و مربّیِ دستگیر قطعاً تبعات و لوازمی دارد که همانا اطاعت و انقیاد کامل و محض در قبال اوامر و نواهی او می‌باشد. و چنانچه شاگرد، مقلّد مجتهد دیگری باشد، چه بسا در فتاوا و آراء خود با انظار و آراء مربّی و مرشد خویش تعارض و تناقض وجود داشته باشد و موجب اختلال در ارشاد و دستگیری خواهد شد؛ زیرا عالم ارشاد و هدایت سالک، عالم اعتبار و توهّم و جَعل و وضع نیست، عالم حقایق و انکشاف نفس‌الأمر است، و استاد نمی‌تواند از کشف و ظهور حقایق مخفیّه به واسطۀ مخالفت رأی و فتوای یک نفر با نظر صائب خویش دست بردارد؛ و طبعاً شاگرد دچار حیرت و سرگشتگی خواهد شد، و دیگر سالک با شکّ و تردید و ابهام قدم از قدم برنخواهد داشت.

 و امّا اگر سالک مجتهد باشد و زمام امور تکلیف و عمل به دست خود او باشد، دیگر در اینجا خواهد فهمید که چگونه رفتار نماید و حقیقت شرع و واقع امر را از چه راه و منبعی استحصال کند؛ و می‌داند که در جایی که علم و نور است و انکشاف واقع قطعی و بتّی است، دیگر عمل به ظنّ و تخمین و ظواهر جایی نخواهد داشت.¹

 ثانیاً: دلیل دیگر انتخاب مجتهد در روش و مرام مرحوم قاضی این است که مجتهد از آنجا که بر شرع و مبانی و اسرار و قواعد و ملاکات اشراف دارد، بهتر از فرد عامی می‌تواند از موانع طریق بگذرد و مهالک را بشناسد و راه را از بیراهه تشخیص دهد و به وسوسۀ خنّاسان اعتناء نکند و تلبیس ابلیس و مکر شیاطین انسی را از سر راه بردارد؛ چنانچه بر این مسأله بسیاری از بزرگان از جمله مرحوم آیة الله حاج شیخ محمّد جواد انصاری همدانی ـ رضوان الله علیه ـ تصریح فرموده‌اند.

 مرحوم قاضی در تمام مجالس و محافل فقط سخن از توحید می‌زد و همه را 

به سوی توحید و رفع انانیّت و استقلال در برابر خداوند می‌خواند و پیوسته بر این مسأله تأکید می‌ورزید که همۀ شئونات و آثار وجودی افراد از ناحیۀ خداوند است و بنده نباید اینها را به حساب خود بگذارد.

 و بدین لحاظ مورد طعن و نفور افراد قرار می‌گرفت، رفت و آمد اشخاص به منزل ایشان زیر نظر قرار گرفته بود، و بسیاری از اشخاص که جرأت و جسارت برخورد با کوته‌نظران و ابلهان و خودسران را نداشتند شب‌ها عبا بر سر به طور ناشناس به منزل ایشان رفت و آمد می‌نمودند، و برای برخورد با افراد کافی بود یک‌بار با مرحوم قاضی در عَلَن احوال‌پرسی نمایند! شهریۀ طلاّب و فضلایی که با ایشان ارتباط داشتند قطع شده بود و آنان را در ضیق معیشت و دشواری‌های مختلف قرار می‌دادند!

فرق عمده بین عارف بالله و غیر عارف

 آری، فرق بین عارف و غیر عارف در این است که او همه چیز را از آنِ خدا می‌داند و در تمام اسباب و مسبّبات و علل و معلولات و وسائط و وسائل فقط و فقط به مبدأ هستی ناظر و باصر است و حمد و ستایش و مدح و ثناء را فقط به خدا برمی‌گرداند، و از این جهت دیگر اثری برای خود باقی نمی‌گذارد و سخنی از خود نمی‌گوید و تبلیغی برای خود انجام نمی‌دهد و مردم را به سوی خود دعوت نمی‌کند و نمی‌خواهد در مجالس و محافل از او نامی برده شود و یا مدحی از او بنمایند و یا برای سلامتی و صحّت او دعا کنند و یا اسمی از او بر بنا و سازمانی و یا حسینیه و مسجدی قرار دهند.

 ولی غیر عارف از آنجا که همه چیز را از آنِ خود می‌بیند طبعاً نمی‌تواند از شئونات و آثار وجودی خویش بگذرد و آنها را نادیده بگیرد، و درست بر عکس عارف می‌خواهد همه‌جا اسم او باشد و رسم او ظاهر شود، در مجالس برای سلامتی او دعا کنند و در محافل از آثار و تصرّفات او یاد نمایند، زمیل و قرینی برای خود نمی‌خواهد بلکه در تمام شراشر وجودش خواست و آرزوی تفرّد و 

مطلق‌العنان بودن سریان و جریان دارد. و همین مفرق بین دو راه است: راه توحید و عبودیّت، و راه شرک و تکثّر و هواهای نفسانی و انانیّت و استکبار.

 و به همین جهت است که عوام با عرفاء و اولیای الَهی همیشه در ستیز و اختلاف‌اند و چشم دیدن آنان و گوش شنیدن سخنانشان را ندارند، و از کلمات نغز و نصائح مشفقانۀ آنها در گریز می‌باشند، و به دنبال افرادی می‌گردند که بتوانند خواست و میلشان را تأمین نمایند و از آراء فاسده و نیّات نفسانی آنان حمایت نمایند و به خواست و مرامشان صحّه بگذارند و کاری به کارهای خلافشان نداشته باشند، بلکه به نوعی آنها را توجیه و تأویل نمایند، و امور قبیحه را نزد آنان مستحسن سازند.

 مرحوم قاضی به شاگردانش مسیر توحید می‌آموخت و راه عبودیّت صرفه در قبال ربوبیّت مطلقه نشان می‌داد، و این مسأله با امور رائج و دارج اطراف او سازگار نبود.

ترویج روح آزادی و آزادگی به شاگردان توسّط مرحوم قاضی

 مرحوم قاضی روح آزادی و آزاد‌گی در بحث و مسائل علمی را در میان فضلاء و علمای حوزه گسترش می‌داد. و آنان را ـ جز در برابر حقّ و واقع ـ پرسشگر و کنجکاو می‌نمود، و حدّ یقفی ـ جز در برابر معصوم علیه السّلام ـ برای طبقۀ اهل علم و فضل و نیز سایر افراد باقی نمی‌گذاشت. و این روش در بین شاگردان و تلامذۀ تربیت شدۀ ایشان در میان حوزه‌های علمیّه و جوامع مختلف به یادگار باقی ماند.

 مرحوم قاضی ـ رضوان الله علیه ـ استادی خبیر و راهبری بصیر نسبت به احوال و خصوصیّات و مقتضیات شاگردان خویش بود؛ چنانچه مرحوم والد معظم علاّمه طهرانی ـ قدّس سرّه ـ می‌فرمود:

 «ایشان به نحوی شاگردان را در حرکت و سیر می‌آورد که هیچ عارضه و یا امر خلاف متعارف بر آنها وارد نمی‌گشت، و سیری سریع ولی در عین حال آرام و 

با طمأنینه داشتند؛ و این مسأله به جامعیّت علمی و عملی و روحی و سعۀ صدر و وسعت نفس ایشان برمی‌گشت. هم‌چنان‌که شاگرد بی‌بدیل و ممتازش حضرت حاج سیّد هاشم حدّاد ـ رضوان الله علیه ـ می‌فرمود:

 ”به جامعیّت مرحوم قاضی از صدر اسلام تا کنون کسی نیامده است!“»

تشویق و تحریک نفس سالک به واسطۀ مطالعۀ احوال اولیاء دین

 تتبّع و مطالعه در احوال اولیاء دین موجب تشویق و تحریک نفس به سمت تعالی و فلاح است و انسان را از تعلّق به کثرات دنیوی باز می‌دارد و روح و نفخۀ عالم قدس را بر قلب و ضمیر انسان می‌وزاند و از وساوس شیطان در اشتغال به ماسوی‌الله دور می‌گرداند.

 بحمد الله امروزه در بعضی از کتاب‌ها مطالبی از مرحوم قاضی منتشر شده است و تا حدودی از اوصاف و حالات ایشان در دسترس قرار گرفته است، ولی هنوز نکات و ظرائفی است که برای عموم روشن نشده است، و در این باره اهل اطّلاع و معرفت نسبت به شخصیّت این رجل الَهی باید حقّ مطلب را اداء کنند و ناگفته‌ها را به گوش و جان تشنگان وادی معرفت برسانند.

 و از آنجا که‌:

 هر شخصی بر اساس فهم و برداشت و إعمال اغراض و منویّات نفس خود، با تاریخ و سرگذشت اولیای الَهی و عرفای بالله مأنوس ومألوف می‌باشد، و از دیدگاه و منظر سنجش و قیاس خود اعمال و گفتار و حالات آنان‌ را بررسی و تحقیق می‌نماید؛ پس چه به‌جا و سزاوار است که انسان در این عرصه از مطالب و بیانات بزرگان و اولیای الهی، نسبت به احوال عرفای بالله استفاده نماید و قضاوت و سنجش آنان را معیار تحقیق و تدقیق خود قرار دهد؛ زیرا در این مجال است که آن 

دو آفت (فهم و بینش قاصر، اغراض و نیّات نفسانی‌) را مجال نخواهد بود، و مطلب چنان‌که بوده و هست ارائه خواهد گردید.

 از باب نمونه مرحوم آیة الله علاّمه طهرانی ـ رضوان الله علیه ـ کتابی دارند به نام وظیفۀ فرد مسلمان در احیای حکومت اسلام. مطالعۀ این کتاب برای انسان روشن می‌سازد که ایشان در پیدایش و قوام حکومت اسلامی ایران نقش اساسی و تعیین کننده داشته‌اند، و بر این مطلب بسیاری از مطّلعین اقرار و اعتراف دارند؛ ولی چنانچه در تألیفات و کتب تاریخی نهضت اسلامی ایران مشاهده می‌شود، یا اصلاً اسمی از ایشان برده نشده است و یا به نحو اجمال در یکی دو جا به بیان آمده است.

کیفیّت تدوین مجموعه حاضر در شرح احوال مرحوم قاضی رضوان الله علیه

 مرحوم علاّمه طهرانی ـ قدس الله سرّه ـ در تألیفات مطبوعه و غیر مطبوعۀ خود به شرح احوال پاره‌ای از بزرگان و عرفای الَهی پرداخته‌اند و شمّه‌ای از تاریخ حیات آنان را بازگو نموده‌اند، که از جمله شرح حال عارف کامل و سالک واصل حضرت علاّمه آیة الله العظمی سیّد علی قاضی طباطبایی ـ قدّس الله سرّه ـ می‌باشد.

 مجموعۀ حاضر، مطالبی است از این عارف الَهی که توسّط حضرت علاّمۀ والد ـ قدّس سرّه ـ در کتاب‌ها و جنگ‌های ایشان به یادگار مانده است، و بعضی از شاگردان مرحوم والد به جمع آن پرداختند و پس از ترتیب و تنقیح در معرض افاده و افاضه قرار دادند؛ مطالبی که مطالعه و تدبّر در آن برای قاطبۀ اهل معرفت و درایت مخصوصاً فضلاء و علماء از اهمّیّت بسزایی برخوردار است. به ویژه اینکه این مطالب از قلم و بیان عارف بالله و عالم بأمر الله علاّمه طهرانی نشأت گرفته است که خود داستان دیگری است، و طبیعی است مطالب و معارفی که از این قلم در شرح حال چنین عارف یگانه‌ای به‌جای مانده برای رهروان و پویندگان راه خدا گنجینه‌ای است ثمین و متین.¹

 ناگفته نماند از این حقیر نیز دو مصاحبه در احوال و خصائص مرحوم قاضی 

و شیوۀ تربیتی ایشان و فرق این روش با مرام و مکتب اهل ولاء انجام شد که به عللی استمرار آن متوقّف گردید، امّا امید است با توفیق پروردگار آن مصاحبه استمرار یابد و در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد. بدین لحاظ این مجموعه را به عنوان جلد اوّل دورۀ مؤلّفۀ احوال و تبیین مکتب و مدرسه مرحوم قاضی ـ قدّس سرّه ـ قرار می‌دهیم و از خداوند منّان توفیق اهتداء و پیروی از مرام و منهج آن بزرگ را خواستاریم، بمنّه و کرمه.

 إن‌شاءالله نسبت به نشر احوال سایر اولیای الَهی نیز از این قلم اقدام خواهد شد؛ به لطف و توفیق پروردگار.

 روز جمعه بیست و هفتم شوّال المکرّم ١٤٣٣ بلدۀ طیّبۀ قم

 و أنا الرّاجی عفوَ ربِّه سیّد محمّد محسن حسینی طهرانی

زندگی‌نامه و شرح احوال

بسم الله الرّحمن الرّحیم

هدف علاّمه طهرانی از جمع‌آوری مطالب نقل شده از آیة الحق و العرفان حاج سیّد علی قاضی رضوان الله علیه

 این حقیر در احوال آیة الحقّ‌ و سندُ العرفان آیة الله العُظمی و حجّة الله الکُبری، الفقیه البصیر، الأدیب اللغویّ، الشّاعر المُفلِق، و الحکیم الإلهی و المفسّر الکبیر و المحدّث العظیم و العارف بالله، الوحید الأوحد فی زمانه و عصره، بل لمن تقدّم منه أو تأخّر إلاّ مَن شاء اللهُ و تخیّر، الحاجّ السیّد المیرزا علیّ القاضیّ الطباطبائی التبریزیّ ـ قدّس الله تربته الزّکیّة ـ‌ در جاهای مختلف از بحث‌ها ـ چه در کتب مطبوعه و چه غیر مطبوعه،‌ و چه در دفاتر یادداشت‌ها و جُنگ‌ها ـ مطالب مسلّمه و مُتقَنه‌ای را که به حقیر به طور یقین رسیده بود، ذکر نموده‌ام. گرچه ورود حقیر به نجف أشرف، چهار سال پس از ارتحال آن سعید بود، امّا چه از شاگردان بلافصلِ ایشان بعد از حیات در نجف و چه از خصوص استادنا و ملاذنا العلاّمة آیة الله السیّد محمّد الحسین الطّباطبائی ـ قدّس الله نفسه ـ در بلدۀ طیّبۀ قم شنیده بودم، به قدری متقن و مسلّم بود که در حکم مشاهده و حضور و استماع و رؤیت خود مرحوم قاضی بود.

 اینک در اینجا [جنگ ١٨] بعضی از وقایعی را که تا به حال در جایی ننوشته‌ام می‌آورم و سپس به مواضع ذکرِ اسم آن عالی مرتبت در کتب مطبوعه و غیر مطبوعه و جنگ‌ها اشاره می‌کنم، تا برای خَواصّ حقیر و یا کسانی که بخواهند بیشتر از احوال او مطّلع شوند و یا بخواهند شرحی از احوال او را به نگارش درآورند، همچون سرور أرجمند و برادر مکرّم و معظّم خود، حضرت دانشمند ذی‌قدر، العَلَم العَلاّم و الطَّود الأفخم، صاحب سِرِّ پدر بزرگوار، و نمونۀ شرف و فضیلت و منهاج آن فقید عالی‌مقدار، جناب آقای حاج سیّد محمّد حسن قاضی طباطبایی ـ‌ أطال الله فی عمره الشّریف و جَعَلَه خیرًا من بُقْیا سَلَفِه العظیم و مَتَّعنا و مَتَّع المُسلمینَ من فائض أنفاسه الکریمة ـ این نوشتجات در مرأی و منظرشان قرار گیرد و در صورت تمایل، به شرح احوال و ترجمۀ آن آیت کبیر الَهی بیفزایند؛ بمنّه و جوده و کرمه.¹

شرح احوال مرحوم سیّد علی آقا قاضی توسّط شیخ آقا بزرگ طهرانی

 شیخ آقا بزرگ طهرانی در شرح احوال شخصیّت مورد بحث ما می‌نویسد:

 «سیّد میرزا علی آقا قاضی فرزند میرزا حسین طباطبایی تبریزی، عالمی بود مجتهد، متّقی، با ورع، اخلاقی و فاضل. در ١٣ ذی‌حجّه سال ١٢٨٥ ه‍ . ق در تبریز زاده شد. در آنجا از بعضی فضلا و نیز از پدرش و میرزا موسی تبریزی صاحب حاشیۀ رسائل و سیّد محمّد علی قراجه داغی، استفاده علمی کرد. و به سال ١٣١٣ ه‍ . ق به سوی نجف رهسپار شد و در آن شهر از محضر مولا محمّد فاضل شربیانی، و شیخ محمّد حسن مامقانی، شیخ الشّریعۀ‌ اصفهانی، آخوند خراسانی و میرزا حسین خلیلی بهره‌ها برد و در فقه، اصول، حدیث و تفسیر متخصّص و ماهر شد. نیز از رجال اخلاق به شمار می‌آمد و بین اهل علم به این ویژگی معروف بود و در این موضوع نیز 

تدریس می‌کرد و شاگردان و مریدان و ملازمانی داشت.

 از آنجا که هجرت من و او به نجف در یک سال (١٣١٣) اتّفاق افتاد و از قدیم الأیام او را می‌شناختم و از همان هنگام با او ارتباط داشتم، دوستی ما ده‌ها سال هم‌چنان ادامه داشت؛ او در سیره و روش خود مستقیم و دارای خلقی کریم و ذاتاً مردی شریف بود.

 به شب چهارشنبه ٦ ربیع الأول ١٣٦٦ به دیار قدس پرکشید و در وادی‌السّلام نزدیک مقام حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریف به خاک سپرده شد.

 تفسیری بر قرآن نوشته است از آغاز تا آیۀ ٩١ سورۀ انعام: ﴿قُلِ ٱللَهُ ثُمَّ ذَرۡهُمۡ﴾،¹ کتاب‌های دیگری هم دارد که من ندیده‌ام. پدرش (متوفای ١٣١٤) نیز تفسیری نوشته است، و به طور کلی بیت آنان از قدیم همواره بیت فضل و تقوا بوده است.»²و³

جدّ سوم علاّمه طباطبایی با مرحوم قاضی یکی است

 از علاّمه طباطبایی راجع به نسبشان سؤال کردم،⁴ فرمودند:

 «جدّ سوّم من با جدّ سوّم مرحوم حاج میرزا علی قاضی یک نفرند؛ چون سلسلۀ من بدین شکل است: السیّد محمّد حسین بن السیّد محمّد بن السیّد محمّد حسین بن السیّد علی اصغر بن السیّد محمّد تقی؛ و این سیّد محمّد تقی همان میرزا تقی قاضی فرزند میرزا محمّد قاضی است که مرحوم حاج میرزا علی قاضی او را جدّ 

سوّم خود شمرده است. اللهمّ ارحَمهم جمیعًا و طَوِّلْ عُمرَ سیّدنا الطباطبائی، بمحمّد و آله الطّاهرین.»¹

تعداد زوجات و فرزندان مرحوم قاضی

 مرحوم آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی فرمودند:

 «ایشان چهار عیال داشتند، و هر کدام در منزلی سکونت داشتند و از همه اولاد فراوان داشتند؛ و هنگام فوت نُه پسر و مجموعاً حدود بیست اولاد داشتند؛ و در اطاق شخصی ایشان غیر از حصیر خرمائی ابداً چیزی یافت نمی‌شد.»²

حکمت و علّت تعدّد زوجات مرحوم قاضی

 مرحوم قاضی چنین سعه‌ای داشت که عیالات متعدّده اختیار کند؛ البته عیالات ایشان هم جهاتی داشت و تصوّر نشود که یکی دختر شاه پریان بود و دیگری ... که بیش از این نمی‌توان مطلب را بسط داد.

 آن افرادی که مسألۀ مرحوم قاضی را مستمسک قرار می‌دهند، بدانند که اگر به‌جای مرحوم قاضی بودند با آن زن‌ها ازدواج نمی‌کردند! عملی را که عرفا و اولیای خدا با آن عوالم اخلاص و صفا و به دور از مسائل نفسانی و هواهای نفسانی و بر اساس نورانیّت و صفای باطن انجام می‌دهند، نباید بی‌جهت ملعبه‌ای برای کارهای خود قرار دهیم و با کارهایی که آمیخته با هویٰ و هوس است خلط و مزج کنیم و آنها را در حدّ خودمان تنازل بدهیم. این مسأله صحیح نیست؛ بلکه خیانت به مکتب و مرام بزرگان، و تبرئۀ مسائلی است که بر اساس هویٰ و مسائل نفسانی تحقّق می‌یابد.

 مرحوم قاضی این طور بودند، ولی در عین حال مرحوم آقا (علاّمه طهرانی) می‌فرمودند:

 «مرحوم قاضی این‌چنین سعه‌ای داشت که توانست این کار را بکند.»

 پس چرا خود مرحوم آقا این‌چنین کاری را انجام نداد؟! چون وضعیّت و موقعیّت ایشان با مرحوم قاضی تفاوت داشت، موقعیّت و وضعیّت و خصوصیّاتی که در ایشان بود اقتضا نمی‌کرد؛ به‌خصوص نحوۀ ارتباط ایشان با مسائلی که داشتند اقتضا نمی‌کرد و ایشان نمی‌خواست این کار را بکند.

 اینها قضایا و مطالبی است که باید مِن حیث المجموع سنجید و مسائل را بررسی کرد تا بتوان به برداشت صحیحی رسید. مسأله‌ای را بدون توجّه به اطراف و جوانب آن انجام دادن، و سر را به پایین انداختن و به جلو رفتن و هر چه بادا باد، و فقط به عنوان اینکه شرع حلال کرده است عمل نمودن، کاملاً غلط است. بلکه انسان باید مسائل را طبق حساب و کتاب بررسی کند؛ در یک‌جا واجب است، در یک‌جا مستحب است، در یک‌جا مکروه است و در یک‌جا اصلاً حرام است. در آنجایی که مسألۀ جدّی به وجود می‌آورد، حرام است و نمی‌توانیم بگوییم که انسان تمام قضایا را به یک نحو و به یک چشم نگاه کند.¹

بیان سختی و عسرت معیشت مرحوم قاضی

 [مرحوم آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی فرمودند]:

 «مرحوم قاضی ابداً دیده نشد که در منزل برای خود میوه بخرند، در تابستان‌های گرم میوۀ ایشان دوغ بود!»²

 ایشان از آقازادۀ بزرگ مرحوم قاضی (ره) نقل کردند که:

 «روزی پدرم در مدرسۀ هندی که حجره داشتند نشسته بودند. از یک منزلِ ایشان آمدند و هنگام غروب برای چراغِ منزل پول نفت می‌خواستند، ایشان گفتند: پول نیست. در همان هنگام از منزل دیگر ایشان آمدند و نفت می‌خواستند، ایشان فرمودند: پول نیست.

 من گفتم: آخر ای پدر! اینکه وضع زندگی نمی‌شود، خود در مدرسه حجره گرفته‌ای، اهل منزل خود [را] بدون غذا و چراغ می‌گذاری؟! این کلمات را پی در پی با تندی ادا نمودم.

 ایشان بعداً با حال مسالمت فرمودند که: این کته¹ را که در حجره ‌است خالی کن در آنجا پول به دست خواهد آمد!

 من بدواً از این کلام تعجّب کردم، سپس مشغول خالی کردن کاغذ پاره‌های کته شدم؛ پس از آنکه همه را خالی کردم چیزی به دست نیامد [و] عرض کردم: اینجا پول نیست.

 فرمودند: باز هم خالی کن!

 من خاک‌های کف کته را قدری برداشتم، ناگهان یک روپیه که بالغ بر دو دینار فعلی می‌شود پیدا کردم.

 فرمودند: این را بردار و برای منازل غذا و نفت و غیره تهیّه کن!

 و ظاهراً آن کته چندین سال بود که خالی نشده بود و به اسباب ظاهر بسیار بعید به نظر می‌رسید که ایشان اطّلاع بر وجه کف کته داشته باشند.»²

 هم‌چنین حضرت استادنا الأکرم حاجّ سیّد محمّد حسین طباطبایی ـ قدّس الله سرّه ـ می‌فرمودند:

 «در ایّامی که ما در نجف أشرف تحصیل می‌نمودیم و تحت تربیت آن استاد گرامی بودیم، روزی در مدرسه به حضورشان نشسته بودیم، و ایشان چنان حالت تمکین و وجد و حاوی عظمت و وسعت روحی بود که قابل توصیف نیست. در این‌حال یکی از آقازادگان ایشان از یک منزل آمد و گفت: مادرم وضع حمل نموده است. وجهی برای قابله بدهید! فرمودند: چیزی نیست!

 رفت و برگشت و گفت: برای قابله، صابون و ... می‌دهند. فرمودند: چیزی نیست.

 رفت و طفلی آمد و گفت: حال که چیزی نیست برای قابله جیگاره (سیگار) بدهید! فرمودند: آن‌هم نیست.»¹

 مرحوم علاّمه طباطبایی می‌فرمودند:

 «مرحوم‌ قاضی‌ ـ رضوانُ الله علیه‌ ـ در نجف أشرف با وجود عائلۀ سنگین‌، چنان‌ در ضیق‌ معیشت‌ زندگی‌ می‌نمود که‌ داستان‌های‌ او برای‌ ما ضرب‌‌المثل‌ است‌.

 در خانۀ او غیر از حصیر خرمائی‌ چیزی‌ نبود. و برای‌ روشن‌ کردن‌ چراغ‌نفتی‌ در شب‌ به‌جهت‌ نبودن‌ لامپا و یا نفت‌، چه‌ بسا در خاموشی‌ بسر می‌بردند.»²

برخی از مؤلّفات مرحوم قاضی

 مرحوم حاج میرزا علی قاضی ـ رضوان الله علیه ـ در زمان جوانی خود کتاب ارشاد مفید را تصحیح نموده و در سنۀ ١٣٠٦ هجریّه قمریّه ـ که سال چهل و یکمین از سلطنت ناصرالدّین شاه قاجار بوده است ـ تصحیح [آن] تمام، و در روز ١٧ شهر ربیع المولود اوائل سنۀ ١٣٠٨ از هجرت به ‌دست محمّد بن حسین تبریزی 

نوشته شده و آمادۀ طبع شده است.¹

 این‌جانب سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی از حضرت‌ استاد گرامی‌ علاّمه طباطبایی‌ راجع‌ به تصحیح‌ ارشاد مفید به ‌قلم‌ مرحوم‌ قاضی‌ و طبع‌ مصحَّحۀ ایشان‌ و سلسلۀ نسب‌ آن‌ مرحوم‌ به قلم خود آن مرحوم، سؤال‌ کردم‌؛ ایشان همه‌ را تصدیق‌ فرمودند.

 أقول: چون این کتاب در سنۀ ١٣٠٦ هجریّۀ قمریّه به دست مبارک ایشان تصحیح شده است، و مرحوم ایشان در ١٦ ربیع المولود سنۀ ١٣٦٦ هجریّه قمریّه رحلت نموده‌اند و مدّت عمر ایشان ظاهراً ٨١ سال بوده است؛ فلذا آن مرحوم در سنّ ٢١ سالگی ارشاد مفید را تصحیح و سلسلۀ نسب خود را در آخر آن مرقوم داشته‌اند.²

روش تفسیری مرحوم قاضی

 روش تفسیری مرحوم آیة الله حاج میرزا علی آقای قاضی، تفسیر آیات به آیات است؛ یعنی مفاد و محصّل آیۀ قرآن، از خود قرآن استنتاج می‌گردد. مرحوم آیة الله قاضی بدین سبک، تفسیری‌ از ابتدای‌ قرآن‌ تا سورۀ انعام‌ را نوشته‌اند. و به تلامذۀ خود این‌طور کتاب الَهی را تعلیم می‌نموده‌اند³.⁴

اساتید

بسم الله الرّحمن الرّحیم

اساتید علمی مرحوم قاضی در کلام شیخ آقا بزرگ طهرانی

 سیّد میرزا علی آقا قاضی فرزند میرزا حسین طباطبایی تبریزی، عالمی بود مجتهد، متّقی، با ورع، اخلاقی و فاضل ... در تبریز زاده شد. در آنجا از بعضی فضلا و نیز از پدرش و میرزا موسی تبریزی صاحب حاشیۀ رسائل و سیّد محمّد علی قراجه داغی، استفاده علمی کرد، و به سال ١٣١٣ ه‍ . ق به سوی نجف رهسپار شد و در آن شهر از محضر مولا محمّد فاضل شربیانی، و شیخ محمّد حسن مامقانی، شیخ الشّریعۀ‌ اصفهانی، آخوند خراسانی و میرزا حسین خلیلی بهره‌ها برد و در فقه، اصول، حدیث و تفسیر متخصّص و ماهر شد.¹

سلسله اساتید مرحوم قاضی در کلام علاّمه طهرانی

 حقیقت عرفان از أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام مأثور است، و طرقی که یدًا بیَد این حقیقت را نشر داده‌اند از یک‌صد متجاوز است، ولی اصول 

دسته‌های تصوّف از بیست و پنج دسته تجاوز نمی‌کند و تمام این سلسله‌ها منتهی به حضرت علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام می‌گردد. و فقط در بین این بیست و پنج فرقه، دو سه فرقه از خاصّه می‌باشند و بقیّه همگی از عامّه‌اند. و بعضی از آنها سلسله‌شان به معروف کرخی و از او به امام رضا علیه السّلام منتهی می‌گردد. ولی طریقۀ ما که همان طریقۀ مرحوم آخوند است، به هیچ‌یک از این سلسله‌ها منتهی نیست.

 اجمال مطلب آنکه: در حدود متجاوز از یک‌صد سال پیش در شوشتر عالمی جلیل القدر مصدر قضاء و مراجعات عامّه بوده است به نام آقا سیّد علی شوشتری. ایشان مانند سایر علمای اعلام به تصدّی امور عامّه از تدریس و قضاء و مرجعیّت اشتغال داشته‌اند.

 یک روز ناگهان کسی در منزل را می‌زند. وقتی که از او سؤال‌ می‌شود می‌گوید: در را باز کن کسی با شما کاری دارد. مرحوم آقا سیّد علی وقتی در را باز می‌کند می‌بیند شخص جولایی (بافنده‌ای) است، می‌گوید: چه ‌کار دارید؟

 مرد جولا در پاسخ می‌گوید: فلان حکمی را که نموده‌اید طبق دعوی شهود به ملکیّت فلان ملک برای فلان کس، صحیح نیست؛ آن ملک متعلّق به طفل صغیر یتیمی است و قباله آن در فلان محل، دفن است. این راهی را که شما در پیش گرفته‌اید صحیح نیست و راه شما این نیست. 

 آیة الله شوشتری در جواب می‌گوید: مگر من خطا رفته‌ام؟ 

 جولا می‌گوید: سخن همان است که گفتم. این را می‌گوید و می‌رود. 

 آیة الله در فکر فرو می‌رود این مرد که بود و چه سخنی گفت؟ در صدد تحقیق برمی‌آید، معلوم می‌شود که در همان محل، قباله ملک طفل یتیم مدفون است و شهود بر ملکیّت فلان، شاهد زور بوده‌اند. بسیار بر خود می‌ترسد و با خود می‌گوید: مبادا بسیاری از حکم‌هایی را که داده‌ایم از این قبیل بوده باشد! و وحشت و هراس او را در می‌گیرد. در شب بعد همان موقع جولا در می‌زند و می‌گوید: آقا سیّد علی شوشتری 

راه این نیست که شما می‌روید! و در شب سوّم نیز عین واقعه به همین کیفیّت تکرار می‌شود و جولا می‌گوید: معطّل نشوید، فوراً تمام اثاث البیت را جمع نموده، خانه را بفروشید و به نجف أشرف مشرّف شوید و وظایفی را که به شما گفته‌ام انجام دهید، و پس از شش ماه در وادی السّلام نجف أشرف به انتظار من باشید.

 مرحوم شوشتری بی‌درنگ مشغول انجام دستورات می‌گردد، خانه را می‌فروشد و اثاث البیت را جمع‌آوری نموده و تجهیز حرکت خود را به نجف أشرف می‌کند. در اوّلین وهله‌ای که وارد نجف می‌شود در وادی السّلام هنگام طلوع آفتاب، مرد جولا را می‌بیند که گویی از زمین جوشیده و در برابرش حاضر گردید و دستوراتی داده و پنهان شد. مرحوم شوشتری وارد نجف أشرف می‌شوند و طبق دستورات جولا عمل می‌کنند تا می‌رسند به درجه و مقامی که قابل بیان و ذکر نیست؛ رضوان الله علیه و سلام الله علیه.

 مرحوم آقا سیّد علی شوشتری برای رعایت احترام مرحوم شیخ مرتضی انصاری به درس فقه و اصول او حاضر می‌شوند، و مرحوم شیخ هم در هفته یک بار به درس مرحوم آقا سیّد علی که در اخلاق بوده است حاضر می‌شدند، و پس از فوت مرحوم شیخ (ره) مرحوم شوشتری (ره) بر مسند تدریس شیخ می‌نشینند و درس را از همان‌جا که مانده بود شروع می‌کنند، ولی عمر ایشان کفاف ننموده و پس از شش ماه به رحمت ابدی حضرت ایزدی پیوستند. 

 در خلال این شش ماه مرحوم شوشتری به یکی از شاگردان مبرّز حوزۀ مرحوم انصاری به نام آخوند ملاّ حسینقلی درجزینی همدانی ‌که از مدّت‌ها قبل در زمان مرحوم شیخ با ایشان رابطه داشته و استفادۀ اخلاقی و عرفانی می‌نموده است و اینک پس از مرحوم شیخ عازم بر تدریس بوده و حتّی تتمّۀ مباحث شیخ را که خود نیز تقریرات آن مباحث‌ را نوشته بود می‌خواست دنبال کند، کاغذی نوشته و در آن متذکّر می‌گردد که این روش شما تامّ و تمام نیست و شما مقامات عالیۀ دیگری را باید حائز 

گردید، تا اینکه او را منقلب نموده و به وادی حقّ و حقیقت ارشاد می‌نماید.

 آری، مرحوم آخوند که از سالیانی چند قبل از فوت مرحوم شیخ از محضر مرحوم آقا سیّد علی در معارف الهیّه استفاده می‌نمود، در اخلاق و مجاهدۀ نفس و نیل به معارف الهیّه سرآمد اقران و از عجایب روزگار شد. مرحوم آخوند نیز شاگردانی بس ارجمند تربیت نمود که هر یک اسطوانه‌ای از معرفت و توحید و آیتی عظیم به شمار می‌آمدند. از مبرّزترین شاگردان مکتب آخوند مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و مرحوم آقا سیّد احمد کربلایی طهرانی و مرحوم آقا سیّد محمّد سعید حبّوبی و مرحوم حاج شیخ محمّد بهاری را باید نام برد.

 استاد بزرگوار عارف بی‌بدیل مرحوم حاج میرزا علی آقا قاضی تبریزی ـ ‌رضوان الله علیه ـ ‌از شاگردان مکتب مرحوم آقا سیّد احمد کربلایی هستند. این ‌است سلسلۀ اساتید ما که به مرحوم شوشتری و بالأخره به آن شخص جولا منتهی می‌شود، ولی آن مرد جولا چه کسی بوده و به کجا ارتباط داشته و این معارف را از کجا و به چه وسیله به دست آورده هیچ معلوم نیست¹.²

...¹

 علاّمه طهرانی در تکملۀ این مطلب می‌فرمایند:

 مرحوم‌ قاضی‌ ـ رضوان الله علیه‌ ـ خود در امور معرفت‌، شاگرد پدرشان‌ مرحوم‌ آیة‌ الحقّ، آقای‌ سیّد حسین‌ قاضی‌ که‌ از معاریف‌ شاگردان‌ مرحوم‌ مُجدّد آیة الله‌ حاج‌ میرزا محمّد حسن‌ شیرازی‌ ـ رحمة الله علیه‌ ـ بوده‌اند،¹ می‌باشند و ایشان‌ شاگرد مرحوم‌ آیة‌ الحقّ امام‌ قلی‌ نخجوانی‌ و ایشان‌ شاگرد مرحوم‌ آیة ‌الحقّ آقا سیّد قریش‌ قزوینی‌ هستند.

 گویند: چون‌ مرحوم‌ آقا سیّد حسین‌ قاضی‌ از سامرّا از محضر مرحوم‌ مجدّد عازم‌ مراجعت‌ به‌ آذربایجان‌، مَسقط‌ الرّأس‌ خود بوده‌اند، در ضمن‌ خداحافظی‌ مرحوم‌ مجدّد به‌ ایشان‌ یک‌ جمله‌ نصیحت‌ می‌کند و آن‌ اینکه‌: «در شبانه‌روز یک‌ ساعت‌ را برای‌ خود بگذار!»

 مرحوم‌ آقا سیّد حسین‌ در تبریز چنان‌ متوغّل‌ امور الهیّه‌ می‌گردد که‌ در سال‌ بعد چون‌ چند نفر از تجّار تبریز به سامرّا مشرّف‌ شده‌ و شرفیاب‌ حضور مرحوم‌ میرزا شدند، مرحوم‌ میرزا از احوال‌ آقا سیّد حسین‌ قاضی‌ استفسار می‌کنند، آنان‌ در جواب‌ می‌گویند: یک ساعتی‌ که‌ شما نصیحت‌ فرموده‌اید تمام‌ اوقات‌ ایشان‌ را گرفته‌ و در شب‌ و روز ایشان‌ با خدای‌ خود مراوده‌ دارند.

 ولی‌ چون‌ مرحوم‌ قاضی‌ به‌ نجف‌ آمدند، در تحت‌ تربیت‌ مرحوم‌ آیة‌ الحقّ آقای‌ سیّد احمد کربلایی‌ طهرانی‌ قرار گرفتند و با مراقبت‌ ایشان‌ طیّ طریق‌ می‌نموده‌اند. مرحوم‌ قاضی نیز سالیان‌ متمادی‌ ملازم‌ و هم‌صحبت‌ مرحوم‌ عابد زاهد ناسک‌، وحید عصر‌ حاج‌ سیّد مرتضی‌ کشمیری‌ ـ رضوان الله علیه‌ ـ بوده‌اند؛ البتّه‌ نه‌ به عنوان‌ شاگردی‌، بلکه‌ به عنوان‌ ملازمت‌ و استفاده‌ از حالات‌، و تماشای‌ احوال‌ و واردات؛ و البتّه‌ در مسلک‌ عرفانیّه‌ بین‌ این‌ دو بزرگوار تباینی‌ بعید وجود داشته‌ است‌.

 امّا طریقۀ تربیت‌ آیة‌ الحقّ آقای‌ سیّد احمد کربلایی‌ طبق‌ رویّۀ استادشان‌ مرحوم‌ آخوند ملاّ حسینقلی‌ همدانی‌، معرفت‌ نفس‌ بوده‌ و برای‌ وصول‌ به‌ این‌ مرام‌، مراقبه‌ را از اهمّ امور می‌شمرده‌اند. و آخوند، شاگرد آیة‌ الحقّ و فقیه‌ عالی‌قدر مرحوم‌ آقا سیّد علی‌ شوشتری‌ است‌ که‌ ایشان‌ استاد شیخ‌ مرتضی انصاری‌ در اخلاق‌ و شاگرد ایشان‌ در فقه‌ بوده‌اند.¹

ذکر نموداری سلسله اساتید مرحوم قاضی از دو طریق

 دو مطلب در کتاب سیمای فرزانگان، تألیف آقای رضا مختاری، صفحه ٧٩ و ٨٣، به نقل از تاریخ حکماء و عرفاء‌ متأخّر آمده است که هر دو اشتباه است:

 اوّل آنکه: استاد مرحوم شوشتری را ملاّقلی جولا ذکر کرده‌اند، و جولا نامش 

 «سراینده: سیّد حسین ابن حاجّ سیّد قریش حسینی قزوینی.

 حاج سیّد قریش از سادات صاحب نفس و اهل سلوک بود و از علم و فضل بهره وافی داشت و از أقطاب سلسلۀ ذهبیّه به شمار می‌آمد؛ چنان‌که در شرح حال وی آمده است: ”حاج امامقلی تبریزی دست ارادت به وی داده است، و سیّد نیز سرمایه‌ای به او داده، امر فرمود: به تبریز رفته و به تجارت مشغول باشد.“»

 در اینجا سه صفحه در شرح حال سیّد حسین آورده است.¹

سرگذشت حاج امامقلی نخجوانی به نقل از مرحوم قاضی

 حضرت آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی (ره) می‌فرمودند:

 «داستان اساتید عرفانی مرحوم قاضی ـ قدّس سرّه ـ از قرار نقل خودشان بدین طریق بوده است که: استاد اوّل ایشان، پدرشان آقا سیّد حسین قاضی، و او شاگرد امامقلی نخجوانی، و او شاگرد آقا سیّد قریش قزوینی بوده است. از این قرار که:

 امامقلی نخجوانی در نخجوان در زمان شباب خود، عاشق یک پسر أرمنی می‌شود و به طوری عشق او بر او غالب می‌گردد که خواب و خوراک را از او می‌گیرد، و روزی که در معبر و خیابان در اندیشۀ خود با او مشغول و سراسیمه و حیاری می‌رفته است، کسی از پشت سر دست به شانۀ او می‌گذارد و می‌گوید:

 ”این راه عشق نیست و این عشق درست نیست! عشق، عشق خداست و باید به او عاشق شد.“

تبدیل عشق امامقلی نخجوانی به عشق خدایی

 به مجرّد این کلام عشقش تبدیل به عشق خدا می‌شود، آن عشق به گونه‌ای از بین می‌رود که اثری از آن به جای نمی‌ماند و عشق خداوند تمام وجودش را فرا می‌گیرد.

 پس از چند روز، باز آن مرد به او می‌رسد و این، از او، راه وصول و چاره می‌طلبد، او می‌گوید: ”باید بروی به مکّۀ مکرّمه و در آنجا اقامت کنی تا کارت درست گردد.“

 امامقلی از او دستور می‌گیرد و به مکّه رهسپار می‌شود و چهار سال درنگ می‌کند و به مقصودش نمی‌رسد، و پس از گذشت این زمان به او گفته می‌شود:

 ”باید به مشهد مقدّس خدمت حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیهما السّلام بروی و در آنجا به چاره‌ات می‌رسی!“

 امامقلی از مکّۀ مشرّفه به صوب خراسان رهسپار و سه ماه تمام در مشهد مقدّس به توسّلات و زیارات حضرت امام رضا علیه السّلام اشتغال می‌ورزد و مع‌ذلک فتح بابی برای وی نمی‌شود؛ پس از گذشت سه ماه از جانب حضرت رضا علیه السّلام به او گفته می‌شود:

 ”باید به قزوین بروی نزد آقا سیّد قریش قزوینی! مطلوب تو آنجاست.“

 امامقلی می‌گوید: من تا آن لحظه ابداً نام و نشانی از آقا سیّد قریش نشنیده و به خاطر نداشتم؛ فلهذا از مشهد به سوی قزوین حرکت نمودم و در قزوین از او جویا شدم. معلوم شد از علمای معروف و سرشناس و دارای درس و بحث، و در منزل وی رفع خصومات و مشکلات مردم می‌گردد.

 من هم روزی به منزل او رفتم و در میان مراجعین نشستم. اطاق‌های متعدّدی برای مراجعین بود و او به کارها و حوائج مردم رسیدگی می‌نمود؛ و من پیوسته با خود می‌گفتم: عجیب است که مرا بدین‌جا ارجاع داده‌اند و در قزوین هم یک نفر آقا سیّد قریش قزوینی بیشتر نیست! و این مرد که اهل مراجعۀ مردم و رفت و آمد و رتق و فتق عامّه است، کجا می‌تواند درد مرا دوا کند؟! طبعاً باید او یک مرد مُنعَزل و منزوی باشد. بالأخره نشستم تا قریب ظهر که مردم همه رفتند و من هم برخاستم که خداحافظی کنم و بروم، در این حال آقا سیّد قریش از بالای اطاق به 

من اشاره‌ای نمود که بیا!

 من نزد او رفتم و از اطاق‌های متعدّدی مرا عبور داد تا در یک اطاق آخر وارد شدیم. در آنجا بدون آنکه من چیزی بگویم، مثل اینکه تمام امور و جریانات و احوال من در مُشتِ اوست، دستوراتی به من داد و فرمود:

 ”باید به اینها عمل کنی! و إن‌شاءالله مقصدت حاصل است“ و اضافه فرمود: ”باید به تبریز بروی و در آنجا رحل اقامت افکنده و به کسب و کار مشغول شوی!“

 من به سمت تبریز حرکت نمودم و در آنجا جماعتی از صوفیان بودند که امر بر آنها مشتبه شده بود؛ آنان صبحگاهان هر کدامشان یک دورۀ تسبیح، صاحب جواهر را لَعن می‌کردند! من جلوی این امر را گرفتم و ایشان را به راه شرع قویم و صراط مستقیم هدایت نمودم. همۀ آنها از صوفیان صافی ضمیر و رندان صاحب شریعت‌ و اهل تقلید و عبادت شدند. و الحمدلله به مقصد و مقصود رسیدم و آنچه در وعده بود صورت خارج و تحقّق یافت و نیز فهمیدم علّت اعزام من به تبریز این بوده است.¹

شرح احوال حاج امامقلی نخجوانی

 [شرح احوال ایشان بدین طریق نیز از مرحوم حاج شیخ عبّاس قوچانی ذکر شده است که می‌فرمودند]:

 «شخصی به نام حاج محمّد قلی‌خان نخجوانی عاشق یک پسر أرمنی شده و چنان دلباخته و عاشق گردیده بود که روز و شب نداشت و در خیابان‌ها واله و حیران حرکت می‌نمود. روزی در حال حرکت، از پشت سر دستی به شانۀ او خورد که کسی به او گفت: ”راهی که تو می‌روی اشتباه است!“ یکباره بی‌هوش شده و به 

زمین افتاد؛ چون به حال آمد و برخاست دید که عشق آن پسر از سرش بیرون رفته و عشق خدا در او حاصل شده است.¹

 برای نیل به مقصود به سمت مکّه حرکت نمود و چهار سال تمام در آنجا ماند. روزها و شب‌ها به راز و دعا مشغول بود شاید از صورت یار و چهرۀ او نقاب برداشته گردد، چیزی دستگیرش نشد؛ بعداً به سمت بیت المقدس حرکت کرد و در آنجا هم چهار سال تمام بماند، چیزی دستگیر او نشد؛ بعداً به سمت مشهد مقدّس حرکت کرد، در مشهد سه ماه تمام به حضرت ثامن الائمّه صلوات الله علیه متوسّل شد چیزی به دستش نیامد؛ تا پس از سه ماه شبی رفت در حرم مطهّر و با خود عهد کرد که بیرون نرود تا بمیرد یا آنکه برای او مطلب کشف گردد. پس از رفتن مردم و خلوت شدن حرم، صدایی از ضریح مبارک شنید:

 ”برو به قزوین از آقا سیّد قریش دستور بگیر!“

 آن مرد حرکت کرد به قزوین و وارد منزل آقا سیّد قریش شد؛ دید آمد و شد زیادی است، مردم برای حلّ امور خود رفت و آمد می‌کنند و خلاصه یکی از علمای ظاهر است؛ بسیار تعجّب نمود، ولی چون حضرت فرموده بودند، مطمئن بود که حقیقت در اینجا روشن می‌شود.

 پس از آنکه مردم همه رفتند آقا سیّد قریش گفت: چه فرمایشی دارید؟

 حاج محمّد قلی گفت: مرا به اینجا فرستاده‌اند!

 آقا سیّد قریش به ایشان دستوری از اوراد و غیره دادند و پس از چند روزی گفتند: شما باید به تبریز بروید!

 حاج محمّد قلی تعجّب کرد، علت روانه کردن به تبریز چیست؟! ولی چون امر ایشان بود اطاعت نموده عازم به تبریز شد؛ و در آنجا با جماعتی که از اهل طریق و در بازار تجارت می‌کردند خواهی نخواهی باب مراوده و رفت و آمد را باز کرد؛ ولی دید آنها عاداتِ به خصوصی دارند، از جمله آنکه هر یک از آنها صبح قبل از آنکه یک دوره تسبیح لعن به صاحب جواهر نکند، سر کار نمی‌رود! ولی کم‌کم سعی نموده و به آنها حالی کرد که این طریق وصول نیست، آنها هم متقاعد شده از این قبیل اعمال خود برگشتند؛ و دانست که علّت فرستادن آقا سیّد قریش او را به تبریز از برای انجام این عمل بوده است.»¹

بیانی اجمالی از سرگذشت مرحوم آقا سیّد حسین قاضی، پدر و استاد مرحوم حاج سیّد علی آقا قاضی

 [حضرت آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی (ره) می‌فرمودند]:

 «امامقلی در تبریز طبق فرمودۀ آقا سیّد قریش به کسب مشغول می‌شود و در بازار دکّانی می‌گیرد و آقا سیّد حسین قاضی به او متّصل می‌شود و به مقامات و درجات می‌رسد و او از فرزندش سیّد علی دستگیری می‌کند و فتح باب مرحوم قاضی به دست او بوده است.

 آقا سیّد حسین قاضی تحصیلاتش را در سامرّا نزد میرزای بزرگ، مرحوم حجّة الاسلام حاج میرزا حسن شیرازی فرا می‌گیرد؛ و چون فارغ التّحصیل می‌شود و دارای مقامات علمی و فقهی می‌گردد، با اجازۀ مرحوم میرزا به تبریز مراجعت می‌کند و در تبریز در امور عرفانیّه و راه خدا و سیر و سلوک و معرفت از مرحوم امامقلی دستور می‌گیرد. بنابراین مرحوم آقا سیّد حسین قاضی جامع کمالات علمی 

و فقهی و عرفانی است. روزها به دکّان مرحوم امامقلی می‌رفته و ساعتی می‌نشسته و کسب فیض می‌نموده است.

 امامقلی مردی بلند قامت بوده است و پیوسته حتّی در موقع کار و خرید و فروش ساکت بوده است، در عین وقار و سکوت، مشتریان را راه می‌انداخته و به حوائجشان رسیدگی می‌نموده است.

 بالجمله پدر مرحوم قاضی از تربیت‌شدگان حاج محمّد قلی هستند و داستان ایشان آن است که:

 هنگامی که والد مرحوم قاضی خواستند از سامرّا به تبریز حرکت کنند، هنگام تودیع، استاد ایشان مرحوم حاج میرزا محمّد حسن شیرازی ـ‌ أعلی الله مقامه ـ به ایشان فرمودند:

 ”در بیست و چهار ساعت، تمام ساعات را که برای مردم کار می‌کنی یک ساعت را برای خود باقی گذار و در آن ساعت به کارهای محاسبه با نفس پرداز!“

 پس از چند سال که یکی از اهالی تبریز به سامرّا آمدند، مرحوم میرزا از حالات مرحوم والدِ قاضی سؤال کردند، در جواب گفته بود:

 ”آن ساعت را که شما فرمودید فعلاً تمام ساعات ایشان را گرفته و ایشان انزوا اختیار کرده، شبانه‌روز به کار خود مشغولند!“

 بالجمله آنکه والد مرحوم قاضی با حاج محمّد قلی مراوده پیدا کرده و از شاگردان ایشان بوده است.

 هنگامی که مرحوم قاضی در سنّ جوانی از تبریز به نجف برای تحصیل حرکت کردند دستوراتی از والد خود داشته‌اند، منتهی الأمر از وجود آقای سیّد احمد کربلایی نیز استفاده نموده و با ایشان بسیار حشر داشتند.»¹

اولین فتح باب برای مرحوم قاضی به دست پدر ایشان بوده است

 [حضرت آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی (ره) می‌فرمودند]:

 «مرحوم آقا میرزا علی قاضی در تبریز تا سنۀ ١٣١٣ که به‌ نجف أشرف مشرّف می‌شود، یعنی تا بیست و هشت سالگی، در تحت تربیت علمی و فقهی و عرفانی این پدر بزرگوار بوده است. و فتح باب عرفانی و کشف امور غیبیّه به امر و تحت نظر پدرش بوده است. چون به نجف مشرّف شد، پس از یک ‌سال پدرش رحلت می‌کند، و او را در وادی السّلام دفن می‌کنند.»¹

سؤال فرزند مرحوم قاضی از ایشان راجع به سلسلۀ اساتیدشان

 جناب محترم‌ فاضل‌ مکرّم‌ آیة الله‌ زاده مرحوم‌ قاضی‌، حاج‌ سیّد محمّد حسن‌ طباطبایی قاضی ـ أدام‌ الله‌ ظلّه‌ ـ در شرح‌ حال‌ مرحوم‌ والدشان‌ قاضی بزرگ‌ مرقوم‌ داشته‌اند:

 «من‌ از پدرم‌ پرسیدم‌: شما عرفان‌ را از که‌ اخذ کرده‌اید؟

 فرمودند: ”از مرحوم‌ آقا سیّد احمد کربلایی‌ طهرانی.‌“ عرض‌ کردم‌: او از چه‌ کس‌ اخذ کرده‌ است‌؟ فرمودند: ”از مرحوم‌ آخوند ملاّ حسینقلی‌ همدانی‌.“ عرض‌ کردم‌: او از چه‌ کس‌؟ فرمودند: ”از آقا سیّد علی‌ شوشتری‌.“ عرض‌ کردم‌: او از چه‌ کس؟ 

 فرمودند: ”از همان‌ مرد جولا.“ عرض‌ کردم‌: او از چه‌ کس؟

 با تغیّر فرمودند: ”من‌ چه‌ می‌دانم؟! تو می‌خواهی‌ برای‌ من‌ سلسله‌ درست‌ بکنی‌؟!“»²

در احوال مرحوم آقا سیّد علی شوشتری رحمة الله علیه

 و نیز آقا حاج سیّد عزّالدین نقل کردند از پدرشان از آقای کفایی، آقا میرزا احمد از پدرشان آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی، که ایشان می‌گفته‌اند:

 «ما که در درس مرحوم شیخ انصاری ـ رضوان الله علیه ـ می‌رفتیم، سیّدی هم به طور مداوم درس ایشان می‌آمد، ولی پیوسته ساکت بود و با احدی سخن نمی‌گفت و ما چنین می‌پنداشتیم که او در فقه و اصول و علوم ضعیف است و بر همین اساس تکلّم نمی‌کند؛ تا مرحوم شیخ فوت کرد، آن سیّد را وادار کردند که به جای شیخ بنشیند و درس را تعقیب کند.

 هیچ نمی‌پذیرفت تا بالأخره او را ملزم کردند؛ چون درس را شروع کرد دیدیم عجیب بحر موّاجی است که اصلاً ساحل ندارد! و آن سیّد، مرحوم آقا سیّد علی شوشتری، استاد شیخ در اخلاق است.»

 و نیز می‌گفتند¹ که:

 «مرحوم شیخ وصیّت کرده بود که بر جنازۀ او ایشان نماز گزارند، و چون شیخ رحلت کرد، مرحوم آقا سیّد علی بر جنازۀ او نماز گزاردند.»²

ذکر حالات آیة الحقّ و الیقین آقای سیّد علی شوشتری (ره) از طرائق الحقایق

 مختصری از حالات مرحوم آیة الله الحقّ و الیقین، آقای سیّد علی شوشتری ـ قدّس الله نفسه الزّکیّه ـ‌ و آمدن آن مرد جولا در نزد او در سه شب؛ هر یک به فاصلۀ هشت شب. در طرائق الحقایق، طبع حروفی، جلد ٣، صفحۀ ٤٦٦ و صفحۀ 

٤٦٧ آورده شده ‌است.¹

مختصری از احوال مرحوم سیّد احمد کربلایی

 [علاّمه طباطبایی، رضوان الله علیه] در تصدیری که بر تذییلات مرقومه بر مکاتبات عَلَمین: کربلایی و کمپانی به عنوان «محاکمات» نوشته‌اند، چنین مرقوم داشتند که:

 «آقای‌ آقا سیّد احمد کربلایی‌ اخیراً در بوتۀ تربیت‌ و تهذیب‌ مرحوم‌ آیة‌ الحقّ و استاد وقت‌، شیخ‌ بزرگوار آخوند ملاّ حسینقلی‌ همدانی‌ ـ قدّس‌ الله‌ سرّه‌ العزیز ـ قرار گرفته‌ و سالیان‌ دراز در ملازمت‌ مرحوم‌ آخوند بوده‌، و از همگنان‌ گوی‌ سبقت‌ ربوده‌؛ و بالأخره‌ در صفّ اوّل‌ و طبقۀ نخستین‌ تلامذه‌ و تربیت‌ یافتگان‌ ایشان‌ مستقرّ گردیده‌؛ و در علوم‌ ظاهری‌ و باطنی‌ مکانی‌ مکین‌ و مقامی‌ امین‌ اشغال‌ نمود.»²

 [علاّمه طباطبایی]:

 «و بعد از درگذشت‌ مرحوم‌ آخوند، در عتبۀ مقدّسۀ نجف أشرف اقامت‌ گزیده‌ و به درس‌ فقه‌ اشتغال‌ ورزیده‌، و در معارف‌ الهیّه‌ و تربیت‌ و تکمیل‌ مردم‌، ید بیضا نشان‌ می‌داد.

 جمعی‌ کثیر از بزرگان‌ و وارستگان‌، به‌ یمن‌ تربیت‌ و تکمیل‌ آن‌ بزرگوار قدم‌ در دایرۀ کمال‌ گذاشته‌ و پشت‌ پا به بساط‌ طبیعت‌ زده‌، و از سُکّان‌دار خُلد و مَحرمان‌ حریم‌ قرب‌ شدند. که‌ از آن‌ جمله‌ است:‌ 

 سیّد اجلّ، آیۀ حقّ و نادرۀ دهر، عالم‌ عابد فقیه‌ مُحَدِّث‌ شاعر مُفلِق‌، سیّد العلماء الربّانیّین‌، مرحوم‌ حاج‌ میرزا علی قاضی‌ طباطبایی تبریزی‌، متولّد سال‌ هزار و دویست‌ و هشتاد و پنج‌ هجری‌ قمری،‌ و متوفّای‌ سال‌ هزار و سیصد و شصت‌ و شش‌ هجری‌ قمری‌؛ که‌ در معارف‌ الهیّه‌ و فقه‌ حدیث‌ و اخلاق‌، استاد این‌ ناچیز می‌باشند؛ رفَع‌ اللهُ درجاتِه‌ السّامیَة‌ و أفاضَ علَینا مِن‌ برکاتِه‌.»¹

اعراض اولیای الَهی از مرجعیّت و مسند فتوا

 امّا راجع‌ به‌ علم‌ و فقاهت و تضلّع‌ در علوم‌ رسمی‌ همین بس‌ که‌: در سنّ حدود چهل‌ سالگی‌ او را (سیّد احمد کربلایی) نامزد برای‌ مرجعیّت‌ شیعیان‌ نمودند؛ و همه‌ متّفقاً او را به‌ نبوغ‌ علمی‌ و تقوای‌ روحی‌ قبول‌ داشتند؛ ولی‌ مع‌ذلک‌ خود او حاضر نشد، نه‌ فتوا‌ دهد و نه‌ رساله‌ بنویسد و حتّی‌ از نماز جماعت‌ هم‌ در ملأ عام‌، همچون‌ استاد قاضی‌ و استاد علاّمه طباطبایی ـ‌ رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیهم‌ أجمعین‌ ـ خودداری‌ کرد¹.²

قضیه‌ای از مرحوم قاضی راجع به آقا سیّد احمد کربلایی و کیفیّت احوال او

 آقا سیّد علی آقای قاضی (شاگرد مرحوم سیّد احمد کربلایی) می‌گوید:

 «شبی از شب‌ها را به مسجد می‌گذرانیدم به تنهایی؛ به نیمۀ شب یکی درآمد و به مقام ابراهیم علیه السّلام مقام کرد و از پس فریضۀ صبح در سجده شد تا طلوع 

خورشید. آنگاه برفتم و دیدم آقا سیّد احمد کربلایی بَکّاء است ـ قدّس الله سرّه القدّوسی ـ و از شدّت گریه خاک سجده‌گاه گل کرده است و صبح برفت و در حجره نشست و چنان می‌خندید که صدای او به بیرون مسجد می‌رسید!»¹و²

تأیید و تبعیّت مرحوم قاضی از طریقه عرفانی مرحوم آقا سیّد احمد کربلایی

 [حضرت علاّمه طباطبایی]:

 «مرحوم قاضی ـ رضوان الله علیه ـ طریقۀ عرفان و توحید مرحوم حاج سیّد احمد را قبول داشته است، و دستورات آن مرحوم را که طبق رویّه و منهج استاد بزرگ آخوند ملاّ حسینقلی همدانی بوده است، به شاگردان خود می‌داده است.»¹ «استاد ما، یعنی‌ مرحوم‌ آیة الله‌ حاج‌ میرزا علی‌ قاضی‌ ـ قدّس‌ سرّه ـ در فنّ عرفان‌ و توحید، شاگرد مرحوم‌ حاج‌ سیّد احمد کربلایی‌ بوده‌ است‌؛ بدین‌ معنی‌ که‌ پس‌ از رحلت‌ والدشان، مرحوم‌ آیة الله‌ آقای‌ سیّد حسین‌ قاضی‌ که‌ او شاگرد امامقلی‌ نخجوانی‌، و او شاگرد آقا سیّد قریش‌ قزوینی‌ بوده‌ است‌؛ تربیت‌ و کمال‌ مرحوم‌ قاضی‌ به‌ دست‌ آقای‌ حاج‌ سیّد احمد کربلایی‌ طهرانی صورت‌ گرفته‌ است‌.»²

دوری و اعراض مرحوم آقا سیّد احمد کربلایی از دنیا

 حضرت علاّمه طباطبایی نقل کردند از مرحوم قاضی از مرحوم سیّد احمد کربلایی که او می‌گفت:

 «در سفری به یک درویش روشن ضمیر برخورد کردم، او به من گفت: ”من مأموریّت دارم شما را از دو چیز مطّلع کنم: اوّل: کیمیا، دوّم: آنکه من فردا می‌میرم؛ شما مرا تجهیز نموده و دفن نمائید.“ مرحوم آقا سیّد احمد در جواب فرموده بود: ”امّا من به کیمیا نیازی ندارم و امّا تجهیزات شما را حاضرم.“

 فردا آن درویش فوت می‌کند و مرحوم حاج آقا سیّد احمد متکفّل تجهیزات و کفن و دفن او می‌شوند.»¹

سؤال مرحوم قاضی از مرحوم حاج سیّد احمد کربلایی مبنی بر علّت ادامه مکاتبات با مرحوم کمپانی

 حضرت‌ آیة الله‌ حاج‌ شیخ‌ عبّاس‌ هاتف‌ قوچانی‌ ـ أدام‌ الله‌ برکاته ـ‌ وصیّ مرحوم‌ قاضی ـ‌ أعلی‌ الله‌ مقامه ـ از مرحوم‌ قاضی‌ ـ قدّس‌ الله‌ نفسه‌ ـ نقل‌ می‌نمودند که‌ آن‌ مرحوم‌ می‌گفت‌:

 «از استادمان‌ مرحوم‌ آیة‌ الحقّ و سند العرفان‌ سؤال‌ شد: با اینکه‌ دأب‌ أهل‌ مراقبه‌، و سلاّکِ راه‌ خدا، و اولیای‌ معرفت‌، در برابر این‌ گونه‌ بحث‌‌ها رعایت‌ اختصار، و در صورت‌ عدم‌ قبول،‌ سکوت‌ است‌؛ چرا شما این‌ طور در این‌ نامه‌ها مطلب‌ را دنبال‌ فرموده‌اید؟!

 در جواب‌ گفتند:

 ”اینها در ذهن‌ خود از روی‌ قواعد ذهنی‌ (فرمول‌) خدایی‌ تراشیده‌، و ساخته‌ و پرداخته‌اند و آن‌ را می‌پرستند و سجده‌ می‌کنند. آن‌ خدا خدای‌ حقیقی‌ نیست‌؛ خدای‌ خارجی‌ نیست‌؛ خدای‌ تخیّلی‌ است‌. من‌ خواستم‌ شاید بتوانم‌ این‌ خدا را از ذهنشان‌ بیرون‌ بکشم‌.“»²

قبول کردن مرحوم کمپانی قضیه وحدت وجود را در ضمن مباحثات با مرحوم کشمیری

 حضرت‌ علاّمه‌ استادنا الأکرم‌ طباطبایی ـ‌ رضوان‌ الله‌ علیه ـ‌ می‌فرمودند:

 «در مکاتبات‌ و مباحثاتی‌ که‌ در قضیّۀ تشکیک‌ در وجود و وحدت‌ وجود، در میان‌ دو عالم‌ بزرگوار آقای‌ حاج‌ سیّد احمد کربلایی‌ طهرانی‌ و آقای‌ حاج‌ شیخ‌ محمّد حسین‌ کمپانی‌ اصفهانی‌ ـ رضوان‌ الله‌ علیهما ـ صورت‌ گرفت‌، و بالأخره‌ مرحوم‌ حاج‌ شیخ‌ قانع‌ به‌ مطالب‌ عرفانیّۀ توحیدیّۀ آقا حاج‌ سیّد احمد نشدند؛ بعد از رحلت‌ مرحوم‌ آقا سیّد احمد، یکی‌ از شاگردان‌ مرحوم‌ قاضی‌ به نام‌ آقا سیّد حسن‌ کشمیری که‌ از هم‌دورگان‌ آیة الله‌ آقای‌ حاج‌ شیخ‌ علی‌محمّد بروجردی‌ و آقا سیّد حسن‌ مسقطی‌ و آن‌ ردیف‌ از تلامذۀ مرحوم‌ قاضی‌ بود، بنای‌ بحث‌ و مکالمه‌ را با مرحوم‌ حاج‌ شیخ‌ باز کرد، و آن‌قدر بحث‌ را بر اساس‌ استدلال‌ و برهان‌ مرحوم‌ حاج‌ سیّد احمد تعقیب‌ کرد که‌ حاج‌ شیخ‌ را ملزم‌ به‌ قبول‌ نمود¹.²

سخن مرحوم آقا سیّد احمد کربلایی پیرامون مرحوم بهاری

 حضرت علاّمه استادنا الأعظم طباطبایی ـ مدّ ظلّه ـ فرمودند:

 «مرحوم آیة الله آقای حاج میرزا علی آقا قاضی ـ رضوان الله علیه ـ می‌‌فرمودند که: استاد ما مرحوم آقای سیّد احمد کربلایی ـ رحمة الله علیه ـ می‌فرمود:

 ”ما پیوسته در خدمت مرحوم آیة الحقّ آخوند ملاّ حسینقلی همدانی ـ رضوان الله علیه ـ بودیم و آخوند صد در صد برای ما بود، ولی همین‌که آقای حاج شیخ محمّد بهاری با آخوند روابط آشنایی و ارادت را پیدا نمود و دائماً در خدمت او تردّد داشت، آخوند را از ما دُزدید!“»¹و²

مصاحبت مرحوم قاضی با آقا سیّد احمد کربلایی و آیة الله حاج سیّد مرتضی کشمیری

 حضرت آیة الله [حاج شیخ عبّاس قوچانی] ـ مغفور له ـ می‌فرمودند:

 «[مرحوم قاضی] پس از ارتحال والد معظّمشان، صحبت دو نفر از أعلام نجف أشرف را ادراک نمودند: اوّل آیة الله حاج سیّد احمد کربلایی طهرانی، و دوّم آیة الله حاج سیّد مرتضی کشمیری ـ أعلی الله تعالی مقامهما الشَّریف ـ امّا این دو بزرگوار به عنوان استاد برایشان نبوده‌اند، بلکه به عنوان هم‌صحبت و رفیق طریق، و پیشروِ ملازم.

 دو آیت عظیم الَهی که در سفر و حضر غالباً با آنها ملازم و از أطوار و سکنات، [و] حرکات و مشاهدۀ احوال و تعبّد و تهجّد و توکّل و صبر و إرادۀ متین و علوم آنها بهره می‌یافته است. و چون تفاوت سنّ میان مرحوم قاضی و آن دو بزرگ‌مرد بسیار بوده است و ملازمت و پیوستگی، آن هم در سالیان متمادی، برقرار و بر دوام بوده است، در میان اذهانِ بعضی گمان می‌رفت که این ارادت به عنوان تَتَلمُذ و شاگردی است؛ امّا چنین نبوده است.

 امّا آیة الحقّ آیة الله حاج سیّد احمد کربلایی طهرانی ـ قدّس الله تربته ـ پس از مرحوم آقا سیّد حسین قاضی هجده سال عمر کرد و بنا به کلام آقا حاج شیخ آغا بزرگ طهرانی، در نُقباء البشر، جلد ١، صفحۀ ٨٧ و ٨٨، وفاتشان در ٢٧ شهر شوّال المکرّم سنۀ ١٣٣٢ روز جمعه، در تشهّد آخر نماز عصر بوده است.

 مرحوم قاضی ـ رضوان الله علیه ـ طریقۀ عرفان و توحید مرحوم حاج سیّد احمد را قبول داشته است. و دستورات آن مرحوم را که طبق رویّه و منهج استاد بزرگ، آخوند ملاّ حسینقلی همدانی بوده است، به شاگردان خود می‌داده است، و راه و روش مستقیم را معرفت نفس، در راه طریق تعبّد تامّ و تمام به شرع انور می‌دانسته است؛ و بدین جهت بعضاً هم از او تعبیر به استاد می‌کرده است.»¹

 و نیز حضرت معظّم له [آیة الله قوچانی] بیان کردند که:

 «مرحوم آقا سیّد احمد کربلایی استاد مرحوم قاضی در معرفة النفس نبوده، بلکه استاد ایشان والد ایشان بوده است.»²

باز شدن در بسته به نام حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها

 حضرت علاّمه طباطبایی ـ مدّ ظلّه ـ می‌فرمودند:

 «مرحوم قاضی سالیان دراز، ادراک صحبت و ملازمت مرحوم خلد مقام آقا حاج سیّد مرتضی کشمیری را نموده است و در سفر و حضر ملازم ایشان بوده‌اند.

 مرحوم حاج سیّد مرتضی از اوتاد وقت و از زهّاد معروف و دارای حالات و مقامات و مکاشفات بوده، بسیار اهل ادب و اخلاق و جلیل‌القدر؛ و امّا رشتۀ ایشان رشتۀ مرحوم آخوند ملاّ حسینقلی، یعنی رشتۀ توحید و عرفان نبوده است، ولکن در همان حال و موقعیّت نفسانی خود، بسیار ارزشمند و بزرگوار بوده‌اند.

 مرحوم قاضی نقل می‌فرمود که:

 ”روزی در محضر آقا حاج سیّد مرتضی کشمیری برای زیارت مرقد حضرت أباعبدالله الحسین علیه السّلام از نجف أشرف به کربلای معلّی آمدیم و بدواً در حجره‌ای که در مدرسۀ بازار بین‌الحرمین بود وارد شدیم. این حجره منتهی‌الیه پلّه‌هایی بود که باید طیّ شود. مرحوم حاج سیّد مرتضی در جلو و من از عقب سر ایشان حرکت می‌کردم. چون پلّه‌ها به پایان رسید و نظر بر درِ حجره نمودیم دیدیم مقفّل است، مرحوم کشمیری نظری به من نموده و گفتند:

می‌گویند: هر کس نام مادر حضرت موسی را به قفل بسته ببرد، باز می‌شود؛ مادر من از مادر حضرت موسی کمتر نیست.

 و دست به قفل بردند و گفتند: «یا فاطمه!» و قفل باز را در مقابل ما گذاردند و ما وارد حجره شدیم.“»¹

شاگردان

بسم الله الرّحمن الرّحیم

طبقات شاگردان مرحوم قاضی

 جمعی از فضلای نجف أشرف با اصرار و ابرام بسیار، مرحوم قاضی را وادار کردند که برای آنها یک جلسه اخلاقی ترتیب داده و درس اخلاق برای آنها بگوید. در آن زمان مرحوم قاضی بسیار گمنام بود، و از حالات او احَدی خبر نداشت؛¹ و بالأخره قول داد برای آنها یک جلسه درس اخلاق معیّن کند، و جلسه ترتیب داده شد.

 در ردیف‌ اوّل‌، فضلایی چون:‌ آقای‌ حاج‌ شیخ‌ محمّد تقی آملی‌ و آقای‌ حاج‌ شیخ‌ علی‌محمّد بروجردی‌² و آقای‌ حاج‌ سیّد علی خلخالی، به‌ اضافۀ آقای‌ حاج‌ 

سیّد حسن‌ مسقطی، حضرت حاج سیّد هاشم حدّاد‌ و غیرهم‌ در آن‌ شرکت‌ داشتند.

 و بعداً در ردیف‌ دوّم‌ در زمان‌ بعد، سری‌ دوّم: حضرت‌ علاّمه طباطبایی‌ و آقا حاج‌ سیّد احمد کشمیری‌ و آقا میرزا ابراهیم‌ سیستانی‌ و اخوی‌ علاّمه‌ آقای‌ إلهی‌ و غیرهم‌ شرکت‌ می‌کردند.

 و در ردیف‌ سوّم‌ در زمان‌ بعد، سری‌ سوّم: حضرت‌ آقای‌ حاج‌ شیخ‌ عبّاس‌ قوچانی‌ و آقای‌ حاج‌ شیخ‌ محمّد تقی بهجت‌ فومنی‌ رشتی‌ و غیرهم‌ از فضلای‌ نجف أشرف در آن‌ حضور و شرکت‌ داشتند.

 حضرت‌ آیة الله‌ آقای‌ حاج‌ شیخ‌ عبّاس‌ قوچانی‌، وصیّ مرحوم‌ قاضی‌ در معارف‌ و اخلاق‌ هستند؛ و فعلاً در نجف أشرف مقیم‌ و از محضر ایشان‌ جماعتی‌ از طلاّب‌ و ساکنین‌ و غیرهم‌ بهره‌مند می‌گردند.¹

اهمّ شاگردان مرحوم قاضی در کلام علاّمه طهرانی

 از جمله‌ استاد گران‌مایۀ ما علاّمه طباطبایی‌ و برادر ارجمندشان‌ آیة‌ الحقّ مرحوم‌ حاج‌ سیّد محمّد حسن‌ إلهی‌ ـ رحمة الله علیهما ـ بودند که‌ در تمام‌ مراحل‌ و منازل‌ با هم‌ رفیق‌ و شریک‌ بوده‌ و چون‌ فرقَدان‌ پیوسته‌ با هم‌ ملازم‌، و یار و

غم‌گسار یکدگر بودند.¹

 و از جمله‌، آیات‌ دیگری‌ چون‌ حاج‌ شیخ‌ محمّد تقی‌ آملی‌، و حاج‌ شیخ‌ علی‌ محمّد بروجردی‌، و حاج‌ شیخ‌ علی‌ اکبر مرندی‌، و حاج‌ سیّد حسن‌ مسقطی‌، و حاج‌ سیّد احمد کشمیری‌، و حاج‌ میرزا ابراهیم‌ سیستانی‌، و حاج‌ شیخ‌ علی‌ قسّام‌، و وصیّ محترم‌ آن‌ استاد حضرت‌ آیة ‌الله‌ حاج‌ شیخ‌ عبّاس‌ هاتف‌ قوچانی‌، که‌ هر یک از آنان‌ به نوبۀ خود ستارگان‌ درخشان‌ آسمان‌ فضیلت‌ و توحید و معرفتند؛ شکّر اللهُ مَساعِیَهم‌ الجَمیلة‌.²

شدّت علاقه و احترام علاّمه طباطبایی نسبت به مرحوم قاضی

 باری‌، استاد ما (علاّمه طباطبایی) نسبت‌ به‌ استاد خود، مرحوم‌ قاضی،‌ علاقه‌ و شیفتگی‌ فراوانی‌ داشت‌، و حقّاً در مقابل‌ او خود را کوچک‌ می‌دید؛ و در چهرۀ مرحوم‌ قاضی‌ یک‌ دنیا عظمت‌ و ابّهت‌ و اسرار و توحید و ملکات‌ و مقامات‌ می‌جست‌.

 من‌ یک‌ روز به‌ ایشان‌ عطر تعارف‌ کردم‌، ایشان‌ عطر را به دست‌ گرفته‌، و تأمّلی‌ کردند و گفتند:

 «دو سال‌ است‌ که‌ استاد ما مرحوم‌ قاضی‌ رحلت‌ کرده‌اند؛ و من‌ تا به حال‌ عطر نزده‌ام‌.»

 و تا همین‌ زمان‌ اخیر نیز هر وقت‌ بنده‌ به‌ ایشان‌ عطری‌ داده‌ام‌؛ دَرِ آن را می‌بستند و در جیبشان‌ می‌گذاردند و من‌ ندیدم‌ که‌ ایشان‌ استعمال‌ عطر کنند، با اینکه‌ از زمان‌ رحلت‌ استادشان‌ سی‌ و شش‌ سال‌ است‌ که‌ می‌گذرد.¹

تساوی طول عمر مرحوم علاّمه طباطبایی با مرحوم قاضی

 و عجیب‌ است‌ تساوی‌ و توازن‌ مدّت‌ عمر علاّمه‌ با استادشان‌ مرحوم‌ قاضی‌؛ چون‌ مدّت‌ عمر مرحوم‌ قاضی‌ هشتاد و یک سال‌ بود، و مدّت‌ عمر علاّمه‌ نیز هشتاد و یک‌ سال‌ است‌.

 ایشان (علاّمه طباطبایی)‌ در سنۀ یک هزار و سیصد و بیست‌ و یک‌ هجریّۀ قمریّه‌ متولّد شده‌اند، و در صبح‌ یکشنبه‌ هیجدهم‌ محرّم‌ الحرام‌ سنۀ یک هزار و چهارصد و دو هجریّۀ قمریّه‌ سه‌ ساعت‌ به ظهر مانده‌ رحلت‌ کرده‌اند، و بنابراین‌ مدّت‌ عمر ایشان‌ نیز هشتاد و یک‌ سال‌ است‌؛ مانند مدّت‌ عمر رسول‌ خدا صلّی‌ الله‌ علیه‌ وآله‌ و سلّم‌ و 

وصیّشان‌ أمیرالمؤمنین‌ صلوات الله علیه‌ که‌ هر دو شصت‌ و سه‌ سال‌ می‌باشد.¹

تربیت عرفانی علاّمه طباطبایی به دست مرحوم قاضی بوده است

 علاّمه‌ [طباطبایی] می‌فرمودند:

 «چون‌ به‌ نجف أشرف برای‌ تحصیل‌ مشرّف‌ شدم‌، از نقطۀ نظر قَرابت‌ و خویشاوندی‌ و رَحِمیّت‌ گاه‌گاهی‌ به محضر مرحوم‌ قاضی‌ شرفیاب‌ می‌شدم‌؛ تا یک‌ روز درِ مدرسه‌ای‌ ایستاده‌ بودم‌ که‌ مرحوم‌ قاضی‌ از آنجا عبور می‌کردند، چون‌ به من‌ رسیدند دست‌ خود را روی‌ شانۀ من‌ گذاردند و گفتند: ”ای‌ فرزند! دنیا می‌خواهی‌ نماز شب‌ بخوان‌؛ و آخرت‌ می‌خواهی‌ نماز شب‌ بخوان‌!“

 این‌ سخن‌ آن‌قدر در من‌ اثر کرد که‌ از آن‌ به بعد تا زمانی‌که‌ به‌ ایران‌ مراجعت‌ کردم،‌ پنج‌ سال‌ تمام‌ در محضر مرحوم‌ قاضی‌ روز و شب‌ بسر می‌بردم، و آنی‌ از ادراک‌ فیض‌ ایشان‌ دریغ‌ نمی‌کردم‌. و از آن‌ وقتی‌که‌ به وطن‌ مألوف‌ بازگشتم‌، تا وقت‌ رحلت‌ استاد پیوسته‌ روابط‌ ما برقرار بود و مرحوم‌ قاضی‌ طبق‌ روابط‌ استاد و شاگردی‌ دستوراتی‌ می‌دادند و مکاتبات‌ از طرفین‌ برقرار بود.»

 ایشان‌ می‌فرمودند: «ما هرچه‌ داریم‌ از مرحوم‌ قاضی‌ داریم‌.»²و³

احضار روح مرحوم قاضی و سخن ایشان راجع به علاّمه طباطبایی

 علاّمه طباطبایی می‌فرمودند:

 «آقای ادیب که از شاگردان برادر من آقا سیّد محمّد حسن بود، و چون روح مرحوم قاضی ـ رحمة الله علیه ـ را حاضر کرده بود¹ و از رفتار من سؤال کرده بود، 

فرموده بود:

 ”روش او بسیار پسندیده است؛ فقط عیبی که دارد آن است که پدرش از او ناراضی است و می‌گوید: در ثواب تفسیری که نوشته است مرا سهیم نکرده است.“

 چون این مطلب را برادرم از تبریز به من نوشت، من با خود گفتم: من برای خودم در این تفسیر ثوابی نمی‌دیدم، تا آنکه آن را هدیه به پدرم کنم. خداوندا! اگر تو برای این تفسیر ثوابی مقدّر فرموده‌ای، همۀ آن را به والدین من عنایت کن. و ما همه را به آنها اهداء می‌کنیم!

 پس از یکی دو روز کاغذ دیگری از برادرم آمد، و در آن نوشته بود که: چون روح مرحوم قاضی را احضار کرد مرحوم قاضی فرموده بودند:

 ”اینک پدر از سیّد محمّد حسین راضی شده، و به واسطۀ شرکت در ثواب بسیار مسرور است.“

 و از این اهدای ثواب هم هیچ‌کس خبر نداشت.»¹

مرحوم مسقطی از برجسته‌ترین شاگردان مرحوم قاضی

 سیّد حسن اصفهانی مسقطی [رضوان الله علیه] از اعاظم تلامذۀ مرحوم قاضی بوده و با حضرت آقای حدّاد سوابق ممتد و بسیار حسنه داشته‌اند... آقای حاج سیّد هاشم حدّاد بسیار از آقای سیّد حسن مسقطی یاد می‌نمودند و می‌فرمودند:

 «آتش قویی داشت، توحیدش عالی بود، و در بحث و تدریس حکمت استاد 

بود، و در مجادله چیره و تردست بود. کسی با او جرأت منازعه و بحث را نداشت، طرف را محکوم می‌کرد. وی در صحن مطهّر أمیرالمؤمنین علیه السّلام در نجف می‌نشست و طلاّب را درس حکمت و عرفان می‌داد، و چنان شور و هیجانی برپا نموده بود که با دروس متین و استوار خود روح توحید و خلوص و طهارت را در طلاّب می‌دمید و آنان را از دنیا اعراض داده و به سوی عقبیٰ و عالم توحید حق سوق می‌داد.»¹

 یکی‌ دیگر از برجستگان‌ شاگردان‌ مرحوم‌ قاضی‌ ـ رضوان‌ الله‌ علیه ـ‌ نقل‌ می‌کرد که‌:

 «شبی‌ در کربلای‌ معلّی‌، بعضی‌ از شاگردان‌ مرحوم‌ قاضی‌ برای‌ زیارت‌ مخصوصه‌ آمده‌ بودند و مجتمع‌ بودند، و محفلی‌ گرم و سراسر شوق‌ و مملوّ از نور بود. در میان‌ شاگردان‌ آن‌ مرحوم‌، مرحوم‌ آقا سیّد حسن‌ مسقطی‌ بود که‌ از برجسته‌ترین‌ شاگردان‌ قاضی‌ در آن‌ سنوات‌ بود. مردی‌ ناطق‌ و فقیه‌ و مدرّس‌ وحید حکمت‌ و فلسفه‌ در نجف‌ أشرف‌، و در طیّ مدارج‌ عرفانی‌ و سلوکی‌ در نزد استاد وحید خود مرحوم‌ قاضی‌ به‌ مراتب‌ عالیه‌ و معارج‌ سامیۀ از عرفان‌ و لقاء و کشف‌ سبحات‌ حضرت‌ حقّ نائل‌ آمده‌ بود. مرحوم‌ آقا سیّد حسن‌ مسقطی‌ مردی‌ قویّ البیان‌، و حاضر جواب‌ و متکلّم‌ ذوالإقتداری‌ بود.

 در آن‌ مجلس‌ یکی‌ از فضلای نجف‌ که‌ اتّفاقاً گه‌گاهی‌ هم‌ به‌ محضر مرحوم‌ قاضی‌ مشرّف‌ می‌شد، ولی‌ هنوز نتوانسته‌ بود از خویشتن‌ بگذرد و از عالم‌ پندار بیرون‌ رود، حضور داشت‌. در میان‌ مطالبی‌ را که‌ آقا سیّد حسن‌ برای‌ حضّار از عوالم‌ غیب‌ بیان‌ می‌فرمود، و کیفیّت‌ نزول‌ نور توحید را در عالم‌ امکان‌ و شبکه‌های‌ إنیّات‌ شرح‌ می‌داد، رو کرد به‌ ایشان‌ و گفت‌: من‌ می‌خواهم‌ بدانم‌: ”این‌ وحدتی‌ را 

که‌ شما می‌گویید، واقعاً حقیقت‌ دارد، یا امری‌ موهومی‌ و تصوّری‌ است‌؟!“

 مرحوم‌ آقا سیّد حسن‌ فوراً به‌ او گفت‌:

 ”ای‌ وای‌ بر شما! این‌ عَذَره‌ (نجاست‌ و کثافتی‌ که‌ از انسان‌ از مخرج‌ غائط‌ خارج‌ می‌شود) را شما امری‌ حقیقی‌ و واقعی‌ می‌دانید؛ آنگاه‌ تحقّق‌ حقیقت‌ توحید حقّ و وحدت‌ او در عوالم‌ را امر موهومی‌ می‌پندارید؟“»¹

تدریس حکمت و عرفان توسّط مرحوم مسقطی در حوزۀ نجف

 آقا سیّد حسن‌ مسقطی‌ همانند آقا سیّد احمد کربلایی،‌ فقیه‌ و حکیم‌ و عارف‌ بود و از خصّیصین‌ تلامذۀ مرحوم‌ قاضی‌ و از اعلام‌ آنها به‌ شمار می‌رفت‌. در صحن‌ مطهّر حضرت‌ أمیرالمؤمنین‌ علیه السّلام‌ می‌نشست‌ و به‌ شاگردان‌ خود درس‌ حکمت‌ می‌داد؛ و چون‌ دارای‌ بیانی‌ قوی‌ و برهانی‌ بود، و نیز فلسفه‌ و حکمت‌ را با شهود وجدانی‌ و ذوق‌ عرفانی‌ خویش‌ تازگی‌ و طراوت‌ می‌بخشید، شاگردان‌ از اطراف‌ به‌ سوی‌ وی‌ گرد آمدند‌؛ و در صحن‌ مطهّر غوغایی‌ از تدریس‌ توحید و حکمت‌ الهی‌ برپا بود، و شوری‌ و نشوری‌ در دعوت‌ طلاّب‌ حوزۀ مقدّسۀ علمیّۀ نجف أشرف برای‌ سالکین‌ و مریدین‌ راه‌ قرب‌ و لقاء حضرت‌ أحدیّت‌ برپا نموده‌؛ و علناً و بدون‌ پرده‌ از راه‌ و روش‌ مخالفین‌ تنقید می‌نمود، و آنان‌ را به‌ گرفتاری‌ به‌ اهواء و آراء و محجوب‌ بودن‌ از حقایق‌ منتسب‌ می‌ساخت‌؛ و مستدلّا‍ً آن‌ را بیان‌ می‌کرد.²

 [ایشان] چنان‌ شور و هیجانی‌ بر پا نموده‌ بود که‌ با دروس‌ متین‌ و استوار خود، روح‌ توحید و خلوص‌ و طهارت‌ را در طلاّب می‌دمید، و آنان‌ را از دنیا إعراض‌ داده‌ و به‌ سوی‌ عُقبی‌ و عالم‌ توحید حقّ سوق‌ می‌داد. اطرافیان‌ مرحوم‌ آیة الله‌ سیّد ابوالحسن‌ اصفهانی‌ (قدّه‌) به‌ ایشان‌ رساندند که‌ اگر او به‌ دروس‌ خود ادامه‌ دهد، 

حوزۀ علمیّه‌ را منقلب‌ به‌ حوزۀ توحیدی‌ می‌نماید، و همۀ طلاّب‌ را به‌ عالم‌ ربوبی‌ حقّ و به‌ حقّ عبودیّت‌ خود می‌رساند.

 لهذا او تدریس‌ علم‌ حکمت‌ الهی‌ و عرفان‌ را در نجف‌ تحریم‌ کرد؛ و به‌ آقا سیّد حسن‌ هم‌ امر کرد تا به‌ مسقط‌ برای‌ تبلیغ‌ و ترویج‌ برود. آقا سیّد حسن‌ ابداً میل‌ نداشت‌ از نجف أشرف خارج‌ شود، و فراق‌ مرحوم‌ قاضی برای‌ وی‌ از اشکل‌ مشکلات‌ بود. بنابراین‌ به‌ خدمت‌ استاد خود آقای‌ قاضی عرض‌ کرد:

 ”اجازه‌ می‌فرمایید به‌ درس‌ ادامه‌ دهم‌ و اعتنایی‌ به‌ تحریم‌ سیّد ننمایم‌، و در این‌ راه‌ توحید مبارزه‌ کنم‌؟!“

 مرحوم‌ آیة الله‌ قاضی به‌ او فرمودند:

 ”طبق‌ فرمان‌ سیّد از نجف‌ به‌ سوی‌ مَسقط‌ رهسپار شو! خداوند با توست، و تو را در هر جا که‌ باشی‌ رهبری‌ می‌کند، و به‌ مطلوب‌ غایی‌ و نهایت‌ راه‌ سلوک‌ و أعلی‌ ذِروه‌ از قلّۀ توحید و معرفت‌ می‌رساند.“

 سیّد حسن‌ که‌ اصفهانیُّ الأصل‌ بوده‌ و به‌ اصفهانی‌ مشهور بود، به‌ سوی‌ مسقط‌ به‌ راه‌ افتاد؛ و لهذا وی‌ را مسقطی‌ گویند. و در راه‌ در میهمان‌خانه‌ و مسافرخانه‌ وارد نمی‌شد، در مسجد وارد می‌شد. چون‌ به‌ مسقط‌ رسید، چنان‌ ترویج‌ و تبلیغی‌ نموده‌ که‌ تمام‌ اهل‌ مسقط‌ را مؤمن‌ و موحّد ساخته‌، و به‌ راستی‌ و صداقت‌ و بی‌اعتنایی‌ به‌ زخارف‌ مادّی‌ و تعیّنات‌ صوری‌ و اعتباری‌ دعوت‌ کرد؛ و همه‌ وی‌ را به‌ مرشد کلّ و هادی‌ سبل‌ شناختند، و در برابر عظمت‌ او عالم‌ و جاهل‌، و مردم‌ عامی‌ و خواصّ، سر تسلیم‌ فرود آوردند.

 او در آخر عمر، پیوسته‌ با دو لباس‌ احرام‌ زندگی‌ می‌نمود. تا وی‌ را از هند خواستند؛ او هم‌ دعوت‌ آنان را اجابت‌ نموده‌ و در راه‌ مقصود رهسپار آن‌ دیار گشت‌؛ و باز در میان‌ راه‌ها در مسافرخانه‌ها مسکن‌ نمی‌گزید، بلکه‌ در مساجد می‌رفت‌ و بیتوته‌ می‌نمود. در میان‌ راه‌ که‌ بین‌ دو شهر بود چون‌ می‌خواست‌ از این‌ شهر به‌ آن‌ شهر برود با همان‌ دو جامۀ احرام‌ در مسجدی‌ وی‌ را یافتند که‌ در حال‌ 

سجده‌ جان‌ داده‌ است.¹

زوال علوم معقول و معارف اخلاقی و عرفانی از حوزه‌های نجف به واسطۀ تبعید مرحوم مسقطی

 مگر عالم‌ فقیه‌ و عارف‌ وارف‌ و حکیم‌ مدرّس‌ أسفار و شفا را در نجف‌ أشرف‌، یعنی‌ مرحوم‌ سیّد حسن‌ اصفهانی‌ که‌ از اعلا درجۀ‌ شاگردان‌ دل‌سوخته‌ و وارسته‌ و مریدان‌ سرسخت‌ و دل‌باختۀ آیت‌ حقّ و سند عرفان‌ و ولایت‌ حقّۀ الهیّۀ مرحوم‌ حاج‌ میرزا علی‌ آقای‌ قاضی‌ بوده‌ است‌، مرجع‌ تقلید مطلق‌ وقت‌ آیة الله‌ عظما‌ آقا سیّد أبوالحسن‌ اصفهانی‌ فقط‌ به‌ جرم‌ تدریس‌ معقول‌ و حوزۀ رسمی‌ اخلاق‌ و عرفان‌، از نجف‌ به‌ مسقط‌، غریباً وحیداً مُضطَهِداً بیرون‌ نکرد؟! و تا امروز که‌ امروز است‌ نجف‌ را فاقد علوم‌ معقول‌ و حوزه‌های‌ رسمی‌ معارف‌ و اخلاق‌ و حکمت‌ و فلسفه‌ ننمود؟! و آن‌ نجف‌ گرم‌ و با طراوت‌ را به‌ حالت‌ امروز که‌ مشاهده‌ می‌کنید، به‌ خشکی‌ و سردی‌ و عدم‌ رشد معقولات‌ ننشانید؟!²و³

اطّلاع مرحوم قاضی از رحلت آقا سیّد حسن مسقطی

 حضرت‌ آقای‌ حاج‌ سیّد محمّد حسن‌ قاضی ـ أدامَ الله‌ ایّام‌ برکاته ـ‌ آقازادۀ مرحوم‌ قاضی ـ أعلی‌ الله درجته‌ ـ فرمودند:

 «خبر رحلت‌ مرحوم‌ مسقطی‌ را به‌ آقا سیّد ابوالحسن‌ اصفهانی‌ تلگراف‌ نموده‌ بودند، و ایشان‌ هم‌ پیام‌ رحلت‌ را توسّط‌ واسطه‌ای‌ به‌ مرحوم‌ قاضی که‌ در مدرسۀ هندی‌ حجره‌ داشتند، اعلام‌ کردند. من‌ داخل‌ صحن‌ مدرسه‌ بودم‌ و علاّمه‌ آقای‌ 

سیّد محمّد حسین‌ طباطبایی‌ و آقا شیخ‌ محمّد تقی‌ آملی‌ و غیرهما از شاگردان‌ مرحوم‌ قاضی نیز در صحن‌ بودند. هیچ‌یک‌ از آنها جرأت‌ ننمود خبر ارتحال‌ مسقطی‌ را به‌ حجرۀ بالا به‌ مرحوم‌ قاضی ‌برساند؛ زیرا می‌دانستند این‌ خبر برای‌ مرحوم‌ قاضی با آن‌ فرط‌ علاقه‌ به‌ مسقطی،‌ غیر قابل‌ تحمّل‌ است‌. لهذا حضرت‌ آقای‌ حدّاد را اختیار نمودند که‌ وی‌ این‌ خبر را برساند. و چون‌ آقای‌ حدّاد این‌ خبر را رسانید، مرحوم‌ قاضی فرمودند: ”می‌دانم‌!“»¹

تشرّف مرحوم شیخ محمّد تقی آملی به محضر حضرت صاحب الأمر عجّل الله تعالی فرجه

 علاّمه طباطبایی فرمودند: «مرحوم قاضی می‌فرمود:

 ”بعضی از افراد زمان ما مسلّماً ادراک محضر مبارک آن حضرت را کرده‌اند و به خدمتش شرفیاب شده‌اند. یکی از آنها در مسجد سهله در مقام آن حضرت که به مقام حضرت صاحب الزّمان معروف است مشغول دعا و ذکر بود که ناگهان می‌بیند آن حضرت را در میانۀ نوری بسیار قوی که به او نزدیک می‌شدند، و چنان ابهّت و عظمت آن نور او را می‌گیرد که نزدیک بوده است قبض روح شود و نفس‌های او قطع و به شمارش افتاده بوده؛ و تقریباً یکی دو نفس به آخر مانده بود که جان دهد آن حضرت را به اسماء جلالیّه خدا قسم می‌دهد که دیگر به او نزدیک نگردند. بعد از دو هفته که این شخص در مسجد کوفه مشغول ذکر بود حضرت بر او ظاهر شدند و مراد خود را می‌یابد و به شرف ملاقات می‌رسد.“

 مرحوم قاضی می‌فرمود: ”این شخص شیخ محمّد تقی آملی بوده است.“»

 مرحوم آقا شیخ محمّد تقیّ آملی از علمای برجسته طهران و از طراز اوّل بودند، چه از نقطه نظر فقاهت و چه از نقطه نظر اخلاق و معارف. تدریس فقه و 

فلسفه می‌نمودند، منظومه سبزواری و أسفار را تدریس می‌کردند؛ و صاحب حاشیه مِصباح الهدی فی شرح العروة الوثقیٰ و حاشیه و شرح منظومۀ سبزواری هستند.

 و با پدر حقیر سوابق علمی و آشنایی از زمان طلبگی داشته‌اند. حقیر محضر ایشان را مکرّراً ادراک کرده‌ام؛ بسیار خلیق و مؤدّب و سلیم النّفس و دور از هوی بود؛ و تا آخر عمر متصدّی فتوا نشد و رساله به طبع نرسانید.

 آن مرحوم در ایّام جوانی و تحصیل در نجف أشرف از محضر درس استاد قاضی ـ رحمة الله علیه ـ در امور عرفانی استفاده می‌نموده، و دارای کمالاتی بوده است.¹

آیة الله حاج شیخ عبّاس هاتف قوچانی، وصیّ مرحوم قاضی

 مرحوم آیة الله و حجةُ الحقّ الشیخُ المعظّم صاحبُ الدّرجاتِ الرفیعة و المقامِ المحمود، شیخی و أُستاذی فی المعارف الإلهیّة، وصیّ المبرورِ الآیةِ العظمی الحاجّ المیرزا علیّ القاضی ـ قدّس اللهُ سرَّه ـ فی النجف الأشرف، الحاج شیخ عبّاس الهاتف القوچانی ـ أعلَی اللهُ تعالی درجتَه و ضاعَفَ أجرَه و مثوبتَه ـ در ظهر روز چهارشنبه، بیست و سوّم شعبان المعظّم یک هزار و چهارصد و ده هجریّه قمریّه، در نجف أشرف در سنّ ٧٦ و یا ٧٧ سالگی از این دار فانی به عالم باقی رحلت نمودند، و صبح پنجشنبه فردای آن روز تشییع و در ... به خاک سپرده شدند.

 اللهمَّ أعلِ درجَتَه و احشُره مع نبیِّه الأطیبِ الأکرمِ و مع وصیِّه علیٍّ علیه السّلام و أعطِه ما فوق ما یتمنّاه مِن الوصول الی أعلی ذِروة الکمال و الفناءِ فی اسمِک الجمالِ و الجلالِ! اللهمَّ اخلُفْ علی عَقِبه فی الغابرین و أیِّدهم و سدِّدهم و طَوِّل عُمرَهم و

ارحمه و ایّانا برحمتک یا أرحم الرّاحمین.¹

مراودۀ علاّمه طهرانی با مرحوم قوچانی

 علاّمه طهرانی هم‌چنین با مرحوم آیة الله حاج شیخ عبّاس هاتف قوچانی ـ رحمة الله علیه ـ وصیّ ظاهری مرحوم قاضی، مراوده می‌نمود، که از ایشان به عنوان استاد اخلاق خویش در نجف أشرف یاد می‌فرمود².³

مصون ماندن مرحوم قوچانی از رؤیت نامحرم با دستوری از مرحوم قاضی

 مرحوم آیة الله‌ حاج‌ شیخ‌ عبّاس‌ قوچانی‌ از خودشان‌ نقل‌ کردند؛ البتّه‌ در یک‌ اربعین‌ یا بیشتر، مرحوم‌ قاضی‌ دستوراتی‌ برای‌ ذکر و وِرد و فکر به‌ ایشان‌ داده‌ بودند که‌ از جمله‌ آثارش‌ این‌ بود که‌: «هر وقت‌ ـ در کوچه‌ و بازار که‌ می‌رفتم‌ ـ چشمم‌ به‌ زن‌ نامحرمی‌ می‌افتاد، بدون‌ اختیار پلک‌هایم‌ به‌ روی‌ هم‌ می‌آمد؛ و این‌ مشهود بود که‌ بدون‌ اراده‌ و اختیار من‌ است‌.»⁴

آیة الله‌ حاج‌ شیخ‌ محمّد تقی‌ بهجت‌ فومنی‌ رشتی‌

 حضرت‌ آیة الله‌ حاج‌ شیخ‌ محمّد تقی‌ بهجت‌ فومنی‌ رشتی ـ‌ دام‌ ظلّه‌ العالی ـ از شاگردان‌ عرفانی‌ و اخلاقی‌ حضرت‌ آیة‌ الحقّ و سند التحقیق‌ و عماد العرفان‌ در عصر اخیر در نجف‌ اشرف،‌ مرحوم‌ آیة‌ الله‌ حاج‌ میرزا سیّد علی‌ آقا قاضی‌ طباطبایی‌ ـ قدّس‌ الله‌ تربته‌ الزّکیّة ـ‌ بوده‌اند. و از شاگردان‌ آن‌ فقید فعلاً غیر از ایشان‌ و جناب‌ 

آیة‌ الله‌ حاج‌ شیخ‌ علی‌ اکبر مرندی‌ در مرند،¹ و جناب‌ حجّة ‌الاسلام‌ حاج‌ شیخ‌ علاّمه انصاری‌ لاهیجی‌ مقیم‌ فعلی‌ مشهد، کسی‌ دیگر باقی‌ نمانده‌ است‌.²

 آیة الله آقای حاج شیخ محمّد تقی بهجت فومنی ـ که الآن الحمدلله در قید حیات هستند و در قم مشرّفند ـ ایشان از شاگردان مرحوم قاضی بودند و در همان زمان جوانی و صباوت که در مدرسۀ «سیّد» حجره داشتند ـ و ظاهراً هفت سال هم در همان مدرسه بودند ـ به قدری در مراقبت و سکوت رعایت داشتند که طلبه‌ای در مدرسه‌شان ایشان را نمی‌دید!

 آقای حاج شیخ عبّاس قوچانی ـ رحمة الله علیه ـ که یک سال و چند ماهی است به دار أبدی رحلت کرده‌اند، می‌فرمود که: «ما در مدرسۀ ”سیّد“ با ایشان حجره داشتیم (البتّه دو حجره)، و وقتی که آقا شیخ محمّد تقی خدمت مرحوم ‌قاضی 

ـ رحمة الله علیه ـ رسید و دستورات گرفت، ایشان دیگر همیشه وقتی که می‌خواست از مدرسه برود برای درس و برگردد، عبا را به سر می‌کشید که در راه کسی اصلاً با او برخورد نکند و صحبت نکند و او را به سلام و علیک مشغول نکند.»

 و بعد می‌فرمودند: «به قدری ایشان در این مراقبه شدید بود که وقتی می‌خواست به مدرسه بیاید و به حجره‌اش برود، از آن دری که دالانِ پشت مدرسه به طرف اطاق بالا و فوقانی پلّه داشت، از آنجا می‌رفت نه از داخل صحن مدرسه، که به کسی برخورد نکند. و اینها هم مال یکی و دو روز نیست، مال هفت سال تمام است، ایشان این کار را می‌کرد! خُب، نتیجه‌اش را هم خودشان می‌بردند.»¹

شاگردی آیة الله خویی در خدمت مرحوم قاضی

 [آیة الله قوچانی] فرمودند که:

 «آقای حاج سیّد ابوالقاسم خویی مدّت دو سه ماه خدمت آقای حاج میرزا علی آقا قاضی ـ رحمة الله علیه ـ مشرّف شدند، و میل داشتند که در سلسلۀ معرفة النفس داخل شوند، و ایشان نیز دستوراتی دادند؛ پس از دو ماه مکاشفه‌ای هم برای ایشان دست می‌دهد، بدین طریق که مدّت جریان عمر خود را می‌بیند که رئیس شده و مردم دست ایشان را می‌بوسند تا آنکه در مأذنه صلاة کشیدند و در آن اسم ایشان را بردند!

 داستان را برای حضرت آقای قاضی نقل نموده و آقای قاضی متأثّر شدند؛ زیرا که این مکاشفه دلالت داشته که ایشان از علمای ظاهر خواهند شد. اتّفاقاً در وقتی که مشغول وِردی در حرم حضرت سیّدالشّهداء بودند، خود ایشان فرمودند: ”یک مرتبه از یادم رفت و هیچ به خاطرم نیامد، هرچه فکر کردم به خاطر نیامد! از همان جا دل‌سرد شدم و با خود گفتم: اگر این مطالب صحیح است، چرا باید این 

وِرد را فراموش کنم؟!“ و بعداً از محضر ایشان هم منصرف شدند.»¹و²

موضع آیة الله خویی در قبال عرفان

 مرحوم آیة الله خویی ـ رحمة الله علیه ـ [نسبت به مسألۀ عرفان و شهود و وصول بدان ذروۀ علیا]، نفیاً و اثباتاً، انکاری قادح و اثباتی [حاکی از تأیید مسلک عرفان و توحید] نداشتند، و از این مسائل به عدم قادحیّت عدالت تعبیر می‌آوردند؛ و اگرچه ایشان مدّتی را نزد آیت عظمای الهی، عارف بی‌بدیل، مرحوم آیة الله العظمی حاج سیّد علی قاضی طباطبایی ـ رضوان الله علیه ـ در مقام تتلمذ و استرشاد و استفاده گذراندند و حالاتی بر ایشان منکشف گشت؛ ولیکن مع‌الأسف، به واسطۀ جهاتی توفیق این مصاحبت و مرافقت از ایشان سلب شده و از این نعمت عظما و سعادت دارَین محروم گشتند.³ البتّه در این مسائل بین ایشان و علاّمه طهرانی مباحثاتی به وقوع پیوست و با وجود ادلّۀ متقنه و حجج بیّنه، از موضع خود تنازل ننمودند.⁴

بحث و گفتگوی علاّمه طهرانی با آیة الله خویی در لزوم پیمودن راه عرفان

 به یاد دارم شبی به اتّفاق حضرت والد (مرحوم علاّمه طهرانی) ـ رضوان الله علیه ـ در منزل مرحوم آیة الله حاج شیخ مرتضی مطهّری ـ رحمة الله علیه ـ به صرف افطار مدعوّ بودیم. پس از افطار، مرحوم علاّمه فرمودند:

 «من در نجف أشرف به واسطۀ کناره‌گیری از اهواء باطله و عدم اختلاط با مسائل غیر ضروری و مُتلِف عمر و وقت، و اشتغال به کار خود و درس و بحث، به 

تصوّف و اعتزال معروف شدم. و از یک طرف، چون شاگرد ممتاز و مشارٌ بالبنان در درس‌ها بودم، مرحوم آیة الله خویی ـ رحمة الله علیه ـ گاهی از باب دلسوزی نصایحی را به من گوشزد می‌نمودند. شبی پس از انقضاء مجلس درس، در راه مراجعت به منزل، ایشان به من فرمودند:

 ”آقا سیّد محمّد حسین! انسان باید اوقات خود را به درس و بحث بگذراند و وقت خود را به این امور (اشتغال به اوراد و اذکار و اربعینیّات) تلف نکند! اینها مسائلی است که خودبه‌خود برای انسان حاصل می‌شود و نیازی به جدّ و جهد و صرف عمر و اتلاف وقت نیست. البتّه ما این مسائل (عرفان و سیر و سلوک) را قادح عدالت نمی‌دانیم؛ لذا بهتر است شما هم از این مسائل دست بردارید.“ سپس آیة الله خویی گفتند: ”فلان شخص هم به این امور اشتغال داشت و با مرحوم آقا سیّد علی قاضی ـ رضوان الله علیه ـ رفت و آمد می‌کرد، ولی پدرش نامه‌ای به او نوشت و او را از حشر و نشر با استاد بر حذر داشت، و او هم قبول نمود و ارتباطش را با آقای قاضی قطع کرده به ایران مراجعت نمود.“»

 والد فرمودند:

 «من به آیة الله خویی جواب دادم:

 اوّلاً: اینکه شما می‌گویید: ”طلبه باید به درس و بحثش برسد و عمر خود را در این‌گونه مسائل ضایع و باطل نگرداند“، شما خود می‌دانید که من قوی‌ترین شاگرد درسی شما هستم. کی و کجا من از درس و بحث خود کم کردم و نسبت به ادای تکلیف تحصیل کوتاهی نمودم تا مشمول این نصایح مشفقانۀ شما شوم؟!

 ثانیاً: من حاضرم در هر مسألۀ فرعی بنا به میل و درخواست شما، مباحثه کنم تا روشن شود که از نقطۀ نظر احاطه بر مبانی و تضلّع در اصول و فروع، و تطبیق کُبرَیات بر صُغرَیات احکام و قدرت استنباط، کدام رجحان و برتری داریم!

 ثالثاً: اینکه فرمودید: ”فلانی هم خدمت مرحوم قاضی می‌رسید، ولی پدرش 

او را نهی نمود و او هم ترک کرد“، این را بدانید که پدر من از دنیا رفته است و بحمد‌ الله کسی نیست که مانع و رادع طریق و مسیر منتخب و مختار من گردد، حال شما هر کاری می‌خواهید بکنید!»

 آنگاه به مرحوم مطهّری ‌فرمودند:

 «وای به حال حوزه‌ای که آیت عظمای الَهی و آینۀ تمام نمای رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم را همچون دوغ فروشِ محل و قصّاب و بقّال، غیر فاسق بداند، و عدالتی در عِدل عدالت کسبه برای او به حساب آورد! و وای به حال جامعه‌ای که اکتساب فضایل اخلاقی و اهتمام در تأسّی به رسول خدا و ائمّۀ هدی صلوات الله علیهم أجمعین را صرفاً غیر قادح عدالت بداند!

 آیا این مطالب خودبه‌خود حاصل می‌شود؟! این چه حرف سست و بی‌پایه‌ای است! هیهات هیهات! هزاران هزار، چه خون دل‌ها خوردند و چه مصیبت‌ها کشیدند و به چه بدبختی‌ها افتادند، آیا کسی را راه بدهند یا راه ندهند؟! جَلَّ جَنابُ الحقِّ عن أن یَکونَ شَریعَةً لِکُلِّ وارِدٍ¹.² آن‌وقت آقا می‌فرمایند: ”این مطالب خودبه‌خود حاصل می‌شود!“³و⁴

برخی دیگر از شاگردان مرحوم قاضی

 [علاّمه طهرانی]:

 «[از جمله دیگر شاگردان مرحوم قاضی] حضرت‌ آیة الله‌ حاج‌ سیّد احمد فَهری‌ زنجانی‌ ـ دامت‌ برکاته‌ ـ می‌باشند، که‌ از شاگردان‌ اخیر مرحوم‌ قاضی و از ارادتمندان‌ مرحوم‌ حاج‌ شیخ‌ محمّد جواد انصاری‌ همدانی‌ است‌. مردی‌ است‌ فاضل‌ و عالم‌ و خوش‌ فهم‌، و در ترویج‌ دین‌ کوشا و ساعی‌. در مراجعت‌ از نجف‌ مدّتی‌ در باختران‌ در مسجد جامع‌ مشغول‌ تدریس‌ و اقامۀ جماعت‌ و تبلیغ‌ بود؛ سپس‌ در طهران‌، و پس‌ از آن‌ در زمان‌ انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ از طرف‌ رهبر کبیر فقید به‌ شام‌ عازم‌ و در دمشق‌ مشغول‌ اقامۀ شعائر دینی‌ است‌.

 حقیر با ایشان‌ سوابق‌ ارادت‌ و آشنایی‌ و دوستی‌ دارم‌، و در سفر اخیر حقیر به‌ بیت‌ الله‌ الحرام‌ در مِنی‌ شرف‌ ملاقات‌ دست‌ داد، و یک‌بار هم‌ در مشهد مقدّس‌ در حرم‌ مطهّر توفیق‌ زیارتشان‌ حاصل‌ شد؛ و در هر دو بار حقیر را به‌ ”شام‌“ دعوت‌ فرمودند و موانع‌ سفر را خود به‌ عهده‌ گرفتند. ولی‌ مع‌‌الأسف‌ تا به‌حال‌ توفیق‌ تشرّف‌ و اجابت‌ دعوت‌ معظّم‌ له‌ برای‌ بنده‌ دست‌ نداده‌ است‌.»¹

 [علاّمه طهرانی]:

 «مرحوم میرزا ابراهیم عرب در میان همۀ شاگردان مرحوم قاضی به ارادۀ متین و سیر و سلوک راستین مشهور بود؛ ولی چون در کاظمین سکونت داشت، حقیر را شرف ملاقاتش حاصل نشد. تا در همان سال‌هایی که برای تحصیل به نجف أشرف مشرّف بودم، در اثر حادثۀ گرفتن برق از دنیا رفت.»²و³

قبول شهادت هر یک از شاگردان مرحوم قاضی به‌جای دو عادل

 مرحوم قاضی شاگردانی که تربیت می‌کرد به اندازه‌ای مؤدّب و با وقار و صبور و 

شکور و عادل بودند که آقای حاج شیخ عبدالهادی شیرازی ـ رحمة الله‌ علیه ـ که از مراجع برجستۀ نجف بود و حقّاً مرد متّقی بود،¹ ایشان هر شاگرد مرحوم قاضی را دو تا حساب می‌کرد؛ یعنی اگر یکی از شاگردان مرحوم قاضی در مسأله‌ای مرافعه‌ای داشته، وقتی که خدمت ایشان می‌رفت و شهادتی می‌داد، تمام بود، دو تا عادل لازم نبود.

 ما کراراً شنیده‌ایم که شاگردان مرحوم قاضی را دو تا حساب می‌کردند؛ چرا؟ برای اینکه همه مواظب بودند، مراقب کار خودشان بودند، خوب درس می‌خواندند، شاگردان مرحوم قاضی همه ملاّ و درس‌خوان بودند، و همه عادل بودند و همه اهل مراقبه بودند.²

مرحوم حدّاد از برجسته‌ترین شاگردان مرحوم قاضی

 یکی‌ از شاگردان‌ مکتب‌ اخلاقی‌ و عرفانیِ فرید عصر و حسنۀ دهر، عارف‌ 

بی‌بدیل‌ و موحّد بی‌نظیر، سیّد العلماءِ العامِلین،‌ أفضل‌ الفقهاءِ و المجتهدین، مرحوم‌ آیة الله‌ العظمی‌ حاج‌ سیّد میرزا علی‌ آقای‌ قاضی‌ ـ قدَّس‌ اللهُ تُربتَه‌ المُنیفة ـ، مرحوم‌ سیّد جلیل‌ و عارف‌ نبیل‌ اهل‌ توحید بحقّ معنی‌ الکلمة‌ حاج سیّد هاشم‌ موسویّ حَدّاد ـ أنارَ اللهُ شَآبیبَ قبرِهِ الشّریفِ مِن‌ أنوارِه‌ القاهرَةِ القُدسیَّة‌ ـ می‌باشد، که‌ از قدیمی‌ترین‌ تلامذۀ آن‌ آیت‌ الهی‌ محسوب‌، و از قدرت‌مندترین‌ شاگردان‌ وی‌ در سلوک‌ راه‌ تجرید و درنوردیدن‌ و پشت‌ سرگذاشتن‌ عالم‌ ملک‌ و ملکوت‌ و نشـآتِ تعیّن‌، و ورود در عالم‌ جبروت‌ و لاهوت‌، و اندکاک‌ محض‌ و فنای‌ صرف‌ در ذات‌ احدیّت‌ حضرت‌ حقّ جلّ و علا می‌باشد.¹

 آقای‌ حاج‌ سیّد هاشم‌ می‌فرمودند:

 «من‌ در کربلا به‌ دروس‌ علمی‌ و طلبگی‌ مشغول‌ شدم‌ و تا سیوطی‌ را می‌خواندم‌، که‌ چون‌ برای‌ تحصیل‌ به‌ نجف‌ مشرّف‌ شدم‌، تا هم‌ از محضر آقا (مرحوم‌ قاضی) بهره‌مند گردم‌ و هم‌ خدمت‌ مدرسه‌ را بنمایم‌ (مدرسۀ هندی‌، محلّ اقامت‌ مرحوم‌ قاضی). همین‌که‌ وارد شدم‌ دیدم‌ روبه‌رو سیّدی‌ نشسته‌ است‌؛ بدون‌ اختیار به‌ سوی‌ او کشیده‌ شدم‌. رفتم‌ و سلام‌ کردم‌ و دستش‌ را بوسیدم‌.

 مرحوم‌ قاضی فرمود: ”رسیدی‌!“ در آنجا حجره‌ای‌ برای‌ خود گرفتم‌؛ و از آن‌ وقت‌ و از آنجا باب‌ مراوده‌ با آقا مفتوح‌ شد.»

 حجرۀ ایشان‌ اتّفاقاً حجرۀ مرحوم‌ سیّد بحرالعلوم‌ درآمد. و مرحوم‌ قاضی بسیار به‌ حجرۀ ایشان‌ می‌آمدند و بعضی‌ اوقات‌ می‌فرمودند: «امشب‌ حجره‌ را فارغ‌ کن‌! من‌ می‌خواهم‌ تنها در اینجا بیتوته‌ کنم‌!»²

 یکی‌ از تلامذۀ مرحوم‌ قاضی به‌ نام‌ علاّمه لاهیجی‌ انصاری‌ که‌ برای‌ زیارت‌ 

مشرّف‌ شده‌ بود و با حضرت‌ آیة الله‌ حاج‌ شیخ‌ عبّاس‌ در وسط‌ صحن‌ [أمیرالمؤمنین] ملاقات‌ کرده‌ و دیده‌ بوسی‌ کردند ـ و من (علاّمه طهرانی) هم‌ در آن‌وقت‌ در معیّت‌ ایشان‌ بودم‌ ـ در ضمن‌ احوال‌پرسی‌ها و مکالمات‌، از حضرت‌ آقای‌ سیّد هاشم‌ نام‌ برد و احوال‌پرسی‌ نمود؛ و در میان‌ سخنان‌ خود گفت‌:

 «مرحوم قاضی خیلی‌ به‌ ایشان‌ عنایت‌ داشت‌، و او را به‌ رفقای‌ سلوکی‌ معرّفی‌ نمی‌کرد، و بر حال‌ او ضَنَّت‌ داشت‌ که‌ مبادا رفقا مزاحم‌ او شوند.

 او تنها شاگردی‌ است‌ که‌ در زمان‌ حیات‌ مرحوم‌ قاضی موت‌ اختیاری‌ داشته‌ است‌؛ بعضی‌ اوقات‌ ساعات‌ موت‌ او تا پنج‌ و شش‌ ساعت‌ طول‌ می‌کشید.»¹

 حضرت آقای‌ حدّاد به‌ قدری‌ در فنای‌ در اسم‌ «هُوَ» قویّ بود که‌ مرحوم‌ قاضی می‌فرموده‌ است‌: «سیّد هاشم‌ مثل‌ این‌ سنّی‌های‌ متعصّب‌ است‌ که‌ ابداً از عقیدۀ توحید خود تنازل‌ نمی‌کند؛ و در ایقان‌ و اذعان‌ به‌ توحید چنان‌ تعصّب‌ دارد که‌ سر از پا نمی‌شناسد.»

 یعنی‌ چنانچه‌ بعضی‌ از این‌ سنّی‌ها را پول‌ دهی‌ و مقام‌ دهی‌ و دنیا را جمع‌ کنی‌ و بخواهی‌ در عقیده‌شان‌ تزلزل‌ ایجاد کنی،‌ نخواهد شد؛ این‌ سیّد هاشم‌ در قضیّۀ توحید ذات‌ اقدس‌ این‌طور است‌.²

 حاج‌ سیّد هاشم‌ حدّاد تربیت‌ شدۀ دست‌ مبارک‌ مرحوم‌ حاج‌ سیّد میرزا علی‌ آقای‌ قاضی بود. او می‌دانست‌ دست‌ پرورده‌اش‌ چیست‌، و درجات‌ و مقاماتش‌ کدام‌ است‌، ایقان‌ و عرفان‌ او در چه‌ حَدّ اعلای‌ از ارتقاء و سُمُوّ راه‌ یافته‌ است‌.

 من (علاّمه طهرانی)‌ چه‌ می‌فهمم‌؟ خبره‌ و خرّیت‌ این‌ فن آن‌ بزرگ‌ مرد الهی‌ است‌. من‌ از حدّاد فقط‌ عبادتی‌ و توجّهی و مراقبه‌ای‌ و التزامی‌ به‌ دستورات‌ شرع‌، و متانت‌ و وقار و تمکین‌ و صبر و تحمّل‌ و امثال‌ ذلک‌ را درمی‌یابم‌؛ ولی‌ از منشأ و 

مصدر این‌ خصائص‌ و آثار خبری‌ ندارم‌. من‌ نوری‌ را مشاهده‌ می‌کنم‌، امّا از کارخانۀ نورآفرین‌ اطّلاعی‌ ندارم‌. مرحوم‌ قاضی واسطۀ در ایصال‌ نور بوده‌ است‌، و از نصب‌ کلیدها و مخازن‌ در میان‌ راه‌ها و تبدیل‌ نور عظمت‌ شصت‌هزار ولت‌ به‌ برق‌ قابل‌ استفاده‌ در شهرها مطّلع‌ است‌.¹

 حضرت‌ آقای‌ حاج‌ سیّد هاشم‌ حدّاد ـ روحی‌ فداه ـ‌ در سنّ ٨٦ سالگی‌ در ماه‌ رمضان‌ المبارک‌ سنۀ ١٤٠٤ هجریّۀ قمریّه‌ در شهر کربلا ـ موطن‌ و مولد خود ـ از دنیا رحلت‌ نمودند، بنابراین‌ میلاد مسعودشان‌ در سنۀ ١٣١٨ خواهد بود.

 اوّلین‌ دیدار حقیر (علاّمه طهرانی) با ایشان‌ که‌ در سنۀ ١٣٧٦ بوده‌ است‌، چون‌ سی‌ و دو ساله‌ بوده‌ام‌ و ایشان‌ پنجاه‌ و هشت‌ ساله‌، بنابراین‌ مدّت‌ ارادت‌ و استفادۀ حقیر از محضر انورشان‌ ٢٨ سال‌ به‌ طول‌ انجامیده‌ است‌.

 و چون‌ حضرت‌ آقای‌ آقا میرزا سیّد علی قاضی ـ قدَّس‌ الله‌ تربتَه‌ ـ در ٦ ربیع الأول‌ سنۀ ١٣٦٦ رحلت‌ نموده‌اند، از اینجا به‌دست‌ می‌آید که‌ سنّ شریف‌ آقای‌ حدّاد در آن‌ موقع‌ ٤٨ سال‌ بوده‌ است‌. و اگر زمان‌ تشرّف‌ و تَتَلمُذ حضرت‌ آقای‌ حدّاد را در محضر حضرت‌ آقای‌ قاضی در بیست‌ سالگی‌ ایشان‌ بدانیم‌، ایشان‌ نیز مدّت‌ ٢٨ سال‌ از محضر مرحوم‌ قاضی بهره‌مند بوده‌اند.

 و آقا حاج‌ شیخ‌ عبّاس‌ می‌فرمودند: «من‌ مجموعاً سیزده‌ سال‌ محضر آقای‌ قاضی را ادراک‌ نموده‌ام‌.»

 و چون‌ مرحوم‌ سیّد حسن‌ اصفهانی‌ مسقطی‌ که‌ از اعاظم‌ تلامذۀ مرحوم‌ قاضی بوده‌ و با حضرت‌ آقای‌ حدّاد سوابق‌ ممتدّ و بسیار حسنه‌ داشته‌اند، در سنۀ ١٣٥٠رحلت‌ می‌کنند؛ معلوم‌ می‌شود که‌ مرحوم‌ آقا حاج‌ سیّد هاشم‌ ١٦ سال‌ بیشتر از آن‌ مرحوم‌ از مرحوم‌ قاضی کسب‌ فیض‌ نموده‌اند. حالا چند سال‌ آقای‌ مسقطی‌ از مرحوم‌ قاضی کسب‌ فیض‌ نموده‌ است‌؟ اگر ١٢ سال‌ باشد معلوم‌ می‌شود که‌ این‌

دو رفیق‌ طریق‌ با هم‌ در یک‌ زمان‌ خدمت‌ مرحوم‌ قاضی تشرّف‌ یافته‌اند، و اگر کمتر از ١٢ سال‌ باشد، بهرۀ مرحوم‌ حدّاد جلوتر بوده‌ است‌.¹

پیروی از دستور مرحوم قاضی سبب حصول اوّل مرتبۀ تجرّد برای سیّد هاشم حدّاد

 [حضرت حاج سیّد هاشم حدّاد می‌فرمودند]:

 «چندین‌ بار خدمت‌ آقای قاضی عرض‌ کردم‌: اذیّت‌های‌ قولی‌ و فعلی‌ اُمّ الزّوجه‌ به‌ من‌ به‌ حدّ نهایت‌ رسیده‌ است²‌ و من‌ حقّاً دیگر تاب‌ صبر و شکیبایی‌ آن را ندارم‌، و از شما می‌خواهم‌ که‌ به‌ من‌ اجازه‌ دهید تا زنم‌ را طلاق‌ بدهم‌.

 مرحوم‌ قاضی فرمودند: ”از این‌ جریانات‌ گذشته‌، تو زنت‌ را دوست‌ داری‌؟!“

 عرض‌ کردم‌: آری‌!

 فرمودند: ”آیا زنت‌ هم‌ تو را دوست‌ دارد؟!“

 عرض‌ کردم‌: آری‌!

 فرمودند: ”ابداً راه‌ طلاق‌ نداری‌! برو صبر پیشه‌ کن‌؛ تربیت‌ تو به‌ دست‌ زنت‌ می‌باشد. و با این‌ طریق‌ که‌ می‌گویی،‌ خداوند چنین‌ مقرّر فرموده‌ است‌ که‌ ادب‌ تو به‌ دست‌ زنت‌ باشد. باید تحمّل‌ کنی‌ و بسازی‌ و شکیبایی‌ پیشه‌ گیری‌!“

 من‌ هم‌ از دستورات‌ مرحوم‌ آقای‌ قاضی ابداً تخطّی‌ و تجاوز نمی‌کردم‌، و آنچه‌ این‌ مادر زن‌ بر مصائب‌ ما می‌افزود، تحمّل‌ می‌نمودم‌.

 یک‌ شب‌ تابستان‌ که‌ چون‌ پاسی‌ از شب‌ گذشته‌ بود، از بیرون‌ خسته‌ و فرسوده‌ و گرسنه‌ و تشنه‌ به‌ منزل‌ آمدم‌ که‌ در اطاق‌ بروم‌، دیدم‌ مادر زنم‌ کنار حوضچۀ عربی‌ داخل‌ منزل‌ نشسته‌ و از شدّت‌ گرما پاهایش‌ را برهنه‌ نموده‌ و 

پیوسته‌ دارد از شیر آب‌ حیاط‌ بالای‌ حوضچه‌، آب‌ روی‌ پاهایش‌ می‌ریزد. تا فهمید من‌ از در وارد شدم‌، شروع‌ کرد به‌ بد گفتن‌ و ناسزا و فحش‌ دادن‌ و همین‌طور بدین‌ کلمات‌ مرا مخاطب‌ قراردادن‌.

 من‌ هم‌ داخل‌ اطاق‌ نرفتم‌؛ یکسره‌ از پلّه‌های‌ بام‌، به‌ بام‌ رفتم‌ تا در آنجا بیفتم‌، دیدم‌ این‌ زن‌ صدای‌ خود را بلند کرد و با صدای‌ بلند به طوری که‌ نه‌ تنها من،‌ بلکه‌ همسایگان‌ می‌شنیدند، به‌ من‌ سبّ و شتم‌ و ناسزا گفت‌، گفت‌ و گفت‌ و همین‌طور می‌گفت‌ تا حوصله‌ام‌ تمام‌ شد. بدون‌ آنکه‌ به‌ او پرخاش‌ کنم‌ و یا یک‌ کلمه‌ جواب‌ دهم‌، از پلّه‌های‌ بام‌ به‌ زیر آمدم‌ و از در خانه‌ بیرون‌ رفتم‌ و سر به‌ بیابان‌ نهادم‌. بدون‌ هدفی‌ و مقصودی‌ همین‌طور دارم‌ در خیابان‌ها می‌روم‌، و هیچ‌ متوجّه‌ خودم‌ نیستم‌ که‌ به‌ کجا می‌روم‌؟ همین‌طور دارم‌ می‌روم‌.

 در این‌ حال‌ ناگهان‌ دیدم:‌ من‌ دو تا شدم‌؛ یکی‌ سیّد هاشمی‌ است‌ که‌ مادر زن‌ به‌ او تعدّی‌ می‌کرده‌ و سبّ و شتم‌ می‌نموده‌ است‌، و یکی‌ من‌ هستم‌ که‌ بسیار عالی‌ و مجرّد و محیط‌ می‌باشم‌ و ابداً فحش‌های‌ او به‌ من‌ نرسیده‌ است‌، و اصولاً به‌ این‌ سیّد هاشم‌ فحش‌ نمی‌داده‌ است‌ و مرا سبّ و شتم‌ نمی‌نموده‌ است‌. آن‌ سیّد هاشم‌ سزاوار همه‌ گونه‌ فحش‌ و ناسزاست‌؛ و این‌ سیّد هاشم‌ که‌ اینک‌ خودم‌ می‌باشم‌، نه‌ تنها سزاوار فحش‌ نیست‌، بلکه‌ هرچه‌ هم‌ فحش‌ بدهد و سبّ کند و ناسزا گوید، به‌ من‌ نمی‌رسد.

 در این‌ حال‌ برای‌ من‌ منکشف‌ شد که‌: این‌ حالِ بسیار خوب‌ و سرورآفرین‌ و شادی‌زا فقط‌ در اثر تحمّل‌ آن‌ ناسزاها و فحش‌هایی‌ است‌ که‌ وی‌ به‌ من‌ داده‌ است‌؛ و اطاعت‌ از فرمان‌ استاد مرحوم قاضی، برای‌ من‌ فتح‌ این‌ باب‌ را نموده‌ است‌؛ و اگر من‌ اطاعت‌ او را نمی‌کردم‌ و تحمّل‌ اذیّت‌های‌ مادر زن‌ را نمی‌نمودم‌، تا ابد همان‌ سیّد هاشم‌ محزون‌ و غمگین‌ و پریشان‌ و ضعیف‌ و محدود بودم‌.

 الحمد لله‌ که‌ من‌ الآن‌ این‌ سیّد هاشم‌ هستم‌ که‌ در مکانی‌ رفیع‌ و مقامی‌ بس‌ ارجمند و گرامی‌ می‌باشم‌، که‌ گَرد خاکِ تمام‌ غصّه‌ها و غم‌های‌ دنیا بر من‌ نمی‌نشیند و نمی‌تواند بنشیند.

 فوراً از آنجا به‌ خانه‌ بازگشتم‌، و به‌ روی‌ دست‌ و پای‌ مادر زنم‌ افتادم‌ و می‌بوسیدم‌ و می‌گفتم‌: مبادا تو خیال‌ کنی‌ من‌ الآن‌ از آن‌ گفتارت‌ ناراحتم‌؛ از این‌ پس‌ هرچه‌ می‌خواهی‌ به‌ من‌ بگو که‌ آنها برای‌ من‌ فایده‌ دارد!»¹

اخبار مرحوم قاضی به مرحوم حدّاد نسبت به آینده 

 مرحوم‌ آقا روزی‌ به‌ من‌ گفتند:

 «سیّد هاشم‌! سرّ را فاش‌ مکن‌ که‌ گرفتار می‌شوی‌! روزی‌ می‌رسد که‌ از اطراف‌ و أکناف‌ بیایند و عتبۀ درت‌ را ببوسند.»²

فیض حضور علاّمه طهرانی به محضر حضرت حاج سیّد هاشم موسوی حدّاد، رضوان الله علیهما

 سرانجام پس از هفت سال توطّن در نجف و اشتغال به تربیت و تهذیب و وصول به أعلی مدارج علمی و دروس حوزوی و اخذ اجازات از اساتید فنّ، خداوند متعال توفیق اتّصال و فیض حضور مبرّزترین شاگرد عرفانی مرحوم قاضی، عارف کامل و سالک واصل، سند العرفاء الرّبّانیّین و قدوة الأولیاء الإلَهیّین، نادرۀ عرصۀ توحید و فاتح قلل عماء و تجرید، حضرت آیة الحقّ و العرفان، حاج سیّد هاشم موسوی حدّاد ـ رضوان الله علیه ـ را به ایشان (علاّمه طهرانی) عنایت فرمود.³

 این مرد، دیگر با سائر از اولیاء و مقرّبین تفاوت داشت. او دُرّ یگانه‌ای بود در کنج عزلت و انزوا، گوهر تابناکی در بوتۀ نسیان و اجمال، اکسیری که مس وجود را مبدّل به زر سرخ نموده، و ذرّۀ بی‌مقدار را به چشمۀ خورشید جهان‌تاب می‌رسانید. 

او چیز دیگری بود. قوی‌ترین تلمیذ سلوکی و عرفانی نادرۀ دهر، مرحوم سیّد علی قاضی؛ سالک واصلِ عارف، فانی فی الله و باقی بأمر الله، جهانی در مثال یک قالب، و دنیایی در کالبد یک تعیّن، حائز جمیع مراتب ملک و ملکوت، جامع کلّیّۀ عوالم ناسوت و جبروت و لاهوت. از اینجا دیگر سیّد محمّد حسین آن شخص سابق نیست؛ او به جهانی دیگر راه یافته و چشمانش به افق دیگری باز شده است.¹

مرحوم قاضی رضوان الله علیه از منظر بزرگان

بسم الله الرّحمن الرّحیم

توصیف علاّمه طهرانی از شخصیّت مرحوم قاضی

 «مرحوم قاضی ـ رحمة الله علیه ـ وَتَد روی زمین بود.»¹

 مرحوم قاضی دارای دو جنبۀ‌ علم و عرفان بود؛ یعنی در علوم ظاهریّه فقیهی عظیم و عالمی جلیل، و در علوم باطنیّه عارفی واصل و انسانی کامل بود که أسفار اربعه را طیّ نموده و جمع میان ظاهر و باطن و شریعت و طریقت، او را بتمام معنی الکلمه به وادی حقیقت علی التّحقیق رهبری نموده بود.

 و به علمایی که پیوسته به نوشتن کتب ظاهری و بحث‌های بلاطائل و مفصّل اصولِ فقه می‌پرداختند و بالنّتیجه دستشان از معرفت تهی می‌ماند، خرده می‌گرفت و در نزد شاگردان خود این طریقه را تقبیح می‌نمود.

 و هم‌چنین با دراویش و متصوّفه‌ای که به ظاهر شرع اهمیّت نمی‌دهند سخت در معارضه و نبرد بود و می‌فرمود:

 «سلوک راه خدا با عدم اعتنای به شریعت که نفسِ راه و طریق است، جمع میان متضادّین و یا متناقضین است.»

 خودش به قدری در إتیان مستحبّات و ترک مکروهات، ساعی و کوشا بود که در نجف أشرف در این امر ضرب‌المثل بود؛ به طوری که بعضی از معاندین و کور چشمانی که قدرت تابش این نور و حقیقت را نداشتند و همیشه در حوزه‌ها و بالأخصّ در نجف هم، کم و بیش یافت می‌شوند و لانه می‌نمایند و تا بتوانند به واسطۀ اتّهامات می‌خواهند چهرۀ حقیقی عارفی جلیل و انسانی وارسته را مسخ کنند، می‌گفتند:

 «این درجۀ زهد و عبادت و التزام به مستحبّات و ترک مکروهاتِ قاضی، برای گول زدن عامّه و شبهه در طریق است؛ و گرنه وی یک صوفی است که به هیچ چیز معتقد نیست و ملتزم نیست.»¹

 فقر و تهی‌دستی از جانبی، و از جانب دیگر از استقامت و تمکین و شادابی مرحوم قاضی داستان‌ها و حکایت‌ها بر سر زبان‌هاست، و این نیست مگر خروج وی از جزئیّت و پیوستن او به کلّیّت به طوری که از تعلّقات مادّه و زمان و مکان بیرون آمده و به ولایت مطلقۀ إلهیّه پیوسته و مصداق حقیقی ﴿أَلَآ إِنَّ أَوۡلِيَآءَ ٱللَهِ لَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ﴾² دربارۀ او تحقّق یافته است.³

 مرحوم‌ قاضی‌ در تهذیب‌ نفس‌ و اخلاق‌ و سیر و سلوک‌ در معارف‌ الهیّه، و واردات‌ قلبیّه‌، و مکاشفات‌ غیبیّۀ سبحانیّه‌، و مشاهدات‌ عینیّه‌، فرید عصر و حسنۀ دهر و سلمان‌ زمان‌ و ترجُمان‌ قرآن‌ بود.

 چون‌ کوهی‌ عظیم‌ سرشار از اسرار الهی‌ بود، و به‌ تربیت‌ شاگردان‌ در این‌ قسمت‌ همّت‌ می‌گماشت‌. و روزها در مجالس‌ خصوصی‌ که‌ در منزل‌ داشت‌، 

شاگردان‌ ساعتی‌ مجتمع‌ می‌شدند و آن‌ مرحوم‌ به نصیحت‌ و موعظه‌ و پند و ارشاد می‌پرداخت‌.

 جمع‌ کثیری‌ از اعلام‌ به‌ یمن‌ تربیت‌ او در احقاب‌ مختلف‌، در مسیر حقیقت‌ قدم‌ برداشتند و صاحب‌ کمالات‌ و مقامات‌ گشتند، و از وارستگان‌ و پاکان‌ و آزادگان‌ شدند؛ و به نور معرفتِ توحید منوّر، و در حرم‌ امن‌ وارد، و عالم‌ کثرت‌ و اعتبار را در هم‌ نوردیدند.¹

مرحوم حدّاد: «از صدر اسلام‌ تا به‌ حال‌، عارفی‌ به‌ جامعیّت‌ مرحوم‌ قاضی نیامده‌ است»

 حضرت‌ آقای‌ حاج‌ سیّد هاشم حدّاد ـ رحمة الله علیه ـ می‌فرمود:

 «از صدر اسلام‌ تا به‌ حال‌، عارفی‌ به‌ جامعیّت‌ مرحوم‌ قاضی نیامده‌ است‌.»²

 حضرت آقا حاج‌ سیّد هاشم‌، طریقۀ حلاّج‌ را ردّ می‌کردند و می‌فرمودند:

 «در آنچه‌ از او نقل‌ شده‌ مطالبی‌ است‌ که‌ دلالت‌ بر نقصان‌ او دارد. از صدر اسلام‌ تا کنون‌ کسی‌ به‌ جامعیّت‌ مرحوم‌ آقا (قاضی) نیامده‌ است‌؛ و ابداً از ایشان‌ و یا احدی‌ از شاگردانشان‌ این‌گونه‌ مطالب‌ دیده‌ نشد.»³

تبحُّر مرحوم قاضی در علوم مختلف در کلام مرحوم حدّاد

 می‌فرمود:

 «مرحوم‌ آقا (قاضی) یک‌ عالمی‌ بود که‌ از جهت‌ فقاهت‌ بی‌نظیر بود. از 

جهت‌ فهم‌ روایت‌ و حدیث‌ بی‌نظیر بود. از جهت‌ تفسیر و علوم‌ قرآن‌ بی‌نظیر بود. از جهت‌ ادبیّات‌ عرب‌ و لغت‌ و فصاحت‌ بی‌نظیر بود؛ حتّی‌ از جهت‌ تجوید و قرائت‌ قرآن‌؛ و در مجالس‌ فاتحه‌ای‌ که‌ احیاناً حضور پیدا می‌نمود، کمتر قاری‌ قرآن‌ بود که‌ جرأت‌ خواندن‌ در حضور وی‌ را داشته‌ باشد، چرا که‌ اشکال‌های‌ تجویدی‌ و نحوۀ قرائتشان‌ را می‌گفت‌.¹

کمال علمی مرحوم قاضی

 مرحوم‌ قاضی‌ از مجتهدین‌ عظام‌ بود، ولی‌ مقیّد بودند که‌ در منزل‌ خود درس‌ بگویند؛ و دوره‌هایی‌ از فقه‌ درس‌ داده‌اند. و نماز جماعت را نیز برای شاگردان خود در منزل اقامه می‌نموده‌اند، و نماز ایشان بسیار با طمأنینه بود و طول می‌کشید. و پس از نماز مغرب که در اوّل استتار شمس تحت الاُفق اقامه می‌کردند، تا وقت عشاء به تعقیبات مغرب می‌پرداختند؛ و قدری طول می‌کشید.²

 مرحوم‌ قاضی‌ در لغت‌ عرب‌ بی‌نظیر بود؛ گویند: چهل‌ هزار لغت‌ از حفظ‌ داشت‌. و شعر عربی‌ را چنان‌ می‌سرود که‌ اعراب‌ تشخیص‌ نمی‌دادند سرایندۀ این‌ شعر عجمی‌ است‌.

 روزی‌ در بین‌ مذاکرات‌، مرحوم‌ آیة الله‌ حاج‌ شیخ‌ عبدالله‌ مامَقانی‌ ـ رحمة الله علیه ـ به‌ ایشان‌ می‌گوید: «من‌ آن‌قدر در لغت‌ و شعر عرب‌ تسلّط‌ دارم‌ که‌ اگر شخص‌ غیر عرب‌، شعری‌ عربی‌ بسراید من‌ می‌فهمم‌ که‌ سراینده‌ عجم‌ است‌؛ گرچه‌ آن‌ شعر در أعلی‌ درجۀ از فصاحت‌ و بلاغت‌ باشد.»

 مرحوم‌ قاضی‌ یکی‌ از قصائد عربی‌ را که‌ سراینده‌اش‌ عرب‌ بود شروع‌ به 

خواندن‌ می‌کند. و در بین‌ آن‌ قصیده‌، از خود چند شعر بالبَداهَه‌ اضافه‌ می‌کند؛ و سپس‌ به‌ ایشان‌ می‌گوید: «کدام‌ یک‌ از اینها را غیر عرب‌ سروده‌ است‌؟»

 و ایشان‌ نتوانستند تشخیص‌ دهند.¹

علاّمه طباطبایی می‌فرمودند: «تفسیر آیه به آیه را ما از مرحوم قاضی آموختیم»

 مرحوم‌ قاضی‌ در تفسیر قرآن‌ کریم‌ و معانی‌ آن‌ یَد طولایی‌ داشت‌. و مرحوم‌ استاد ما علاّمه طباطبایی می‌فرمودند:

 «این‌ سبک‌ تفسیر آیه‌ به‌ آیه‌ را مرحوم‌ قاضی‌ به ما تعلیم‌ دادند، و ما در تفسیر، از مسیر و ممشای‌ ایشان‌ پیروی‌ می‌کنیم‌. و در فهم‌ معانی‌ روایات‌ وارده‌ از ائمّۀ معصومین‌ ذهن‌ بسیار باز و روشنی‌ داشتند، و ما طریقۀ فهم‌ احادیث‌ را که‌ «فِقهُ الحدیث‌» گویند از ایشان‌ آموخته‌ایم‌.»²

 روش‌ تفسیری‌ علاّمه طباطبایی‌ ـ قدّس‌ سرّه ـ طبق‌ روش‌ تفسیری‌ استادشان‌ در عرفان‌ و علوم‌ باطنیّۀ الهیّه‌، مرحوم‌ آیة الله‌ حاج‌ میرزا علی‌ آقای قاضی‌ بوده‌ است‌ که‌ تفسیر آیات‌ به‌ آیات‌ است‌؛ یعنی‌ مُفاد و محصّل‌ آیۀ قرآن‌، از خود قرآن‌ استنتاج‌ می‌گردد. مرحوم‌ آیة الله‌ قاضی‌ بدین‌ سبک‌، تفسیری‌ از ابتدای‌ قرآن‌ تا سورۀ انعام‌ را نوشته‌اند، و به‌ تلامذۀ خود این‌طور کتاب‌ الهی‌ را تعلیم‌ می‌نموده‌اند. مرحوم‌ استادمان‌ حضرت‌ علاّمه‌ کراراً می‌فرمودند: «ما این‌ روش‌ تفسیری‌ را از مرحوم‌ قاضی‌ داریم‌.»³

شدّت تکریم و تجلیل علاّمه طباطبایی نسبت به مرحوم قاضی

 مرحوم‌ قاضی‌ از بنی‌ اعمام‌ ایشان‌ (علاّمه طباطبایی) بوده‌اند، و در نجف أشرف به‌ تربیت‌ شاگردان‌ الهی‌ و وارستگان‌ و شوریدگان‌ جمال‌ الهی‌ و مشتاقان‌ لقاء و زیارت‌ حضرت‌ احدیّت‌ مشغول،‌ و در آن‌ خطّه‌، عالِم‌ وحید و یگانه‌ در این‌ فنّ بوده‌اند؛ به ‌طوری‌که‌ ایشان‌ نام «استاد» را فقط‌ بر او می‌بردند، و هر وقت‌ استاد به طور اطلاق‌ می‌گفتند مراد مرحوم‌ قاضی‌ است‌؛ و گویا در مقابل‌ مرحوم‌ قاضی‌، تمام‌ اساتید دیگر با وجود آن مقام‌ و عظمت‌ علمی‌، کوچک‌ جلوه‌ می‌کردند.

 لیکن‌ در مجالس‌ عمومی‌ اگر مثلاً سخن‌ از اساتید ایشان‌ به‌ میان‌ می‌آمد، از فرط‌ احترام‌، نام‌ «قاضی‌» را نمی‌بردند و او را هم‌ردیف‌ سایر اساتید نمی‌شمردند؛ هم‌چنان‌که‌ در مقالۀ مختصر و کوتاهی‌ که‌ به قلم‌ خود ایشان‌ دربارۀ زندگانی‌ ایشان‌ آمده‌، و در مقدّمه مجموعه‌ مقالات‌ و رسائل‌ ایشان‌ به نام‌ بررسی‌های‌ اسلامی‌ منتشر شده‌ است‌، نامی‌ از مرحوم‌ قاضی‌ در ردیف‌ اساتید به چشم‌ نمی‌خورد.¹

 حضرت‌ علاّمه طباطبایی‌ در ابتدای ورودشان‌ به‌ قم‌ به‌ قاضی‌ معروف‌ بودند، چون‌ از سلسلۀ سادات‌ قاضی‌ مشهور در آذربایجان‌ هستند؛ لیکن‌ از نقطۀ نظر آنکه‌ ایشان‌ از سادات‌ طباطبایی هستند، خود ایشان‌ ترجیح‌ دادند که‌ به‌ طباطبایی معروف‌ شوند.

 و اخیراً برای‌ حقیر (علاّمه طهرانی) چنین‌ منکشف‌ شده‌ است‌ که‌: شاید ایشان‌ خواسته‌اند لقب‌ قاضی‌ منحصراً به‌ یگانه‌ استاد ارجمندشان‌ مرحوم‌ حاج‌ سیّد علی‌ آقای‌ قاضی‌ منحصر گردد؛ و ایشان‌ از جهت‌ تکریم‌ و تجلیل‌ از مقام‌ استاد، در شهرت‌ و معروفیّت‌، با وی‌ شریک‌ نباشند.²

 ایضاً ایشان (علاّمه طباطبایی)‌ می‌فرمودند:

 «ما هرچه‌ داریم‌ از مرحوم‌ قاضی‌ داریم‌.»¹

طلب نصیحت کردن آقا سیّد جمال‌الدّین گلپایگانی از مرحوم قاضی

 و نیز [آیة الله قوچانی] نقل کردند:

 «روزی در خدمت مرحوم آقای قاضی ـ رضوان الله علیه ـ بودم و فتوحات می‌خواندم، ناگاه آقای آقا سیّد جمال‌الدّین گلپایگانی ـ مدّ ظلّه ـ وارد شدند [تا] راجع به وکالتی که در خرید زمینی آقای قاضی به ایشان داده بودند، مذاکره کنند. من کتاب را بسته و کنار گذاردم.

 ایشان مذاکرات خود را به اتمام رسانیده، هنگام رفتن به آن مرحوم اظهار داشتند: ”مرا نصیحتی کن که از آمدنم بی‌بهره نباشم!“

 آن مرحوم اظهار کردند: ”شما با این مقام شامخ چه نیاز به نصیحت من دارید با اینکه من تهی‌دستم؟!“

 ایشان اصرار کردند تا بالأخره مرحوم قاضی اظهار کردند:

 ”قبل از تشریف فرمایی سرکار، کتابی راجع به حالات علمای تبریز ـ که سیّد محمود نامی آورده و می‌خواند ـ خوانده می‌شد؛ مِن جمله حالات یکی از آنها را می‌نوشت که: هنگام شب که قرص نان و یک شربه آب برای شام او حاضر می‌نمودند، هر چقدر که میل داشت می‌خورد و مابقی را همان شبانه به مستحقّش می‌رسانید و صبر نمی‌کرد تا صبح شود!“

 کنایه از اینکه شما که عالم ظاهری و مرجع تقلید نیز هستید باید مواظب این نکات باشید! یک مرتبه چهرۀ آقای گلپایگانی برافروخته شد و این کلام در ایشان 

اثر مهمّی نمود و خداحافظی نمودند و رفتند.»¹و²

کلام رهبر عظیم انقلاب آیة الله خمینی دربارۀ مرحوم قاضی و مرحوم ملکی تبریزی

 جناب دوست و رفیق ارجمند و گرامی دیرین ما، مرحوم شهید آیة الله حاج شیخ مرتضی مطهّری ـ أعلی الله تعالی مقامه ـ نقل کردند برای حقیر که:

 «حضرت آیة الله خمینی ـ مدّ ظلّه ـ بسیار به مقام و منزلت مرحوم قاضی ارج می‌نهند و شنیدم روزی از ایشان که می‌فرمود:

 ”مرحوم قاضی کوهی از عظمت بود.“

 و ایضاً از ایشان شنیدم که می‌فرمود:

 ”در قبرستان قم یک نفر خوابیده است و او آیة الله حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی است.“»¹

عظمت مرحوم قاضی از دیدگاه مرحوم سیّد محمّد کلانتر

 و ایشان (مرحوم قوچانی) ایضاً نقل کردند از آقای سیّد محمّد کلانتر (یکی از طلاّب معروف آن زمان و یکی از علمای فعلی این زمان نجف أشرف) که:

 «در ماه‌های مبارک رمضان، مرحوم قاضی در منزل خود چهار ساعت از شب گذشته تا دو ساعت، مجلسی برای رفقای خود داشتند. یک شب من هم رفتم ببینم چه خبر است، ولی در داخل اطاق نرفتم و در ایوان مجاور نشستم و به فرمایشات ایشان گوش می‌دادم.

 حالتی در آن شب بر من دست داد که چون بیرون آمدم و از کوچه‌های نجف 

عبور می‌نمودم با خود می‌گفتم: یا من امشب دیوانه شده‌ام؛ و یا تمام مردم نجف غیر از من، همه دیوانه‌اند!»¹و²

فرق بین حضرت قاضی با دیگران، فرق بین خورشید با شب تار است

 فرق بین قاضی و دیگران در دروس علمی و کتب فقهی و تفسیری و رجالی نیست، و ملاک برتری و فضیلت در او اعلمیّت ظاهری در این علوم نیست؛ زیرا این اعلمیّت در هر عصری جبراً موجود است، و به قاعدۀ «امکان ‌اشرف» بالأخره یک نفر در بین یک جماعت بر دیگران تفضیل دارد، و این که مسألۀ مهمّی نیست. حال یکی اندکی پایین‌تر و یکی اندکی بالاتر، مطلب چندان تأثیری در کردار و اعمال مکلّفین به وجود نمی‌آورد. و این مسأله تا آنجا سهل و غیر قابل اهتمام است که بسیاری از فقهاء در وجوب تقلید از اعلم تشکیک کرده‌اند، و یا ملاک تقوا و ضبط و بصیرت در امور ظاهری را بر مسألۀ اعلمیّت ترجیح داده‌اند. و تازه این مسأله به تشخیص خود مقلّد مربوط می‌شود. یک مقلّد فردی را اعلم تشخیص می‌دهد، و فرد دیگر شخص دیگری را، و فرد ثالث شخص ثالث و همین‌طور، تا 

جایی که امروزه مشاهده می‌کنیم ده‌ها نفر هر کدام خود را نسبت به دیگری اعلم، و تقلید از خود را ارجح و اولی بر تقلید از غیر می‌داند؛ در حالی‌که در عالم واقع و متن نفس‌الأمر یکی از اینها بر دیگران ترجیح دارد. و همین‌طور مطلب رو به تنزّل می‌گذارد تا به آن فرد آخر برسد که او هم خود را از دیگران أعلم می‌داند!!

 بر این اساس دیگر مسألۀ اعلمیّت و افضلیّتی این‌چنین، چه امتیازی محسوب می‌شود و چه ارزش مضاعف و غیر متعارف به وجود می‌آورد؟! اعلمیّتی که با دو سال تدریس اضافی حاصل شود و چند اصطلاح را بیشتر توضیح دهد و در بیان مطالب طلیق‌اللّسان و گویاتر باشد، آیا اعلمیّت است؟! تازه اگر اعلمیّت بر این امور استوار باشد، نه بر پایۀ اشاعات و تبلیغات و مجاری غیر علمی و غیر منطقی، که در آن‌صورت مسأله صورت دیگری پیدا خواهد نمود.

 باری فرق بین مرحوم قاضی با دیگران فرق بین شخص بینا و بصیر است در شب تار و ظلمانی که در دست او چراغ قرار دارد و دقیقاً راه را از چاه بازمی‌شناسد و طریق مستقیم را از راه‌های انحرافی و خطرناک و مهالک تشخیص می‌دهد و خود و دیگران را به سلامت و صحّت به منزل مقصود می‌رساند، و بین شخص أعمیٰ و کور که با عصایی در دست می‌خواهد خود را از این مهالک و چاه‌ها و درّه‌ها و طوفان و صاعقه و گردبادها و گرداب‌ها نجات دهد، و با این وضع حرکت می‌کند و دیگران را به حرکت درمی‌آورد؛ و خدا می‌داند که نتیجۀ این قیام و اقدام به کجا خواهد رسید!

 فرق بین حضرت قاضی با دیگران، فرق بین خورشید با شب تار است؛ نه بین خورشید و ماه و یا بین ماه و ستارگان. قاضی می‌بیند و دیگران نمی‌بینند؛ قاضی لمس می‌کند و دیگران در تخیّل و وهم بسر می‌برند؛ قاضی حقیقت را با جان خود مسّ و با قلب خود مشاهده می‌کند و دیگران تیری در شب تار می‌پرانند؛ قاضی به حقّ متحقّق گشته است و اصالت یافته است و بقیّه در اعتباریّات و تصوّرات منغمرند.

 البتّه این مسأله به این‌صورت نیست که در میان بزرگان افرادی یافت نشوند که خود را در مقام تهذیب و تزکیه قرار نداده‌اند و تا حدّ وسع و همّت و توان، خود را به مرام و مقصد و غایت اولیای الَهی و عرفای بالله نزدیک نکرده باشند. این مطلب مربوط است به آن دسته از افراد که سهم خود را از تدریس و تدرّس و اشتغال به علوم اهل بیت علیهم‌ السّلام صرفاً غایات و مقاصد ظاهریّه قرار داده‌اند و عمر خود را مصروف این هدف ساخته‌اند، و سرمایه‌های وجودی و خدادادی را به هدر داده‌اند و تباه نموده‌اند.¹

نصب کردن مرحوم مطهّری تصویر مرحوم قاضی را در اطاقشان

 مرحوم‌ مطهّری‌ از بنده‌ (علاّمه طهرانی) عکس‌ و تصویر آقای‌ حدّاد را خواست‌ تا در اطاقش‌ بگذارد و نصب‌ کند.

 من‌ به‌ او گفتم‌: تصویر ایشان‌ را به‌ شما می‌دهم‌ ولی‌ نزد خود نگهدارید و در اطاق‌ نصب‌ نکنید، و به‌جای‌ آن،‌ تصویر مرحوم‌ قاضی‌ را نصب‌ نمایید؛ چرا که‌ آقا حاج‌ سیّد هاشم‌ مرد ناشناخته‌ای‌ است‌ و شما مرد سرشناس‌، و رفت‌ و آمد با همۀ طبقات‌ دارید؛ چنانچه‌ تصویر ایشان‌ را ببینند برای‌ آنها مورد سؤال‌ واقع‌ می‌شود که‌ این‌ مرد کیست‌؟ و به‌ چه‌ علّت‌ در اینجا آمده‌ است‌؟ در آن‌ وقت‌ هم‌ برای‌ شما ضرر دارد و هم‌ ایشان‌ نمی‌پسندند که‌ نامشان‌ مشهور گردد. امّا تصویر مرحوم‌ قاضی‌ چنین‌ نیست‌.

 حقیر یک‌ روز که‌ منزل‌ آن‌ مرحوم‌ رفته‌ بودم‌، دیدم‌ سه‌ عکس‌ در اطاق‌ خود نصب‌ کرده‌اند: تصویر مرحوم‌ پدرشان‌ آقا شیخ‌ محمّد حسین‌ مطهّری‌، و تصویر مرحوم‌ حاج‌ شیخ‌ میرزا علی‌ آقا شیرازی‌، و تصویر مرحوم‌ آیة الله‌ حاج‌ میرزا سیّد علی‌ آقا قاضی‌ طباطبایی؛‌ قَدّسَ اللهُ أسرارَهُم‌ و أعلَی‌ اللهُ دَرجَتَهُم‌ و مَقامَهُم‌ جَمیعًا.²

آیة الله خویی: «خود من در شب فوت مرحوم قاضی دیدم در آسمان تناثر نجوم اتّفاق افتاده است!»

 گویند: شب ارتحال این رجل الَهی در آسمان شهر نجف تناثر نجوم (فرو ریختن ستارگان) اتّفاق افتاد.

 بنده (سیّد محمّد محسن حسینی طهرانی) روزی به اتّفاق مرحوم والد، علاّمه طهرانی ـ قدّس الله سرّه ـ به ملاقات مرحوم آیة الله سیّد عبدالعزیز طباطبایی در قم رفتیم و در اثناء صحبت ایشان فرمودند:

 «مرحوم آیة الله خویی ـ رحمة الله علیه ـ به من و چند نفر دیگر فرمودند:

 ”خود من در شب فوت مرحوم قاضی دیدم در آسمان تناثر نجوم اتّفاق افتاده است!“

 ما به ایشان عرض کردیم: آقا چه ربطی بین فوت مرحوم قاضی و فرو ریختن ستارگان است؟ ایشان فرمودند:

 ”من مشاهدۀ خود را می‌گویم، شما خواه بپذیرید خواه نپذیرید.“»¹

آیة الله حاج آقا حسین قمی: «ما نسبت به علوم ایشان کور باطن هستیم!»

 مرحوم آیة الله حاج شیخ عبّاس (وصیّ مرحوم قاضی) می‌فرمودند:

 «پس از رحلت مرحوم قاضی، در نجف از ایشان تجلیلی به عمل نیامد؛ فقط یک مجلس ختم و فاتحه از طرف آیة الله العظمی حاج آقا حسین قمی طباطبایی گرفته شد.

 مرحوم حاج آقا حسین در برابر مرحوم قاضی إظهار ادب می‌نمود، و علاوه بر آنکه منهج و روش وی را نفی نمی‌نمود، بلکه تأیید می‌کرد و بعضی از اوقات می‌فرمود: ”ما نسبت به علوم ایشان کور باطن هستیم!“

 آیة الله آقا سیّد أبوالحسن اصفهانی که تدریس علوم حکمت و عرفان را در نجف ممنوع نموده بود، تولدش ١٢٨٤ ه‍ . ق و وفاتش در ٩ ذوالحجّة ١٣٦٥ ( نُقباء البشر، جلد ١، صفحه ٤١، شماره ٩٢) یعنی سه ماه منهای سه روز، زودتر از ارتحال مرحوم آیة الله و مرآة الحق و العرفان آقای قاضی صورت گرفت؛ چون میلاد مرحوم قاضی در سنۀ ١٢٨٥ و رحلتشان در ٦ ربیع الأول سنۀ ‌١٣٦٦ تحقّق یافت.

 امّا آیة الله حاج آقا حسین قمّی که تولّدشان در قم سنۀ ١٢٨٢ واقع شد، فوتشان در بیمارستان بغداد در روز ١٤ شهر ربیع الأول ١٣٦٦ ( نُقباء البشر، جلد ٢، صفحه ٦٥٣، شماره ١٠٨٩) یعنی هشت روز پس از مرحوم قاضی صورت گرفت¹.²

تفاوت سِنّی مرحوم قاضی با مرحوم انصاری

 عارف واصل و فقیه وارسته آیة الله حاج شیخ محمّد جواد انصاری همدانی ـ قدّس الله نفسه ـ در زمان حیات مرحوم قاضی دو بار برای زیارت به اعتاب مقدّسه مشرّف شدند؛ ولی در هیچ مرتبه، ملاقات میان این دو بزرگوار حاصل نشد؛ با آنکه تفاوت سنّ آنها سی و پنج سال بوده است. زیرا مرحوم آیة الله انصاری در روز جمعه دوّم ذی‌القعدة، دو ساعت از ظهر گذشته، سنۀ ١٣٧٩ در سنّ پنجاه و نه سالگی لباس تن را خلع نمود؛ و آیة الله قاضی در شب ششم ربیع الأوّل ١٣٦٦، در سنّ هشتاد و یک سالگی به جامۀ أبدیّت مخلّع گشت؛ بنابراین تفاوت میان سنوات رحلتشان سیزده سال [است]؛ و چون عمر مرحوم قاضی از مرحوم انصاری بیست و دو سال بیشتر بوده است و مرحوم انصاری سیزده سال دیرتر فوت کرده است، لهذا سی و پنج سال تفاوت سنّ دارند:

 ٣٥ = ١٣ + ٢٢ ٢٢ = ٥٩ ـ ٨١

 و علی‌هذا مرحوم انصاری در زمان ارتحال مرحوم قاضیّ ٤٦ ساله بوده است: ٤٦ = ٣٥ - ٨١ ¹.²

...¹

ملاقات آقای حاج محمّد حسن بیاتی با مرحوم قاضی

 مرحوم انصاری در زمان حیات [مرحوم] قاضی شاگردانی داشته و در راه عرفان و توحید حضرت أحدیّت سیر می‌داده است.

 یکی از شاگردان ایشان که بحمد الله و المنّة فعلاً در قید حیاتند و قریب هشتاد سال از عمرشان می‌گذرد، جناب صَدیق ارجمند و برادر گرامی، سالک پختۀ واصل، و رهبر راه رفته مُجدّ و مشتاق، حاوی اسرار إلهیّة، آقای حاجّ محمّد حسن بیاتی همدانی است که در سفر اخیر مرحوم انصاری به أعتاب عالیه در معیّت ایشان بوده، و جزء شاگردان وی محسوب می‌شده است.¹

 ایشان می‌گویند:

 «روزی که با مرحوم استاد انصاری و شاگردانشان به کوفه برای أعمال مسجد کوفه می‌رفتیم. در هنگام مراجعت با واگن آمدیم؛ واگن‌های دو طبقه که با اسب بر روی ریل حرکت می‌کرد. حضرت آقای انصاری با شاگردان همه در طبقۀ اوّل نشستند. من که در آخر آنها بودم چون وارد شدم، این طبقه پر شده بود؛ لذا به طبقۀ‌ بالا رفتم؛ و دیدم آن طبقه خالی است، فقط یک سیّد جلیل المنزله و عظیم القدر و نورانی در صدر واگن نشسته است، چون چشمش به من افتاد؛ فرمود: ”بیا! بیا اینجا!“ من سلام کردم و در کنار وی نشستم.

 از احوال من پرسید و بسیار به من محبّت کرد و گرم گرفت، و تا به نجف 

رسیدیم پیوسته با من گفتگو داشت؛ و دستوراتی به من داد و فرمود: ”به اینها عمل کن!“ و من با آنکه تا آن لحظه او را ندیده بودم، چنان شیفته و دلباختۀ او شدم که قابل وصف نیست!

 واگن به نجف رسید، مرحوم آقای انصاری که با شاگردان در طبقۀ‌ پایین بودند، پیاده شدند و رفتند؛ و من که در طبقۀ‌ بالا بودم و دنبال آن سیّد جلیل می‌آمدم، و او نیز خیلی آرام و آهسته پایین می‌آمد. چون به پایین رسیدم، از او خداحافظی کردم و رفتم تا خود را به آقای انصاری برسانم؛ تا چشم ایشان به من افتاد، فرمود: آیا آن سیّد را شناختی؟!

 عرض کردم: نه، ولی بسیار عظیم و کریم و عالمی بود از عظمت و متانت و تمکین!

 فرمود: ایشان قاضیّ است. آیا به تو دستوری هم دادند؟!

 عرض کردم: آری، چنین و چنان!

 فرمود: آیا به آن عمل می‌کنی؟!

 عرض کردم: من چون اینک در تحت ولایت شما هستم، منوط به اذن شماست!

 فرمود: أحسنت، راه همین است!»

 جناب برادر ارجمند آقای حاج محمّد حسن بیاتی می‌فرمایند:

 «همان تخمی که در آن چند لحظه مرحوم قاضی در دل من کاشت، به تدریج به ثمر نشست؛ و پس از ارتحال مرحوم قاضی و ارتحال مرحوم انصاری و اتّصال با حضرت آقای حاج سیّد هاشم حدّاد، چنان رو به تزاید و رشد و نموّ‌ است که در هر لحظه، توحید حضرت حقّ مشهود، و عالم بقاء‌ بعد الفناء نصیب، و بحول و قوّۀ حضرت أحدیّت، جامعیّت أسماء و صفات، و طلوع مقام ولایت از کنه ذات، از آثار و نتایج آن است.»¹

مقامات عرفانی، کرامات الهی

بسم الله الرّحمن الرّحیم

فنای مرحوم قاضی در توحید

 قضیّه‌ای‌ را از ایشان (مرحوم قاضی)‌ آقایان‌ نجف‌ نقل‌ می‌کردند، نه‌ یک‌ نفر و دو نفر بلکه‌ بیشتر، و بعداً من‌ (علاّمه طباطبایی) خودم‌ از ایشان‌ پرسیدم‌، تصدیق‌ نمودند که‌ همین‌طور است‌.

 مرحوم‌ قاضی مریض‌ بوده‌ است‌، و در منزلی‌ که‌ داشتند در ایوان‌ منزل‌ نشسته‌ بودند. و کسالت‌ ایشان‌ پادرد بوده‌ است‌، به حدّی که‌ دیگر پا جمع‌ نمی‌شد و حرکت‌ نمی‌کرد.

 در این‌ حال‌ بین‌ دو طائفۀ ذِکُرْتْ و شِمِرْتْ در نجف أشرف جنگ‌ بود؛ و بام‌ها را سنگر کرده‌ بودند و پیوسته‌ به یکدیگر از روی‌ بام‌ها تیراندازی‌ می‌کردند، و از این طرف‌ شهر با طرف‌ دیگر شهر با همدیگر می‌جنگیدند.

 ذکرت‌ها غلبه‌ نموده‌ و طائفۀ شمرت‌ها را عقب‌ می‌زدند، و همین‌جور خانه‌ به خانه‌، پشت‌ بام‌ به‌ پشت‌ بام‌ می‌گرفتند و جلو می‌آمدند. در پشت‌ بام‌ ایشان‌ نیز طائفۀ شمرت‌ها سنگر گرفته‌ بودند و از روی‌ بام‌ به‌ ذکرت‌ها می‌زدند. چون‌ ذکرتی‌ها غلبه‌ کردند، بر این‌ پشت‌ بام‌ آمدند و دو نفر از شمرتی‌ها را در روی‌ بام‌ کشتند؛ و مرحوم‌ قاضی هم‌ در ایوان‌ نشسته‌ و تماشا می‌کنند. و چون‌ ذکرتی‌ها بام‌ را تصرّف‌ کردند و شمرتی‌ها عقب‌ نشستند، آمدند در حیاط‌ خانه‌، و خانه‌ را تصرّف‌

کردند، و دو نفر از شمرتی‌ها را در ایوان‌ کشتند، و دو نفر دیگر را در صحن‌ خانه‌ کشتند که‌ مجموعاً در خانه‌ شش‌ نفر کشته‌ شدند.

 و مرحوم‌ قاضی می‌فرموده‌ است‌:

 «وقتی که‌ آن‌ دو نفر را در پشت‌ بام‌ کشتند، از ناودان‌ مثل‌ باران‌ همین‌طور داشت‌ خون‌ پایین‌ می‌آمد. و من‌ همین‌طور نشسته‌ام‌ بر جای‌ خود و هیچ‌ حرکتی‌ هم‌ نکردم‌. و بعد از این‌ بسیار، ذکرتی‌ها ریخته‌ بودند در داخل‌ اطاق‌ها، و هرچه‌ به‌دردخور آنان‌ بود جمع‌ کرده‌ و برده‌ بودند.»

 بلی،‌ لطفش‌ این‌ بود که‌ مرحوم‌ قاضی می‌گفت‌: من‌ حرکت‌ نکردم‌؛ همین‌جور که‌ نشسته‌ بودم‌، نشسته‌ بودم‌ تماشا می‌کردم‌. می‌گفت‌: از ناودان‌ خون‌ می‌ریخت‌، و در ایوان‌ دو کشته‌ افتاده‌ بود، و در صحن‌ حیاط‌ نیز دو کشته‌ افتاده‌ بود؛ و من‌ تماشا می‌کردم‌.

 این‌ حالات‌ را فَنای‌ در توحید¹ گویند، که‌ در آن حال‌ شخص‌ سالک‌ غیر از خدا چیزی‌ را نمی‌نگرد، و تمام‌ حرکات‌ و افعال‌ را جلوۀ حق مشاهده‌ می‌کند.²

«بیایید ای موحّدین توحید افعالی!»

 قضیّۀ دیگری‌ در نزد مرحوم‌ قاضی پیش‌آمد کرد که‌ ما (علاّمه طباطبایی) خود حاضر و ناظر بر آن‌ بودیم‌، و آن‌ این است‌ که‌:

 «یکی‌ از دوستان‌ مرحوم‌ قاضی حجره‌ای‌ در مدرسۀ‌ هندی‌ بخارایی‌ معروف‌ در نجف‌ داشت‌، و چون‌ ایشان‌ به‌ مسافرت‌ رفته‌ بود حجره‌ را به‌ مرحوم‌ قاضی واگذار نموده‌ بود که‌ ایشان‌ برای‌ نشستن‌ و خوابیدن‌ و سایر احتیاجاتی‌ که دارند از آن‌ استفاده‌ کنند.

 مرحوم‌ قاضی هم‌ روزها نزدیک‌ مغرب‌ می‌آمدند در آن‌ حجره‌، و رفقای‌ ایشان‌ می‌آمدند و نماز جماعتی‌ بر پا می‌کردند، و مجموع‌ شاگردان‌ هفت‌ هشت‌ ده‌ نفر بودند. و بعداً مرحوم‌ قاضی تا دو ساعت‌ از شب‌ گذشته‌ می‌نشستند و مذاکراتی‌ می‌شد و سؤالاتی‌ شاگردان‌ می‌نمودند و استفاده‌ می‌کردند.

 یک‌ روز در داخل‌ حجره‌ نشسته‌ بودیم‌، مرحوم‌ قاضی هم‌ نشسته‌ و شروع‌ کردند به صحبت‌ کردن‌ دربارۀ توحید افعالی‌. ایشان‌ گرم‌ سخن‌ گفتن‌ دربارۀ توحید افعالی‌ و توجیه‌ کردن‌ آن‌ بودند که‌ در این‌ اثناء مثل‌ اینکه‌ سقف‌ آمد پایین‌؛ یک‌ طرف‌ اطاق‌ راه‌ بخاری‌ بود، از آنجا مثل‌ صدای‌ هارّ هارّی‌ شروع‌ کرد به‌ ریختن‌، و سر و صدا و گرد و غبار فضای‌ حجره‌ را گرفت‌. جماعت‌ شاگردان‌ و آقایان‌ همه‌ برخاستند و من‌ هم‌ برخاستم‌، و رفتیم‌ تا دم‌ حجره‌ که‌ رسیدیم‌ دیدم‌ شاگردان‌ دم‌ در ازدحام‌ کرده‌ و برای‌ بیرون‌ رفتن‌ همدیگر را عقب‌ می‌زدند. در این حال‌ معلوم‌ شد که‌ این‌جورها نیست‌، و سقف‌ خراب‌ نشده‌ است‌. برگشتیم‌ و نشستیم‌؛ همه‌ در سر جاهای‌ خود نشستیم‌. و مرحوم‌ آقا (قاضی) هم‌ هیچ‌ حرکتی‌ نکرده‌ و بر سر جای‌ خود نشسته‌ بودند، و اتّفاقاً آن‌ خرابی‌ از بالا سر ایشان‌ شروع‌ شد.

 ما آمدیم‌ دوباره‌ نشستیم‌. آقا فرمود: ”بیایید ای‌ موحّدین‌ توحید افعالی‌!“

 بله‌ بله‌، همۀ شاگردان‌ منفعل‌ شدند و معطّل‌ ماندند که‌ چه‌ جواب‌ گویند؟ مدّتی‌ نشستیم‌، و ایشان‌ نیز دنبال‌ فرمایشاتشان‌ را دربارۀ همان‌ توحید افعالی‌ به پایان‌ رساندند. آری‌! آن روز چنین‌ امتحانی‌ داده‌ شد. چون‌ مرحوم‌ آقا در این‌باره‌ مذاکره‌ داشتند، و این‌ امتحان‌ دربارۀ همین‌ موضوع‌ پیش‌ آمد، و ایشان‌ فرمودند: ”بیایید ای‌ موَحّدین‌ توحید افعالی‌!“

 بعداً چون‌ تحقیق‌ به عمل‌ آمد معلوم‌ شد که‌ این‌ مدرسه‌ متّصل‌ است‌ به مدرسۀ دیگر، به طوری که‌ اطاق‌های‌ این‌ مدرسه‌ تقریباً متّصل‌ و جفت‌ اطاق‌های‌ آن‌ مدرسه‌ بود، و بین‌ اطاق‌ این‌ مدرسه‌ و آن‌ مدرسه‌ فقط‌ یک‌ دیواری‌ در بین‌ فاصله‌ بود.

 قرینۀ اطاقی‌ که‌ ما در آن‌ نشسته‌ بودیم‌، در آن‌ مدرسه‌، سقف‌ بخاریش‌ ریخته‌ بود و خراب‌ شده‌ بود. و چون‌ اطاق‌ این‌ مدرسه‌ از راه‌ بخاری‌ به‌ بخاری‌ اطاق‌ آن‌ مدرسه‌ راه‌ داشت،‌ لذا این‌ سر و صدا پیدا شد، و این‌ گرد و غبار از محلّ بخاری‌ وارد اطاق‌ شد. بله‌، این‌جور بود، یک‌ امتحانی‌ دادیم‌.»¹

جامعیّت پیامبر اکرم نسبت به مقام بقاء بعد از فناء

 [علاّمه طهرانی]: آیا همان‌طور که راجع به مرحوم قاضی می‌فرمودید: در قضیّه ذِکُرت و شِمِرت و یا در قضیّه خراب شدن سقف بخاری مجاور اطاق؛ این تماشای رسول الله در اثر توحید افعالی بوده است که تمام این وقایع را چون از حقّ متعال می‌دید، لذا تحمّل و صبر می‌نمود؟

 علاّمه طباطبایی: «نه! حال رسول الله از آن حالات مرحوم قاضی عالی‌تر و بهتر بوده است، چون رسول خدا به مقام بقاء بعد از فناء رسیده بودند؛ و در این مقام آثار و خصوصیّات عالم کثرت از احساس دردها، مرض‌ها، تألّمات و غصّه‌های روحی همه به‌جای خود محفوظ است؛ و در عین حالِ وحدت و آثار و علائم توحیدی، تمام جهات عالم کثرت بجمیع خصوصیّاتِها در آن حضرت مشهود بود.

 و لذا در فوت فرزندشان ابراهیم، اشک از دیدگان آن‌ حضرت جاری بود و آن ‌را از آثار رحمت خدا می‌دانستند؛ ولی در عین حال چون این قضیّه از جانب خدا بود، جز حقّ چیزی نمی‌گفتند و به رضای خدا راضی و تسلیم بودند.

 و در آن حال فرمودند:

العَینُ تَدمَعُ و القَلبُ یَحزَنُ و لا نَقولُ إلّا حَقًّا و إنّا بِکَ یا إبراهیمُ لَمَحزونونَ.²

 و بنابراین ایشان با اطّلاع از این جریانات بیشتر ناراحت می‌شدند، و بهتر و 

پر اثرتر آثار و خصوصیّات این جهات را ادراک می‌کردند؛ ولیکن چون از طرفی داریم: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٖ﴾.¹ تحمّل و صبر می‌فرمودند؛ و جام شکیبایی و استقامت هیچ‌گاه لبریز نمی‌شد.»²

فتح باب تجلّیات ذاتیّۀ³ مرحوم قاضی توسّط حضرت أباالفضل العبّاس

 و امّا حضرت أباالفضل العبّاس علیه السّلام را شاگردان ایشان، کعبۀ اولیاء‌ می‌گفتند.

 توضیح آنکه: مرحوم قاضی پس از سیر مدارج و معارج و التزام به سلوک و مجاهدۀ نفس و واردات قلبیّه و کشف بعضی از حجاب‌های نورانی، چندین سال گذشته بود و هنوز وحدت حضرت حقّ تعالی تجلّی ننموده و یگانگی و توحید وی در همۀ‌ عوالم در پس پردۀ خفا باقی بود، و مرحوم قاضی به هر عملی که متوسّل می‌شد این حجاب گشوده نمی‌شد.

 تا هنگامی که ایشان از نجف به کربلا برای زیارت تشرّف پیدا کرده و پس از عبور از خیابان عبّاسیّه (خیابان شمالی صحن مطهّر) و عبور از در صحن، در آن دالانی که میان در صحن و خود صحن است و نسبتاً قدری طویل است، شخص دیوانه‌ای با ایشان می‌گوید: «أبوالفضل کعبۀ اولیاء است.»

 مرحوم قاضی همین‌که وارد رواق مطهّر می‌شود در وقت دخول در حرم، حال توحید به او دست می‌دهد و تا ده دقیقه باقی می‌ماند؛ و سپس که به حرم حضرت سیّدالشّهداء علیه السّلام مشرّف می‌گردد، در حالی‌که دست‌های خود را به ضریح مقدّس گذاشته بود، آن حال قدری قوی‌تر دست می‌دهد و مدّت یک ساعت باقی می‌ماند؛ دیگر از آن به بعد مرتّباً و متناوباً و سپس متوالیاً حالت توحید برای ایشان بوده است.

 رَزَقَنا بمحمّدٍ و أهلِ بَیتِه و بحقّ الحسین و أخیه أبی‌الفضلِ العبّاسِ کَما رَزَقَه بِهم و جَعَلَنا مِنَ المُتَّبِعینَ بِمِنهاجِه فی فَقرِه إلی اللهِ و تَبَتُّلِهِ إلَیه، و رحمةُ اللهِ و برکاتُه [علیه].¹

سؤال طلبه‌ای از مرحوم قاضی راجع به واقعیّت وجود

 یکی‌ از دوستان‌ ما که‌ از طلاّب‌ نجف‌ بود، و سالیانی‌ ادراک‌ محضر مرحوم‌ قاضی‌ ـ أعلی‌ الله‌ مقامه‌ ـ را نموده‌ بود، برای‌ حقیر می‌گفت‌:

 «قبل‌ از اینکه‌ با حضرت‌ ایشان‌ آشنا شوم‌، هر وقت‌ ایشان‌ را می‌دیدم‌، خیلی‌ دوست‌ می‌داشتم‌؛ و چون‌ در سلوک‌ و رسیدن‌ به‌ لقاء الله‌ و کشف‌ وحدت‌ حضرت‌ حقّ شک‌ داشتم‌، لهذا از رفتن‌ به‌ محضر ایشان‌ کوتاه‌ می‌آمدم‌. تا وقتی‌ یکی‌ از دوستان‌ شیرازی‌ ما از شیراز دو دینار فرستاد تا من‌ خدمت‌ ایشان‌ تقدیم‌ کنم‌.

 مرحوم‌ قاضی‌ نمازهای‌ جماعت‌ خود را در منزل‌ خودشان‌ با بعضی‌ از رفقاء و دوستان‌ سلوکی‌ به‌ جماعت‌ می‌خواندند. من‌ در موقع‌ غروب‌ به‌ منزل‌ ایشان‌ رفتم‌ تا هم‌ نماز را به‌ جماعت‌ با ایشان‌ ادا کنم‌ و هم‌ آن‌ وجه‌ را به‌ محضرشان‌ تقدیم‌ کنم‌.

 مرحوم‌ قاضی‌ نماز مغرب‌ را در اوّل‌ غروب‌ آفتاب، یعنی‌ به‌ مجرّد استتار قرص‌ خورشید، طبق‌ نظر و فتوای‌ خودشان‌ به‌ جماعت‌ خواندند. و الحق نماز عجیب‌ و با حال‌ و توجّهی‌ بود. بعداً نوافل‌ و تعقیبات‌ را به‌جای‌ آوردند؛ و آن‌ قدر صبر کردند، تا زمان‌ عشاء رسید. آنگاه‌ نماز عشاء را نیز با توجّهی‌ تامّ و طمأنینه‌ و آداب‌ خاصّ خود به‌جای‌ آوردند، که‌ حقّاً در من‌ مؤثّر واقع‌ شد.

 پس‌ از نماز عشاء من‌ جلو رفتم‌، و در حضورشان‌ نشستم‌، و سلام‌ کردم‌ و دست‌ ایشان‌ را بوسیدم‌. و آن‌ دو دنیار را تقدیم‌ کردم‌؛ و در ضمن‌ عرض‌ کردم‌: آقا! من‌ می‌خواهم‌ سؤالی‌ از شما بکنم‌، آیا اجازه‌ می‌فرمایید؟

 مرحوم‌ قاضی‌ ـ أعلی‌ الله‌ مقامه ـ‌ فرمود:

 ”بگو فرزندم‌!“

 عرض‌ کردم‌: می‌خواهم‌ ببینم‌ آیا ادراک‌ توحید، و لقاء الله‌ و سیری‌ که‌ شما در وحدت‌ حقّ دارید، حقیقت‌ است‌ یا امر تخیّلی‌ و پنداری‌؟!

 مرحوم‌ قاضی‌ رنگش‌ سرخ‌ شد، و دستی‌ به‌ محاسنش‌ کشید و گفت‌:

 ”ای‌ فرزندم‌! من‌ چهل‌ سال‌ است‌ با حضرت‌ حقّ هستم‌، و دم‌ از او می‌زنم‌؛ این‌ پندار است‌؟!“

 من‌ خیلی‌ خجالت‌ کشیدم‌ و شرمنده‌ شدم‌؛ و فوراً خداحافظی‌ کردم‌ و بیرون‌ آمدم‌.»¹

ملاقات با حضرت بقیّة الله الأعظم

 مرحوم علاّمه طهرانی ـ رضوان الله علیه ـ می‌فرمودند:

 «مرحوم آقای سیّد محمّد حسن قاضی ـ رحمة الله علیه ـ (فرزند عارف بالله مرحوم سیّد علی قاضی) کتابی در شرح احوال والد خود به رشتۀ تحریر آورده‌اند و در آنجا جریان ارتحال مرحوم قاضی و صحبت‌های ایشان در شب وفات را ذکر کرده‌اند و فرموده‌اند:

 ”مرحوم قاضی به من فرمود:

پنجره و درب اطاق را ببند و پرده را بینداز که کسی درون اطاق را ننگرد و خود به منزل خویش برو و فردا صبح به اینجا برگرد!“

 مرحوم آقا سیّد محمّد حسن قاضی فرمودند:

 ”من پنجره‌ها و درب اطاق را بستم و پرده‌ها را انداختم و از اطاق خارج شدم و قبل از خروج از منزل به بعضی از کارهای منزل مرحوم قاضی پرداختم؛ ناگاه متوجّه صدای صحبت دو نفر در اطاق مرحوم قاضی شدم در حالی‌که می‌دانستم هیچ‌کسی وارد منزل ایشان نشده است و صدای فرد دوّم صدای یک مرد بود، نه یک زن! با تعجّب آمدم پشت درب اطاق تا ببینم چه کسی با مرحوم قاضی سخن می‌گوید و خواستم وارد اطاق شوم، احساس کردم نمی‌توانم و گویا مانعی مرا از رفتن باز می‌دارد، ولی هرچه دقّت و توجّه کردم متوجّه مفاهیم سخنان آن دو نشدم، و پس از یأس از ادراک صحبت‌های ایشان، منزل والد را به قصد منزل خود ترک کردم و فردا صبح که به منزل والد مراجعت کردم دیدم مرحوم قاضی از دنیا رحلت کرده است.“»

 این حقیر (سیّد محمّد محسن طهرانی) پس از شنیدن این مطالب از مرحوم والد، به ایشان عرض کردم: آن فردی که با مرحوم قاضی در آن شب صحبت می‌کرد حضرت آقای حدّاد بودند؟

 مرحوم والد ـ رضوان الله علیه ـ فرمودند:

 «خیر، ایشان حضرت بقیّة الله أرواحُنا فداه بودند.»¹

تقلید از مرحوم قاضی به دستور امام زمان علیه السّلام

 آقای سیّد هاشم هندی (رضوی) نقل کرد که:

 «یکی از سادات محترم هند به نام سیّد علی‌ نقی هندی، از هند برای تحصیل علوم دینیّه به نجف أشرف می‌‌آید و در آن‌وقت مقارن می‌‌شود با فوت مرحوم آقا سیّد محمّد کاظم یزدی و سپس آقای میرزا محمّد تقی شیرازی، و می‌‌بیند که رساله‌های بسیاری از طرف افراد بسیاری طبع شده است، و طلاّب آن رساله‌ها را در هنگام خروج مردم از صحن مطهّر کربلا به مردم مجّانی می‌‌داده‌اند و در اعطای آنها تنافس می‌‌نمودند. این منظره برای آقا سیّد علی نقی دچار اشکال و شبهه می‌گردد و امر تقلید بر او سخت می‌‌شود و نمی‌داند که از چه شخصی تقلید کند؟

 بالأخره با خود قرار می‌گذارد به حضرت امام عصر عجّل الله تعالی فرجه متوسّل گردد و برای حلّ این معضله از ایشان راهنمایی بخواهد که شخصی را برای تقلید او معرّفی کنند، و برای این مهمّ با خود قرار می‌گذارد که یک اربعین در مسجد سهله اقامت کند و به عبادت مشغول باشد تا کشف مطلب شود.

 هنوز چهل روز به پایان نرسیده بود که ناگاه دید یک نور بسیار قوی در مقام حضرت حجّت ارواحنا فداه ظاهر شد که آن نور، نور امام زمان بود، و آن نور اشاره کرد به سیّدی که تنها در مقام نشسته بود و گفت: ”از این سیّد تقلید کن!“

 سیّد علی نقی نگاه کرد و دید این سیّد آقای حاج میرزا علی آقای قاضی هستند و آن نور ناپدید شد؛ ولی می‌گوید: من با خود گفتم: این معرّفیِ این سیّد به من بود و این تنها کافی نیست، باید خود این سیّد هم نزد من بیاید و بگوید: حضرت امام زمان امر تقلید تو را به من ارجاع نمودند.

 و لذا از مسجد سهله بیرون آمدم و به مسجد کوفه درآمدم و در آنجا معتکف شدم تا زمانی‌که این امر تحقّق یابد و حضرت ولیّ‌عصر به آن سیّد بگویند: برو به نزد سیّد علی نقی و او را از این امر مطّلع گردان!

 یک‌روز که در مسجد کوفه نشسته بودم، مرحوم قاضی به نزد من آمد و فرمود:

 ”در احکام دین، هرچه می‌خواهی از من بپرس و بدان عمل کن؛ ولی این قضیّه را نزد احدی فاش مساز!“

 سیّد علی نقی می‌گفت: از آن به بعد من از آن سیّد تقلید می‌کردم و هر مسأله‌ای پیش می‌‌آمد از او می‌‌پرسیدم، تا زمانی که مرحوم قاضی فوت کرد؛ از آن به بعد نسبت به هر مسأله‌ای که پیش می‌‌آید و من حکمش را نمی‌دانم در خواب، مرحوم قاضی به سراغ من می‌‌آید و حکم آن را به من می‌‌فرماید.»¹

«در هرچه بنگرم تو پدیدار بوده‌ای»

 مرحوم علاّمه ‌آیة الله طباطبایی ـ قدّس الله سرّه ـ می‌فرمودند:

 «یک روز که در محضر مبارک مرحوم قاضی بودیم و ایشان برای رفقای خصوصی از عالم توحید و کیفیّت نزول نور حق بر مظاهر عالم امکان و وحدت حقّۀ حقیقیّۀ إلهیّه بیاناتی بس شگفت‌انگیز داشتند، و خود چنان گرم سخن بودند که مشاهدات غیبیّه در سیمایشان مشهود، و حالت نوشیدن شراب طهور از وجناتشان 

دیده می‌شد، و چنان غرقۀ احوال و واردات بودند که گویی غیر از خدا و أسماء و صفات و افعال او در عالم وجود ابداً چیزی نیست و عالم اعتبار و کثرت جز تخیّلی بیش نه؛ در این حال این بیت را خواندند و دم فرو بستند:

 در اینجا ما فهمیدیم که از اوّل کلامشان تا به آخر که از حقّ و مظاهر توحید وی در نزول نور ذات در شبکه‌های عالم امکان بحث داشته‌اند، روی گفتارشان با ما بوده ‌است.»²

«همه کس طالب یارند چه هشیار و چه مست»

 [آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی] فرمودند:

 «فلان کس ـ یکی از شاگردان جوان که اخیراً به خدمت مرحوم قاضی ـ رحمة الله علیه ـ مشرّف شده بود و طبق دستور عمل می‌کرد، ولی مدّتی گذشته بود و برای وی فتح بابی نشده بود ـ روزی برای من گفت:

 ”یک روز در میان راه که به محضر مرحوم قاضی می‌رفتم با خود فکر می‌کردم که: چون آقا میرزا علی آقا قاضی پیر شده است شاید از عهدۀ تربیت شاگرد برنیاید، خوب است حرکت کنم به همدان و به خدمت آقای حاج شیخ جواد انصاری مشرّف گردم و از او فتح باب طلب نمایم، چرا که او نسبتاً سر حال است و با شاگردان بیشتر می‌تواند مشغول باشد؛ همین‌که وارد شدم و سلام کردم و نشستم، مرحوم قاضی فرمود:

 من چنان شرمنده شدم و سر خود را پایین انداختم که تا وقت آمدن خجل و شرمگین بودم.“»¹

شواهدی در تحقّق طیّ الارض نسبت به مرحوم قاضی

 [علاّمه طباطبایی] فرمودند:

 «مرحوم قاضی ـ رحمة الله علیه ـ همیشه در ایّام زیارتی از نجف أشرف به کربلا مشرّف می‌شد و هیچ‌گاه کسی ندید که او ماشین سوار شود، و از این سِرّ احدی مطّلع نشد جز یک نفر از کسبۀ بازارِ ساعت (بازار بزرگ) که به مشهد مقدّس مشرّف شده بود و مرحوم قاضی را در مشهد دیده بود و از ایشان اصلاح امر گذرنامۀ خود را خواسته بود و ایشان هم اصلاح کرده بودند؛ آن مرد چون به نجف آمد افشاء کرد که: ”من آقای قاضی را در مشهد دیدم.“ مرحوم قاضی خیلی عصبانی شدند و گفتند: ”همه می‌دانند که من در نجف بوده‌ام و مسافرتی نکرده‌ام.“»

 [علاّمه طهرانی]: این‌ داستان‌ را سابقاً برای‌ بنده‌، دوست‌ معظّم‌ حقیر، جناب‌ حجّة‌ الإسلام‌ آقای‌ حاج‌ سیّد محمّد رضا خلخالی ـ دامت‌ برکاته ـ‌ که‌ فعلاً از علمای‌ نجف أشرف هستند، نقل‌ کرده‌اند. آقای‌ خلخالی‌ آقازادۀ مرحوم‌ مغفور حجّة‌ الإسلام‌ آقا حاج‌ سیّد آقا خلخالی‌ و ایشان‌ آقازادۀ مرحوم‌ مغفور حجّة‌ الإسلام‌ آقای‌ حاج‌ سیّد محمّد خلخالی‌ است‌ که‌ از مقیمین‌ نجف أشرف و از زهّاد و عبّاد و معاریف‌ آن‌ زمان‌ بوده‌اند. و نقل‌ آقای‌ خلخالی‌ این‌ تتمّه‌ را داشت‌ که‌:

 «چون‌ آن‌ مرد کاسب‌ از مشهد مقدّس‌ به نجف أشرف مراجعت‌ کرد، به‌ رفقای‌ خود گفت‌: ”گذرنامۀ من‌ دچار اشکال‌ بود و در شهربانی‌ درست‌ نمی‌شد، و من‌ برای‌ مراجعت‌، به‌ آقای‌ قاضی‌ متوسّل‌ شدم‌ و گذرنامه‌ را به‌ ایشان‌ دادم‌ و ایشان‌ گفتند:

فردا برو شهربانی‌ و گذرنامه‌ات‌ را بگیر!

 من‌ فردای‌ آن‌ روز به‌ شهربانی‌ مراجعه‌ کردم‌، شهربانی‌ گذرنامۀ مرا اصلاح‌ کرده‌ و حاضر نموده‌ بود؛ گرفتم‌ و به‌ نجف‌ برگشتم‌.“

 دوستان‌ آن‌ مرد گفتند: آقای‌ قاضی‌ در نجف‌ بودند و مسافرت‌ نکرده‌اند. آن‌ مرد خودش‌ نزد مرحوم‌ قاضی‌ آمد و داستان‌ خود را مفصّلاً برای‌ آقای‌ قاضی‌ گفت‌، و مرحوم‌ قاضی‌ انکار کرده‌ و گفت‌: ”همۀ مردم‌ نجف‌ می‌دانند که‌ من‌ مسافرت‌ نکرده‌ام‌.“ آن‌ مرد نزد فضلای‌ آن‌ عصر نجف‌ أشرف‌، چون‌ آقای‌ حاج‌ شیخ‌ محمّد تقی آملی‌ و آقای‌ حاج‌ شیخ‌ علی محمّد بروجردی‌ و آقای‌ حاج‌ سیّد علی خلخالی‌ و نظائرهم‌ آمد و داستان‌ را گفت‌.

 آنها به‌ نزد مرحوم‌ قاضی‌ آمده‌ و قضیّه‌ را بازگو کردند، و مرحوم‌ قاضی‌ انکار کرد. و آنها با اصرار و ابرام‌ بسیار، مرحوم‌ قاضی‌ را وادار کردند که‌ برای‌ آنها یک‌ جلسۀ اخلاقی‌ ترتیب‌ داده‌ و درس‌ اخلاق‌ برای‌ آنها بگوید.

 در آن‌ زمان‌، مرحوم‌ قاضی‌ بسیار گمنام‌ بود، و از حالات‌ او اَحدی‌ خبر نداشت‌؛ و بالأخره‌ قول‌ داد برای‌ آنها یک‌ جلسۀ درس‌ اخلاق‌ معیّن‌ کند، و جلسه‌ ترتیب‌ داده‌ شد.

 راجع به دارا بودن طیّ الارض¹ نسبت به مرحوم قاضی دو شاهد دیگر موجود است:

 اوّل آنکه: حضرت علاّمه طباطبایی و حضرت آقای قوچانی هر دو فرمودند که:

 «عادت مرحوم قاضی در ماه‌های مبارک رمضان این بود که ساعت چهار از شب گذشته در منزل، رفقای خود را می‌پذیرفتند و مجلس اخلاق و موعظۀ ایشان تا ساعت شش از شب گذشته طول می‌کشید. در دهۀ اوّل و دوّم چنین بود، ولی در دهۀ سوّم ایشان مجلس را تعطیل می‌کرد و تا آخر ماه رمضان هیچ‌کس ایشان را 

نمی‌دید و معلوم نبود کجا هستند. چهار عیال داشت، در منزل هیچ‌یک آنها نبود، در مسجد کوفه و مسجد سهله که بسیاری از شب‌ها در آنجا بیتوته می‌کرد، نبود.»

 این‌ قضیّۀ نبودن‌ را علاوه‌ بر ماه‌های‌ رمضان‌، حضرت‌ علاّمه طباطبایی‌ در اوقات‌ دیگر نیز نقل‌ می‌کردند.

 دوّم آنکه: آقای قوچانی فرمودند:

 «یک سفر زیارتی ایشان به کربلا آمده بودند، در موقع مراجعت با هم تا محلّ توقّف سیّارات آمدیم. ازدحام جمعیّت برای سوار شدن به نجف بسیار بود، به طوری که مردم در موقع سوار شدن از سر و دوش هم بالا می‌رفتند. مرحوم قاضی که دید چنین است، با کمال خون‌سردی به کنار گاراژ رفته و پشت به دیوار روی زمین نشست و مشغول جیگاره کشیدن شد. ما مدّتی در کنار ماشین‌هایی که می‌آمدند و مسافرین را سوار می‌کردند صبر کردیم و بالأخره‌ با هر کوششی بود خود را به داخل سیّاره‌ای وارد کردیم و آمدیم به نجف و از مرحوم قاضی خبری نداشتیم.»

 البتّه‌ تمام‌ این‌ مسائل‌ احتمالاتی‌ است‌ برای‌ طیّ الارض‌ داشتن‌ مرحوم‌ قاضی‌؛ ولی‌ نه‌ از خود ایشان‌ و نه‌ از غیر ایشان‌ به ‌صراحت‌ نقل‌ نشده‌ است‌.¹

میراندن مار توسّط مرحوم قاضی و نمونه‌ای از تجلّی اسم «المُمیت»

 چندین‌ نفر از رفقا و دوستان‌ نجفی‌ ما از یکی‌ از بزرگان‌ علمی‌ و مدرّسین‌ نجف أشرف نقل‌ کردند که‌ او می‌گفت‌:

 «من‌ دربارۀ مرحوم‌ اُستاد العلماء العاملین‌ و قدوة‌ أهل‌ الحقّ و الیقین‌ و السیّد الأعظم‌ والسّند الأفخم‌ و طود أسرار ربِّ العالمین‌ آقای‌ حاج‌ میرزا علی‌ آقا قاضی‌ طباطبایی ـ رضوان‌ الله‌ علیه‌ ـ و مطالبی‌ که‌ از ایشان‌ أحیاناً نقل‌ می‌شد و احوالاتی‌ که‌ به ‌گوش‌ می‌رسید در شکّ بودم‌.

 با خود می‌گفتم‌ آیا این‌ مطالبی‌ که‌ اینها دارند درست‌ است‌ یا نه‌؟ این‌ شاگردانی‌ که‌ تربیت‌ می‌کنند و دارای‌ چنین‌ و چنان‌ از حالات‌ و ملکات‌ و کمالاتی‌ می‌گردند، راست‌ است‌ یا تخیّل‌؟

 مدّت‌ها با خود در این‌ موضوع‌ حدیث‌ نفس‌ می‌کردم‌ و کسی‌ هم‌ از نیّت‌ من‌ خبری‌ نداشت‌. تا یک‌روز رفتم‌ مسجد کوفه‌ برای‌ نماز و عبادت‌ و بجای‌ آوردن‌ بعضی‌ از اعمالی‌ که‌ برای آن‌ مسجد وارد شده‌ است‌.»

 مرحوم‌ قاضی‌ ـ رضوان‌ الله‌ علیه‌ ـ به‌ مسجد کوفه‌ زیاد می‌رفتند و برای‌ عبادت‌ در آنجا حجرۀ خاصّی‌ داشتند، و زیاد به‌ این‌ مسجد و مسجد سهله‌ علاقه‌‌مند بودند، و بسیاری‌ از شب‌ها را به‌ عبادت‌ و بیداری‌ در آنها به‌ روز می‌آوردند.

 می‌گوید:

 «در بیرون‌ مسجد به‌ مرحوم‌ قاضی‌ ـ رحمة‌ الله‌ علیه‌ ـ برخورد کردم‌ و سلام‌ کردیم‌ و احوال‌پرسی‌ از یکدیگر نمودیم‌ و قدری‌ با یکدگر سخن‌ گفتیم‌ تا رسیدیم‌ پشت‌ مسجد، در این‌حال‌ در پای‌ آن‌ دیوارهای‌ بلندی‌ که‌ دیوارهای‌ مسجد را تشکیل‌ می‌دهد در طرف‌ قبله‌ در خارج‌ مسجد در بیابان،‌ هر دو با هم‌ روی‌ زمین‌ نشستیم‌ تا قدری‌ رفع‌ خستگی‌ کرده‌ و سپس‌ به‌ مسجد برویم‌.

 با هم‌ گرم‌ صحبت‌ شدیم‌، و مرحوم‌ قاضی‌ ـ رحمة‌ الله‌ علیه ـ از اسرار و آیات‌ الهیّه‌ برای‌ ما داستان‌ها بیان‌ می‌فرمود، و از مقام‌ اجلال‌ و عظمت‌ توحید و قدم‌ گذاردن‌ در این‌ راه،‌ و در اینکه‌ یگانه‌ هدف‌ خلقت‌ انسان‌ است‌ مطالبی‌ را بیان‌ می‌نمود و شواهدی‌ اقامه‌ می‌نمود. من‌ در دل‌ خود با خود حدیث‌ نفس‌ کرده‌ و گفتم‌ که‌: واقعاً ما در شکّ و شبهه‌ هستیم‌ و نمی‌دانیم‌ چه‌ خبر است‌؟ اگر عمر ما به‌ همین‌ منوال‌ بگذرد وای‌ بر ما! اگر حقیقتی‌ باشد و به‌ ما نرسد وای‌ بر ما! و از طرفی‌ هم‌ نمی‌دانیم‌ که‌ واقعاً راست‌ است‌ تا دنبال‌ کنیم‌.

 در این‌حال‌ مار بزرگی‌ از سوراخ‌ بیرون‌ آمد و در جلوی‌ ما خزیده‌ به‌ موازات‌ دیوار مسجد حرکت‌ کرد. چون‌ در آن‌ نواحی‌ مار بسیار است‌ و غالباً مردم‌ آنها را 

می‌بینند، ولی‌ تا به‌حال‌ شنیده‌ نشده‌ است‌ که‌ کسی‌ را گزیده‌ باشند. همین‌که‌ مار در مقابل‌ ما رسید و من‌ فی‌ الجمله‌ وحشتی‌ کردم‌، مرحوم‌ قاضی‌ ـ رحمة‌ الله‌ علیه ـ اشاره‌ای‌ به‌ مار کرده‌ و فرمود: ”مُتْ بِإذْنِ اللهِ!“ «بمیر به‌ اذن‌ خدا!» مار فوراً در جای‌ خود خشک‌ شد.

 مرحوم‌ قاضی‌ ـ رضوان‌ الله‌ علیه ـ‌ بدون‌ آنکه‌ اعتنایی‌ کند شروع‌ کرد به‌ دنبالۀ صحبت‌ که‌ با هم‌ داشتیم‌، و سپس‌ برخاستیم‌ رفتیم‌ داخل‌ مسجد. مرحوم‌ قاضی‌ اوّل‌ دو رکعت‌ نماز در میان‌ مسجد گزارده‌ و پس‌ از آن‌ به‌ حجرۀ خود رفتند. و من‌ هم‌ مقداری‌ از اعمال‌ مسجد را بجای‌ می‌آوردم‌، و در نظر داشتم‌ که‌ بعد از بجا آوردن‌ آن‌ اعمال‌ به‌ نجف أشرف مراجعت‌ کنم‌.

 در بین‌ اعمال‌ ناگاه‌ به خاطرم‌ گذشت‌ که‌ آیا این‌ کاری‌ که‌ این‌ مرد کرد واقعیّت‌ داشت‌ یا چشم‌بندی‌ بود، مانند سحری‌ که‌ ساحران‌ می‌کنند؟ خوب‌ است‌ بروم‌ ببینم‌ مار مرده‌ است‌ یا زنده‌ شده‌ و فرار کرده‌ است‌؟! این‌ خاطره‌ سخت‌ به‌ من‌ فشار می‌آورد تا اعمالی‌ که‌ در نظر داشتم‌ به‌ اتمام‌ رسانیدم‌، و فوراً آمدم‌ بیرون‌ مسجد در همان‌ محلّی‌ که‌ با مرحوم‌ قاضی‌ ـ رضوان‌ الله‌ علیه ـ نشسته‌ بودیم‌، دیدم‌ مار خشک‌ شده‌ و به روی‌ زمین‌ افتاده‌ است‌؛ پا زدم‌ به‌ آن‌ دیدم‌ ابداً حرکتی‌ ندارد.

 بسیار منقلب‌ و شرمنده‌ شدم‌، برگشتم‌ به‌ مسجد که‌ چند رکعتی‌ دیگر نماز گزارم‌، نتوانستم‌؛ و این‌ فکر مرا گرفته‌ بود که‌ واقعاً اگر این‌ مسائل‌ حقّ است‌، پس‌ چرا ما ابداً بدان‌ها توجّهی‌ نداریم‌.

 مرحوم‌ قاضی‌ ـ رحمة‌ الله‌ علیه‌ ـ مدّتی‌ در حجرۀ خود بود و به‌ عبادت‌ مشغول‌، بعد که‌ بیرون‌ آمد و از مسجد خارج‌ شد برای‌ نجف‌، من‌ نیز خارج‌ شدم‌. درِ مسجد کوفه‌ باز به‌ هم‌ برخورد کردیم‌. آن‌ مرحوم‌ لبخندی‌ به من‌ زده‌ و فرمود: ”خب‌ آقاجان‌! امتحان‌ هم‌ کردی‌، امتحان‌ هم‌ کردی‌؟“»¹

رفع وحشت و دهشت زوّار مسجد سهله با دعای مرحوم قاضی رحمة الله علیه

 آقای شیخ جواد سَهلاوی ـ رحمة الله علیه ـ گفتند:

 «یک روز که مرحوم قاضی در مسجد سهله بودند، خدمتشان عرض کردم: اینجا بعضی اوقات دزد می‌آید و غالباً هم با اسلحه و خنجرند؛ گرچه زوّار شب در مسجد چیز مهمّی ندارند که ایشان ببرند، امّا دهشت و وحشتی آنان را فرا می‌گیرد که عبادت شب، دیگر بر آنان مشکل می‌گردد. از شما تقاضا دارم دعایی بدهید که دیگر نیایند!

 فرمودند: ”إن‌شاء‌الله دیگر نمی‌آیند!“

 از آن به بعد، دزد در مسجد سهله دیده نشد، با آنکه تا به حال قریب ده سال می‌گذرد.»¹

رفع گرفتاری از یکی از فرزندان مرحوم قاضی 

 مرحوم شریعتمدار رشتی (برادر قائم مقام رفیع) از ارادتمندان مرحوم قاضی بود. چون مرحوم قاضی رحلت کرد، در خواب به او گفتند: «یکی از پسران مرحوم قاضی به نام سیّد جعفر، خانه‌‌اش خراب شده؛ آن را برای او بساز!»

 مرحوم شریعتمدار به منزل مرحوم قاضی می‌آید و تمام پسران او را جمع می‌کند ـ مرحوم قاضی چهار زوجه داشته است و کثیر الاولاد بوده است ـ و از نام یکایک آنها پرسش می‌کند و از وضع منزل آنها می‌پرسد تا می‌رسد به فرزندی که نامش سیّد جعفر بوده است، او می‌گوید: منزل ما که نیمی از آن مسجد است، خراب شده است و ما در همان منزل مخروبه مسکن داریم.

 شریعتمدار آن نیمی که متعلّق به ایشان بوده است تجدید بنا می‌کند و او را در آنجا اسکان می‌دهد، و به نیم دیگر آن که مسجد بوده است تصرّفی به عمل نمی‌آورد.²

رفع سوءظنّ و اتّهام از مرحوم قوچانی

 حضرت آقای آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی ـ رحمة الله علیه ـ فرمودند:

 «وقتی، یک گرفتاری عجیبی برای من در نجف پیدا شد به طوری که قریب سی چهل نفر از أعراب به من سوءظنّی برده بودند و من از وحشت آنان آرام و قرار نداشتم، خواب از چشمان من رفته بود.

 مشکل را به محضر مقدّس مرحوم قاضی عرض کردم. ناگهان آن سوءظنّ از میان رفت و بر همه مشهود شد که در اشتباه بوده‌اند! و این رفع اتّهام مِن حیثُ لا نحتسِب بود؛ زیرا بر حَسَب موازین عادی محال به نظر می‌رسید که این عدّۀ کثیر بدون هیچ سبب و مقدّمه‌ای بر اصل مطلب واقف گردند.»¹

اعجازی از مرحوم قاضی در پیدا کردن تسبیح شاه مقصود

 آقای شیخ جواد سَهلاوی که از خدّام پاک طینت مسجد سهله هستند، برای من نقل کردند که:

 «وقتی در فلکه، از کوفه برای کربلا حرکت کردیم و مردمان زیادی در فلکه بودند، مِن جمله مرحوم آقای حاج میرزا علی آقا قاضی ـ رضوان الله علیه ـ هم در فلکه [بودند] و من با ایشان نیز صحبت می‌نمودم.

 نزدیک تُوَیریج² من سفرۀ خود را باز نموده و مقدار نان و غذایی که همراه داشتم خوردم و بقیّۀ خورده نان را که در ته سفره مانده بود در دریا تکان دادم. پس از مدّتی متوجّه شدم که تسبیح شاه مقصودی که بسیار اعلا و با خود داشتم گم شده است، هرچه تفحّص کردم پیدا ننمودم؛ قضیّه را به آن مرحوم عرض کردم، ایشان فرمودند:

 ”إن شاء الله پیدا می‌شود، بگو: ﴿إِنَّهُۥ عَلَىٰ رَجۡعِهِۦ لَقَادِرٞ﴾.“¹

 من این آیه را خواندم و سپس تسبیح را در سفره‌ای که خود با دست خود در دریا تکان داده بودم پیدا نمودم.»²

تأثیر کلام ملکوتی مرحوم قاضی بر نفوس 

 آقای سیّد ابراهیم کُماری طلبه‌ای بود در نجف أشرف از اهل آذربایجان و بسیار اهل بحث و جدل بود، و تا حیات داشت فقط به درس مرحوم استادنا العلاّمة آیة الله العظمی آقا شیخ حسین حلّی ـ قدّس الله نفسه ـ می‌آمد؛ هم به درس فقه و هم به درس اصول ایشان می‌آمد و به درس شخص دیگری ابداً نمی‌رفت؛ خدایش رحمت کند.

 در همان دورانی که حقیر در نجف أشرف مشرّف بودم مریض شد و در منزل بستری شد و حقیر هم روی سوابق مودّت و آشنایی و هم‌درسی به دیدنش رفتم؛ ولی چند روزی بیشتر حیات نداشت و به رحمت حقّ پیوست؛ رحمة الله علیه رحمة‌ً واسعةً.

 بسیار مرد غیور و قدری هم عصبانیُّ المزاج بود؛ و غالباً در درس هم داد و بیداد راه می‌انداخت، امّا استادنا الأجلّ الأکرم شیخ آقا حسین حلّی از میدان به‌در نمی‌رفتند و پاسخش را کاملاً می‌دادند، ولی او غالباً قبول نمی‌کرد و بر گفتار خود مُجدّ بود. از وی نقل شد که گفت:

 «من شنیده بودم که مرحوم قاضی مجالسی در منزل دارد و شاگردانی به خصوص دارد که آنها را به عبادت و سجده‌های طویله و رفتن به مسجد کوفه و مسجد سهله و انعزال از عامّۀ مردم می‌خواند. با خود گفتم: این کارها خلاف شرع 

 است و صوفی‌گری است. من یک روز می‌روم و با او مباحثه می‌کنم و برای او اثبات می‌کنم که این کارها باطل است.

 یک روز به منزل ایشان رفتم، دیدم شاگردان دور تا دور اطاق محقّر ایشان نشسته، و ایشان مشغول موعظه می‌باشند؛ من درون اطاق دَم در نشستم. آن روز مرحوم قاضی از مرگ سخن می‌گفت؛ سه ربع ساعت بیشتر کلامشان به طول نینجامید که چنان حالت دهشت و وحشتی مرا فرا گرفت که فوراً به منزل بازگشتم و این حالت یک هفته در من باقی بود و در آن هفته از منزل بیرون نرفتم، چرا که چنین می‌پنداشتم عزرائیل در کوچه مرا می‌گیرد و قبض روح می‌کند!»¹

نشان دادن محلّ ورود قافلۀ حسینی به کربلا

 [مرحوم حدّاد می‌فرمودند]:

 «[مرحوم قاضی] محلّ ورود قافلۀ امام حسین علیه السّلام را در ابتدای ورود به کربلا از مدینه، مشخّص نموده بودند؛ و آن مکانی بود در قست شمالی مضجع مبارک که تقریباً فاصلۀ آن تا صحن مطهّر کم نبود؛ یعنی در حال خروج از در شمالی (در سِدر) و عبور از تمام بازار واقع در آن قسمت، تا برسد به شریعۀ‌ حسینی، آن محل را ـ‌ قرب مقامی که فعلاً معروف به مقام امام زین ‌العابدین علیه السّلام است ـ معرّفی نموده و به بعضی از شاگردان خویش نشان داده بودند.»²

اخبارمرحوم قاضی از وقایع آینده

 حضرت آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی ـ دامت برکاته ـ که از اعاظم نجف و وصیّ مرحوم قاضی هستند، در اوقاتی که حقیر در نجف برای تحصیل مشرّف بودم 

(سنۀ ١٣٧٠تا ١٣٧٧ ه‍ . ق) از جمله مطالبی که از مرحوم قاضی نقل کردند این بود که:

 «یک بار [آیة الله] آقای حاج آقا روح ‌الله خمینی که برای زیارت به نجف آمده بودند، به خدمت مرحوم قاضی آمدند و در اطاق آن مرحوم که جمعی از تلامذۀ ایشان از جمله خودِ آقای حاج شیخ عبّاس حضور داشتند، وارد می‌شوند. ایشان سلام می‌کند و می‌نشیند؛ مرحوم قاضی ابداً اعتنایی نمی‌کنند و حتّی از سرِ جای خود تکانی هم نمی‌‌خورند و هیچ وَقْعی نمی‌گذارند به طوری که این، موجب تعجّب حضّار می‌شود، با آن سوابقی که از استاد خود نسبت به احترام به واردینِ زوّار داشته‌اند.»

 آقای حاج شیخ عبّاس می‌گفتند: «در این حال مرحوم قاضی به من گفتند:

 ”فلان کتاب را بردار و از فلان جا بخوان!“

 من که همیشه کتاب‌ها را برای مرحوم قاضی می‌خواندم، برخاستم و از طاقچه آن کتاب را برداشتم و از آنجایی که فرموده بود شروع کردم به خواندن. داستان و سرگذشت پادشاهی بود که نوشته بود و من می‌خواندم تا رسیدیم به جایی که فرمود: ”دیگر بس است!“ و پس از آن مرحوم قاضی شروع کرد به بیان کردن قضایا و مطالبی که در آن، اشارات و تعریضاتی به [آیة الله] حاج آقا روح ‌الله بود؛ و ایمائات و اشاراتی بود که فتنه و امتحانی پیش می‌آید.

 چون آقای قاضی گفتارشان به پایان رسید آقای [آیة الله] حاج آقا روح ‌الله رفتند، و ما همه در تعجّب افتادیم که این قرائت کتاب و این داستان بدون اندک مناسبتی و این بیانات مرحوم قاضی بدون اندک مناسبتی با مجلس و ورود [آیة الله] آقای حاج آقا روح‌ الله چه معنی دارد؟ و تا به حال هم نفهمیدیم آن چه بود.»

 در سفری که این حقیر به نجف داشتم بعد از رحلت آیة الله بروجردی و قیام علما بر علیه دولت شاهنشاهی دربارۀ تصویب‌نامۀ‌ دخول زنان در انجمن‌های ایالتی و ولایتی و بالأخص نامه‌های شدید حضرت آیة الله خمینی به دولت عَلَم، که نخست وزیر بود، آقای حاج شیخ عبّاس قوچانی به من گفتند:

 «اینک با قیام آیة الله خمینی کم‌کم بیانات مرحوم قاضی در آن مجلس برای ذهن من تداعی می‌شود و مفهوم می‌گردد که تمام آن گفتارها راجع به همین امور مربوطه به وضع فعلی بوده است.»¹

خبر دادن مرحوم قاضی از غصب نیمی از منزل مرحوم حدّاد 

 منزل‌ شخصی‌ ایشان ‌(مرحوم حدّاد) متعلّق‌ به‌ عیالشان‌ بود که‌ أبوالزّوجۀ‌ ایشان‌ به‌ نام‌ حسین‌ أبو‌عَمشَه²‌ به‌ دخترش‌ هبه‌ کرده،‌ و به جهت‌ آنکه‌ به‌ سادات‌ و بالأخصّ به‌ این‌ دامادش‌، سیّد هاشم‌، خیلی‌ علاقه‌مند بود و آقا سیّد هاشم‌ دارای‌ فرزندان‌ بسیار و عائلۀ سنگین‌ بودند، گفته‌ بود: «این‌ خانه‌ برای‌ این‌ بچّه‌ سیّدها بوده‌ باشد.» و وصیّت‌ کتبی‌ هم‌ نوشته‌ بود.

 پس‌ از فوت‌ او، شوهر خواهر زن‌ ایشان‌ که‌ به‌ نام‌ حاج‌ صَمَد دلاّل‌ است‌، با آنکه‌ شخص‌ متمکّن‌ و ثروتمندی‌ بود، انکار وصیّت‌ کرد و به‌ حکومت‌ مراجعه‌ نمود. از طرف‌ حکومت‌ آمدند و میان‌ خانه‌ دیوار کشیدند، و این‌ خانۀ کوچک‌ که‌ فقط‌ سه‌ اطاق‌ کوچک‌ داشت،‌ به طوری‌ ناقص‌ و غیر قابل‌ استفاده‌ شد که‌ این‌ نیمه‌، درِ ورودی‌ نداشت‌، و مستراح‌ نداشت‌، و مجبور بودند زن‌ و بچّه‌ از نردبان‌ بالا رفته‌ و از آن‌طرف‌ نیز با نردبان‌ پایین‌ آیند؛ و این‌ موجب‌ امراضی‌ برای‌ اهل‌ آقای‌ حدّاد شد. بالأخره‌ برای‌ نصب‌ در و ساختن‌ مستراح‌ و تعمیر دیوار کوچه‌ که‌ از بن‌ اُفت‌ نموده‌ بود، ناچار شدند منزل‌ را تخلیه‌ و جایی‌ دیگر بروند.

 مرحوم قاضی از غصب‌ نیمۀ این‌ منزل‌، و سپس‌ ساختن‌ و تحویل‌ دادن‌ آن را به‌ ایشان‌ خبر داده‌ بود؛ و همین‌طور هم‌ شد.¹

عدم تبعیّت مرحوم قوچانی از دستور مرحوم قاضی و باقی ماندن نشانۀ سرخک

 [آیة الله شیخ عبّاس قوچانی فرمودند]:

 روزی یکی از اطفال ما مبتلا به مرض سرخک شد، و مرحوم قاضی مطّلع شدند و فرمودند:

 ”چشمان او را با انگشتری پنج تن علیهم السّلام مُهر کن!“

 من قدری تسامح نمودم؛ یعنی به واسطۀ مشاغل و شواغل از جمله همین بیمارداری، چند روز گذشت تا یک روز مرحوم قاضی به من فرمود:

 ”آیا چشمان او را مهر کردی؟!“

 عرض کردم: نه! در صدد هستم که مُهر کنم.

 مرحوم قاضی به حالت عصبانیّت فرمود: ”چرا مهر نکردی؟! چرا مهر نکردی؟!“

 پس از آنکه طفل شفا یافت، نشانۀ یک دانۀ سرخک در چشم او باقی مانده بود؛ چشم‌های او درد گرفته، آب ریزش می‌نمود، مانند نوبه، شبانه‌روز ساعات معیّنی مثلاً دو [ساعت] به غروب، چشم درد می‌گرفت؛ هرچه به اطبّاء رجوع کردیم مثمر واقع نشد. بالأخره روزی داستان را به ایشان گفتم و عرض نمودم: دعایی بفرمایید! از آن ساعت به بعد دیگر آن عارضه پیدا نشد.»²

اخبار مرحوم قاضی از آنچه در ذهن مرحوم قوچانی می‌گذشت

 مرحوم آیة الله حاج شیخ عبّاس فرمودند:

 «ما هر روز صبح‌ها دو ساعت در محضر مرحوم قاضی می‌رفتیم، و در این اواخر چنانچه کتابی قرائت می‌شد من آن را می‌خواندم و آن مرحوم شرح و توضیح می‌دادند.

 یک روز صبح زود بود که به خدمتشان رسیدم و آن روز ایشان در منزل جُدَیدَه بودند ـ ایشان چهار عیال داشتند و هر کدام در منزلی سکونت داشتند، و از همه اولاد فراوان داشتند و هنگام فوت نُه پسر و مجموعاً حدود بیست اولاد داشتند، و در اطاق شخصی ایشان غیر از حصیر خرمائی ابداً چیزی یافت نمی‌شد ـ در آن روز که عبورم به منزلشان از کنار سورِ نجف، ـ دیوار کشیدۀ بلند اطراف شهر برای حفاظت از هجوم دشمن ـ بود که اینک خراب شده است و شهر نجف توسعه پیدا نموده و شامل قسمت جُدَیدَه هم شده است، ناگهان در فکر حملۀ‌ وهّابی‌ها افتادم که سابقاً به کربلا حمله کردند و هزاران نفر را کشتند و از علماء و صلحاء و زوّار و مقیمین، دریای خون جاری شد، تا آنجایی که ضریح مطهّر و صندوقش را خرد کرده و با چوبِ آن بر روی قبر مبارک قهوه درست کردند، و نشستند و خوردند؛ امّا در نجف أشرف به واسطۀ حصار آن به سور و مقاومت مردم آن از بالا و شکاف‌های سور، نتوانستند وارد شوند و پس از چند روزی توقّف در اطراف سور، فرار کردند.

 در این اندیشه غرق شده بودم که باید ما خودمان را به انواع سلاح مجهّز کنیم تا اگر ثانیاً حمله کردند، ریشۀ آنان را برکنیم، سلاح ما باید چنین و چنان باشد؛ و جوانان ما باید چنین و چنان فنون جنگ را بیاموزند، و همین‌طور در این فکر بودم و خاطرات از اطراف هجوم می‌نمود که به منزل آن مرحوم رسیدم و در زدم و وارد شدم؛ تا چشمشان به من افتاد، فرمودند:

 ”ها! مشغول جنگ هستی؟!“

 عرض کردم: چه فرمودید؟ کدام جنگ؟!

 فرمودند: ”مقصودم جنگ با نفس أمّاره است!“»¹

خبر دادن مرحوم قاضی از تأخیر لیلۀ زفاف مرحوم قوچانی 

 حضرت آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی ـ أعلی الله مقامه ـ در آن شبی که مرحوم آقای حاج شیخ جواد انصاری ـ قدّس الله نفسه ـ به منزل ایشان به میهمانی دعوت داشتند، و تمام حضّار هفت هشت نفر بیش نبودند و حقیر هم در آن مجلس مدعوّ بودم، نقل کردند:

 «قبل از گستردن طعام که خواستند با آفتابه و لگن دست حضّار را بشویند، مرحوم آقای انصاری فرمودند: ”شستن لازم نیست، زیرا همۀ حضّار وضو دارند الاّ...!“

 حضرت آقا حاج شیخ عبّاس می‌فرمودند:

 «من فقط وضو نداشتم و این کلمۀ «الاّ» در گفتار مرحوم انصاری، راجع به من بود و این در حقیقت خبر غیبی بود که مرحوم انصاری در آن شب داد؛ نظیر [آن] إلاّئی که مرحوم قاضی [خبر] داد. توضیح آنکه:

 وقتی برای ما صبیّۀ آقای حاج شیخ احمد آخوندی یزدی (کتاب‌فروش معروف نجف) را عقد کردند و زفاف نزدیک شد، ما منزلی تهیّه نموده و جهیزیّۀ عروس را آوردند و در آن چیدند و پرده‌ها را آویزان نمودند، و از هر جهت منزل مرتّب و منظّم و آماده بود.

 در آن روزی که فردا شب آن لیلۀ زفاف بود، مرحوم قاضی به منزل ما تشریف آوردند و دیدند همۀ‌ امور منظّم و مرتّب است و پرده‌ها آویخته است، فرمودند:

 ”از هر جهت وسائل و لوازم مهیّا و انتظاری برای زفاف نیست، الاّ اینکه...!“

 چون آن مرحوم خارج شدند ما نفهمیدیم معنی «الاّ اینکه» چه بود، تا آنکه همان شب یک مخدّره‌ای از محترمات و معظّمات بیت مرحوم آخوندی فوت می‌کند و بدین جهت زفاف چند ماه به تأخیر می‌افتد؛ آنگاه برای ما روشن شد که 

معنی آن کلمه چه بوده است!»¹

اخبار مرحوم قاضی از افکار یکی از شاگردان

 یکی از شاگردان او که تازه به او پیوسته بود، حکایت کرد که:

 «روزی مرحوم قاضی را دیدم از بازار بزرگ (بازار ساعت) به طرف دروازۀ کوفه می‌رود. دانستم که قصد مسجد کوفه را دارد. و من می‌دانستم که او فِلسی هم در جیب ندارد. در شگفت افتادم که ایشان قند و چای و جیگاره حتماً لازم دارد، گذشته از این هم هوا گرم است و پیاده رفتن امکان ندارد. ایشان که با کمال طمأنینه بازار را طیّ می‌نمود. من هم از پشت سر او می‌رفتم تا ببینم آخر کار به کجا منتهی می‌شود؟!

 به اواخر بازار که رسیدیم، یک مرد عرب که سر و صورت خود را با چفیه (کوفیّه ـ دستمال سربند) پیچیده بود و به صورت اعراب مُعَیدی بود، آمد در مقابل ایشان و یک اسکناس یک دیناری به ایشان داد. مرحوم قاضی روی خود را به عقب برگردانده و به من فرمود:

 ”دیدی خداوند قادر است؟!“ 

 من بسیار شرمنده شدم؛ زیرا دانستم از تمام افکار و خاطرات من، او اطّلاع داشته، و سبب سازی خداوند را بدین گونه به من گوشزد نموده است.»²

اطّلاع مرحوم قاضی از زمان مرگ و محلّ دفن خود

 حضرت مغفور له آقا حاج شیخ عبّاس می‌فرمودند:

 «مرحوم قاضی به مرض استسقاء رحلت نمودند و مرض ایشان هم مدّتی طول کشید؛ گویا از همۀ جهات مرگ و موقع و مدفن خود مطّلع بودند. آقازادگانشان 

برای ایشان طبیب قدیمی را که به نام سیّد أبوالحسن مشهور بود، می‌آورند و معالجاتش سودی نداشت و بعضی از اوقات قرص‌هایی را می‌داد که آقازادگان با اصرار و ابرامی می‌خواستند آنها را به مرحوم قاضی بخورانند؛ ایشان می‌فرمود:

 ”فایده‌ای در اینها نیست، من باید حرکت کنم، ارادۀ حتمیّۀ حضرت حقّ در رفتن است!“

 چون قرص‌ها را به دست او می‌دادند و اصرار در خوردن می‌نمودند، مرحوم قاضی به قرص‌های کف دست خود نظری می‌کرد و با لبخند می‌فرمود:

 ”شما می‌گویید اینها أجل را تغییر می‌دهد؟!“ آنگاه آنها را در دهان می‌انداخت و می‌فرمود: ”این هم برای خاطر شما!“

 ما حتّی در زمان کسالت، روزها قدری به محضرشان شرفیاب می‌شدیم. و در روزی که قریب به زمان فوتشان بود، با بعضی از واردین، از مدفن پدرشان سخن به میان آمد و معلوم شد در وادی السّلام نجف است. ما بسیار تأسّف خوردیم که ما نمی‌دانستیم قبر شریف والدتان در وادی السّلام است، خوب بود شما ما را از محلّ آن مطّلع می‌نمودید تا در این مدّت دراز و طولانی که در نجف اقامت داریم از برکات و زیارت آن قبر بهره‌مند می‌شدیم! فرمودند:

 ”ده، دوازده روز دیگر خودم شما را می‌برم و از محلّ آن با خبر می‌نمایم.“

 درست در همین حدود از روزها گذشت که من در منزل خود به واسطۀ جمعی از میهمانان شهر ما (قوچان) که بر ما وارد شده بودند و به همین جهت در یکی دو روز اخیر نتوانسته بودم به حضورشان شرفیاب شوم، مشغول خوردن صبحانه با میهمانان بودم و بدون استثناء هر لقمه‌ای را که در دهان خود گذاردم در گلویم گیر کرد و ناگهان صدای اعلان تشییع آن مرحوم از مأذنۀ حضرت به گوش رسید، که ندای ارتحال آن فریدۀ دهر و آیت عظمای الَهی و نمونۀ بارز و آیینۀ تمام نمای کمالات و صفات پیامبر و ائمّۀ طاهرین و یگانه عارف وارسته و واصل به حقّ را مرتّباً در می‌داد، و از علماء و فضلاء و طلاّب و اهل نجف دعوت برای تشییع می‌نمود.

 چون جنازه را تشییع نموده و در وادی السّلام دفن شد، در هنگام مراجعت و تفرّق مشیّعین چشم من ناگهان به نوشتۀ روی سنگ قبر جلوی ایشان ـ در سمت قبله ـ افتاد، دیدم که نوشته است: قبر سیّد حسین قاضی؛ آنگاه دانستم معنی گفتار استاد را که: ”ده دوازده روز دیگر شما را می‌برم و محلّ دفن پدر را نشان می‌دهم“ چیست؟»¹

مبانی عرفانی

بسم الله الرّحمن الرّحیم

مسلک عرفانی مرحوم قاضی در سیر و سلوک

 مرحوم قاضی ـ رضوان الله علیه ـ طریقۀ عرفان و توحید مرحوم حاج سیّد احمد [کربلایی] را قبول داشته است و دستورات آن مرحوم را که طبق رویّه و منهج استاد بزرگ، آخوند ملاّ حسینقلی همدانی بوده است، به شاگردان خود می‌داده است؛ و راه و روش مستقیم را معرفت نفس¹ در راه و طریق تعبّد تامّ و 

...¹

...¹

...¹

تمام به شرع انور می‌دانسته، و بدین جهت بعضاً هم از او تعبیر به استاد می‌کرده است.¹

معرفة النّفس ملازم با معرفة الرّب

 مسلک عرفانی‌ استاد (علاّمه طباطبایی)، مسلک‌ استاد بی‌عدیلشان‌ مرحوم‌ آیة‌ الحقّ سیّدالعارفین‌ حاج‌ میرزا علی‌ آقای‌ قاضی‌؛ و ایشان‌ در روش‌ تربیت‌، مسلک‌ استادشان‌ آقای‌ آقا سیّد احمد کربلایی‌ طهرانی‌؛ و ایشان‌ نیز مسلک‌ استاد خود مرحوم‌ آیة‌ الحقّ آخوند ملاّ حسینقلی‌ دَرجَزینی‌ همدانی ـ‌ رضوان الله علیهم‌ أجمعین ـ را داشته‌اند که‌ همان‌ معرفت‌ نفس‌ بوده‌ است‌، که‌ ملازم‌ با معرفت‌ ربّ بوده‌، و بر این‌ اصل‌ روایات‌ بسیاری‌ دلالت‌ دارد.²

 و آن‌ بعد از عبور از عالم‌ مثال‌ و صورت‌، و بعد از عبور از عالم‌ نفس‌ خواهد بود، که‌ عِندَ الفَناءِ عَنِ النَّفسِ بِمَراتِبِها یَحصُلُ البَقاءُ بِالرَّبِّ؛ و تجلّی‌ سلطان‌ معرفت‌ وقتی‌ خواهد بود که‌ از آثار نفسانیّه‌ در سالک‌ هیچ‌ باقی‌ نمانده باشد.³

عبور از عالمی مستلزم اطّلاع بر جمیع آثار و خصوصیّات آن عالم نیست

 این مطلب هیچ جای شبهه و شکّ نیست که تا تمام مراتب و درجات عالم پایین‌تر طیّ نشود به عالم بالاتر نتوان صعود نمود.

 ولیکن دو نکته در اینجا قابل توجّه است:

 نکته اوّل: آنکه اقامت در عالم بالاتر متوقّف است بر اقامت [در] عالم پایین‌تر، 

و امّا صِرف اطّلاع موقّتی و حصول مجرّد حال و ادراک بعضی از خصوصیّات آن متوقّف بر اقامت در عالم پایین‌تر نیست؛ مثلاً کسی که بخواهد در عالم عقل اقامت کند باید حتماً از جمیع مراحل عالم مثال عبور کرده باشد؛ ولیکن ممکن است بر کسی که از مثال عبور نکرده باشد؛ به طور حال بعضی از خصوصیّات و آثار عالم عقل هویدا گردد. و هکذا الأمر نسبت به عالم عقل با عالم لاهوت.

 نکته دوّم: آنکه عبور از عالمی‌ مستلزم‌ اطّلاع‌ بر جمیع‌ آثار و خصوصیّات‌ آن‌ عالم‌ نیست.‌ چه‌ بسا ممکن‌ است‌ افرادی‌ از عالم‌ مثال‌ عبور کنند بدون‌ آنکه‌ مکاشفات‌ صوریّۀ ملکوتیّه‌ به‌ طور تفصیل‌ برای‌ آنها پیدا شود، بلکه‌ فقط‌ به‌ واسطۀ مَنامات‌ بعضی‌ از صور مثالی‌ را ادراک‌ کنند، یا در خواب‌ کشف‌ بعضی‌ از امور مثالی‌ از ماضی‌ و آینده‌ برای‌ آنها بشود؛ چنانچه‌ از مرحوم‌ آیة‌ الحقّ آقای‌ حاج‌ میرزا علی‌ آقای‌ قاضی ـ رضوان‌ الله‌ علیه‌ ـ نقل‌ است‌ که‌ می‌فرمودند:

 «مرحوم‌ شیخ‌ زین‌ العابدین‌ سلماسی‌ ـ که‌ از مقرّبان‌ و اخصّاء مرحوم‌ آیة الله‌ سیّد مهدی‌ بحرالعلوم‌ بوده‌ است ـ‌ تمام‌ مکاشفاتش‌ در خواب‌ بوده‌ است‌.»

 بلی،‌ برای‌ عبور از عالمی‌ اطّلاع‌ و کشف‌ اجمالی‌ بر آثار و خصوصیّات‌ آن‌ عالم‌ حتمی‌ است.¹

اهمّیت استاد در راه سیر و سلوک

 مرحوم‌ حاج‌ میرزا علی‌ آقا قاضی ـ رضوان‌ الله‌ علیه ـ‌ می‌فرموده‌ است‌:

 «اهمّ از آنچه‌ در این‌ راه‌ لازم‌ است‌، استاد خبیر و بصیر و از هوا بیرون‌ آمده‌ و به‌ معرفت‌ الهیّه‌ رسیده‌ و انسان‌ کامل‌ است‌، که‌ علاوه‌ بر سیر الی‌ الله‌ سه‌ سفر دیگر را طیّ نموده‌ و گردش‌ و تماشای‌ او در عالم‌ خلق‌ بالحقّ بوده‌ باشد.»

 مرحوم‌ قاضی می‌فرموده‌ است‌:

 «چنانچه‌ کسی‌ که‌ طالب‌ راه‌ و سلوک‌ طریق‌ خدا باشد، برای‌ پیدا کردن‌ استاد این‌ راه‌ اگر نصف‌ عمر خود را در جستجو و تفحّص‌ بگذراند تا پیدا نماید، ارزش‌ دارد.»

 و می‌فرموده‌ است‌:

 «کسی‌ که‌ به‌ استاد رسید، نصف‌ راه‌ را طی‌ کرده‌ است‌.»¹و²

نفی خواطر مهم‌ترین عوامل در تجلّی سلطان معرفت

 [علاّمه طباطبایی]:

 «رویّه مرحوم استاد، آقای قاضی نیز طبق رویّه استاد بزرگ آخوند ملاّ حسینقلی همان طریق معرفت نفس بوده است، و برای نفی خواطر در وهلۀ اوّل توجّه به نفس را دستور می‌داده‌اند، بدین طریق که سالک برای نفی خواطر باید مقدار نیم ساعت یا بیشتر را در هر شبانه‌روز معیّن نموده و در آن‌وقت توجّه به نفس خود بنماید. در اثر این توجّه رفته رفته تقویت پیدا نموده و خواطر از او نفی خواهد شد، و رفته رفته معرفت نفس برای او حاصل شده و به وطن مقصود خواهد رسید؛ إن‌شاءالله.

 اکثر افرادی که موفّق به نفی خواطر شده و توانسته‌اند ذهن خود را پاک و صاف نموده و از خواطر مصفّا کنند و بالأخره سلطان معرفت برای آنان طلوع نموده است در یکی از این دو حال بوده است:

 اوّل: در حین تلاوت قرآن مجید و التفات به خوانندۀ آن، که چه کسی در حقیقت قاری قرآن است، و در آن‌وقت بر آنان منکشف می‌شده است که قاری قرآن خداست جلّ جلاله.

 دوّم: از راه توسّل به حضرت أباعبدالله الحسین علیه السّلام؛ زیرا آن حضرت را برای رفع حجاب و موانع طریق نسبت به سالکین راه خدا عنایتی عظیم است.

 و بنا بر آنچه ذکر شد، دو امر مهمّ در تجلّی سلطان معرفت دخالتی عظیم دارد: اوّل: مراقبه به انحاء مراتبها،¹ دوّم: توجّه به نفس. 

 چون سالک به این دو امر اهتمام نماید کم‌کم متوجّه می‌شود که کثرات این جهان از یک چشمه سیراب می‌شوند و هرچه در عالم صورت تحقّق به خود بگیرد همۀ آنها از یک مصدر است، و در هر موجودی هر مقدار نور و جمال و بهاء و کمال باشد از آن سرچشمه افاضه شده است، و به هر موجودی آن مصدر عظیم به قدر سعۀ وجودی او که همان قوابل ماهوی اوست، نور وجود و جمال و عظمت افاضه نموده است؛ و به عبارت دیگر از جانب فیّاض مطلق فیض به طور اطلاق بدون قید و شرط و حدّ افاضه می‌شود، و هر موجودی به قدر ماهیّت خود از آن اخذ می‌کند.»²

طریقۀ مرحوم آخوند ملاحسینقلی همدانی و مرحوم قاضی در نفی خواطر به حربۀ ذکر

 بدان‌که‌ برای‌ پاک‌ شدن‌ ذهن‌ از خواطر دو طریق‌ مشهور است‌:

 اوّل:‌ طریقی‌ است‌ که‌ مصنّف‌ (سیّد مهدی بحرالعلوم رحمة الله علیه‌) بیان‌ فرموده‌ است‌، و آن‌ این است‌ که‌ اوّلاً به‌ واسطۀ توجّه‌ تام‌ به‌ شیئی‌ از اشیاء ـ چون‌ 

تخته‌ سنگی‌ یا تخته‌ چوبی‌ یا صور رقمیّۀ‌ اسماء الله ـ‌ ذهن‌ را تقویت‌ کرد، و سپس‌ نفی‌ خاطر نمود، بدین‌ طریق‌ که‌ شخص‌ خود را نگهبان‌ دل‌ فرض‌ کند، و هر خاطری‌ که‌ بخواهد وارد شود او را براند. و بعد از آنکه‌ سالک‌ در این‌ موضوع‌ قوی‌ شد آنگاه‌ به‌ ذکر و توجّه‌ پردازد.

 دوّم‌: طریقی‌ است‌ که‌ مصنّف‌ ـ رحمة الله علیه ـ آن را ردّ می‌کند و آن را از متشیّخین‌ می‌داند، و آن‌ بدین‌ طریق‌ است‌ که‌: با حربۀ‌ «ذکر» نفی‌ خاطر کند؛ یعنی‌ برای‌ آنکه‌ خاطری‌ در ذهنش‌ خطور نکند متذکّر به‌ ذکر خدا و توجّه‌ به‌ خدا یا اسمی‌ از اسماء الله‌ کند و بدین‌ وسیله‌ با وجود این‌ ذکر دیگر مجالی‌ برای‌ خاطر نخواهد بود؛ و بنابراین‌ نفی‌ خواطر خودبه‌خود به‌ تبَعِ ذکر خواهد بود و سالک‌ همیشه‌ ذاکر است‌، و به‌ تبعِ ذکر ذهنش‌ از خواطر خالی‌ است‌.

 طریقۀ مرحوم‌ آخوند ملاّ حسینقلی‌ همدانی‌ و شاگردان‌ او و مرحوم‌ حاج‌ میرزا علی‌ آقا قاضی ـ رضوان‌ الله‌ علیهم ـ‌ همین‌ طریق‌ بوده‌ است‌ و برای‌ تأیید آن‌ به‌ چند وجه‌ می‌توان‌ استدلال‌ نمود:

 اوّل‌: آنکه‌ نفی‌ خواطر خودبه‌خود دست‌ نمی‌دهد، مگر آنکه‌ سالک‌ در دوران‌ مقدّماتی‌ خود را متوجّه‌ شیئی‌ چون‌ چوبی‌ یا سنگی‌ بنماید و سپس‌ نفی‌ خاطر کند؛ در این‌ حال‌ گرچه‌ این‌ عمل‌ به‌ عنوان‌ مقدّمه‌ برای‌ پاکی‌ ذهن‌ و تجلّیات‌ الهیّه‌ است‌، ولی‌ اگر مرگ‌ او را دریابد ذاکراً و متوجّهاً لله‌ نبوده‌ است،‌ و حتّی‌ در حال‌ خصوص‌ نفی‌ خاطر اگر او را مرگ‌ دریابد ذاکراً لله‌ نبوده‌، چون‌ نفی‌ خاطر مقدّمۀ‌ ذکر است‌ نه‌ خود ذکر.

 دوّم‌: آنکه‌ از طریق‌ و روش‌ شرع‌ استفاده‌ می‌شود که‌ لِواداران‌ شریعت‌ و پاسداران‌ دین‌ همیشه‌ مردم‌ را به‌ ذکر واداشته‌اند و آنی‌ دوری‌ آنها را از ذکر روا نداشته‌اند. و از اوّل‌ قدم‌ تا آخرین‌ مرحلۀ‌ سلوک‌، و از عبادات‌ بدوی‌ تا عبادات‌ نهایی‌ در هر حال‌ ذکر را حقیقت‌ عبادت‌ شمرده‌اند. بنابراین‌ حصول‌ تجلّیات‌ صفاتیّه‌ و ذاتیّه‌ در ضمن‌ ذکر حاصل‌ می‌شود، و آنچه‌ مصنّف‌ ـ رحمة الله علیه ـ 

فرموده‌ که‌: «سالک‌ اگر اعراض‌ کند، محبوب‌ غیور به‌ او قفا زند» اختصاص‌ به‌ حال‌ ذکر ندارد، بلکه‌ بعد از نفی‌ خاطر که‌ به‌ ذکر پرداخت‌ اگر باز برای‌ او خاطره‌ای‌ روی‌ داد مطلب‌ همین‌ طور است‌ که‌ مورد مؤاخذۀ محبوب‌ غیور واقع‌ خواهد شد؛ و بدون‌ نفی‌ خاطر اگر سالک‌ به‌ ذکر پردازد و در خود جمعیّت‌ پدید کند و از مذکور غفلت‌ نورزد از هر گونه‌ آسیبی‌ ایمن‌ خواهد بود. و خلاصۀ‌ کلام‌ آنکه‌: خطر غیرت‌ حبیب‌ و آسودگی‌ از خطر آن‌ در هر دو طریق‌ متصوّر است‌.

 سوّم‌: آیه‌ شریفه:‌ ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَوۡاْ إِذَا مَسَّهُمۡ طَـٰٓئِفٞ مِّنَ ٱلشَّيۡطَٰنِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبۡصِرُونَ﴾¹ به‌ طور صریح‌ دلالت‌ دارد بر آنکه‌ باید به‌ طریق‌ ذکر، خاطرات‌ شیطانیّه‌ را دور کرد².³

طریقۀ احراق برای از بین بردن اغراض و نیّات نفسانی سالک

 نقل‌ است‌ که‌ مرحوم‌ قاضی ـ رضوان‌ الله‌ علیه ـ‌ می‌فرمودند که:‌

 «بهترین‌ راه‌ و سریع‌ترین‌ راه‌ که‌ برای‌ از بین‌ بردن‌ اغراض‌ و نیّت‌های‌ نفسانی‌ که‌ در سلوک‌ راه‌ خدا مؤثّر باشد و حکم‌ راه‌ میان‌ بُری‌ که‌ یک‌باره‌ سالک‌ را نجات‌ دهد و از هر داعیه‌ و انگیزۀ غیر الهی‌ و بالأخره‌ از صفت‌ بیرون‌ آورد، إحراق‌ است‌؛ و آن‌ طریقه‌ را قرآن‌ مجید آموخته‌ است‌. مثلاً کسی‌ که‌ به‌ او مصیبتی‌ وارد آید از موت‌ اهل‌ و فرزند یا غیر آنها، به‌ طرق‌ مختلفی‌ می‌توان‌ خود را تسکین‌ دهد، مانند آنکه‌ این‌ اهل‌ و فرزند ممکن‌ بود در آتیه‌ برای‌ من‌ ضرر داشته‌ باشند یا در انجام‌ خواسته‌های‌ خود مرا خسته‌ کنند یا آنکه‌ دیگران‌ نیز مانند من‌ زن‌ و فرزند خود را از دست‌ داده‌ و می‌دهند و نظائر آن‌.

 ولی‌ قرآن‌ مجید می‌گوید: ﴿وَبَشِّرِ ٱلصَّـٰبِرِينَ * ٱلَّذِينَ إِذَآ أَصَٰبَتۡهُم مُّصِيبَةٞ قَالُوٓاْ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ﴾؛¹ یعنی‌ همه‌ چیز ملک‌ مطلق‌ خداست،‌ و انسان‌ ابداً حقّی‌ ندارد تا ادّعای‌ ملکیّت‌ کند؛ بنابراین،‌ مِلکْ‌ مِلک‌ خدا بوده،‌ و مالک‌ هر گونه‌ تصرّفی‌ بخواهد ـ بدون‌ چون‌ و چرا ـ در ملک‌ خود می‌کند. این‌ طرز تفکّر فوراً مصیبت‌زده‌ را راحت‌ می‌کند.

 یا آنکه‌ شخص‌ بسیاری‌ از چیزهای‌ مادی‌ و معنوی‌ می‌خواهد و بدان‌ها دست‌ نمی‌یابد و لذا در اضطراب‌ و تشویش‌ بسر می‌برد، چون‌ به‌ قرآن‌ مراجعه‌ کرد و دید که فقر او ذاتی‌ است‌ دیگر از نگرانی‌ بیرون‌ می‌آید و می‌فهمد که هر چیز نیز به‌ او بدهند مال‌ او نیست‌، مال‌ خداست‌ و او به‌ فقر ذاتی‌ خود باقی‌ خواهد بود.

 و در راه‌ سلوک‌ اگر بفهمد که‌ نفس‌ او را خدا طمّاع‌ قرار داده‌ و به‌ هر مقام‌ و مَکرَمتی‌ طمع‌ دارد، و تا از این‌ طمع نگذرد، از این‌ خواستۀ‌ نفس‌ عبور نکند، به‌ مقصود نخواهد رسید؛ و این‌ به‌ آن است که‌ یک‌باره‌ از تمام‌ مشتهیات‌ نفسانیّه‌ از مقام‌ کرامت‌ و درجات‌ چشم‌ بپوشد و خود را از تمام‌ نیّت‌ها و خواسته‌ها تهی‌ کند. در این‌ وقت‌ که‌ ذهن‌ از همۀ‌ اغیار پاک‌ شد، جمال‌ حضرت‌ الهی‌ تجلّی‌ خواهد نمود. و چون‌ این‌ تفکّر تمام‌ نیّت‌ها و صفت‌های‌ او را گویی‌ آتش‌ می‌زند، لذا این‌ طریقه‌ را احراق‌ گویند.»²و³

کیفیّت از بین بردن ریشۀ طمع در سالک

 مرحوم قوچانی می‌فرمودند:

 «روزی با استاد خود مرحوم آقای حاج میرزا علی آقای قاضی ـ رضوان الله علیه ـ این راز را در میان نهادم و استفسار و التماس چاره‌ای نمودم، فرمود:

 ”به وسیلۀ اتّخاذ طریقۀ إحراق می‌توان این مسأله را حلّ نموده و این معضله را گشود. و آن بدین طریق است که: باید سالک به حقیقت ادراک کند که خداوند متعال وجود او را وجودی طمّاع قرار داده است، و هرچه بخواهد قطع طمع کند، چون سرشت او با طمع است لذا مُنتج نتیجه‌ای نخواهد شد و قطع طمع از او ناچار مستلزم طمع دیگری است و به داعیۀ طمعی بالاتر و عالی‌تر از آن مرحله دانی قطع طمع نموده است. بنابراین چون عاجز شد از قطع طمع و خود را زبون یافت، طبعاً امر خود را به خدا سپرده و از نیّت قطع طمع دست برمی‌دارد. این عجز و بیچارگی ریشۀ طمع را از نهاد او سوزانیده و او را پاک و پاکیزه می‌گرداند.“»

 البتّه باید دانست که ادراک این معنا نظری نیست و با نظر هم نتیجه نمی‌دهد، بلکه ادراک واقعی آن احتیاج به ذوق و پیدایش حال دارد. اگر کسی یک مرتبه این معنی را ذوقاً ادراک کند، خواهد فهمید که ادراک تمام لذّات دنیا و ما فیها برابری با این حقیقت نمی‌کند.

 و علّت اینکه این طریقه را إحراق نامند برای آن است که یک‌باره خرمن هستی‌ها و نیّت‌ها و غصّه‌ها و مشکلات را می‌سوزاند و از ریشه و بن قطع می‌کند و اثری از آن در وجود سالک باقی نمی‌گذارد. 

 در قرآن کریم در مواردی از طریقۀ احراقیّه استفاده شده است. اگر کسی برای وصول به مقصود از این طریقه استفاده کند و در این راه مشی نماید، راهی را که باید چندین سال طیّ کند، در مدّت قلیلی خواهد پیمود.

 یکی از مواردی که در قرآن مجید از آن استفاده شده است عبارت است از کلمه استرجاع: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ﴾.¹

 چون در هنگام شدائد و مصائب و نزول بلایا و فِتَن، انسان می‌تواند به طرق 

مختلفی خود را تسکین دهد، مثل اینکه متذکّر گردد که مرگ برای همه است و مصیبت به همۀ اشخاص وارد می‌شود و بدین وسیله کم‌کم خود را آرام می‌کند؛ ولی خداوند به وسیلۀ طریقۀ إحراقیّه و تلقین کلمۀ استرجاع راه را کوتاه و مشکل را یک‌باره از میان برمی‌دارد؛ زیرا اگر انسان متذکّر شود که خود او و هرچه از متعلّقات و ما یَملک اوست مِلک طِلق خداست، یک روز به او داده و یک روز می‌گیرد و کسی را در آن حقّ دخالتی نیست، وقتی که انسان به خوبی ادراک کرد که از اوّل مالک نبوده است و عنوان ملکیّت برای او مجازی بوده و بدون جهت خود را مالک تخیّل می‌نموده است، البتّه در صورتِ فقدان متأثّر نخواهد شد، و توجّه به این نکته ناگهان راه را بر او هموار خواهد نمود.¹

تشبیه لطیف مرحوم قاضی راجع به صمت و سکوت

 حاج میرزا علی آقای قاضی ـ رحمة الله علیه ـ که استاد علاّمه طباطبایی و اساتید دیگر ما هستند، یک مثال خیلی لطیف و خوبی می‌زدند که:

 «سالک راه خدا، وقتی سکوت اختیار می‌کند، به واسطۀ سکوت، کأنّهُ این لِردهای نفس ته‌نشین می‌شود؛ سابقاً که آب می‌آمد در جوی‌ها مردم آب‌های آلوده را در آب انبار یا در حوض می‌انداختند، مدّتی می‌گذاشتند بماند تا اینکه آن جِرم و کثافاتش ته‌نشین می‌شد؛ آن‌وقت آب، صاف می‌شد و استعمال می‌کردند. سالک حتماً باید ساکت و آرام باشد تا ته‌نشین بشود؛ اگر این آب که در حوض یا آب انبار می‌آمد دائماً به حرکت بود، خُب هیچ وقت ته‌نشین نمی‌شد و همیشه آلوده بود؛ پس برای اینکه آن غِش‌ها و آلودگی‌هایی که در نفس هست، ته‌نشین بشود حتماً باید برای انسان آرامش پیدا بشود و آرامش به واسطۀ سکوت است. سکوت، این 

آب‌ها را آرام می‌کند، و تمام این لِردها ته‌نشین می‌شود و بعد هم به حول و قوّۀ خدا متحجّرمی‌شود. یعنی اگر این آب ته‌نشین شد، ولی هنوز متحجّر نشده، دو مرتبه انسان با یک چوبی این آب را به هم زد دو مرتبه گل‌آلود می‌شود؛ و امّا اگر همین‌طور ادامه داد، استقامت کرد، این لِردها متحجّر می‌شود، این سنگ‌هایی را که ما الآن به صورت‌های طبقه در رودخانه‌ها و دریاها و کوه‌ها می‌بینیم، سابقاً گل و لای بوده، وقتی رفته نشسته، متحجّر شده، سنگ شده است، که دیگر به هیچ‌وجه من‌الوجوه قابل حرکت نیست. وقتی نفس هم تکان بخورد، باز هم آب صاف تکان می‌خورد، آن شیطان در آنجا متحجّر شده و هیچ قابل تکان خوردن نیست. چون شیطان یعنی لِرد، شیطان یعنی کثافات که متحجّر شده و دیگر قابل تکان خوردن نیست؛ لذا پیغمبر فرمود که:

 ”هر نفر از افراد بنی آدم یک شیطانی دارد.“ گفتند: یا رسول الله! با شما هم شیطان هست؟

 فرمود: ”بله، وَ لکِنَّ شَیطانی أسلَمَ بِیَدی“؛ «با من هم شیطان هست، ولی شیطانِ من به دست من تسلیم شده، شیطان من مأمورِ امر من شده.»¹

 مرحوم قاضی نسبت به سکوت خیلی عنایت داشتند و می‌فرمودند:

 «ملائکه اقسامی دارند: «مِنهُم رُکَّعٌ لا یَسجُدون؛ برخی از آنها در حال رکوع هستند و سجده نمی‌کنند»، «و منهُم ساجِدونَ لا یَرکَعون، و منهُم غَیر ذَلک؛ و برخی در حال سجده هستند و رکوع نمی‌کنند، و بعضی غیر از این دو هستند.» ولی نکتۀ مهم این است که ملائکه در حال سکون و آرامش هستند، و تشویش و اضطراب در آنها وجود ندارد، اوامر و دستورات الَهی را که انجام می‌دهند: ﴿وَيَفۡعَلُونَ مَا يُؤۡمَرُونَ﴾²،

﴿بَلۡ عِبَادٞ مُّكۡرَمُونَ﴾¹ در اطاعت از مقام مشیّت و تقدیر، با حال آرامش عمل را انجام می‌دهند، نه با اضطراب.²

مراد حقیقی از احتیاط در کلام امام صادق علیه السّلام

 احتیاطی‌ را که‌ مرحوم‌ قاضی‌ ـ قدّس‌ الله‌ سرّه ـ‌ در ضمن‌ حدیث‌ عنوان‌ بصری‌ دستورالعمل‌ همۀ شاگردهایش‌ قرار داده‌ بود که‌: ”و خُذْ بِالإحتیاطِ فی‌ جَمیعِ ما تَجدُ إلَیهِ سَبیلًا“؛ «و در هر جایی‌ که‌ به‌ سوی‌ احتیاط‌ راه‌ یافتی‌ آن را پیشۀ خود ساز!» منظور عملی‌ است‌ که‌ راه‌ انسان‌ را به‌ خدا باز کند، نه‌ آنکه‌ موجب‌ سدّ طریق‌ شود و راه‌ توجّه‌ و ابتهال‌ و حضور قلب‌ را بگیرد. مقصود عملی‌ است‌ که‌ برای‌ مؤمن‌ یقین‌ آورد و وی‌ را در ایمان‌ مستحکم‌ کند، نه‌ آنکه‌ او را متزلزل‌ و مشوّش‌ کند، و بیت‌‌‌الله‌ الحرام‌ را در نزد او خانۀ عقوبت‌ مُجَسّم‌ کند، و حجّ این‌ خانه‌ را یک‌ عمل‌ جبری‌ اضطراری‌ از ناحیۀ اهرمن‌ شیطانی‌ برای‌ عقوبت‌ جلوه‌ دهد. این‌ همان‌ مجوسیّت‌ محضه‌ است‌.³

عدم یأس و نا امیدی سالک در راه سیر و سلوک و عرفان

 علاّمه لاهیجی نقلاً عن المرحوم القاضی گفتند:

 «هیچ وقت نباید مأیوس شد و از دیرکرد نتیجه، نباید شخص دست از کار سیر و سلوک خود بردارد؛ زیرا ممکن است کسی به تدریج با ناخن خود زمین را بخراشد و سپس ناگهان به اندازۀ گردن شتر آب زلال و روان جاری شود.»⁴

آن کسانی که رعایت کردند، بُردند

 در میان شاگردان مرحوم قاضی می‌بینیم آن کسانی که رعایت کردند، بُردند؛ و کسانی که رعایت نکردند، نبُردند. ما نباید بگوییم که آن کسانی که خدمت مرحوم قاضی می‌رسیدند همۀ اینها رستگار شده‌اند؛ نه! بعضی‌ها برگشتند به ایران، رفتند در این شهر و آن شهر امام جماعت شدند و اهل سیاست شدند و دنبال وکیل بازی و وکیلِ مجلس معیّن کردن در آن زمان‌ها، و چنین و چنان، به عنوان خدمت به اسلام رفتند؛ مرحوم قاضی هم از اینها خوشایند نبود و برایش خبر می‌دادند چنین و چنان.

 یکی از شاگردان مرحوم قاضی رفت برای آذربایجان و بعد از یک سالی، شخصی از آذربایجان خدمت ایشان رفت. از احوالش پرسید، گفت: الحمد للّه وجهه‌ای پیدا کرده، آبرویی پیدا کرده و مردم او را دوست دارند. خلاصه، مرحوم قاضی خیلی از این حرف متأثّر شدند و فرمود که:

 «این آشنایی و آشنا شدن؛ یعنی شناخته شدن انسان در میان مردم، و شهرت آفت عظیمی است!» یعنی همین‌که مردم آدم را بشناسند می‌آیند سراغ انسان، هر کسی مطلبی دارد، خیلی از مطالب مردم هم همین نان و آبگوشت است، چنین و چنان هم که نیست، و این هم که شخص کامل نیست که در سدرةُ المنتهی نشسته باشد و با تمام این کثرات مشغول باشد، و روح خودش هم از دست می‌رود؛ این خواهش، آن خواهش، این سلام، آن صلوات، این دست بوس، این پابوس تا عمر برود؛ ولیکن آن کسی که از شهرت اجتناب می‌کند أقلاًّ خودش می‌تواند خودش را جمع کند، و در خودش فرو برود و با همین سکوتی که عرض شد دنبال کند و رعایت کند تا بالأخره به جایی برسد.¹

عدم اکتفا بر خواندن علوم حکمی و لزوم سیر و سلوک و عرفان عملی

 مرحوم قاضی ـ رحمة الله علیه ـ خواندن علم حکمت را مُغنی نمی‌دانستند؛ و بدون سیر و سلوک عملی و ریاضات شرعیّه و عرفان عملی، می‌فرمودند: مشکل حلّ شدنی نیست. امّا خواندن حکمت و فلسفۀ ملاّ صدرای شیرازی و حاجی سبزواری را مفید می‌دانسته‌اند. و وصیّ ارجمند ایشان، حضرت رضوان مقام، آیة الله حاج شیخ عبّاس قوچانی ـ قدّس سرّه ـ دوره‌های عدیده‌ای را در نجف أشرف از شرح منظومه و أسفار أربعه تدریس کرده‌اند.¹

شدّت اهتمام و اعتنای سالک راه خدا به شریعت

 [مرحوم قاضی] با دراویش و متصوّفه‌ای که به ظاهر شرع اهمیّت نمی‌دهند، سخت در معارضه و نبرد بود و می‌فرمود:

 «سلوک راه خدا با عدم اعتنای به شریعت، که نفسِ راه و طریق است، جمع میان متضادّین و یا متناقضین است.»²

 خودش به قدری در إتیان مستحبّات و ترک مکروهات، ساعی و کوشا بود که در نجف أشرف در این امر ضرب‌المثل بود. به طوری که بعضی از معاندین و کور چشمانی که قدرت تابش این نور و حقیقت را نداشتند و همیشه در حوزه‌ها و بالأخصّ در نجف هم، کم و بیش یافت می‌شوند و لانه می‌نمایند و تا بتوانند به واسطۀ اتّهامات می‌خواهند چهرۀ حقیقی عارفی جلیل و انسانی وارسته را مسخ کنند، می‌گفتند:

 «این درجۀ زهد و عبادت و التزام به مستحبّات و ترک مکروهاتِ قاضی، 

برای گول زدن عامّه و شبهه در طریق است؛ و گرنه وی یک صوفی است که به هیچ چیز معتقد نیست و ملتزم نیست!»¹

امام زنده و مرده ندارد؛ امامِ مقبور در قبر زنده است

 حضرت آیة الله حاج سیّد علی لواسانی ـ دامت برکاته ـ در صبح روز دوشنبه ١٨ شهر جمادی الاولی سنۀ ١٤١٢ که به بنده منزل در مشهد مقدّس تشریف آوردند، در ضمن بیانشان مطلبی دربارۀ‌ مرحوم قاضی نقل نمودند که شایان ذکر است؛ نقل کردند از حضرت آیة الله حاج سیّد رضی شیرازی ـ دامت برکاته ـ که فرمودند:

 «یکی از معاریف، از رجال علم و عمل ـ نامشان را برده بودند ـ که در صدق و استواری وی در گفتار و کردار شکّی نیست، برای من نقل کرد که:

 ”من روزی در صحن مطهّر حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام در قسمت پشت سر، در فاصلۀ میان مقبرۀ مرحوم سیّد محمّد کاظم یزدی ـ رحمة الله علیه ـ و میان دیوار ساختمان حرم و رواق نشسته بودم، و اتّفاقاً چون خسته بودم پای خود را دراز کرده بودم، خیلی به‌طور معمولی و ساده؛ بعداً که خدمت آقای قاضی رسیدم بدون مقدّمه فرمودند:

تمام نقاط صحن مطهّر حکم خانۀ أمیرالمؤمنین علیه السّلام را دارد و شما هم می‌دانید که امام زنده و مرده ندارد، امامِ مقبور در قبر زنده است! بنابراین آیا جسارت نیست که انسان در خانۀ خودِ امام به طرف خودِ امام حیّ و زنده پای خود را دراز کند؟!“»²

در راه توحید از همۀ تجلّیات اسمائی و صفاتی باید گذشت

 مرحوم حاج شیخ [عبّاس] قوچانی ـ قدّس الله سرّه ـ ایضاً فرمودند:

 «یکی از کسانی که خدمت مرحوم قاضی رسید و از ایشان دستور می‌گرفت و جزء‌ تلامیذ وی محسوب می‌شد، آقا میرزا ابراهیم عرب است؛ که پس از سالیان دراز [و] ریاضت‌های سخت به مطلوب اصلی نرسیده و برای وصول به کمال خدمت ایشان رسید.

 وی ساکن کاظمین بود و شغلش مرده‌شویی بود؛ و گویا خودش این شغل را انتخاب نموده بود که از جهت ریاضت نفس اثری قوی در نفس او داشته باشد. چون خدمت مرحوم قاضی رسید، گفت:

 ”من از شما تقاضا دارم که هر دستوری دارید به من بدهید ولی من در میان شاگردان شما نباشم؛ چون شاگردان شما تنبل هستند، مرا هم تنبل می‌کنند!“

 این تشرّف و گفتگوی او با مرحوم قاضی در حالی بود که مرحوم قاضی از کنار شطّ (شطّ فرات) از کوفه به سوی مسجد سهله می‌رفتند و تقریباً تا نزدیک مسجد سهله سخنشان طول کشید؛ مرحوم قاضی از او پرسیدند:

 ”آیا زن داری؟“

 گفت: نه، ولیکن مادری و خواهری دارم.

 مرحوم قاضی به او فرمودند: ”روزی آنها را از کدام راه به‌دست می‌آوری؟“

 در اینجا که نمی‌توانست این سرّ را نزد مربّی و معلّم و بزرگ‌مردی که می‌خواهد از او دستور بگیرد انکار کند، از روی ناچاری و ضرورت گفت: من به هرچه میل کنم فوراً برایم حاضر می‌شود؛ مثلاً اگر از شطّ، ماهی بخواهم فوراً ماهی خودش را از شطّ بیرون می‌افکند، این‌طور! و با دست خود اشاره به شطّ نموده فوراً یک ماهی خودش را از درون آب به روی خاک پرتاب کرد.

 مرحوم قاضی به او فرمود: ”اینک یک ماهی بیرون بینداز!“

 دیگر هرچه اراده کرد نتوانست.

 مرحوم قاضی به او فرمود: ”باید دنبال کسب بروی و از این طریق تهیّۀ