مطلع انوار ج6

 قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم:

 ”إنّ لِرَبِّکم فی أیّامِ دَهرِکم نَفَحاتٌ ألا فَتَعَرَّضُوا لَها و لا تُعرِضوا عنها“.

 «بدانيد و آگاه باشيد كه پروردگارتان را در ايّام روزگار شما نسيم‌هائى است، هان بكوشيد كه خود را در معرض آنها قرار دهيد و از آنها روى نگردانيد.»

 لب اللباب، ص ٢٦

 تصویر علاّمه طهرانی ـ قدّس الله سرّه ـ در کتابخانه منزل مسکونی (مشهد مقدّس)

 تصویر علاّمه طهرانی ـ قدّس الله سرّه ـ در حسینیّه منزل مسکونی (مشهد مقدّس)

بخش اوّل: ابحاث روائی

فصل اوّل: اجازه‌ نامه‌ها

تصویر مرحوم آیة الله، رجالی كبیر، آقا شیخ آغا بزرگ طهرانی، صاحب تألیف الذریعة.

مرحوم علاّمه طهرانی به هنگام تحصیل در نجف اشرف از ایشان بهره‌ای فراوان بردند و از ایشان اجازه روائی دریافت نمودند.

[توضیحی از مرحوم علاّمه طهرانی دربارۀ اجازه‌نامۀ مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی به ایشان¹]

بسم الله الرّحمن الرّحیم

 الحضرةُ الشیخ، الإمام²، ثقةُ الإسلام، حجّةُ الشریعة و مروّجُ الطریقة و شیخُ

الطائفة الحقّة المحِقّة، شیخُنا و مولانا الحاج شیخ محَمَّد محسن، المشهورُ بحاج شیخ آغا بزرگ الطهرانی ـ أدام اللهُ تعالی [ظِلَّه] ـ قد أجازنی (فی صبیحة یوم الجمُعة، الثانی و العشرین من شهر جمادی الأوّل، سنة ١٣٧٥) أن أروِیَ عنه جمیعَ ما صحّت له روایتُه و صلحت له إجازتُه، من جمیع تصانیف أصحابنا و کتبِهم و رسائِلهم و أُصولِهم و مسائِلهم، المختصرةِ منها و المبسوطةِ، المطبوعةِ منها و المخطوطةِ المذکورة فیما کتَبَه من الذّریعة إلی تصانیف الشّیعة، و سائر ما صنّفه علماءُ الإسلام فی الحدیث و الأحکام و غیرها من سائر الفنون المذکورة جُلِّها فی کشف الظنون، یَحقُّ إجازاته العامّة عن مشایخه العظام حججِ الإسلام و آیاتِ الله فی الأنام ـ عَمَّمهم اللهُ بتیجان الغفران و أسکنَهم اللهُ فی أعلی الجِنان ـ . و کذا أجازنی أن أرویَ عنه ما هو یروی عن مشایخِ أهل السنّة بطُرُقه الخمسة. و الصّلاةُ و السّلامُ علی سیّدنا محَمَّدٍ و آله الطّاهرین.

 و أنا العبدُ الفقیرُ الجانی المسیء

 محَمَّد حسین بنُ محَمَّد صادق الحسینی الطّهرانی¹

[اجازه‌نامه مجمل مرحوم شیخ آقا‌بزرگ طهرانی به مرحوم علاّمه طهرانی]

بسم الله الرّحمن الرّحیم و به ثقتی

 بعدَ الحمد للّه و الصّلاة و السّلام علی رسول الله و علی آله المعصومین آلِ

الله. لا یخفی أنّ السّیدَ السّند، الثّقة المعتمد، الورع التّقی، الحسیب النّسیب، العلّامة الفهّامة، حضرت السّید محَمَّد حسین (نجل العلّامة السّید محَمَّد صادق، رایة السّید إبراهیم ـ رحمهما اللهُ ـ) الحسینی الطّهرانی ـ بَلَّغه اللهُ غایةَ الآمال و الأمانی ـ قد جاور النّجفَ الأشرف سنین متوالیةً، بعدَ ما فرغ مِن العلوم الآلیة و نال بشهادات أساتیذه فی المدارس العالیة الإیرانیّة، فحضَر فی النّجف مَعاهدَ العلم و مدارسَها، و أکَبَّ علی مجالس العلماء الأعلام و دروسِهم فی الفقه و الأُصول خارجًا، مُجِدًّا فی العمل غایتَه، کاتبًا ما استفاده مِن تقریراتهم بفهمِه النَّقّاد و ذهنِه الوَقّاد، حتّی حصلَت له ملکةُ إستنباط الأحکام الإلهیة مِن الکتاب و السُّنةِ النّبویة و صارَ مِن المجتهدین، فاضطرَّ إلی العود إلی وطنه لبعض الضّرورات. و قد استجاز مِنّی فی الرّوایة قبلَ سنین، فأجزتُه أن یَرویَ عنّی جمیعَ ما أَرویه عن مشایخی، و قد کتب تفاصیلَهم بقلمه. فأرجو من مکارمه أن لاینسانی مِن برکات دعائه.

 حرّرتُه بِیَدِی المرتعشة فی داری فی النّجف الأشرف، یوم الإثنین، الثامن عشر من ربیع الثانی، سنة سبعٍ و سبعین و ثلاث‌مائة و ألف.

 الفانی: آغا بزرگ الطهرانیّ، عفی عنه

[اجازه‌نامه مفصّل روائی مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی به مرحوم علاّمه طهرانی]

هذه إجازة العلّامة الحاج شیخ آغا بزرگ الطّهرانیّ، مدّ ظله

لهذا العبد الفقیر محَمَّد حسین الحسینیّ الطهرانیّ، غُفر له

بسم الله الرّحمن الرّحیم

 نحمَدُک اللهُمَّ علی نَعمائک المُستفیضة المتظافرة، و نشکُرُک علی آلائک المُتَتالیة

المتواترة الّتی لا تقدر علی ضَبط نوادرها مکاتباتُ الأحادیث و مُضمَرات الرّوایات، و لا تقویٰ علی ثبت شواذّها مُسلسَلاتُ صِحاح النّصوص و مسانیدُ الموثَّقات، و نُصَلّی و نُسلّم علی سیّد أهل الأرضین و السماوات، خاتمِ أنبیائک المرسَلِ من عندک إلی کافّة البریّات بِشَریعةٍ ناسخة لمنسوخاتِ سوالف العُصور، ملائِمةٍ للطباع، مقبولةٍ للعقول بکَرِّ الدّهور، موضوعةٍ أسانیدُها علی أُصول العدالة و الاستقامة، مرفوعةٍ عن متونها أُحاد الظُّلامة و الدَّهامة. اللهم فکما جعلت شرعَه مَدَی الدّهر مستمِرًّا باقیًا، و أوقَفت علیه من لدُنک حافظًا واقیًا، فصلِّ علیه صلاةً متّصلةً بترادف اللیالی و الأیّام، مستمرّةً إلی یوم القیام، و علی آله الأئمة الهُداة المعصومین من الزلّات، و الثّقات الأَثبات، الحافظین لشرعه الشریف عن مُناوَلة‌ التحریف و التصحیف، و المجیزین لأُولی العلم و الدّرایة فی العمل بما ورد عنهم بطریق التحدیث و الرّوایة.

 و بعدُ، فلمّا أراد الله تعالی حفظ دینه المُبین عن تطرُّق ضلالات المُبدِعین و تَوارُدِ شُبَهات المُبطلین، ألزمَ کافّةَ الأنام بتحصیل المعرفة و العلم بالأحکام، فقال شارع الإسلام علیه و آله الصّلاة و السّلام: «طلبُ العلم فریضةٌ علی کلّ مُسلمٍ و مسلمة» من غیر تقیید بمکان أو حین، بل فی بعض کلامه قال: «من المهد إلی اللّحد» و فی بعضه قال: «و لو بالصّین».

 نعم، قامت القرائنُ العقلیّة و النقلیة علی أنّ المفروضَ عینًا علی کافّة الأنام هو تحصیلُ المعارف و علمِ الدینِ و الأحکام، دون سائر العلوم ممّا یتعلَّقُ بکلّ مُدرَکٍ و مفهوم؛ حیث إنّ تحصیلَ بعضها بحکم العقل و النقل حرامٌ، و بعضِها واجبٌ کفائیّ علی الأنام، و بعضِها موضوع لغیرها من الأحکام.

 و لمّا أنّ فطرةَ العقول قاضیةٌ بأنّ کلَّ نوع من أنواع العلوم حتّی علمِ الدین و الأحکام لابدّ أن یُؤخَذَ من مؤسِّسیها و حَمَلَتِها و عُلَمائِها، و کلمةُ المِلِّیّین متّفِقةٌ علی أنّ

مبلّغَ هذا الدین و مقنِّنَه هو النبیّ الأمین الصادعُ بما أُمِرَ به و المبلِّغُ لما نَزَل إلیه، ففَرْضُ العَین علی جمیع العباد أخذُ معالم هذا الدّین من أربابه و الوُلوجُ فی هذا البیت من أبوابه.

 ألا، و إنّ‌ بابَ الأحکام هو شارعُ الإسلام و أُمنائُه، المنصوبون من بعده، المنصوصون من عند ربّه؛ فانّه حین جری قضاءُ الله بالمَنون و نجّز عِدَة ﴿إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُم مَّيِّتُونَ﴾¹ و قبض النبیّ الأمین، ما أهملَ الأُمّة بعدَه سُدیً، بل تَبیَّنَ لهم طریقَ الرشد و الهُدَی حتّی لا یَضِلّ عن باب العلم أحَد، و یَطّرِدَ لطفُ الأحد الصّمد، فخلَّف صلّی الله علیه و آله الثَقَلین، و نادیٰ بالمتَّفَق علیه عند الفریقین: «أنا مدینةُ العلم و علیٌ بابُها»، و نَصَبه عَلَمًا و هادیًا للعباد فی یوم الغدیر علی رؤوسِ الأشهاد، و سمّی أوصیائَه و خُلفائَه بأسمائهم و أشخاصِهم إلی خاتمهم و قائمهم عجّل الله تعالی فرجه و سهّل مَخرجه.

 قال أمیرالمؤمنین علیه السّلام فی وصیةٍ لکمیلِ بن زیاد النخعی:

 «یا کمیل! إنّ رسولَ الله صلّی الله علیه و آله أدّبه اللهُ عزّوجل و هو أدَّبنی و أنا أُؤَدّبُ المؤمنین. ـ إلی قولِه: یا کمیل! ما من علمٍ إلّا و أنا أفتحُه. ـ إلی قوله: یا کمیل! لا تأخذْ إلّا عنّا تکنْ منّا، یا کمیل! ما من حرکةٍ إلّا و أنتَ تحتاج فیها إلی معرفة.»²

 و قال الصادق علیه السّلام فیما رواه الشیخُ المفید فی مختصر الاختصاص:

 «کلُّ شیءٍ لم یَخرُجْ من هذا البیتِ فهو باطلٌ.»³

 و بالجملةِ، علمُ الدّین و الأحکام لیس إلّا عند شارعِ الإسلام و أوصیائه، الأئمة الکرامِ، علیهم الصّلاة و السّلام؛ فالفرض علینا أن نتعلَّمَه منهم و نأخُذَه عنهم. و لمّا عاقَنا الدهرُ و أخَّرَنا الزمان فلا نقدرُ أن نأخُذَ عنهم شِفاهًا، ألزَمنا الأخذُ و التلقّی عنهم بواسطةِ حَمَلَةِ الفقه و الأحادیث عنهم علیهم السّلام. و الأخذُ و الرّوایة عن هؤلاء الحاملینَ للفقه و الأحادیث لا یتحقّق إلّا بالتَّحَمُّلِ عنهم بإحدیٰ الطُّرُقِ المشهورةِ المقرَّرةِ لتحمُّلِ الحدیثِ و الرّوایةِ، کما اتّفقتْ علیه کلمةُ العلماء و نُقِلَ علیه الإجماع من الشهیدِ الثانی و غیره فی کتب الدّرایةِ، و جرتْ علیه سیرتُهم العملیّة من البدایة إلی النهایة.

 قال المولی التّقیّ المجلسیّ فی إجازَته لبعضِ ساداتِ تلامذته المسطورةِ صورتُها فی آخرِ البحار ما لفظُه:

 «کان شیخُنا البهائیّ یقول: ”الاحتیاجُ إلی الإجازة بإحدیٰ الطرقِ [السبعة] إجماعیٌ.“ ـ ثمّ قال المجلسی: و یُشعرُ بذلکَ ما رَواهُ الکلینیّ فی الصحیح عن عبدالله بن سنان قال: ”قلت لأبی‌عبدالله علیه السّلام: یَجیئُنی القومُ فیسمَعون عنّی حَدیثَکُم فأَضجَرُ و لا أَقویٰ، قال علیه السّلام: فاقْرأْ [علیهم] من اوّله حدیثًا و من وَسَطِه حدیثًا و من آخره حدیثًا.“ ـ¹ ثمّ قال المجلسی: لکنَّه لا یَدُلُّ علی اللُّزومِ، و لا شکَّ فی حُسْنها و عَمَلِ الأصحابِ من الصدرِ الأوّل إلی الآن علیها مع ملاحظةِ الاحتیاط.»²

 أقول: توقُّف صِدقِ الأخذِ و الرّوایة و التّحدیث عن أحدٍ علی تحمُّل الرّاوی عن المرویِّ عنه بإحدی الطُرُقِ المشهورةِ ممّا لا شکَّ فیه، و الاحتیاجُ إلی أحدِ أنحاءِ

التَّحمُّل فی جوازِ الرّوایة عن الغیر ثابتٌ عند جمیعِ فِرَق المسلمین، حیثُ إنَّ الرّوایةَ عنه مع عدم التّحمُّلِ کَذِبٌ صریحٌ مُحرَّمٌ فی الإسلام؛ سواءٌ فی ذلک الرّوایةُ المشتملةُ علی الأحکامِ الشرعیةِ أو الفتاوی أو سایرِ المطالبِ العلمیّةِ أو القِصصِ و الحکایات و التّواریخ و الأشعار و غیرها، کانت تلکَ الرّوایةُ حجّة‌ً شرعیةً یجبُ العمل بها لو [أو] لم تکنْ حجّةً.

 نعم، الأخذُ عن الکتابِ و النقلِ لما هوَ فیه لا یتوّقفُ علی التّحمُّل عن مؤلّفه کائنًا مَن کان، و لو لم یکنْ من المسلمین، بل هو کاستنساخه الّذی هو عمل الصُّحُفیّین لا یحتاجُ النقل عنه و الاستنساخُ منه إلی التّحمُّل عن مؤلّفه، کما نصَّ علیه الشیخ إبراهیم القَطِیفی فی إجازَته. نعم، إن ثَبَتَ مُؤلِّفُ ذلک الکتاب الّذی یریدُ النقلَ عنه و النّسخَ منه بالعلم أو العِلمیّ، یجوزُ نسبةُ الکتاب إلیه و إلّا فلا. و أمّا الأخذُ عن مؤلّفِ الکتابِ و الرّوایةُ عنه فلا یجوزُ بدون التّحمُّلِ بالإجازةِ أو بغیرها.

 و أمّا ما یُنسَب من الخلافِ إلی ظاهرِ کلامِ من یقول: إنَّ فائدةَ الإجازةِ لیست إلّا التیمّن و التبرّک باتصالِ الإسنادِ، فلیسَ هذا خلافًا منه فی مسألةِ الحاجةِ إلی أحدِ أنحاءِ التّحمُّلِ فی الرّوایةِ عن المؤلِّفین و لا التزامًا منه بعدمِ الحاجةِ إلیه فیها؛ بل صریحُ کلامِ بعضهم أنَّه فی مقامِ بیانِ عدمِ الحاجةِ إلی الإجازةِ و غیرِها فی مسألة حُجیّةِ الرّوایة و جوازِ العملِ بها، و أنّه لا یتوقّف العملُ بالحدیث علی حصولِ الإجازة أو غیرِها من راویةٍ، بل إن وَجَدنا الحدیثَ مُسنَدًا واجدًا لشرائطِ القبول فی کتابٍ معتبر شرعًا‌ ـ و هو الکتابُ الّذی نعلمُ مؤلِّفَه و لو بالقرائنِ الخارجیّة أو الأَمارات الشرعیّة، و نعلمُ أنَّ شرائطَ القبولِ عنه موجودةٌ فیه ـ فنعملُ به؛ لأَنَّه حدیثٌ مرویٌّ عن الإمام علیه السّلام رواهُ عنه مؤلِّف هذا الکتابِ بإسناده إلیه، و الفرضُ أنّ المؤلفَ راوٍ مقبولُ القولِ، فنعمل بحدیثِه و إن لم نکن مجازًا [خ ظ: مُجازین] عنه.

 و أمّا الحاجةُ إلی الإجازة أو غیرها من طُرُقِ التّحمُّل فی جوازِ الرّوایة و التّحدیثِ بهذا الحدیثِ عن هذا المؤلِّف أو أحادیثِ سائر المؤلِّفین عنهم فإجماعیٌ، ما نفاها هذا القائلُ و لا غیرُه.

 و ظاهرُ کلام بِعض هؤلاء أَنّه ناظرٌ إلی خصوصِ الإجازة الشخصیَّة، خاصَّةً‌ بالنسبةِ إلی خصوصِ الکتبِ المتواترة نسبتُها إلی مؤلِّفیها. و مرادُه أنّ هذه الکُتُبَ بعد تحقّق تواترها یتحمَّلُها کلُّ مَن یأخذُ عنها عن مؤلِّفیها من دونِ حاجةٍ إلی إجازةٍ شخصیَّةٍ فی الرّوایةِ عنه؛ إذ کما یصدُق الأخذُ و الرّوایةُ عن مؤلِّف کتابٍ بطریقِ الإجازةِ الشخصیّةِ الأُحادیة، کذلک یصدُق الأخذُ و الرّوایةُ عنه بطریقِ التواتر بأن یَأخذَ و یَروِی عن کتابِه المتواتر عنه.

 و ذلک، لأنَّ فرضَ تواتُر نِسبة الکتاب إلی مؤلِّفه لا یتحقَّق فی الخارج إلّا بقول المؤلّف: «هذا کتابی» لجمعٍ کثیرٍ ممّن أدرکوه من أهلِ عصره کانت عِدَّتُهم بحیثُ یَمتنعُ تواطُئُهم علی الکَذِب، فیعلمون أنّه کتابُه مِن إخبار المؤلِّف نفسِه و یصِحّ لهم نسبتُه إلیه. و لا محالةَ یتحمَّلونه عنه بإحدی الطُّرُق: منهم من یُصرِّح له المؤلِّفُ بإجازته، و منهم من یُناوِله المؤلِّفُ کتابَه، و منهم من یَسمَعُه من المؤلِّف، و منهم من یَقرَؤُه علی المؤلِّفِ، و منهم من یَسمعُه بقِرائة الغیرِ علیه، و منهُم من یکتُبُه له المؤلِّفُ بخطّه؛ و لو لم یکن کلُّ هذه الطُرق لکن لابدّ من مجرّد إظهارِ المؤلّف کتابَه لهؤلاء العِدَّة، و قولِه لهم: «إنَّ هذا کتابی أو سَماعِی أو رِوایتی»، و لو لم یُناوِل کتابَه و لا صرَّح بالإجازةِ لهُم؛ و هذا یُسمّی إعلامًا. و قد عَدَّه العلماءُ من الطُّرق السَّبعة و الثَّمانیة لتَحمُّل الحَدیث، و هو نَظِیرُ السَّماعِ عن الشَّیخِ.

 و یَفترق عنه بالإِجمال و التفصیل؛ لأَنّ السّامِعَ یَسمعُ عنِ الشیخ أحادیثَه الّتی یَرویها الشیخ و یخبِرُ بها واحدًا واحدًا علی التفصیل، لکنّ فی إعلامِ الشیخِ له بأنّ

مجموعَ ما فی هذا الکتاب روایاتُه إخبارٌ بها جملةً واحدةً، فکأَنّه سَمِع عن الشیخ مجموعَ هذه الرّوایاتِ إجمالًا.

 و کما أَنّ السَّماع عن الشیخِ لآحاد روایاتِه تفصیلًا مجوِّزٌ لروایتها عنه ـ و إن لم یُصرِّح له الشیخ بالإِجازة و الإِذن، بل و لو کان المقصودُ بالسَّماع غیرَه أو سَمِع من وراء السِّترِ، بل و لو منعه الشیخُ عن الرّوایة عنه لبعض أُمورٍ غیرِ راجحةٍ ـ فکذلک إعلامُ الشیخ الّذی هو إخبارٌ إجمالیٌ منه بأَنَّ مجموعَ ما فی هذا الکتابِ روایاتُه مجوِّزٌ لروایتها عنه؛ بل من لوازمِ إخبارِ کلّ أحدٍ بکلِّ شیءٍ لکلِّ أحدٍ، ترخیصُ الخبرِ و إذنُه لمن أخبرَه به فی نقلِه عنه. و لو دعاه غَرَضٌ إلی الإخبارِ به لکن ما أرادَ نقلَ ذلک الخبرِ عنه، لزِمَه التَّصرِیحُ بالمنع أو الاکتفاءُ بمنع الشّارع؛ إن کان ممّا نهَی الشّارع عنه: کأن یکونَ نمیمةً، أو فیه شینُ المُخبِر أو مؤمنٍ آخرَ، أو ما یَسوئُهما، أو یترتَّب علی نقلِه فسادٌ شخصیٌّ أو نوعیٌّ، أو غیرُ ذلک.

 و بالجُملة، فکما أنّ السَّماع عن الشیخ مع تجرُّده عن الإجازة کافٍ فی التَّحمُّلِ و جوازِ الرّوایة، فکذلک الإعلامُ المجرَّدُ عنها إذا حصلَ من المؤلِّفِ لکلِّ أحدٍ ممّن أدرکَه.

 فأهلُ الطَّبقة الأُولی المُدرِکون للمؤلِّف و الحامِلون لکتابه عنه بإحدی الطُّرق ـ و لو بإِعلامه لهُم کما بیَّناه، معَ فرضِ بلوغِ عِدَّتهم حدَّ التواترِ ـ إذا أَخبَروا مَن أَدرکوهم مِن أهلِ الطَّبقة الثانیة البالِغین عِدَّةَ التَّواتر أیضًا، و قالوا لهم: هذا کتابُ فلانٍ و هو روایتُنا عنه بإعلامِه مُقتصِرًا علیه، فهذا أیضًا هو الإعلامُ المجرّدُ الَّذی مرّ أنّه إحدی الطُرُق المشهورة؛ فیَتحمَّلُ بذلک أهلُ الطبقة الثانیة من أهلِ الطبقة الأُولی. و یَصِحُّ لأهلِ الطَّبقة الثانیة إسنادُ الکتابِ إلی مؤلِّفه و روایَتُهم عنه بواسطة الطبقة الأُولی.

 و کذا حالُ هذهِ الطبقة الثانیة إذا أَخبروا الثالثةَ البالغین حدَّ التواتر أیضًا فیَتحمَّلُ

الثالثةُ عنهُم. و هکذا کلُّ طبقةٍ سابقةٍ إذا أَخبَروا اللّاحقةَ مع بلوغِ عدّةِ التواترِ فی جمیعِ الطبقاتِ أوّلًا و وسطًا و آخِرًا.

 ففَرْضُ تواترِ نسبةِ الکتابِ إلی مؤلِّفه لا یکونُ إلّا کذلک، و هو لا ینفکّ عن تواترِ تحمُّله عنه من أوّل الأمرِ و لو بإعلامه الکثیرینَ أوّلًا‌ بأنّه کتابُه أو روایاتُه، و إلّا ینقطِع التواترُ عن المؤلّف؛ بل لو فُرِضَ أنّه لم یُعلِم أحدًا بتألیفِه فینقطِعُ التألیفُ عنه بَتاتًا، حیثُ لا یَعلمُه إلّا علّامُ الغیوبِ و العِلمُ بتألیفِ أحدٍ لیسَ له طریقٌ عادیٌّ إلّا من قِبَل مؤلِّفه.

 و لو أَعلَم المؤلِّفُ فی عصرِه رجلًا واحدًا أو رَجُلین بتألیفه، ثم انتشَر الخبرُ من هذا الواحدِ أو الإثنین إلی سائرِ الناسِ بأنّه تألیفُه، انقطَع تواترُ النِّسبةِ إلیه فی الطَّبقة الأُولی، و لا یُفیدُ تواترُ سائرِ الطبقاتِ؛ کما اتَّفق فی کتابِ سُلیمِ بن قیسٍ الهلالیّ الّذی نعلَمُ بکونِه له بسببِ إخبارِ المعصومینَ علیهمُ السّلام و سائرِ القرائنِ الخارجیةِ لا من جهةِ تواترِ أسنادِه، حیث إنّه لا یَرویه عنهُ مُسنَدًا إلّا أبانُ بن أبی‌عیّاش فقط، فلابدّ أن یتحمَّله فی الطبقة الأُولی و لو بإعلامِ المؤلّفِ عدّةُ التواترِ.

 ثمّ هکذا فی جمیعِ الطبقات إلی عَصرنا الّذی نسمعُ فیه قولَ مشایخنا لنا بأنَّ کتابَ التهذیبِ تألیفُ شیخِ الطائفةِ نرویهِ عنه بإعلامِ السابقینَ علینا لنا، و هم یَروونه بإعلام سابقیهم لهُم. و هکذا إلی أن ینتهیَ إلی إعلام الشیخِ ـ رحمه الله ـ‌ لعدَّةِ التواترِ ممّن أدرکوه بأنَّه کتابُه و روایتُه، فیصِحُّ لنا بهذا الإسناد المتواتِر روایةُ ما فی کتابِ التَّهذیبِ عن الشَّیخ بِقولِ: «حدَّثنا شیخُ الطائفة و روَی لنا»، و یَصدُقُ بذلک الأخذُ و الرّوایة و التحدیث عن الشیخ. کما یصدق فی حقِّه الأخذُ و الرّوایةُ و التّحدیثُ عن الأَئمة علیهم السّلام بأسانیده الشخصیّة الأُحادیّة عن مؤلِّفی الأُصول عنهُم علیهم السّلام علی ما فصّلَها فی مشیخَةِ التهذیب؛ لکنّا فی غِنیً عن السند الشخصیّ إلی الشیخ فی جواز

الرّوایة عنه، لِحُصول الاتّصال إلیه بما هو أتمّ و أتقن، و هو الإسنادُ المتواتِر.

 و لمّا أنّ الإسناد المتواتر لا نَظَرَ فیه إلی أعیانِ آحاد المُخبِرینَ و لا التفاتَ إلی مزایا أشخاصِ الناقلینَ و أفرادِ المتحمِّلین، بل مَحَطُّ النَّظر فی التواترِ العلمُ باتِّفاق جمعٍ کثیرٍ فی کلِّ طَبقةٍ علی ما یَمتَنِعُ التواطئُ علیه عادةً، جَرَتِ السِّیرَةُ علی الاستجازَة فی الکُتُب المتواتِرة أیضًا لِتَحصیل الاتّصال العَینیِّ و الإسناد الشخصیّ الأُحادیّ، لاشتمال الإجازَة الشَّخصِیَّة علی الانخِراط معَ أعیان المشایِخِ الأجِلّاء، و الانضِمام معَ أشخاصِ الصُّلَحاء الأزکیاء، و الإدخال فی مَحاضِر العُلماء الأتقیاء، و الاتّصال بصفوف الأصفیاء و مَحافِل الأولیاء؛ و غَیرِ ذلک ممّا یُستَحسَنُ عقلًا و یُستَحَبُّ شرعًا، و یَحِقُّ أن یُتَبَرَّکَ بها و یُتَیَمَّن.

 و قَد حنَّ علی التَّشرُّف بهذا الشَّرَف نفوسُ السعداءِ و هانَ علیهم فی إدراکه نُزولُ الدَّهماءِ‌؛ فکذا لا یکتفون بالإجازات العامّة لجمیعِ أهل عصرِ المُجیز أو مَن أدرک جزئًا من حیاته أو لکل أحد الشامل لنا أیضًا، لعمومه الموجودین و المعدومین. و قد استَعمَل نحوَ هذه الإجازات أکابِرُ علمائنا، کما قاله الشیخ عِزُّالدین الحسین بن عبدالصمد الحارثیّ (والدُ الشیخ البهائیّ) فی دِرایته الموسوم بوصول الأخیار.

 و کذا لا یکتفون بالشیخ و الشیخین، بل یَستَزیدون الطُّرقَ و الإجازاتِ ما یَتَأَتَّی لهم المزیدُ، و یجولون البلادَ و یحتملون فراقَ الأحبّة و الأولاد فی تحمُّل الإجازاتِ الشخصیّة و التشرّف بقرب الإسناد. مع أنّ فی الإجازة الشخصیة فائدةَ الضبطِ، و ضمانَ الشیخِ التصحیفَ و التحریفَ و السَّقطَ و الغَلَطَ و غیرَهما حتّی فی متواتِر الإسناد.

 فإن کان مرادُ القائِل بعَدَم الحاجةِ إلی الإجازة الشخصیّة و سائر الطُّرق فی الرّوایة عن مؤلِّفی الکُتبِ المتواتِرةِ نسبتُها إلی مؤلّفیها، و کونها للتبرُّک هو ما ذکرناه،

فهو حقٌّ کما فصّلناه؛ لکنَّ الشأن فی إثبات الصُّغری و أنّه هل یتحقَّق هذا الموضوعُ خارجًا أم لا؟ فإنّ الجزمَ ببلوغِ عدّةِ التواترِ فی هذهِ النسبة أوّلًا و وسطًا و آخرًا فی غایةِ الإشکالِ.

 نعم، القَدرُ المُسَلّمُ المتّفِقُ علیه کلمةُ الأصحاب ظاهرًا تواترُ نسبة الکتب الأربعة إلی مؤلّفیها؛ حیث إنّ بملاحظَةِ کَثرةِ تلامیذِ ثقة الإِسلام الکُلَینیّ و الشیخِ الصدوق و شیخِ الطائفة، یُمکنُ الجزمُ بحصولِ التواتُر بالنِّسبةِ إلیها و أنّ انتِسابَها إلیهم حتّی فی الطبقةِ الأُولی کانَت عن عِدَّةٍ کثیرةٍ یمتنعُ عادةً إحتمالُ التواطؤِ علی الکذِبِ فی حَقِّهم، بل کانَ کلٌّ منها فی عصرِ مؤلِّفه مرجِعَ الخواصِّ و معتمَدَ العوامّ و مدارَ رَحی الأحکامِ.

 و أمّا غیرُ الکتُبِ الأربعة الحدیثیّة من سائِرِ کُتب المشایخِ الثلاثة، أو سائرِ کُتُب الأصحاب، فبعضُها و إن بَلَغَ فی اشتهارِ نِسبَتِه إلی مؤلِّفه ما بلغَ بل صارَت نِسبَتُه مستفیضةً، لکن جُلُّها ما تجاوزت عن حدّ الشهرة الّتی فیها المَثَل السائر: «رُبَّ شُهرةٍ لا أصلَ لها». کما نری فی نسبةِ جامع الأخبار إلی الشیخِ الصَّدوقِ، و عیونِ المُعجِزات إلی عَلَم الهُدی، و الاختصاصِ إلی الشیخِ المفیدِ و غیرِ ذلک؛ فأینَ التواتُر فی هذهِ الکتبِ؟!

 قالَ صاحبُ المعالم فی الفائدة الرابعة من أوّل کتابِ المنتقیٰ ـ عندَ ذِکرِ طَریقِهِ إلی الکُتب الأربعة فقط، تَیَمُّنًا باتّصال السّلسلة لا لِتوقّف العَمَل علیه ـ ما لفظهُ:

 «فإنَّ تواتُرَ الکتب المذکورةِ عن مُصَنِّفیها إجمالًا مع قیامِ القرائِن الحالیَّة علی العِلم بصِحَّة مضامینها تفصیلًا، أغنی عن اعتبارِ الرِّوایةِ لها فی العمل. و إنّما تظهرُ الفائدةُ فیما لیسَ بمتواترٍ؛ و هذا هو السبب فی اقتصارِنا علی الکتب الأربعةِ مع أنَّه یوجدُ من کتبٍ غیرِها، لکنَّ الخصوصیَّةَ غیرُ متحَقِّقَةٍ فیما عداها.» ـ إنتهی.

 و فیهِ تصریحٌ بأنّ تواتُرَ نسبةِ الکِتاب یُغنِی عن الرِّوایةِ الشَّخصِیَّة، و أنَّ التواترَ

إنّما تحقَّق عندَنا فی الکُتب الأربعة فقط، دونَ غیرِها من الکُتُب و الأُصولِ حتَّی أُصول القدماء الّتی هیَ مَأخَذُ الکتب الأربعة؛ فإِنّها ما کانت متواترةَ النسبةِ عند المَشایخ الثلاثة. و لأجلِ عَدَمِ تواتُر تلکَ الکتب و الأُصول عندهم إحتاجَ کلُّ واحدٍ منهم أن یُفصِّلوا أسانیدَهُم إلیها، و طُرُقَ تحمُّلِهم لها بذِکرِ السَّند إلیها فی نفسِ الکتاب؛ کما فی الکافی أو فی المشیخةِ کما فی غیره، مصرِّحًا بأنّ ذلک للخروجِ عن حدِّ الإرسال.

 نعم، جُملةٌ من تلکَ الکتبِ و الأُصول کانت معروفةً مشهورةَ الانتسابِ إلی مؤلِّفیها فی عصرِ المشایخِ لکنّها ما بلغت حدَّ التواترِ فی جمیعِ الطَّبقات، و لو کانت متواترةً عندهم لَما احتاجوا إلی هذهِ التَّکلُّفات و لَما صرَّحوا بأنَّ ذِکرَ الأَسانید لِأجل الخُروج عن حدِّ الإِرسال. کما أنّ جملةً أُخری من تلک الکتب و الأُصول کانت معلومَ الانتساب إلی مؤلِّفیها عندَهم، لِقُرب عصرِهِم و دُنوِّ عَهدِهم إلی مؤلِّفیها و وُجود کثیرٍ من القرائن عندهم. و بسببها کانوا عالمین بمؤلّفی تلک الکتب و الأُصول لا من جهةِ تواتر النسبة إلیهم المشتملةِ علی تواتُر الإسناد و المُغنیَةِ عن الإسناد الشخصیّ کما فصّلناه، بل لقُرب العهدِ و وُجود القرائن عَلِموا بمؤلّفیها.

 و مجرَّدُ هذا العلمِ بالمؤلِّف و إن کان طریقًا لهم إلی تشخیصِ مؤلِّفه و مجوّزَ انتسابِهم الکتابَ إلیه ـ بل مجوّزًا للعَمَل بما فیه من روایاتهِ مع اجتماعِ سائر الشُّروط؛ حیث إنَّه عَمِلَ بما أَخذه المؤلِّفُ و رَواهُ عن الإمام علیه السّلام، و ما فیه مأخوذٌ و مرویٌّ له عنهُ علیه السّلام ـ لکن لیس العلمُ بالمؤلِّف من طرقِ تحمُّل الحدیثِ و الرّوایةِ عنهُ و لا مصحّحًا للإسناد إلیه؛ حیثُ لا یَصدُق معه الأخذ و الرِّوایة و التَّحدیث عن المؤلِّف مع عدم التَّحمُّل عنه بإحدی الطُّرق المَعهودة. فالحاجةُ إلی ذکرِ السَّند إلی مؤلِّفی الکُتب المعلوم النسبةِ أیضًا کما فی المشهورة بحالِها؛ لأجل الخروج عن حدِّ الإرسال کما التزَم به المشایِخ الثلاثة، قدَّسَ الله أسرارَهم.

 و بالجُملة،‌ الحاجةُ ماسّةٌ إلی الإجازة الشخصیّة أو غیرِها من طُرق تحمُّل الحدیثِ فی صدقِ الرِّوایةِ عن مؤلّفی عامّةِ الکُتب و الأُصول و جمیعِ المصنَّفات فی کلِّ فنٍّ و علمٍ، عدا الکتبِ المتواتِر النِّسبَةِ إلی مؤلّفیها، المنحصرِ مصِداقُها عِندَنا فی الکتب الأربعة الحدیثیّة.

 و غیرُ خَفیٍّ أَنّ هذهِ الأَربعة فقط، لا تُغنینا الیومَ فی جمیع ما نحتاجُ إلیه من أبوابِ الأُصول و الفروع من الطَّهارة إلی الدِّیات عن الرُجوع إلی سائِر کُتب أَصحابنا القُدَماء و المتأخِّرین؛ فإنَّ الوافی الفیضیة الجامع بین الکتب الأربعة لایَفی بالمهمّ فی تلک الأبوابِ. و أمّا تفصیلُ وسائل الشیعة فمعَ اشتماله علی ما اطّلع علیه مؤلِّفُه الشیخُ الحرّ ـ قُدِّسَ سِرُّه ـ من الکُتب الأربعة و سائِر کتبِ الأصحاب، فقد فاتَ منهُ الکثیرُ النّافعُ لنا فی جمیعِ تلکَ الأبواب؛ حتّی عَمَدَ شیخُنا العلّامة النوریُّ ـ قُدِّس سرّه النورانیّ ـ إلی استدراکه، فأتعبَ نفسَه فی سنینَ متطاولةٍ فی جمعِ المستدرک و ترتیبهِ علی ترتیبِ أبواب أصله حتّی بلغَ الاستدراکُ قربَ مقدارِ الأَصل. و قد استخرَج أحادیثَه من الکُتب المعتَبَرة الّتی أثبت اعتبارَها فی الخاتِمَة و تَلقّاه سائرُ مشایِخِنا المعاصرینَ له بالقبول.

 فقد سمعتُ شیخنا آیة‌ الله الخراسانی علی المنبرِ بمسجد الهندی فی درسِ الفقه صبحًا، عند البحث فی «أنّ العملَ بالعامِّ إنّما یجوزُ بعدَ الفحصِ عن المُخصِّصِ» و کان یَحُثُّ عامَّةَ التلامیذ بالجِدِّ و الإجتهاد و الفَحصِ التّام إلی حصول الیأس، إلی أن قال:

 «و لا یتِمُّ الاجتهاد و الفحص عن المقیِّد و المخصِّص و سائرِ القرائِن فی عَصرِنا هذا إلّا بالرُّجوع إلی کتابِ مُستدرک الوسائل أیضًا؛ فإنّه یوجَد فیه مزایا و خصوصیاتٍ خَلَتْ عنها سائرُ المجامیعِ الحدیثیّة کالوافی و البحار و الوسائل و غیرِها، فلابدّ من الرجوع إِلیه فی مظانّها حتّی یحصُلَ الاطمینانُ بالعدم و الیأسُ عن الظَّفرِ بالمُخصِّص و غیرِه.»

 هذا قوله علی رؤوسِ الأَشهاد و کان عمله علی ذلک أَیضًا؛ کما شاهدته عِدّة لیالٍ بعد درسِ اللیل کنتُ أَحضُرُ دارَه فی مجلسِ بحثهِ معَ بعضِ خواصِّ تلامیذِه المجتهدینَ، لتموینِهم علی الاستنباط و تعلیمهِم الجوابَ عن الاستفتائات، و قد أُحضرت الکتبُ الفقهیّة و الحدیثیة فی المجلسِ یرجعون إلیها، فما مَضَتْ لیلةٌ لم یُراجَعْ فیها إلی المستدرک.

 و سمعتُ أیضًا شیخَنا العلّامة الشیخ شریعةَ الإصفَهانی قبل وفات العلّامة النوری بسنةٍ تقریبًا و هو فی بعضِ مذاکَراته الرجالیّة فی أیّام التّعطیل، فسألتُه عن مستندِ کلامه الّذی ذَکَره، فقالَ: «قد ذکره الحاجّ آقا النوری فی خاتمة المستدرک»، فتعجَّبت من شِدَّة وُثوقِه بِقَولِه و بِکِتابِه، و لمّا أحَسَّ بتعجّبی فقال ما لفظُه:

 «نحنُ عیالٌ للحاج آقا النّوری فی الحدیثِ و الرِّجال، و نتنعَّم ممّا بَسَطه لنا من مائدةِ إِحسانه فی تصانیفهِ الجَلیلة سِیَّما المستدرک و خاتِمتِه.»

 و التعبیرُ عنه بالحاج آقا النوریّ اقتداءٌ منه بآیة الله المیرزا الشیرازیّ ـ طابَ ثراه ـ فإنّه ما کان یعبِّر عنه إلّا به، فتعبَّد تلامیذُه و غیرهم.

 و کذلک سیِّد مشایخی الشریف المرتضی الکشمیریّ و کافّةُ مَن أدرکتُهم من المجتهدین العظام المعاصِرین له فی النَّجف، کانوا منقادین له، مستفیدین من تصانیفه، معظّمین لخدماته غایةَ التعظیم.

 ثمّ لمّا تشرَّفتُ إلی سامرّاء فی خدمةِ شیخنا آیة الله المیرزا محَمَّد تقی الشیرازیّ ـ قدّس سرّه ـ فرأیتُه أَشدَّ وثوقًا به و بتصانیفهِ. نَعم، أدرکت أیضًا بعضَ من غَرَّته نفسُه و خَدَعَهُ هواه أو حَمَلَتْه الحَمِیُّة و العَصَبیُّة من حیثُ لا یعلمُ و هو ـ عفی الله عنه ـ کان یَستحقِرُ تصانیفَه و یَنقُصُ شأنَهُ و قَدرَه، کما هو عادةُ بعضِ المعاصِرینَ، و لا بأس به حتّی لا تنخَرم قاعدةُ «مَن صَنَّف استُهدِف».

 و بالجملةِ، المجتهدُ الفاحِصُ عن الأحکام المرویَّةِ عن ساداتِ الأنامِ المَسطورةِ فی کُتب عُلمائنا الأعلام بأسانیدهم إلی الأئمة الکرام علیهم الصّلاة و السّلام قد اشتغلت ذِمَّته بالرُّجوع إلی عامَّة تلکَ الکتب و الأُصول بلا کلامٍ، و لا یَکفیه الرُّجوعُ إلی الکتب الأربعة فقط، المشتمِلَةِ علی الإسناد المتواترِ إلی مؤلّفیها؛ بل لابُدَّ له من الأخذ و الرّوایة و التَّحدیثِ عن سائِر الکُتب الغیرِ المتواتِر إسنادُها إلی مؤلَّفیها.

 و تلک الکتب و إن کان إنتسابها مشهورًا مستفیضًا ـ‌ بل و إن کانَ الکتابُ معلومَ الانتساب إلی مؤلَّفه ببعضِ القرائن الخارجیّة ـ لکنَّ صِدقَ الرِّوایةِ و الأَخذَ عن مؤلِّف الکتابِ حتَّی یتَّصل الإسناد إلیه و منهُ إلی المعصوم علیه السّلام موقوفٌ علی تَحمُّل الکِتابِ عن مؤلّفه بإحدی الطُّرق المشهورة بإجماع العلماءِ‌ ـ کما عَرفتَهُ عن تصریحِ الشهید الثانی و الشیخِ البهائیّ ـ و بعدم خِلافهم فی المنعِ عن الرّوایة بالوَجادةِ فی الکتابِ المعلومِ الانتساب إلی مؤلّفه و الرّوایةِ.

 و الأخذ عن مؤلِّف ذلک الکتاب، بالانقطاعِ و الإرسال فی الأوّل، و الاتّصال و الإسناد فی الثّانی؛ حیثُ إنّ الآخذَ عن الکتاب یُخبِرُ بأنَّ المؤلِّف روی عن المعصوم علیه السّلام بإسناده إلیه و أمّا أنا فمُنقطعٌ عنه علیه السّلام، و الآخذ عن مؤلّف الکتاب یُخبر بأنّی أروی عن المعصوم علیه السّلام بروایتی عن مؤلّف الکتاب عنه علیه السّلام.

 فالآخذ عن الکتابِ وَجادةً لا یتلبَّس بِکَونِه راویًا عن المعصوم و لا عن مؤلِّف الکتاب و لا یتّصف به، و لکنَّ الآخذَ عن مؤلِّف الکتاب ـ و لو إجازةً ـ یَصدُق علیه أنّه راوٍ الحدیثَ عن المعصومِ علیه السّلام برِوایته عن مؤلّف الکتاب عنه علیه السّلام؛ و إن کانَ المأخوذُ عن الکتابِ و المأخوذُ عن مؤلّف الکتابِ کلیهما

مشترِکَین فی الحجّیَّة شرعًا، و جوازِ العمل بهما، و الاستنادِ إلیهما مع اجتماع سائر شرائط حُجِّیة الخبرِ فیهما. لأنّهما مأخوذان عن المعصوم علیه السّلام، مرویّان عنه، أوَّلهما بروایةِ المؤلّف بأسناده عنه علیه السّلام، و الثانی بروایةِ المجتهد الفاحص الناظرِ فی الأحکام نفسِه عن المؤلّف عن المعصوم علیه السّلام.

 فیحصل غرضُ المجتهد بالنسبة إلی عملِ نفسِه و الأخذ بوظیفته من کلِّ واحدٍ منهما فی ملاحظةِ التَّعارُض بینَه و بینَ غیرِه و عدمِه، و ملاحظةِ کیفیّةِ الجمعِ بینهما أو الترجیح أو التخصیص و التقیید و الشرح و البیان و غیر ذلک؛ من دون فرقٍ بین أن یکونَ هو بنفسِه راویًا للخبر أو مؤَلِّفُ الکتاب کانَ راویًا له.

 نعم، بالنسبةِ إلی عملِ المقلّدین أو المتخاصمینَ و جوازِ رجوعِهم إلیه یُعتبر أن یکونَ هو بنفسِه راویًا للأحادیث. و ظاهرُ الأدلّة اشتراطُ التَّلبُّسِ بالرِّوایةِ فی المجتَهد و المُفتی و القاضِی، و کونِهم متَّصفین بأنّهم رواة الحدیث؛ فإنّ الرّواة حجةٌ علی الخَلق، و هم خُلفاء الرسولِ صلّی الله علیه و آله، و همُ الحُکّام فی الأرض، کما وَرَد بذلک الأحادیثُ الَّتی یُستدلُّ بها علی حُجِیَّة قولِ المُجتهد و المُفتی و القاضی، و وجوبِ الرُّجوع إلیهم و حُرمةِ رَدِّهم.

 و الحاصلُ إنّ حجیَّةَ الخَبَرِ و جوازِ العملِ به بعد حُصولِ شرائِطه لیست موقوفةً علی تحمُّلِه و روایتِه بالإجازة أو غیرها؛ بل یَکفی الوَجادَةُ بأن یَجِدَه المُجتهد فی کتابٍ معلومِ النسبةِ إلی مؤلّفه المقبولِ خبرُه، فیأخُذُه و یَعمَلُ به و إن لم یکن هو حاملًا له و راویًا عن مؤلّفه، لکن روایة‌ هذا المجتهدِ هذا الخبرَ عن مؤلِّفه لا تَصِحّ بدونِ تحمُّله عن المؤلّف بإحدی الطُّرق. و کذا الحالُ فی الرّوایة عن مؤلّف کلّ کتاب لم یتواتر نسبَتُه إلی مؤلِّفه.

 نعم، المتواتِرُ لایحتاجُ إلی التَّحمّل الشَّخصیّ لتحقُّق الطَّریق المتواتِر معه، کما

بیّناه. فالتّحمُّل و لو بالإجازة شرطٌ و موقوفٌ علیه لصدقِ الرّوایةِ و الإتّصاف بکونِ الشَّخصِ راویًا للحدیث، لا لجوازِ عَمَلهِ بالرِّوایة.

 و هذا مرادُ کثیرٍ من الأعلام الذین یَظهرُ منهم إطلاقُ القولِ بعدَمِ الحاجة إلی الإجازة، و إنّها للتیمُّن و التبرّک باتّصال الإسناد؛ یعنی أنّ الإجازة لا یُحتاج إلیها للعَمل بالأحادیث المَرویّة فی کتبنا الیوم المعلومِ لنا مؤلِّفوها الثِّقات و لو بغیر التواتُر من سائِر الأَمارات، و لکنَّها مُحتاج إلیها فی اتّصال السَّند حتّی تَخرُج الرِّوایة بسببها عن عِداد المُرسَلات. و یسمَّی حاملُها لغةً و عرفًا و اعتبارًا بسِمَةِ الرّواة، و مُتّزیًا بزِیّ الحُجَج و القُضاة، و یَتهیّأُ للدُّخول فی زُمرة خُلفاء الرَّسول صلّی الله علیه و آله و سلّم، کما نطقَ به لسانُ الأخبار.

 و لتوقُّف صدقِ الرِّوایة و تحقُّق صِحَّة الإسناد فی اللُّغة و العُرف و الإعتبار فی غیر الکتب المتواتِرة النسبة إلی مؤلِّفیها علی تحمُّل الرّوایة عن المؤلِّف بإحدی طرق التَّحمل و لو بالإجازة، تَری جَرَیانَ سیرةِ الأصحاب عَمَلًا علی التَّحمّل بإحدی الطرق ـ و لو بالإجازة من الصَّدر إلی السّاقة ـ بسیرةٍ سائرةٍ فی کلِّ خَلَفٍ عن سَلَفٍ؛ حتّی احتمل کثیرٌ منهم فی تحمُّل الطَّریق الأَحمالَ الثِّقالَ، و تَحمَّل مشاقّ الإغتراب و الأسفار مع ما فیها من الأَخطار و الأهوال، و یلزَمُها من صَرفِ العُمر و بَذلِ المال.

 و ممَّن وفّقه الله تعالی الإقتداءَ بالسَّلفِ الصالح و اقتفاءَ هذا الأَثر الراجِحِ، فتغرَّب عن وَطَنِه و أَهلِه و تقرّب إلی الله تعالی بالهجرةِ عن مَسکنِه و رَحلِه إلی جوارِ بابِ العلم و منار التُّقیٰ، مَولی المَوالی و أبی‌الائمّة [علیهم السّلام] ـ و ذلکَ بعد نبوغِه فی العُلوم الحدیثة فی مَدارسها، و نُبلِه بشهادات الأساتیدِ و المعلِّمین فیها، فعکف علی بابِ مدینة العِلم عِدَّةَ سنینَ لتحصیلِ المعارفِ و علومِ الدّین، و جَدَّ فی الطَّلب حَتَّی وَجَد، و اجتَهد فی نیل المطلبِ حتّی نَفَد، و فاز بسعادتَیِ العِلم و العَمَل، و حازَ منهما

الحظَّ الأوفر الأکمل ـ ألا و هو السید السَند المُمجَّد المُعتمد، العالم الفاضل، النِحریر الجامع بین فضیلتی حُسنِ التقریرِ و التَحریر، الفائقُ علی سائرِ الأقران، و المشارُ إلیهِ بالبَنان، المُبرّأُ من کلِّ شینٍ و عین، مولانا السید محَمَّد الحسین، بن العالم الجلیل، السید محَمَّد صادق بن العلامة السید ابراهیم بن السید علی اصغر الحسینیّ الطهرانیّ، زیدَ إفضالُه و کَثُرَ فی العلماء و أبنائهم أمثالُه.

 قد‌‌ ترجمنا جَدَّه فی النُّقباء؛ فهوَ سُلالة السِّیادة و نَتیجةُ الفَقاهةِ، قد جمع بین شَرف النَّسب و الفضلِ المُکتسَب، و حازَ من العلومِ و المعارفِ القدیمَ و الجدید، و الطارفَ و التَّلیدَ، ثم تأَسَّیٰ بسیرة قُدماء الأصحاب فی انخراطِ نفسه فی سِلسِلةِ الرُّواة عن الأئمّة المعصومین الهداة. و لحُسن ظَنِّه بهذا الحقیرِ استجازنی فی الرّوایةِ، و بما أنِّی وجدتُه أهلَ ذلک بل فوقَهُ، استخَرتُ الله عزّو‌جلّ و بادَرتُ لإنجاحِ مأمولِه، و أجَزتُه أن یَرویَ عنّی عن جمیع مشایخی من حُجج الإسلام الذین فصَّلتُ ذِکرَ طُرُقهم و روایاتهم فی الشَّجرة الّتی سمَّیتها ضِیاءَ المفازاتِ فی طُرُقِ مشایخِ الإجازات، و ناولتُه النُّسخةَ حتّی استکْتَبَها لِنَفسِه، فَلیَروِ ـ دامت برکاتُه ـ عنّی عنهم بجمیعِ طُرقهم لمن شاءَ و أَحبّ.

 و الرَّجاءُ مِن مکارِمهِ أن لا ینسانی فی خَلواته من الدُّعاء، أَنشأتُ ذلک بِلِسانی قبلَ سنین، و حروفَه بِبَنانی المُرتَعشة فی داری فی النَّجف الأَشرف، فی عید الفطر سنةَ ١٣٧٥ه‍ . ق.

 و أنا المُسیءُ الفانی المسمَّی بمحَمَّد محسن، و المدعوّ بآقا بزرک الطَّهرانی

 عَفی الله عنه، و غَفر له و لوالدیه

 و الحمد للّه أولًا و آخِرًا.¹

[اجازه‌نامه مرحوم آیة الله علاّمه حاج شیخ حسین حلّی به علاّمه طهرانی رضوان الله علیهما]

بسم الله الرّحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین

والصّلاةُ و السّلام علی خیر خلقه محَمَّدٍ و آله الطّاهرین

 و بعدُ، فإنَّ فَضلَ علم الفقه لا یَخفی و بهِ تُنالُ السّعادةُ الأَبدیّة. و مِمَّن بَذَل الهِمَّةَ فی تحصیلهِ وِ صَرَفَ علی ذلکَ بُرهةً غیرَ قلیلةٍ من عُمره الشَّریفِ، جَنابُ السّیدِ العلّامةِ حجةُ الإسلامِ و عمادُ الأَعلام، العالِمُ التَّقی، السَّید محَمَّد حُسین ـ دامَ تأییدُه ـ نجلُ المرحوم حجةِ الإسلام السّید صادق الطّهرانی اللاله‌زاری، طابَ ثَراه.

 فإنّ جَنابَه قد جَدَّ فی تحصیلِ ذلک و اجتهد فیه، و قد حَضَر علی أبحاثی فی الفِقه و الأُصول حُضورَ تفهُّمٍ و تدقیقٍ، و کَتَب ذلک و حرّرَهُ تَحریرَ إتقانٍ و تحقیقٍ. و لم یَزَل علی ذلک مُجِدًّا فیه حتّی نالَ ـ بحمد الله تعالی ـ بُغیَته، و أَدرَک بذلک الجِدِّ غایَتَه و أُمنیَّتَه، و حَصَل علی مرتَبةٍ مِن الإجتهاد، و صارَ له القُدرة ـ بحمدِ الله تعالی ـ علی استِنباط ما یُحتاجُ إلیهِ من الأحکام الشّرعیَّةِ عن أَدِلَّتها التَّفصِیلیّة. فلَه العملُ بما یستنبِطُه مِن ذلک حَسَبَ الطَّریقة المَعروفة الّتی جَرَی علیها مشایِخُنا العِظامُ و أساتِذَتُنا الکِرامُ، قُدِّست أسرارُهم.

 کلُّ ذلک مع الالتزامِ بالإحتیاطِ مهما أمکن؛ فإنَّه سبیلُ النجاةِ، و إنَّ ذلک هو أهمُّ ما أُوصیه به، کما أَنّه أهمُّ ما أوصانِی به أساتذتی العِظامُ و مشایخی الکرامُ، قدَّس اللهُ أَسرارَهُم و طیَّبَ مَضاجِعَهم.

 و أَجَزتُ لِجَنابِه روایةَ ما أَجازوا لی روایَتَه علی طبقِ ما أَجازوه لی علی الطریقةِ

المعروفةِ بینَ أَصحابنا، رَفَع اللهُ تعالی دَرَجاتِهم و أَعلی و أعزَّ کَلمتَهُم.

 و أَرجو مِن جَنابه أن لا یَنسانی من الدُعاءِ فی مَظانِّ الإجابةِ.

 و السَّلام علیهِ و علی کافّة إخواننا المؤمنینَ و رحمة الله و برکاته.

 ٢٨ ذی القعدة ١٣٧٧

 حسین الحلّی

[اجازه‌نامه روائی حضرت آیة الله گلپایگانی به مرحوم علاّمه طهرانی قدّس الله أسرارهما]

بسم الله الرّحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالَمین 

و الصّلاةُ و السّلام علی خیر خلقه و أشرف بَریَّته، أبی‌القاسم محَمَّدٍ

و علی آله الطّیِّبین الطّاهرین و اللعنةُ علی أَعدائهم مِن الآن إلی یوم الدّین

 و بعدُ، فإنّ شَرَف العلمِ لا یَخفَی و فضلُه لا یُحصَی، قد وَرِثَه أَهلُه مِن الأنبیاءِ، و فُضِّلَ مِدادهم علی دماء الشُّهداء، و نالوا بذلک نیابةَ خاتِمِ الأَوصیاء. و ممّن سَلَک سبیلَ السّلَف الصّالح فی طلب العِلم و بَذَلَ جُهدَه فی تَحصیلِ الکمالات و کَسبِ المَلَکات الفاضِلَةِ و تَهذیبِ النَّفس، فضیلةُ العلّامة حجةُ الإسلام و المسلمین الحاج السّید محَمَّد حسین الحسینیّ الطّهرانیّ ـ دامت برکاته ـ فبلَغ بحمدِ الله و مَنِّه مرتَبةً سامِیةً من الفَضل و الکمالِ.

 و قد استجازَنی فی الرِّوایة فأَجَزتُه أن یرویَ عنِّی جَمیعَ ما صَحَّت لی روایَتُه عن الکُتب الأَربعة الّتی علیها المَدارُ و هی الکافی و الفقیه و التّهذیب و الاستبصار، و المجامیعِ المتأخّرة: الوسائل و مستدرَکِه و الوافی و البحار و غیرِها من مصنَّفاتِ

أَصحابنا ـ رِضوانُ الله تعالی علیهم ـ فی الأحادیث و الأخبار، بأسانیدی المُنتهیةِ إلی أهلِ بیتِ الوَحی و العِصمة الأئمةِ الهُداة الأبرار، صلواتُ اللهِ و سلامُه علیهم أجمعین.

 و أُوصِیهِ ـ أیّدَه اللهُ تعالی و سدَّدَ خُطاه ـ بملازمةِ التَّقوی و سلوکِ سبیلِ الاحتیاطِ، فإنَّه لیسَ بناکِبٍ عن الصّراطِ مَن سلک سبیلَ الإحتیاطِ؛ و أن لا ینسانِی من صالحِ الدَّعواتِ. و السَّلام علیه و علی سائر العلماء الأعلام و رحمةُ الله و برکاته.

 ٩ جمادی الأولی ١٤٠٠هجری قمری

 محَمَّد رضا الموسویّ الگلپایگانی

[اجازه‌نامه آیة الله خوئی به علاّمه طهرانی رضوان الله علیهما در امور حسبیّه]

بسم الله الرّحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین

و صلّی الله علی خیر خلقه و أشرف بریّته محَمَّد

و عترته الطّاهرین المعصومین

 و بعدُ، جناب مستطاب مَلاذُ ‌‌الأنام، عماد الأعلام، رکنُ الإسلام و المسلمین، آقای آقا سیّد محمّد حسین لاله‌زاری ـ دامت تأییداته ـ که مدّت مدیدی از عمر شریف خود را در تحصیل علوم دینیّه و معارف حقّه الهیه در نجف اشرف و در غیر آن صرف نموده، و بحمدالله دارای مراتبی از علم و فضل و کمال و تقوا و ورع گردیده است، از قِبَل أحقر در تصدّی امور حِسبیّه که منوط به اذن و اجازه حاکم شرع است مأذون و مجاز می‌باشند.

 و همچنین مأذونند که آنچه از وجوه شرعیّه غیر از سهم مبارک امام علیه و علی آبائه الکرام أفضلُ التّحیّة و السّلام دریافت می‌دارند در موارد مقررّه در محل

خود صرف نمایند؛ و آنچه از سهم امام علیه السّلام قبض می‌نمایند مقدار نصف آن را در تتمیم معاش اقتصادی خود و سائر موارد از طلاّب علوم دینیّه و خدمتگزاران به دین مبین مصرف شود، و نصف دیگر را از جهت اقامۀ حوزۀ علمیّۀ نجف أشرف به این‌جانب ایصال نمایند.

 و سزاوار است که إخوان مؤمنین نعمت وجود مشارٌالیه را مغتنم شمرده، از محضر شریفشان استفاده و استفاضه نموده، در تجلیل و تبجیل و احترام مشارٌالیه حتی‌المقدور ساعی باشند.

 و أوصیه ـ دام فضله ـ بملازمة التّقوی و سلوک سبیل الاحتیاط، فإنّه لیس بناکبٍ عن الصّراط مَن سَلَک سبیلَ الاحتیاط، و أن لا ینسانی من صالح الدَّعَوات کما أنّی لا أنساه إن شاء الله تعالی. و السّلام علیه و علی سائر إخواننا المؤمنین و رحمة الله و برکاته.

 به تاریخ ٢١ شهر جمادی الاولی ١٣٧٧ هجری قمری

 ابوالقاسم الموسوی الخوئی

 [اجازه‌ اجتهاد مرحوم آیة الله خوئی به مرحوم علاّمه طهرانی قدّس الله أسرارهما]

بسم الله الرّحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین

و الصّلاة و السّلام علی أشرف الأنبیاء و المرسلین محَمَّدٍ و عترته الطّاهرین

و اللعنةُ الدّائمة علی أَعدائهم أَجمعینَ إلی یوم الدّین

 و بعدُ، فإنَّ جَناب الفاضِلِ العلّامةِ، رُکنِ الإسلام، السّید محَمَّد حسین الطّهرانی ـ أدامَ الله فَضلَه ـ ممَّن أَتعب نفسَه مدّةً طویلةً فی تحصیلِ العلومِ الدّینیّة و التّحلِّی

بالأَخلاق الحَمیدة، و قد حَضَر أَبحاثی الّتی أَلقَیتها علی طلّاب الحوزة العلمیة الأفاضلِ، و قد اهتَمَّ ـ دام فضله ـ بتنقیحِها و تحریرِها، حتّی بَلَغ ـ بحمدالله تعالی و حُسن تَوفیقه ـ درجةً سامیةً من العلم و العمل. و أَسألُه تعالی أن یوفِّقه لِخِدمة الدّین الحنیف و أن یَنتفعَ بِجُهوده المسلمونَ.

 و أُوصیه ـ دامَ توفیقه ـ بملازمة التّقوی و مراعاةِ جانبِ الاحتیاطِ کما هو المأمولُ منه. و رجائی أن لا ینسانی من صالح دعواته.

 و السّلام علیه و علی سائر إخواننا المؤمنین و رحمة الله و برکاته.

 ١٣ جمادی الثانی ١٣٨٠

 ابوالقاسم الموسویّ الخوئی

[اجازه‌نامه روائی آیة الله آقا سیّد احمد خوانساری به علاّمه طهرانی قدّس الله اسرارهما]

بسم الله الرّحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین

و الصّلاة و السّلام علی محَمَّد و آله الطّاهرین

 و بعدُ، کان من دَیدَنِ السَّلَفِ الإجازةُ فی روایة المروّیة عن النّبی صلّی الله علیه و آله و الأئمّة المعصومین صلوات الله علیهم اجمعین. و استجازَ المحقِّق النِّحریرُ، قدوةُ الأَعلامِ، السّید محَمَّد حسین الطّهرانیّ ـ دامت برکاته ـ فأجَزتُه أن یرویَ عنّی ما فی کُتب الأخبار. و قد أَجازنی شیخی العلّامة الفقیه أبوالمجدِ محَمَّد الرّضیّ النّجفیّ الأصبهانیّ، و هو یروی عن جماعة منهُم شیخُه العلّامة الحاج المیرزا حسین النّوریّ، و هو یروی عن جماعةٍ منهم شیخُه العلّامة الفقیه المیرزا محَمَّد هاشم

الأصبهانیّ الخوانساریّ، و هو یروی عن جماعةٍ منهم والدُه العلّامة الحاج المیرزا زینُ‌العابدین، و هو یروی عن جماعةٍ منهم والدُه العلّامة أبوالقاسم جعفر الخوانساریّ، و هو یروی عن والدِه العلّامه الحاج السّید حسین الخوانساریّ، و هو یروی عن جماعةٍ منهم والدُه العلّامة الحاج المیرزا أبوالقاسم، الرّاویّ بطُرُقِه المُتَّصِلة إلی أَصحاب الکتب الأربعة بالأسانید المتّصلة إلی المعصومینَ صلواتُ الله علیهم أجمعین.

 أحمد الموسویّ الخوانساریّ

[اجازه‌نامه روائی علاّمه طباطبائی به علاّمه طهرانی قدّس اللهُ أسرارَهما]

بسم الله الرّحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین

و الصّلاة و السّلام علی سیّدنا محَمَّد و آله الطّاهرین

 أمّا بعدُ، فَقد أَجزتُ لِفَخرِ العلماء العاملین، و عمادِ الفقهاء و المجتهدین سیّدِنا المحقِّق، السّید محَمَّد حسین الحسینیّ الطّهرانیّ ـ أدام الله تأییداتِه و أفاضَ علیه توفیقاتِه ـ أن یرویَ عنّی جمیعَ ما صَحَّت لی روایتُه عن العلماء الأعلام و المشایخ العظام ـ رضوانُ الله علیهم ـ بِطرُقهم المتَّصلة بأهلِ بیت العصمةِ و الطّهارة سلامُ الله علیهم أجمعین.‌

 و هی ما أرویه عن الآیة العظمی شیخی و أُستاذی الآمیرزا محَمَّد حسین نائینی ـ طیَّب الله رَمسَه ـ بطُرقه الرِّوائیة؛ و ما أرویه عن الآیة العظمی البروجردی ـ عَظَّم الله قدرَه ـ عن شیخِه الآخوند الخراسانیّ صاحبِ کفایةِ الأصول، عن السّید محَمَّد مهدیّ القزوینیّ، عن السّید محَمَّد باقر القزوینی، عن آیة الله بحر العلوم بطُرقه المذکورة فی آخر المستدرکِ؛ و ما أرویه عن الشّیخ العابد الزّاهد المجتهد الحاج شیخ

علی القمّیّ النجفیّ، عن الحاج النّوری [صاحب] کتاب المستدرک، قرأتُه و سماعًا و جمیع طُرقه المذکورة فی آخر المستدرک إجازة إلی البهبهانی؛ و ما أرویه عن الشّیخ المُتضَلِّع فی الرّوایة الحاجّ شیخ عباس القمّیّ، عن الحاجّ النّوری صاحب المستدرک، بجمیعِ طرقه إلی البهبهانی بطُرقه المتَّصلة إلی أهل بیت العصمة و الطّهارة؛ و ما أرویهِ عن أُستاذی الآیة الحاجّ میرزا علی أصغر الملکیّ التبریزیّ، عن الآیة العظمی السیّد حسن الصّدر العاملیّ الکاظمیّ، بطُرقه الواسعةِ المتّصلة بأهل بیت العصمة؛ و ما أرویه عن الآیة العظمی السّید محَمَّدٍ الحجة، رضوان الله علیهم أجمعین.

 فلَه ـ سَلَّمه الله ـ أن یَرویَ ما یَروی عن الطُّرق المذکورةِ. و أَرجو من جَنابه أن لا ینسانی فی خَلَواته عن صالحِ الدُّعاء. و السّلام علیه و رحمة الله و برکاته.

 محَمَّد حسین الطباطبائیّ

[اجازه‌نامه آیة الله سیّد أبوالحسن اصفهانی به والد علاّمه طهرانی رضوان الله علیهما در امور حسبیّه]

بسم الله الرّحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین

و الصّلاة و السّلام علی خیر خلقه محَمَّد و آله الطّاهرین

و لعنة الله علی أعدائهم أجمعین

 و بعد، حول جناب مستطاب حجة الإسلام آقای حاج سیّد محمّد صادق طهرانی شاه‌آبادی ـ دامت برکاته ـ از أجلّۀ علماء أعلام و مروِّجین احکام شریعت غرّاء هستند. لهذا سزاوار است مؤمنین نعمت وجود ایشان را مغتنم شمرده و از مقامات علمی و اخلاق حمیده ایشان استفاده نمایند. و از قِبَل این‌جانب مجاز و

مأذون در تصدّی احکام شرعیّه و امور حِسبیّه بالخصوص تصرّف در سهم امام علیه الصّلاة و السّلام از گرفتن و صرف در مصارف خودشان و رساندن به مستحقّین از اهل علم و طلاّب و ارسال به نجف اشرف و غیر ذلک هستند و مراعات احتیاط را در جمیع مراحل بنمایند و این‌جانب را از دعا فراموش نخواهند نمود، کما آنکه این‌جانب هم فراموش نخواهم نمود؛ إن شاء الله تعالی.

 أبوالحسن الموسویّ الإصفهانیّ

[اجازه اجتهاد آیة الله سیّد أبوالحسن اصفهانی به والد علاّمه طهرانی رضوان الله علیهما]

بسم الله الرّحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین

و الصّلاة علی أشرف الأنبیاء و المرسلین محَمَّد و آله الطّاهرین

 و بعد، فقد ذاکَرتُ مدةً مدیدةً مع العالِم العامل العادل، و الفقیه البارع الکامل، حجةِ الإسلام و المسلمین السّید محَمَّد صادق الطّهرانی نجلِ المرحوم آیة الله السّید محَمَّد ابراهیم ـ أعلی الله مقامه ـ فوَجَدتُه فاضلًا عالمًا، مجتهدًا عادلًا، فقیهًا جامعًا، صائنًا لدینه، تارکًا لهواه، مطیعًا لأمرِ مَولاه؛ فله العَمَلُ بما استنبَطَهُ من الأحکام علی النَّهج المعروف بین الأعلام، و یَحرُم علیه التَّقلیدُ، و علی النّاس الرجوعُ الیه فی الحوادثِ.

 و لقد استجازنی فوجَدتُه أهلًا لها، فأجزتُه أن یرویَ عنّی کلَّما صحّت لی روایتُه من الأُصول المُعتَمَد علیها، المودَعة فی الکتب المعوَّلِ علیها الّتی مَدارُ الشّیعة علیها فی زمنِ الغیبة من أسانیدی المتّصلة إلی أرباب العصمة صلوات الله علیهم أجمعین.

 و المرجوُّ مِن جَنابه ـ أدامَ اللهُ أیّامَ إفضالهِ ـ أن یأخُذَ الحائِطَةَ لدِینه، و أسأل اللهَ عزّوجلّ أن یوفِّقَنا لما یُحبُّ و یَرضَی.

 الأحقر أبوالحسن الموسویّ الإصفهانیّ

[اجازه اجتهاد دیگر آیة الله سیّد أبوالحسن اصفهانی به والد علاّمه طهرانی رضوان الله علیهما]

بسم الله الرّحمن الرحیم

الحمدُ للّه ربّ العالمین

و صلّی الله علی أشرف الأنبیاء و المرسلین محَمَّد خاتَمِ النّبیّین

و علی آله الطّیّبین الطّاهرین المعصومین

 و بعدُ، فإنّ جَنابَ العالِم العامل المهذَّب الکامل، عِماد الأعلام و مُروِّجِ الأحکام و حجّةِ الإسلام، السّیدِ السَّندِ و الصَّفیِّ الزّکیِّ المعتمَد، السّید محَمَّد صادق نجلِ المرحوم المبرور حجّةِ الإسلام السّید محَمَّد ابراهیم الطّهرانی ـ أعلی الله مقامه ـ من العلماء الکاملین و الفقهاء الرّاشدین و المجتهدین البارعین و ممّن بذل جُهده فی استنباط الأحکام الشّرعیة و تنقیح مبانیها القویّة فاحِصًا باحثًا مُجِدًّا مجتهدًا؛ فله العمل بما استنبطه من الأحکام علی النّهج المألوف بین الأعلام.

 و قد استجازَ منّی و لمّا وجدتُه أَهلًا لذلک فقد أَجزتُه أن یرویَ عنّی کلَّ ما صَحَّت لی روایَتُه من الأُصول المعتَمَد علیها المودَعةِ فی الکُتب المُعوَّل علیها عند الإمامیّة بطرقی المقرّرة المُنتَهیة إلی مصنِّفیها ـ علیهم الرّحمة ـ و منهم إلی أهلِ بیت العِصمة.

 و المأمولُ من جَنابه ـ أدام الله تأییدَه ـ سلوکُ جادَّةِ الاحتیاط الواقی عن زَلَلِ

الصِّراط، و أن لا ینسانی من صالح الدُّعاء إنّه ولیّ الإعطاء.

 حرّره الأحقر أبوالحسن الموسویّ الإصفهانیّ

[اجازه‌نامه آخوند خراسانی به جدّ مرحوم علاّمه طهرانی: حضرت آیة الله آقا سیّد ابراهیم طهرانی]

بسم الله الرّحمن الرحیم

 لا یخفی علی إخواننا المؤمنین ـ وفّقهم الله تعالی ـ که نظر به فنون فضل و مراتب علمیّه و عملیّه و ملکات قدسیّه زهد و تقوا و احتیاط جناب مستطاب مکارم‌نصاب، شریعت‌مدار، ملاذ الأنام، سیّد العلماء العظام، و نخبة المشایخ فی الإسلام، آقای آقا سیّد ابراهیم طهرانی ـ دام فضله و تقواه ـ که از قدماء سلسله شریفه و عمری در خدمت و ترویج شریعت ـ علی شارعها آلاف التّحیّة و الصّلاة ـ صرف کرده، در مراتب علمیّه و عملیّه جامع و محل وثوق می‌باشند و عارف به مناهج حق و صراط رهبری و حق‌گزاری هستند. لهذا این خادم شریعت طاهره، جناب مستطاب معظّم‌له [را] در کلیه امور حسبیّه که وظیفه حاکم شرع مطاع است از طرف خود مأذون نمودم.

 إن ‌شاء ‌الله به میزان شرع و رعایت احتیاط در رجوعات إخوان مؤمنین مداخله و تصدّی فرموده، إخوان مؤمنین نیز تصرّفات جناب ایشان را از جانب أحقر نافذ و شرعاً لازم‌الإتّباع بدانند. و السّلام علیه و علی إخواننا المؤمنین.

 من الأحقر محَمَّد کاظم الخراسانی

 عفی الله عنه

راجع به اهمیّت إجازه و روایت حدیث

 در مستدرک جلد ٣، خاتمه، صفحۀ ٣٧٨ و صفحۀ ٣٧٩ گوید:

 «قال العالم الجلیل السیّد جواد ـ صاحب مفتاح الکرامة ـ فی إجازته للعالم

العلّام آغا محَمَّد علی بن علّامة عصره آغا باقر المازندرانی:

الإجازة علی قسمین: ... ـ إِلی أَن قال فی آخر الصَّفحة:¹

و ممّا ذکر أیضًا‌ یَسهَلُ‌ معرفة مَشایخ الإجازة، و لقد أَعیَت معرفتُهم علی ناسٍ‌ کثیرین، حتّی أَنّ شیخَنا و مولانا میرزا أبوالقاسم² صنَّفَ فی ذلک رسالةً‌ ما زاد فیها علی أَنَّهم یُعرَفون بنصّ علماء الرّجال، ثُمّ إِنّه سَرَد مَن ظفر أَنّهم نَصّوا علیه بذلک، و لم یُعَیِّن الوجهَ فی النصِّ علی هذا دون هذا، مع أنَّهما معًا فی وسط السَّنَد مَثَلًا أَو فی أَوَّله.

و قد بَیَّنّا فیما کتبناه فی شرح طهارة‌ الوافی ـ من تقریر الأُستاذ الشّریف رضی الله تعالی عنه ـ [و غیره]، أنَّ لنا إلی معرفتهم طُرُقًا أَربَعَة.

و کیف کان فاحتفالُ رواتِنا و علمائنا بالاستجازة أَشهرُ من أن یُذکر.

هذا شیخ القُمییِّن و فقیهُهم و رَئیسُهُم و الَّذی یَلقَی السُلطانَ غیرَ مُدافِعٍ أَحمدُ بن محَمَّد بن عیسی، بل هو شیخُ أَعیانِ الفرقة کَسَعدٍ و محَمَّدِ بن علیِّ بن محبوبٍ، و أَحمدِ بن إدریس، و العطّارِ، و صاحبِ النّوادر، و غیرِهم من المشایخ الکِبار، شَدَّ الرِّحالَ مِن قُم ـ علی عظمته عند سلطان وقته، و عدم أَمنِهِ منه ـ إِلی الکوفة، فأَتَی الحَسَنُ بن علیٍّ ابنَ بنتِ إِلیاس الوشّاء البغدادی، لِیُجیزَه کتابَ‌ أَبانِ بن عثمانَ الأحمر و کتابَ العلاء بن رَزِین القلا.

فلمّا أَخرَجَهما له، قال له: أُحِبّ أن تجیزَهُما لِی.

فقال: ما عَجَلَتُک؟ اذهَبْ فاکْتُبهما و اسْمَعْ مِن بَعدُ!

فقال له: لا آمَنُ الحَدَثانَ!

فقال: لو علمتُ أنَّ هذا الحدیثَ یکونُ له هذا الطَّلبُ لَاسْتَکثرتُ منه، فإنِّی

أدرکتُ فی هذا المسجد تِسعَ‌مائةِ‌ شیخٍ کُلٌّ یقول: حَدَّثَنی جعفرُ بن محَمَّد علیهما ‌السّلام.

و هذا شیخنا المفید استجاز من الصَّدوق لَمّا أتَی بغدادَ و هو أعلم و أفضل منه، قال فی الرَّدِّ علیه فی بعض رسائله: مَن وُفِّقَ لِرُشدِهِ لا یَتَعَرَّضُ لِما لا یُحسِنُهُ.

و هذا شیخُ عَلَمِ الهُدَی أبوغالِب الزَّرارِی، کتَبَ إجازةً لابنِ ابنه و هو فی المَهد فی رسالةٍ طویلةٍ و حکایةٍ لطیفةٍ‌¹ ـ .انتهی.²

 و قال³ فی شرحه علی الوافی ـ الذّی هو تقریراتُ بحث أستاذه العلّامة الطّباطبائی ـ : ”و لِیُعلم أنَّ ‌الإجازَة علی أقسامٍ.“» ـ الخ.⁴

  و در صفحۀ ٣٨٠گوید:

 «و السّید المحقّق الکاظمی (ره) مع أنَّه مِمَّن یَرَی التبرُّکَ فی الإجازات المعهودة، صرّح فی عُدَّته بأنّ هذه الکتبَ الّتی أخرَجَ منها الشّیخُ أخبارَ الکتابَین، نسبتُها إلیه کنسبة الکتابین و أمثالهما إِلینا.

 قال (ره) بعد کلامٍ طویلٍ فیما علَّقه الصّدوق و الشیخُ فی الکُتب الثَّلاثة ما لفظُه:

و علی هذا فضَعْف الطَّریق إلی تلک الأُصول و [الکتب و] جهالتهُ غیرُ مضرٍّ؛ لأنَّ تلک الکتب ـ و لا سیّما الأُصول ـ کانت فی تلک الأیّام معروفةٌ مشهورةٌ،

و کیف لا تکون کذلک و فیها مُدارَستُهم و علیها مُعَوَّلُهم؟! إلّا أن یَشُذّ شیءٌ. و مِن هنا قال الشّیخ فی أوائل کتاب الصّوم من التهذیب.

”إنَّ‌ عدمَ وجدان الحدیث فی الأُصول المصنَّفة یوجب الحکمَ بضَعفه.“¹

و هل هی فیهم إلّا کالجوامع الأربعةِ العظام بالنّسبة إِلینا؟!

ألا تری أنّ استمرارَ طریقة الأصحاب فی هذه الجوامع الأربعة [علی الرّوایة] و الاستجازة لایُفضِی [لا یُقضَی] بها إلی الجهالة بدونها؟ کلّا، بل هی متواترةٌ إلی أربابها، و إنّما تُؤخذ بالإسناد للتَّیمّن باتّصال السّلسلة، و الجَرْی علی طریقة السّلف الصّالح.

و ما کانت الفاصلةُ بینهم و بین أربابِ تلک الکتبِ کالفاصلة بیننا و بین المشایخ الثّلاثة، بل أکثرها تُعْلم النِّسبةُ [نِسبَتُه] بالقرآئِن لشدَّة القُرب. و لا تحتاج إلی دعوی الشهرةِ کأُصول أصحاب الصّادق علیه السّلام و نحوها، لاستمرار طریقة القدماء المعاصرین للأئمّة علیهم السّلام عَلیٰ مُدارستِها، و العمل بما فیها، و المحافظةِ علیها. ـ انتهی.²

  و در صفحۀ ٣٨١ گوید:

 «فرَوَیٰ ثقة الإسلام فی الکافی بإسناده عن أحمد بن عُمَرَ الحلّال، قال: قلت لأبی‌الحسن الرّضا علیه السّلام: ”الرّجلُ مِن أصحابنا یُعطِینی الکتابَ و لا یقول: ارْوِهِ عنّی! یجوزُ لی أن أرْوِیَه عنه؟“ قال: فقال: ”إذا علمتَ الکتابَ له فَارْوِهِ عنه³.“

 و ظاهره معهودیّة الحاجةِ إِلی الرّوایة، و قَرَّره علیه السّلام عَلیٰ ذلک. و إنّما سؤالُه عن کفایة ‌المُناوَلة الّتی هی أحدُ أقسام التّحمل، فأجابَه علیه السّلام بالکفایة

مع العلم بکون الکتاب له و مِن مرویّاته.

 و ما قیل: بأنَّ‌ المرادَ أنَّ العلم بأنَّ الکتابَ له و مِن مَرویّاته کافٍ للرّوایة‌ عنه سواءٌ ‌أعطَی الکتابَ أم لا، ضعیفٌ؛ بأنَّه لا یجوز الرّوایةُ بدون التّحمل بأحد الأقسام المعهودة إجماعًا، کما صرّح به الشّهیدُ فی شرح درایته. و إنَّما الکلامُ فی العمل بما یَجِدُه العالم فی الکتب المعلومة و إن لم یکن له طریقٌ إلیها. فقوله علیه السّلام: ”فارْوِهِ“ لابدّ أن یکون بعد إحراز قابلیّته الّتی هی فی المقام تحمّلُه بالمناولة، و لا یجوز أن یکونَ المرادُ العمَلَ، لِعدم کون السؤال عنه و عدمِ دلالة اللّفظ علیه. مع أنّه لو أرادَه لقال علیه السّلام: ”فَاعْمل به“ کما فَعَلوا ب‍کتاب الفَضلِ بن شاذانَ.

 فَرَوَی الکَشِّیُّ فی رِجاله بإسناده عن بورق البوشنجانیّ¹ ـ و ذکر أنَّه من أصحابنا، معروفٌ بالصِّدق و الصَّلاح و الوَرَعِ و الخَیر ـ قال: خرجت إلی سُرَّمَن‌رَأی و معی کتابُ یومٍ و لیلةٍ، فدَخَلتُ علی أبی‌محَمَّد علیه السّلام، و أرَیتُه ذلک الکتابَ، فقلتُ: ”جُعِلتُ فِداک! إنِّی رأیتُ أن تَنظُرَ فیه!“ [فَلمّا نَظَر فیه] و تَصَفَّحَهُ وَرَقَةً وَرَقَةً، فقال [علیه السّلام]: ”هذا صحیحٌ ینبغی أن یُعمَلَ به.“ ـ الخبر².³»

  و در وسط صفحۀ ٣٨٢ گوید:

 «رواه فی الکافی بإسناده عن محَمَّد بن الحسن بن أبی‌خالدٍ شنبولة، قال: قلتُ لأبی‌جعفر الثّانی علیه السّلام: جُعِلتُ فداک! إنّ مَشایِخَنا رَوَوا عن أبی‌جعفر و

أبی‌عبدالله علیهما السّلام و کانت التَّقِیَّةُ شدیدةً، فَکَتَموا کُتُبَهم، فَلَم تُروَ عنهم، فلمّا ماتوا صارت الکُتُبُ إلینا. فقال: ”حَدِّثوا بها فَإنَّها حَقٌّ¹.“»²و³

فصل دوّم: وضع و جعل حدیث

١. برگزیده الغدیر

[بغض و عداوت ابن‌کثیر و تحریف روایات رسول خدا]

 در جلد ١ الغدیر، صفحه ٢٠٦، راجع به بغض و عداوت ابن‌کثیر دمشقی صاحب البدایة و النهایة و تحریف روایات رسول خدا مطالبی [وارد] است.¹

[اگر علم در ستاره ثریّا باشد مردمانی از فارس به آن دست خواهند یافت]

 الغدیر، جلد ٢، صفحه ٩٨: 

 «روی ابنُ‌الأثیر فی أُسدالغابة، مجلّد ٤، صفحة ٢١٥، عن أبی‌نجیع یسار الثقفیّ المکّیّ (المُتَوفّیٰ ١٠٩)، عن قیس بن سعد بن عُبادة، عن النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم قوله: ”لو کانَ العِلمُ متعلِّقًا بالثُّریّا لَناله ناسٌ مِن فارِس.“»

جعل روایت سَمُرة بن جُندَب و لعن أمیرالمؤمنین علیه السّلام

  و در [الغدیر، جلد ٢] صفحه ١٠١ گوید:

 «إنّ معاویة بَذَل لِسَمُرةَ بن جُندَب مأةَ ألفِ درهمٍ لِیَروِیَ أنّ قولَه تعالی:

﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡرِي نَفۡسَهُ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَهِ﴾¹ نَزَل فی ابن‌ملجم أشقیٰ مرادٍ؛ و قولَه تعالی: ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يُعۡجِبُكَ قَوۡلُهُۥ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَيُشۡهِدُ ٱللَهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلۡبِهِۦ وَهُوَ أَلَدُّ ٱلۡخِصَامِ﴾² ـ الآیة، نَزَل فی علیّ أمیرالمؤمنین، فلم یَقبَلْ. فبَذَل له مأتَی ألفِ درهمٍ فلم یَقبَل، فبَذَل له أربَعَ‌مائةِ ألفِ درهمٍ فقَبِل؛ (تاریخ طبری، مجلّد ٥، صفحة ٢٢٩؛ کامل ابن‌الأثیر، مجلّد ٣، صفحة ١١٧؛ شرح ابن أبی‌الحدید، مجلّد ٢، صفحة ٢٤). و له من نظایرِ هذا شیءٌ کثیر.»

  و در صفحه ١٠١ و صفحه ١٠٢ مطالب عجیبی راجع به لعن أمیرالمؤمنین علیه السّلام از جانب معاویه نقل کرده است؛ تا آنکه گوید:

 «و إنّ قومًا من بنی‌أُمیّةَ قالوا لمعاویة: یا أمیرَالمؤمنین، إنّک قد بَلَغتَ ما أمّلتَ، فلو کَفَفتَ عن هذا الرّجل! فقال: ”لا والله حتّی یَربوَ علیه الصّغیرُ و یَهرَمَ علیه الکبیرُ، و لا یَذکُرَ له ذاکرٌ فضلًا.“»

  و در صفحه ١٠٦ در ضمن احتجاج قیس بن سعد با معاویه گوید:

 «یا معاویةُ، تُعیِّرُنا بنَواضِحنا! والله لقد لَقِیناکم علیها یومَ بدر و أنتم جاهدون علی إطفاءِ نورِ الله.» ـ الخ.

 أقول: در اینجا ملاحظه می‌شود که جهاد برای مقاتله کفّار با مسلمین هم استعمال شده است، و منحصر در قتال مسلمین با کفّار نیست. و علی‌هذا آنچه را که الأخبارالدخیلة جلد ٣، صفحه ٣١٨، آورده است (که جملۀ: اللهُمَّ العن العِصابة الّتی جاهدت الحسینَ علیه السّلام» صحیح نیست؛ زیرا جهاد فقط برای جهاد مسلم با کافر استعمال می‌شود، و در اصل جاحَدَتْ بوده است) تمام نیست؛ گرچه

«جاحَدَت» هم دارای معنای صحیحی باشد.¹

الغدیر دربارۀ وضع و کذب در حدیث

 در الغدیر، جلد ٥ از صفحه ٢٠٨ تا ٣٧٨ دربارۀ وضع و جعل احادیث، و نام واضعین و کاذبین، و کیفیّت دسّ و وضع حدیث، و سلسلۀ‌ موضوعات، و حکم الوضّاعین، و رواة‌ الموضوعات، بحث کرده است؛ و مفصّلاً نام یکایک از وضّاعین و کذّابین را به ترتیب حروف تهجّی ذکر کرده است و مجموعاً بالغ بر هفتصد نفر شده‌اند.

  ازجمله در صفحه ٢١٤ گوید:

 «[٥٨]. أحمد بن عبدالله أبوبکر الضریر: أخرج الخطیب فی تاریخ بغداد مجلّد ٤ صفحة ٢٣٢ بإسناده عن أنَس رفعه.

 ”أتانی جَبرئیلُ و علیه قَباءٌ أسودُ و خُفٌّ أسودُ و مِنطَقةٌ، و قال: یا محَمَّد! هذا زِیُّ بنی عمِّک من بعدک.“

 فقال: ”هذا حدیث باطلٌ إسناده، کلُّهم ثِقات غیر الضریر و الحَملُ فیه علیه.“»

  و در صفحه ٢١٦ گوید:

 «[٨١]. أحمد بن محَمَّد بن غالب الباهلیّ أبوعبدالله (المُتوفّیٰ ٢٧٥): غلام الخلیل، من کبار الزّهاد ببغداد، کذّابٌ وَضّاع.

 قال الحافظ ابن‌عدی: ”سَمِعتُ أباعبدالله النهاوندی بِحَرّان فی مجلس أبی‌عُروبة، یقول: قلت لغلام الخلیل: ما هذه الأحادیثُ الرَّقائق الّتی تُحدِّثُ بها؟! قال: وَضَعناها لنُرقِّقَ بها قلوبَ العامَّة.²“

 ”ما أظهر أبوداود السِجِستانی تکذیب أحدٍ إلّا فی رجلین: الکُدَیمی و غلامِ خلیل؛ فذکر أحادیثَ ذکرها الکُدَیمی أنّها کَذِبٌ، و ذکر غلامَ الخلیل فقال: ذاک ـ یعنی صاحب الزَّنج ـ کان دجّال البصرة، و أَخشیٰ أن یکون هذا ـ یعنی غلام الخلیل ـ دجّالَ بغدادَ. ثمَّ قال: قد عُرِض علَیَّ من حدیثه فنظرتُ فی أربع‌مائة حدیث أسانیدُها و متونُها کِذبٌ کلُّها.“

 (تاریخ بغداد، مجلّد ٥، صفحة ٧٩؛ المنتظم، مجلّد ٥، صفحة ٩٥؛ لسان المیزان، مجلّد ١، صفحة ٢٧٣؛ اللآلیءُ المصنوعة، مجلّد ١، صفحة ٢٠٠؛ مجلّد ٢، صفحة ١٠٩)

 قال الأمینی: و العَجَب العُجاب أنّ رجلًا هذه سیرتُه و هذه تَرجِمَتُه غُلِقَت بموته أسواقُ مدینة السّلام، و حُمل نعشُه إلی البصرة‌ و دُفِنَ هناک، و بُنیَت علی قبره قبَّةٌ،‌ کما فی تاریخ بغداد و المنتظم لابن جوزیّ.»

نام بعضی از واضعین حدیث

  و در [الغدیر، جلد ٥] صفحه ٢١٧ گوید:

 «[٨٧]. أحمد بن منصور أبوالسَّعادات: ملحدٌ کذّابٌ، و مِن وَضعِه حدیثٌ یقول فیه: ”و بین یدَی الربّ لَوحٌ فیه أسماءُ مَن یُثبتُ الصّورة و الرّؤیة و الکیفیّة، فیُباهی بهم الملائکة.“ (میزان الإعتدال، مجلّد ١، صفحة ٧٥؛ اللآلیءُ المصنوعة، مجلّد ١، صفحة ١٤)»

  و در صفحه ٢٢٤ گوید:

 «[١٦٨]. الحسن بن عُمارة بن المضرب أبومحَمَّد الکوفی (المُتوفّیٰ ١٥٣): فقیهٌ کبیرٌ کذّابٌ، ساقطٌ متروکٌ، و کان یَضَعُ الحدیث. قال شعبة: ”من أراد أن ینظرَ إلی

أکذب الناس فلینظُرْ إلی الحسن بن عمارة.“‌ (تاریخ بغداد، مجلّد ٧، صفحة ٣٤٩؛ میزان الإعتدال، مجلّد ١، صفحة ٢٣٩؛ إرشاد الساری، مجلّد ٦، صفحة ٧٣)»

  و در صفحه ٢٢٧ گوید:

 «[١٩٩]. حمّاد بن أبی‌حنیفة ـ‌ إمام الحنفیّة ـ نعمان بن ثابت الکوفیّ: کذّبه جَریر، و قال لِقُتَیبة: ”قل له: ما لک و للحدیث؟! إنّما دأبُک الخصومات!“ و قال ابن‌عدیّ: ”لا أعلم له روایة مستویة.“ (لسان المیزان، مجلّد ٢، صفحة ٣٤٦)»

  و در صفحه ٢٣٢ گوید:

 «[٢٥٦]. سلیمان بن عمرو أبوداود النَّخَعی: کان أکذبَ الناس علی رسول الله [صلیٰ الله علیه و آله و سلم]، معروفٌ بوضع الحدیث، کان رجلًا صالحًا فی الظاهر إلّا أنّه کان یَضَعُ الحدیث وَضعًا.

 قال الخطیب: ”کان ببغداد رجالٌ یَکذِبون و یَضَعون، منهم أبوداود النّخعی.“ و قال الحاکم: ”لستُ أشُکُّ فی وَضْعه الحدیثَ علی تَقَشُّفه و کثرةِ عبادته.“ و قال آخَرُ: ”کان أطولَ النّاس منهم قیامًا و أکثرَهم صیامًا بنهار.“ [تاریخ بغداد، مجلّد ٩، صفحة ١٥ـ٢١؛ میزان الإعتدال، مجلّد ١، صفحة ٤٢٠؛ أسنی المطالب، صفحة ٤١؛ اللآلیءُ المصنوعة، مجلّد ١، صفحة ٦٠؛ مجلّد ٢، صفحة ٣٩، صفحة ١٣٢]»

  و در صفحه ٢٤١ گوید:

 «[٣٥٣]. عبدالمغیث بن زُهَیر بن علویّ الحربیّ الحنبلیّ البغدادیّ (المُتوفّیٰ ٥٨٣) أحدُ الحُفّاظ: صنّف جزءًا فی فضائل یزید، أتَی فیه بالموضوعات، و ألّف ابن‌الجَوزیّ کتابًا فی الردّ علی ذلک الجزء و سمّاه کتابَ الردّ علی المتعصِّب العنید عن لَعْن یزید. (شذرات الذهب، مجلّد ٤، صفحة ٢٧٦)»

  و در صفحه ٢٤٤ گوید:

 «[٣٨٣]. علیُّ بن الجَهْم بن بدر السّامی الخراسانیّ ثمّ البغدادیّ (المقتول سنة ٢٤٩): کان أکذبَ خلقِ الله، مشهورًا بالنَّصب، کثیرَ الحَطِّ علیٰ عَلِیٍّ و أهل البیت، و قیل: إنّه لعن أباه، لِمَ سمّاه علیًّا... .»

  و در صفحه ٢٤٩ گوید:

 «[٤٣٤]. عمرو بن خلیف أبوصالح الخناوی: قال ابن‌حبّان: ”کان یضع الحدیث.“ و من خَزایاته الموضوعةِ علیٰ ابنِ‌عبّاس، قال:

قال النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم: ”أُدخِلتُ الجنّةَ فرأیتُ فیها ذئبًا، فقلت: أ ذئبٌ فی الجنّة؟! قال: إنّی أکلتُ ابنَ‌شُرطیٍّ.“

قال ابن‌عبّاس: ”و هذا إنّما أکَلَ إبنَه، فلو أکله رُفع فی عِلیّین.“

 قال الأمینی: ”لیت ابنَ‌عبّاس یُفصِحُ عن أنَّه لو کان أکل مدیرَ الشُّرطة أین کان یُرفع؟!“ [تذکرة الموضوعات، صفحة ٤٦؛ میزان الإعتدال، مجلّد ٢، صفحة ٢٨٧؛ لسان المیزان، مجلّد ٤، صفحة ٣٦٣]»

  و در صفحه ٢٦٢ گوید:

 «[٥٦٢]. محَمَّد بن عُکاشة الکرمانی: کذوبٌ، کان یضع الحدیثَ و یُحدِّث بأحادیثَ بواطیلَ، و کان بَکّاءً موصوفًا بالبکاء، و کان إذا قَرَأ بَکیٰ.

 و نُقل عن الحافظ السری انّه کان یقول: ”وضع أحمد الجُوَیْباری، و محَمَّد بن تمیم، و محَمَّد بن عُکاشة، علی رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم أکثرَ من عشرةَ آلافِ حدیث.“ (میزان الإعتدال، مجلّد ٣، صفحة ١٠٤؛ اللآلیءُ المصنوعة، مجلّد ٢، صفحة ٣٤، ١٣٤، ٢٠٩)

 و عدّه القُرطُبی فی التِّذکار (صفحة ١٥٥) من الجماعة الکثیرة الّذین وضعوا الحدیث حِسبَةً،‌ یَدعونَ الناس إلی فضائل الأعمال.»

  و در صفحه ٢٦٦ گوید:

 «[٦١٦]. مُقاتِل بن سلیمان البلخی (المُتوفّیٰ ١٥٠): کذّابٌ دجّالٌ وضّاعٌ؛ عدّه النَّسائی من الکذّابین المعروفین بوضع الحدیث علی رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم.

 کان یقول لأبی‌جعفر المنصور: ”أُنظر ما تحبُّ أن اُحدِّثَه فیک، حتّی اُحدِّثه.“ و قال للمهدیّ: ”إن شئتَ وضعتُ لک أحادیثَ فی العبّاس؟! قال: لا حاجة لی فیها.“ (تاریخ بغداد، مجلّد ١٣، صفحة ١٦٨؛ تاریخ الشام، مجلّد ٥، صفحة ١٦٠؛ میزان الإعتدال، مجلّد ٣، صفحة ١٩٦؛ تهذیب التهذیب،مجلّد ١٠، صفحة ٢٨٤؛ اللآلیءُ المصنوعة، مجلّد ١، صفحة ١٢٨، و مجلّد ٢، صفحة ٦٠، ١٢٢)»

  در الغدیر جلد ٥ صفحه ٢٦٧ گوید:

 «[٦٢٩]. مَیْسرة بن عبد ربِّه الفارسی البصری: کذّابٌ وضّاعٌ، کان یضع الحدیث، وضع فی فضل قزوین أربعین حدیثا.

 قال أبوزرعة: ”کان یقول: إنّی أَحتَسبُ فی ذلک.“ و قال محَمَّد بن عیسی الطَّبّاع: ”قلت لمیسرة: من أین جئت بهذه الأحادیث: مَن قرأ کذا فله.کذا؟! قال: وضعتُه أُرغِّبُ الناس فیه.“ وَصَفه جماعةٌ بالزهد. [تاریخ بغداد، مجلّد ١٣، صفحة ٢٢٣؛ میزان االإعتدال، مجلّد ٣، صفحة ٢٢٢؛ لسان المیزان، مجلّد ٦،صفحة ١٤٠؛ اللآلیءُ المصنوعة، مجلّد ١، صفحة ٤٢؛ مجلّد ٢]»

  و در صفحه ٢٦٩ گوید:

 «[نوح بن أبی‌مریم یزید أبوعِصمة (المُتوفّیٰ ١٧٣): شیخ کذّابٌ، کان یضع الحدیث کما یضع مُعلّی بن هلال، وضع حدیث فضایل القرآن الطویل.

 قال الحاکم: ”هو الّذی وضع أحادیثَ فضایلِ القرآن، و أحادیثَ فضایلِ سور

القرآن مائة و أربعةَ عشر کلُّها کذبٌ.“ [میزان الإعتدال، مجلّد ٣، صفحة ١٨٧؛ أسنی المطالب، صفحة ٢٠، ١١٠؛ اللآلیءُ المصنوعة، مجلّد ٢، صفحة ٣]»

  و در صفحه ٢٧٣ گوید:

 «[٦٨٥]. ابن زبالة: قال الحافظ أحمد بن صالح: ”کتبت عنه مائة‌ ألفِ حدیثٍ، ثمّ تَبیَّنَ لی أنّه کان یضع الحدیث، فترکتُ حدیثَه.“ (تاریخ بغداد، مجلّد ٤، صفحة ٢٠٠)

 [٦٨٦]. ابن‌شوکر: کان یضَعُ الحدیث بالسَّند. (تاریخ بغداد، مجلّد ١١، صفحة ١٥٢)»

أبوحیّان توحیدی از واضعین حدیث بوده است

 و در [الغدیر، جلد ٥] صفحه ٢٧٣ و ٢٧٤ گوید:

 «[٦٩٢]. أبوحیّان التَّوحیدیّ: صاحبُ التصانیف، قیل: اسمُه علیّ بن محَمَّد بن العبّاس، نَفاه الوزیرُ المُهَلَّبِی لسوء عقیدته، و کان یَتَفَلسَف؛ بَقِیَ إلی حدود الأربع‌مائةِ ببلاد فارس.

 قال ابن‌مالی فی کتاب الفَریدة: ”کان أبوحیّان کذّابًا، قلیل الدِّین و الوَرَع، مُجاهرًا بالبُهْت، تعرَّضَ لأُمورٍ جِسام من القَدح فی الشریعة و القول بالتعطیل.“

 و قال ابن‌جَوزیّ: ”کان زندیقًا.“

 و قال الذّهبی: ”صاحبُ زَندَقةٍ و انحِلال.“

 قال جعفرُ بن یحیی الحَکّاک: قال لی أبونصر السِّجْزِی أنّه سَمِعَ أباسعید المالینی یقول: قرأت الرسالة المنسوبة إلی أبی‌بکر و عمر مع أبی‌عبیدة إلی علیٍّ علی أبی‌حیّان، فقال: ”هذه الرّسالة عَمِلتُها ردًّا علی الروافض، و سَبَبُها أنَّهم کانوا یحضُرون مجلسَ بعض الوزراء ـ یعنی ابن‌العَمید ـ فکانوا یَغلونَ فی حال علیٍّ، فعَمِلتُ هذه الرسالة.“

[قلت]: فقد اعترف بالوضع.

 و قال ابن‌حجر:

قرأت بخطِّ القاضی عزِّالدین بن جماعة أنّه نقل من خطّ ابن‌العلاج، أنَّه وقف لبعض العلماء علی کلام یتعلّق بهذه الرّسالة‌ مُلَخّصُه:

لم أزل أَرَی أباحیّان علیّ بن محَمَّد التوحیدیّ معدودًا فی زُمرة أهل الفضل، موصوفًا بالسَّداد فی الجدّ و الهَزَل، حتّی صنع رسالة منسوبة إلی أبی‌بکر و عمر راسلًا بها علیًّا رضی الله عنه، و قصد بذلک الطعنَ علی الصدر الأوّل؛ فنَسَب فیها أبابکر و عمرَ إلی أمرٍ لو ثبَتَ لَاستحقّا فوق ما یعتقده الإمامیّة [فیهما].

فأوّلُ ما یَدُلّ فیها علی افتعالِه فی ذلک نِسبتُه إلی أبی‌بکر إنشاءَ خطبةٍ بلیغة تَمَلَّق فیها لأبی‌عُبَیدة، لیَحمِلَ له رسالتَه إلی علیٍّ‌ رضی الله عنه؛ و غَفَل عن أنَّ القوم کانوا بمَعزَل عن التملُّق.

و منها قوله: ”و لَعمری أنّک أقرب إلی رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم قرابةً و لکنّا أقرب إلیه قُرْبةً، و القَرابةُ لحمٌ و دمٌ و القُرْبةُ نفسٌ و روحٌ.“

و هذا یُشبِهُ کلامَ الفلاسفة، و سَخافةُ هذه الألفاظ تُغنی عن تکلُّف الردّ.

و قال فیها: ”إنّ عمرَ قال لعلیٍّ فی ما خاطبه به: إنّک اعتزلتَ تنتظرُ وحیًا من جهة الله و تَتَواکَفُ مناجاةَ المَلک.“ و هذا الکلام لا یجوز نسبتُه إلی عمر؛ فإنَّه ظاهر الافتعال. ـ إلی غیر ذلک مما تضمَّنَته الرسالة من عدم الجَزالَة الّتی تعرف من طِراز کلام السَلَف. (میزان الإعتدال، مجلّد ٣؛ لسان المیزان، مجلّد ٦، صفحة ٣٦٩)¹

 قال الأمینیّ: ”ألا تعجبُ من الأعلام الّذین ذکروا فی تآلیفهم رسالةَ أبی‌حیّان التوحیدیّ المکذوبة الّتی أوقفناک علی بُطلانها و علی مبلَغ مُفتَعِلِها من الدِّین و الثّقة و الاعتبار، کالعبیدی المالکی فی عمدة التحقیق ذکروها برُمَّتِها مُحتجّین بها فی باب

فضائل أبی‌بکر و عمر.“»

حدیث سازانی که قربة‌ً‌ إلی الله جَعل حدیث کرده‌اند

  و در [الغدیر جلد ٥] صفحه ٢٧٥ گوید:

 «لَفتُ نظرٍ: هذا غَیضٌ من فَیض، و لعلَّ القارئَ یستکثرُه أو یَستعظِمُه؛ ذاهلًا عن أنّ وضعَ الحدیث و الکِذبَ علی النّبیّ الأعظم و علی الثّقات من الصحابة الأوّلین و التابعین لهم بإحسان، لا یُنافی عند کثیر من القوم الزّهدَ و الورعَ و اتّصافَ الرّجل بالتقویٰ، بل هو شِعار الصّالحین و یتقرّبون به إلی المُولیٰ سبحانه.

 و من هنا قال یحیی بن سعید القَطّان: ”ما رأیت الصّالحین فی شیءٍ أکذبَ منهم فی الحدیث.“ (مقدّمة صحیح مسلم، [مجلّد ١، صفحة ٤٢]؛ تاریخ بغداد، مجلّد ٢، صفحة ٩٨)

 و عنه: ”لم نَر أهل الخیر فی شئٍ أکذب منهم فی الحدیث.“ (مقدّمة صحیح مسلم، مجلّد ١، صفحة ٤٢)

 و عنه: ”ما رأیتُ الکذب فی أحد أکثرَ منه فیمَن یُنسَبُ إلی الخیر و الزهد.“ (اللآلیءُ المصنوعة للسّیوطی، مجلّد ٢، [صفحة ٤٧٠] فی خاتمة الکتاب)

 و قال القُرطُبیُّ فی التِّذکار، صفحة ١٥٥:

لا التفاتَ لما وضعه الواضعون و اختلَقَه المُختلِقون من الأحادیث الکاذبة و الأخبار الباطلة فی فضل سور القرآن و غیر ذلک من فضائل الأعمال، و قد ارتکبها جماعةٌ کثیرةٌ وضعوا الحدیث حِسبةً کما زَعَموا، یَدعونَ الناس إلی فضائل الأعمال؛ کما رُویَ عن أبی‌عصمة نوح بن أبی‌مریم المَروَزِیّ، و محَمَّد بن عُکاشة الکرمانی، و أحمد بن عبدالله الجُوَیباریّ و غیرهم.

قیل لأبی‌عصمة: من أین لک عن عِکرَمة عن ابن‌عباسّ فی فضل سور القرآن

سورةً سورةً؟! فقال: إنی رأیت الناسَ قد أعرَضوا عن القرآن و اشتَغَلوا بفِقه أبی‌حنیفة و مَغازیّ محَمَّد بن إسحاق، فوضعتُ هذا الحدیث حِسبةً.

قربة‌ً إلی الله به رسول الله دروغ می‌بستند

 و قال فی صفحة ١٥٦:

قد ذکر الحاکم و غیره من شیوخ المحدّثین: إنّ رجلًا من الزّهاد انتُدِبَ فی وضع أحادیث فی فضل القرآن و سُوَره، فقیل له: لِمَ فعلتَ هذا؟!

فقال: رأیت النّاس زهدوا فی القرآن؛ فأحبَبتُ أن أُرَغِّبَهم فیه.

فقیل: فإنَّ النَّبیَّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قال: ” مَن کذبَ علَیَّ مُتعمِّدًا فلیَتبوّأْ مَقعدَه من النّار!“

فقال: أنا ما کَذِبتُ علیه، إنّما کذِبتُ له.

 و قال فی التحذیر من الموضوعات: و أعظَمُهم ضَرَرًا قومٌ منسوبون إلی الزهد وَضَعوا الحدیث حِسبةً فیما زعموا، فتقَبّل الناس موضوعاتِهم ثِقةً منهم بهم و رُکونًا إلیهم، فضلّوا و أَضَلّوا.

 و سمعتَ (فی صفحة ٢٦٨) قولَ میسرةَ بن عبد ربِّه لمّا قیل له: من أین جئت بهذه الأحادیث؟ قال: وضعتها اُرَغِّبُ الناسَ فیها؛ و قوله: إنّی أحتسِبُ فی ذلک.

 و قال الحاکم: ”کان الحسن ـ الرّاوی عن المسیِّب بن واضح‌ ـ ممّن یَضَع الحدیثَ حسبةً.“ (لسان المیزان، مجلّد ٥، صفحة ٢٨٨)

 و کان نعیمُ بن حمّاد یضع الحدیثَ فی تقویة السُّنَّة.»

  و از صفحه ٢٧٧ تا ٢٨٨ دربارۀ أحادیثی که در مناقب أبوحنیفه و در مثالب او و نیز در مناقب و مثالب شافعی و مالکی و أحمدحنبل ساخته و وضع کرده‌اند مفصّلاً بحث دارد،¹ و خوب نشان می‌دهد که چگونه هر یک از این طرفداران اینها

بر نفع امام و مقتدای خود روایتی ساخته‌اند و بر ضرر دیگران نیز در حطّ درجۀ او روایتی ساخته‌اند؛ مثل روایت صفحه ٢٧٧:

 «”سَیَأتی من بعدی رجلٌ یُقال له: النُّعمان بنُ ثابت، و یُکنَّی أباحنیفة، لَیَحیَیَنَّ دینُ الله و سُنّتی علی یدیه.“ (أخرجه الخطیب البغدادی فی تاریخه مجلّد ٢، صفحة ٢٨٩، من طریق محَمَّد بن یزید المُستملی الکذّاب الوضّاع، و قال: هو موضوع باطل.)»

 و روایت صفحه ٢٧٩:

 «”إنّ آدمَ افتخرَ بی و أنا أفتخِرُ برجل من اُمَّتی إسمُه نعمان و کُنیته أبوحنیفة،‌ هو سراج اُمّتی.“ قال العجلونیّ: موضوع. (کشف الخفاء مجلّد ١، صفحة ٣٣)»

 و روایت صفحه ٢٧٩ لأبی البَختَری الکذّاب، قال:

 «”دخل أبوحنیفة علی جعفر بن محَمَّد الصادق، فلمّا نظر إلیه جعفرٌ قال: کأنّی أنظُرُ إلیک و أنت تُحیی سنّةَ جدّی صلّی الله علیه (و آله) و سلّم بعد ما اندَرَسَت، و تکون مَفزَعًا لکلّ ملهوف، و غِیاثًا لکلّ مهموم، بک یَسلُکُ المُتِحیِّرون إذا وَقَفوا، و تَهدیِهم الواضحَ من الطریق إذا تَحیَّروا؛ فلک من الله العَونُ و التوفیق حتّی یسلُکَ الرّبانیّون بک الطّریق.“ (أخرجه الخطیب الخوارزمیّ فی مناقب أبی‌حنیفة مجلّد ١، صفحة ١٩، عن أبی‌البختری)»

[اعتقاد مردم به اعلم بودن ابوحنیفه از رسول خدا و طعن گروهی در مقابل]

 و در [الغدیر، جلد ٥] صفحه ٢٨٠چند قضیّه آورده است که مردم أبوحنیفه را از رسول الله أعلم می‌دانستند،¹ و در مقابل جماعتی او را طعن کرده‌اند؛ مثل ابوعبدالله محمّد بن اسماعیل بخاری صاحب الصحیح، فقال فی کتابه فی 

الضعفاء و المتروکین.

  «أبوحنیفة النعمان بن ثابت الکوفی؛ قال نعیم بن حمّاد: ”حَدَّثَنا یحیی بن سعید و معاذ بن معاذ، سَمِعا سفیانُ الثوری یقول: ”قیل: اُستُتیبَ أبوحنیفة من الکفر مرّتین.“ و قال نعیم عن الفزاری: ”کنت عند سفیان بن عُیینة، فجاء نَعیُ أبی‌حنیفة، فقال: لعنه الله، کان یَهدِمُ الإسلامَ عُروةً عروةً، و ما وُلد فی الإسلام مولودٌ أشرُّ منه.“ ـ هذا ما ذکره البخاری.»

  و در صفحه ٢٨١ گوید:

 «و روی عن مالک ـ رحمه الله ـ‌ أنّه قال فی أبی‌حنیفة نحوَ ما ذَکَر سفیان: ”إنَّه شرُّ مولود وُلد فی الإسلام، و إنّه لو خَرَج علی هذه الأُمّة بالسَّیف کان أهون.“»

  و در صفحه ٢٨٢ گوید:

 «و عن شریک: ”لَأن یکونَ فی کلِّ‌ حیٍّ من الأحیاء خمّارٌ خیرٌ من أن یکونَ فیه رجلٌ من أصحاب أبی‌حنیفة.“¹

 ... و عن أحمد بن حنبل أنّه قال: ”کان أبوحنیفة یَکذِب“ و قال: ”أصحابُ أبی‌حنیفة یَنبغی أن لا یُرویٰ عنهم شیئٌ.“ (تاریخ بغداد مجلّد ٧، صفحة ١٧)»

مقدار روایات مجعوله از بعضی عامّه قریب به پانصد هزار رسیده است

 در [الغدیر، جلد ٥] صفحه ٢٨٨ تا ٢٩٠صورتی از تعداد روایات مجعوله و موضوعه را از چندین تن از عامّه آورده است، و تعداد مجموع روایات موضوعه ایشان به ٤٠٨٦٨٤ عدد رسیده است؛ و البته این روایات موضوعه غیر از کتب مستقلّی است که آنها دربارۀ‌ مناقب أبوحنیفه و یزید و معاویه نوشته‌اند.

 أبوداوود در سنن خود از پانصد هزار (٥٠٠٠٠٠) حدیث، چهار هزار و هشتصد (٤٨٠٠) روایت انتخاب کرده و آورده است.

 و بخاری از ششصد هزار (٦٠٠٠٠٠) حدیث، دو هزار و هفتصد و شصت و یک (٢٧٦١) حدیث بدون تکرار آورده است.

 و مسلم از هشتصد هزار (٨٠٠٠٠٠) حدیث، چهار هزار (٤٠٠٠) حدیث بدون تکرار آورده است.

 و احمد بن حنبل از بیشتر از هفتصد و پنجاه هزار (٧٥٠٠٠٠) حدیث، سی‌هزار (٣٠٠٠٠) حدیث آورده است.

جنایتکارانی از عامّه که توثیق شده‌اند

 مرحوم امینی پس از بحث کامل دربارۀ افراد غیر موثّق که از آنان روایات بسیاری نقل شده است، فرموده است (صفحه ٢٩٣ تا ٢٩٦):

 «مُشکِلةُ الثِّقة و الثِّقات:

 هذا شأن مَن لا یُوثَق به و بحدیثه عند القوم؛ و أمّا مَن یوصفُ بالثّقة فهناک مشکلةٌ عَویصةٌ لا تَنحَلُّ، و تَجعَلُ القارئَ فی بَهیتَة، فلا یَعرِفُ أیُّ مثقَّفٍ قطُّ ما الثّقةُ و ما معناها؟ و أیُّ ملَکة هی؟ و ما یراد منها؟ و بماذا تَتأتّیٰ؟ و أیُّ خَلّةٍ تُضادُّها و تُناقضُها؟ فهلمَّ معی نَقرأْ تاریخَ جمعٍ نُصَّ علی ثقتهم نُظَراءَ:

 ١. زیاد بن أبیه: صاحب التامّات و الجرائم الموبِقة. قال خلیفة بن الخیّاط: کان یُعَدُّ من الزّهاد، و قال أحمد بن صالح: لم یکن یُتَّهَم بالکِذْب. (تاریخ ابن‌عساکر، مجلّد ٥، صفحة ٤٠٦، ٤١٤)

 ٢. عمر بن سعد بن أبی‌وقّاص: قاتل الإمام السبط الشهید. قال العِجلِی: ثقةٌ. (خلاصه التهذیب، صفحة ١٤٠)

 ٣. عِمران بن حطّان: رأسُ الخوارج، صاحب الشعر المعروف فی ابن‌ملجم المرادی:

 وَثَّقه العجلی، و جعله البخاریّ من رجالِ صحیحِه و أَخرَجَ عنه.

 ٤. إسماعیل بن أوسط البَجَلی، أمیرُ الکوفة (المتوفّیٰ ١١٧): کان من أعوان الحَجّاج بن یوسف الثّقفیّ، و قدَّمَ سعیدَ بن جُبیر للقتل.‌ وَثَّقَه ابنُ‌معین و عدّه ابن‌حبّان من الثقات. [میزان الاعتدال، مجلّد ١، صفحة ١٠٣؛ لسان المیزان، مجلّد ١، صفحة ٣٩٥]

 ٥. أسد بن وَداعة: شامیٌّ تابعیٌّ ناصبیٌّ، کان یَسُبُّ علیًّا، و کان عابدًا. وثّقه النَّسائیّ. [میزان الاعتدال، مجلّد ١، صفحة ٩٧؛ لسان المیزان، مجلّد ١، صفحة ٣٨٥]

 ٦. أبوبکر محَمَّد بن هارون: ناصبیٌّ منحرفٌ، و کان یُعرف بالإغراب عن أمیرالمؤمنین. وَثَّقه الخطیب البغدادی. [لسان المیزان، مجلّد ٥، صفحة ٤١١]

 ٧. خالد القَسرِی: الأمیر الناصبیُّ البَغیض الظَلوم، هکذا وَصَفه الذهبی. و فی تاریخ ابن‌کثیر (مجلّد ١٠، صفحة ٢٠ـ ٢١): ”کان رجلَ سَوءٍ یَقَعُ فی علیِّ‌ بن أبی‌طالب، و کانت أُمّه نصرانیّةً، و کان مُتَّهَمًا فی دینه، و قد بَنیٰ لأُمِّه کنیسةً‌ فی داره.“ قال ابن‌حبّان: ثقةٌ.‌

 ٨. إسحاق بن سوید العَدَوِی البصری (المتوفّیٰ ١٣١): کان یَحمِلُ علی علیٍّ تحامُلًا شدیدًا، و قال: لا أُحبُّ علیًّا. وثّقه أحمد و ابن‌معین و النَّسائی، و هو من رجال صِحاح البخاری و مسلم و أبی‌داود و النَّسائی. [تهذیب التهذیب مجلّد ١، صفحة ٢٣٦]

 ٩. نعیم بن أبی‌هند (المتوفّیٰ ٢١١) الناصبیّ: کان یَتناول علیًّا أمیرالمؤمنین. وثّقه النَّسائی. [میزان الاعتدال، مجلّد ٣، صفحة ٢٤٣]

 ١٠. حَریز بن عثمان: الّذی کان یُصلّی فی المسجد و لا یَخرُج منه حتّی یَلعَنَ علیًّا سبیعن لعنةً‌ کلَّ یوم.

 قال إسماعیل بن عیّاش:

رافَقتُ حریزًا من مصرَ إلی مکّةَ فجعَلَ یَسُبُّ علیًّا و یَلعَنُه، و قال لی:

هذا الّذی یرویه الناس: إنّ النّبیَّ صلّی الله علیه و آله و سلّم قال لعلیٍّ: ”أنت منّی بمنزلة هارون من موسی“ حقٌّ، و لکن أخطأ السّامع.

قلت: فما هو؟!

قال: إنّما هو: أنت منّی بمکان قارونَ من موسی.

قلت: عمَّن ترویه؟!

قال: سمعت الولید بن عبدالملک یقول له [ظ ـ یقوله] علی المنبر. (تاریخ ابن‌عساکر، مجلّد ٤، صفحة ١١٥؛ تاریخ الخطیب، مجلّد ٨، صفحة ٢٦٨)

 احتَجَّ بحدیثه البخاریّ و أبوداود و التِّرمِذیّ و غیرهم. و فی الرّیاض النَّضِرَة (مجلّد ٢، صفحة ٢١٦): ”ثقةٌ ولکن یُبغِضُ علیًّا، أبغَضَه اللهُ عزّوجلّ.“

 ١١. أزهر بن عبدالله الحِمَّصیّ: کان یَسُبُّ علیًّا. وثّقه العجلی، و هو من رجال أبی‌داود و التِرمِذیّ و النَّسائی. [تهذیب التهذیب، مجلّد ١، صفحة ٢٠٤]

 ١٢. عبدالرحمن بن إبراهیم الشّهیر بدُحَیم الشّامی: القائل بأنَّ من قال: إنَّ الفئةَ الباغیة هم أهلُ الشام فهو إبن‌الفاعلة. یَروی عنه البخاریّ و غیرُه، و عُرّف بالثّقة و أنّه حجّةٌ.

 ١٣. الحافظ عبدُالمغیث الحنبلیّ: یؤلِّفُ کتابًا فی فضائل یزید بن معاویة، یأتی بالمَوضوعات، و یُتَرجَم بالزُّهد و الثّقة و الدّین و الصِّدق و الأمانة و الصَّلاح و الإجتهاد.

 ١٤. الحافظ زید بن حُباب. قال ابن‌معین: ”ثقةٌ، یُقلِّب حدیثَ الثوریّ.“ (خلاصة التهذیب، صفحة ١٠٨)

 ١٥. خلف بن هشام: کان یَشرَبُ الخمر. وثّقه أحمد إمامُ الحنابلة، فقیل: یا أباعبدالله إنَّه یَشرَب! فقال: ”قد انتهیٰ إلینا علمُ هذا عنه، ولکن هو واللهِ عندنا الثّقة الأمین، شَرِبَ أو لم یَشرَب.“ (تاریخ بغداد، مجلّد ٨، صفحة ٣٢٦)

 ١٦. خالد بن مسلمة بن العاص أبوسلمة القرشیّ: وثّقه الإمام أحمد و یحییٰ ابن معین، و قال: ”شیخ یُکتب حدیثُه.“ و قال ابن‌عَدِیّ: ”هو فی عِداد من یُجمَع حدیثُه، حدیثه قلیلٌ و لا أری بروایاته بأسًا، و کان رأسًا فی المُرجِئة، و یُبغِضُ علیًّا.“ (تاریخ الشام، مجلّد ٥، صفحة ٥٣)

بعضی از عامّه، از ثقات شیعه و ائمّه علیهم السّلام روایت نقل نکرده‌اند

 نَعَم، تَرَکَ أحمدُ بن حنبل الحدیثَ عن عبیدالله بن موسی العَبسیِّ لمّا سَمِعَه یَتَناول معاویةَ بن أبی‌سفیان، و بَعَثَ رسولَه إلی یحییٰ بن معین فقال له: ”أخوک أبوعبدالله أحمدُ بن حنبل یَقرَءُ علیک ‌السّلامَ و یقول لک: هو ذا تَکَثُّرِ الحدیث عن عبیدالله، و أنا و أنت سَمِعناه یتناول معاویةَ بن أبی‌سفیان؛ و قد ترکتُ الحدیث عنه.“ فقال یحیی بن معین للرّسول: ”اِقرَءْ علی أبی‌عبدالله السّلامَ و قل له: یحیی بن معین یَقرأ علیک ‌السّلام و قال لک: أنا و أنت سَمِعنا عبدَالرّزاق یَتناول عثمانَ بن عفّان، فاترُک الحدیثَ عنه، فإنَّ عثمانَ أفضَلُ من معاویة!“

 نعم، تَرَک شعبةُ روایةَ المِنهالِ بن عمرو الأسَدیّ الکوفیّ لمّا سَمع مِن بیته صوتَ قِراءةٍ بالتطریب، کما قال ابن أبی‌حاتم. (خلاصة التهذیب صفحة ٣٣٢)

 نعم، قال یزیدُ بنَ هارون: ”لا تَحِلُّ الرّوایةُ عن أبی‌یوسف لأنّه کان یُعطی أموالَ الیتامی مُضارَبةً و یَجعل الرِّبح لنفسِه.“ (تاریخ بغداد، مجلّد ١٤، صفحة ٢٥٨)

 نعم نعم، تَرَک البخاریّ الرِّوایةَ عن الإمام الصّادق جعفرِ بن محَمَّد، و قال

یحیی بن سعید: ”فی نفسی منه شیءٌ“ و قال: ”ما کان کذوبًا“ (تهذیب التهذیب، مجلّد ٢، صفحة ١٠٣)، و وثَّقه الشّافعیّ و ابنُ‌معین و ابن أبی‌خُثَیمة و أبوحاتم و ابنُ‌عَدیٍّ و ابنُ‌حبّان و النَّسائی و آخَرون.

 نعم، قال أبوحاتم بنُ حبّان البُستی: ”یَروی علیُّ بنُ موسی الرّضا ـ الإمامُ الطّاهر ـ عن أبیه العجائب، کأنّه یَهِمُ و یُخطئ.“ [انساب السمعانی فی باب الرّاء و الضّاد؛ تهذیب التهذیب، مجلّد ٧، صفحة ٣٨٨]

 نعم، ضَعَّف ابنُ‌الجوزیّ الإمامَ الطّاهرَ الحسن بن علیّ بن محَمَّد العسکری فی الموضوعات، کما فی لسان المیزان مجلّد ٢، صفحة ٢٤٠.

 ﴿فَوَيۡلٞ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتۡ أَيۡدِيهِمۡ وَوَيۡلٞ لَّهُم مِّمَّا يَكۡسِبُونَ﴾¹.»

بعضی از روایاتی را که به رسول الله بسته‌اند

 در الغدیر جلد ٥ از صفحه ٢٩٧ تا ٣٣٠، یکصد مورد از مواردی را که به رسول الله حدیثی را بسته‌اند و نسبت داده‌اند یکایک ذکر کرده است ـ‌ در مناقب ابوبکر و عمر و معاویة و عثمان و غیرهم ـ آنگاه از کتب رجال و حدیث اهل تسنّن همچون طبری و میزان الإعتدال و غیرهما، تصریح آنان را به بطلان این احادیث آورده است.

  از جمله در صفحه ٣٠١ و ٣٠٢ آورده است:

 «١٠. عن أنسٍ قال: لمّا خَرَجَ رسولُ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم من الغار، أخذ أبوبکر بغِرزه، فنَظَر النبیُّ صلّی الله علیه و [آله و] سلّم إلی وجهه فقال: ”یا أبابکر ألا أُبشِّرُک؟“ قال: بلیٰ فِداک أبی و اُمّی! قال: ”إنَّ الله یتجلّیٰ یومَ القیامة للخلایق عامّةً و یتجلّیٰ لک خاصَّةً.“»

  و از جمله در صفحه ٣١١ گوید:

 «٢٥. عن أبی‌هریرة: ”لکلّ نبیٍّ خلیلًا من أُمَّته و إنّ خلیلی عثمانُ.“ من موضوعات إسحاقَ بن نجیح المَلَطی.

 قال الذهبیّ فی میزان الاعتدال: ”هذا باطلٌ و یدُلُّ علی قوله علیه الصّلاةُ و السّلام: لو کنتُ مُتَّخِذًا خلیلًا من هذه الأُمَّة لاتَّخذتُ أَبابکرٍ خلیلًا.“

 قال الأمینیّ: هذا الّذی استدلّ به الذّهبی علیٰ بطلان الرِّوایة موضوعٌ أیضًا، وضَعُوه فی مقابل حدیث الإخاء؛ کما فی شرح نهج البلاغة لابن أبی‌الحدید مجلّد ٣، صفحة ١٧.»

روایات مجعولۀ عامّه در مدح خُلفاء

  و در [الغدیر جلد ٥] صفحه ٣١٠، بعد ذکر روایتی که دربارۀ‌ معاویه کرده‌اند (کاد أن یبعثَ معاویةُ نبیًّا) و بحث مفصّل در پیرامون آن گوید:

 «و لَیتَ رواة‌َ السَّوء کانوا قد أجمعوا آرائَهم علی حدیث الأرُز، و لم یَعدوه و لم یَهَبوا النّبوةَ لِمثلِ معاویةَ، و کان فیه غِنیً و کِفایةً فی عرفانِ النبوّةِ و فضلِها و هو:

 ”لو کان الأرُز حیوانًا لکان آدمیًّا، و لو کان آدمیًّا لکان رجلًا صالحًا، و لو کان رجلًا صالحًا لکان نبیًّا، و لو کان نبیًّا لکان مرسلًا، و لو کان مرسلًا لکان أنا.“ (قال الصغانی: موضوع. کشف الخفاء: مجلّد ٢، صفحة ١٦٠)»

  در صفحه ٣١٥ گوید:

 «٤٤. عن علیٍّ رضی الله عنه قال: ”أوّلُ من یَدخُلُ مِن الأُمَّة الجنّةَ أبوبکرُ و عمرُ، و إنِّی لَموقوفٌ مع معاویة لِلحساب.“

 قال الذهبی فی ترجمة أصبغ الشیبانی: ”خبرٌ منکرٌ أَخرجه ابنُ‌الجوزی فی الواهیات.“» ـ الخ.

  در الغدیر جلد ٥ صفحه ٣١٧ گوید:

 «٥٦. عن ابنِ‌عبّاس مرفوعًا: ”أبوبکر منّی بمنزلة هارونَ من موسی.“

 من موضوعات علیِّ بن الحسن الکلبی، أَخرَجَه محَمَّدُ بن جریر الطَبَری. قال الذهبی فی میزانه (مجلّد ٢، صفحة ٢٢٢): ”خبرٌ کذبٌ هو ـ الکلبی ـ المتّهمُ به.“»

  و در صفحه ٣٢٠گوید:

 «٦٣. عن عطیّةَ العوفی، عن أبی‌سعید الخُدری مرفوعًا: ”إنّ أهل علِّیّین لَیراهم مَن هو أسفلُ منهم کما ترون النَّجم أو الکواکبَ فی السماء، و اِنَّ منهم لَأبابکر و عمرَ و أنعَما.“ قال قلت لأبی‌سعید: ما أنعَما؟ قال: ”أهلُ ذلک هما.“

 نصّ المقدّسی فی تذکرة الموضوعات صفحة ٢٧ علی أنّه موضوع لمکان مجاهد بن سعید.

روایت مجعوله در مدح أبی‌بکر

 ٦٤. عن أنس قال: لمّا نَزَلتْ سورةُ التّین علی رسولِ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فَرِح لنا فرحًا شدیدًا‌ حتّی بانَ لنا شدَّةُ فرحِه، فسأَلنا ابنَ‌عبّاس بعدَ ذلک عن تفسیرها فقال:

 ”أمّا قولَ الله ﴿وَٱلتِّينِ﴾: فبلادُ الشّام، ﴿وَٱلزَّيۡتُونِ﴾: فبلادُ فلسطینَ، ﴿وَطُورِ سِينِينَ﴾: فطورُ سینا الّذی کلَّم اللهُ علیه موسی، ﴿وَهَٰذَا ٱلۡبَلَدِ ٱلۡأَمِينِ﴾: فبلد مکّةَ، و ﴿لَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ فِيٓ أَحۡسَنِ تَقۡوِيمٖ﴾: محَمَّدٌ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، ﴿ثُمَّ رَدَدۡنَٰهُ أَسۡفَلَ سَٰفِلِينَ﴾: عُبّادُ اللات و العُزّیٰ، ﴿إِلَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّـٰلِحَٰتِ﴾: أبوبکرٍ و عمرُ، ﴿فَلَهُمۡ أَجۡرٌ غَيۡرُ مَمۡنُونٖ﴾: فعثمانُ [عثمان بن عفان]، ﴿فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعۡدُ بِٱلدِّينِ﴾: علیُّ بن أبی‌طالب، ﴿أَلَيۡسَ ٱللَهُ بِأَحۡكَمِ ٱلۡحَٰكِمِينَ﴾: بَعَثَک فیهم، و جَمَعَکم علی التّقویٰ یا محَمَّد!“

 أخرَجه الخطیب فی تاریخه (مجلّد ٢، صفحة ٩٧) فقال:

 ”هذا الحدیث بهذا الإسناد باطلٌ لا أصلَ له یَصِحُّ فیما نَعلَم؛ و الرّجالُ المذکورون فی إسناده کلُّهم أئمّةٌ مشهورون غیرَ محَمَّدِ بن بیان، و نریٰ العلّةَ من جَهتِه. و توثیقُ ابنِ‌الشِّخِّیر له لیس بشیءٍ؛ لأنَّ مَن أَورَد مثلَ هذا الحدیث بهذا الإِسناد قد أَغنَی أهلَ العلم أن یَنظُروا فی حاله و یَبحَثوا عن أمره، و لعلّه کان یتظاهَرُ بالصَّلاح فأحسَنَ ابنُ‌الشخیر به الظنَّ و أثنیٰ علیه لذلک. و قد قال یحیی بنُ سعید القطّان: ”ما رأیتُ الصّالحین فی شیءٍ، أکذبَ منهم فی الحدیث.“

 و ذکره الذّهبی فی میزانه (مجلّد ٣، صفحة ٣٢) من طریق محَمَّد بن بیان و قال: ”رَویٰ بقلّةِ حیاءٍ من الله. فقال: حدّثنا الحسن بن عَرَفةَ ...“ فذکر الحدیث، ثمّ قال: ”قال ابن‌الجوزیّ: هذا وَضَعَه محَمَّدُ بنُ بیان علیٰ ابن‌عرفة.“ و ذَکَرَ کلمةَ الخطیب المذکورة.

 هکذا ﴿يُحَرِّفُونَ ٱلۡكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِۦ وَنَسُواْ حَظّٗا مِّمَّا ذُكِّرُواْ بِهِۦ﴾¹، و هکذا لَعِبَت أیدی الهوی بالکتاب و السُّنَّة، و هذا مبلغُ استفادةِ القوم منها، ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَيَحۡكُمُ بَيۡنَهُمۡ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ فِيمَا كَانُواْ فِيهِ يَخۡتَلِفُونَ﴾.²»

بعضی از موضوعات درباره أبوبکر

  و در [الغدیر، جلد ٥] صفحه ٣٢٧ گوید:

 «[٨٧]. عن حذیفةَ بن الیمان، قال: صلّی بنا رسولُ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم صلاةَ الفجر، فلمّا انفَتَل مِن صلاتِه قال: ”أین أبوبکر الصِّدّیق؟“

 فأجابه أبوبکر مِن آخر الصّفوف: لبیّک لبیّک یا رسول الله!

 قال: ”أَفرِجوا لأبی‌بکر الصِّدِّیق! اُدنُ منّی یا أبابکر! لَحِقتَ معی التکبیرة الاُولی؟“

 قال: یا رسولَ الله! کنتُ معک فی الصَّفِّ‌ الأوَّل فکبَّرتَ [و کبّرتُ]، فاستفتحتُ بالحمد فقرأتُها فوسوس لی شیءٌ من الطَّهور، فخرجتُ إلی باب المسجد فإذا بهاتفٍ یهتِف بی و هو یقول: ”وراءَک!“ فالتفتُّ فإذا أنا بقَدَحٍ من ذهبٍ مملوءٍ ماءً اَبیضَ من الثَّلج و أعذَبَ من الشَّهد، و ألینَ من الزَّبَد، علیه مندیلٌ أخضرُ مکتوبٌ علیه: ”لا إله إلّا الله، محَمَّدٌ رسول الله، الصِّدِّیق أبوبکر“، فأخذتُ المندیلَ فوضعتُه علی مِنکَبی، و توضَّأتُ لِلصَّلاة و أَسبَغتُ الوُضوء، و ردَدتُ المندیلَ علی القَدحِ، و لَحِقتُکَ و أنتَ راکعٌ الرَّکعةَ الأُولی، فتمَّمتُ صلاتی معکَ یا رسولَ الله.

 قال النَّبیُّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم: ”أَبشِر یا أبابکر! الّذی وَضَّأَک للصّلاة جبرئیل، و الذّی مَندَلَک میکائیل، و الّذی مَسَکَ رُکبَتی حتّی لَحِقتَ الصّلاةَ‌ إسرافیل.“

 رُوی من طریق محَمَّد بن زیاد، و هو ذلک الکذّابُ الوضّاعُ، و أراهُ من موضوعاته، غیرَ أنَّ السُّیوطیّ قال فی اللّئالی (مجلّد ١، صفحة ١٥٠): ”قلت: الظّاهر الآفة من غیرِه.“»

  در صفحه ٣٢٨ گوید:

 «[٩٣]. عن أبی‌هریرة مرفوعًا: ”اِنَّ لِله تعالی فی السّماء سبعین ألفَ مَلَکٍ یلعَنون مَن شَتَم أبابکر [و عمر].“

 أَخرجه الخطیبُ فی رُواةِ مالکٍ من طریقِ سهلِ بن صَقین، فقال: ”سهلٌ یَضَع“ (اللآلیء المصنوعة، مجلّد ١، صفحة ١٦٠). و فی لسانِ المیزان (مجلّد ٤، صفحة ٤١): أخرجه الدّارُ قُطنی فی غرائبِ مالکٍ عن محَمَّدِ بن الحسین الحرَّانی، عن عبدالغفّار و قال: ”هذا منکَرٌ و سهلٌ ضعیفٌ و مَن دونَه مجهولٌ.“»

  و در صفحه ٣٢٩ گوید:

 «٩٥. عن عبدالله بن عمر: ”کنّا نقولُ ـ و رسولُ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم حَیٌّ ـ : أفضَلُ أُمّةِ النَّبیِّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم بعده أبوبکر، ثمّ عمرُ، ثمّ

عثمانُ، فیَسمَعُ رسولُ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فلا یُنکِرُه.“

 أَخرَجَه جمعٌ من أئمّةِ الحدیث بعِدّة طُرُقٍ، نوقِفُک علی القول الفصل فیه فی الجزء العاشر إن شاء الله تعالی.»

  و در صفحه ٣٣٠گوید:

 «[١٠٠]. عن أنسٍ مرفوعًا: ”قلتُ لجَبرئیلَ حینَ أُسرِیَ بی إلی السّماء: یا جَبرئیلُ، أ عَلَی أُمَّتی حسابٌ؟“ قال: ”کُلُّ أُمّتِک علیها حسابٌ ما خلا أبابکر الصِّدِّیق؛ فإذا کان یومُ القیامةِ‌ قیل: یا أبابکر اُدخُلْ الجَنّةَ، قال: ما أَدخُلُ حتّیٰ أُدخِلَ معی مَن کان یُحِبُّنی فی الدنیا.“

 أَخرَجه الخطیب فی تاریخ بغداد (مجلّد ٢، صفحة ١١٨؛ و مجلّد ٨، صفحة ٣٦٧) و قال: ”هذا الحدیث کِذبٌ.“ وکذَّبه الذّهبیّ فی میزانه (مجلّد ٣، صفحة ٣٦).

 هذه نَماذجُ ممّا وَقَفْنا علیه من الموضوعاتِ فی المناقب، و هی کثیرةٌ ‌جدًّا تُعَدُّ بِالآلاف، توجَدُ فی الجزءِ الثانی من کتابنا ریاض‌الأُنس أضعافُ ما ذُکِر، ممّا لا یُوجد شیءٌ منه فی الصّحاح و المسانید. نعم، ذُکِرَ شطرٌ منها فی تآلیفَ أُخریٰ لحُفّاظ السَّلَف و إنّما حَوَتها کتبُ المتأخّرین بینَ دُفوفها، و ینتهی الإسناد فی کثیرٍ من ذلک البَهرَج المُزَخرف إلی أمیرالمؤمنین علیٍّ علیه السّلام یُعرِبُ ذلک کلُّه عن صدقِ ما جاء به عامرُ بن شَراحیل من قوله: ”أکثَرُ مَن کَذَّبَ علیه الأُمَّةُ الإسلامیّة هو أمیرُالمؤمنین علیُّ بن أبی‌طالب.“ ذکره الذّهبیّ فی طبقات الحفّاظ (مجلّد ١، صفحة ٧٧).

 ... و قال الحاکم: سَمِعتُ أبا‌العبّاس محَمَّدَ بن یعقوب بن یوسف یقول: سَمِعتُ أبی یقول: سَمِعتُ إسحاقَ بن إبراهیم الحنظلیّ یقول: ”لا یَصِحُّ فی فضل معاویةَ حدیثٌ“ (اللآلیء المصنوعة، مجلّد ١، صفحة ٢٢٠). و قال ابن‌تیمیّة فی منهاج السُّنَّة (مجلّد ٢، صفحة ٢٠٧): ”طائفةٌ وَضَعوا لمعاویةَ فضائلَ و رَوَوا أحادیثَ عن النَّبیِّ فی ذلک، کلُّها کذبٌ.“»

روایات موضوعه از عامّه

  و در [الغدیر، جلد ٥] صفحه ٣٣٢ از طبرانی در معجم کبیر خود (جلد ١٢، صفحه ١٩٠) نقل می‌کند که:

 «[١٤]. یُحشَرُ مِن ظَهر الکوفة سبعون ألفًا یَدخُلون الجنَّة بغیر حساب.»

  در صفحه ٣٣٥ گوید:

 «٣. عن عائشة‌َ قالت: أوَّلُ حَجَرٍ حَمَلَهُ النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم لبِناءِ المسجد، ثمّ حَمَل أبوبکر حَجَرًا آخَرَ، ثمّ حَمَل عمر، ثمّ حمل عثمان حجرًا آخَر. فقلتُ: یا رسولَ الله، أ لا تَرَی إِلی هؤلاء کیفَ یُساعِدونَک؟ فقال: ”یا عائشةُ، هؤلاء الخلفاءُ من بعدی.“

 أخرَجَه الحاکم فی المستدرک (مجلّد ٣، صفحة ٩٧) و قال: ”صحیحٌ و إنّما اشتهر بإسناد واهٍ من روایةِ محَمَّدِ بن الفضل بن عطیّة، فلذلک هُجِرَ.“ و قال الذَّهَبیّ فی تلخیص المستدرک: ”قلتُ: أحمدُ منکَرُ الحدیث و ممّن نَقِمَ علی مسلمٍ إخراجَه فی الصّحیح، و یحیی و إن کان ثِقةً فقد ضُعِّف.“

 ثمَّ لو صحَّ هذا لکان نصًّا فی خلافة الثَّلاثة، و لایَصِحُّ بوجهٍ؛ فإِنَّ عائشةَ لم یکن یومئذٍ دَخَلَ بها النَّبیُّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم و هی محجوبةٌ صغیرةٌ، فقولها هذا یدُلُّ علی بطلان الحدیث.“ـ الخ.¹

 أَسَفی علی الحاکم فإنَّه یُخرِج عن عائشةَ هذه الرِّوایة و یُصحّحها، و قد أَخرَجَ عنها قبلَها فی المستدرک (مجلّد ٣، صفحة ٧٨) أنّها قالت: ”لو کانَ رسولُ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم مُستَخلِفًا لاستَخلَفَ أبابکر و عمَر“ و صحَّحه هو و أقرّه الذّهبی.»

[جعل حدیث در استخلاف أبوبکر بعد از رسول خدا]

  در [الغدیر، جلد ٥] صفحه ٣٣٧ گوید:

 «[٦]. ... الزّبیرُ ... تخلَّفَ عن بیعة أبی‌بکر یومَ ذاک، و اخترَطَ سیفَه و هو یقول: ”لا أَغمِدُه حتَّی یُبایَعَ علیٌّ. “...

 ٨. عن أبی‌سعید الخدری مرفوعًا: ”قال: لَمّا عُرج بی قلت: اللهم اجعل الخلیفة‌ من بعدی علیًا! قال: فارتَجَّت السّماوات، و هتف بی الملائکةُ: یا محَمَّد اقرأ: ﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَهُ﴾¹، و قد شاء الله أبابکر.“»

  و در [الغدیر، جلد ٥] صفحه ٣٤٥، ٣٤٦ گوید:

 «[٢١]. قال محَمَّدبن الزّبیر: أرسلنی عمرُ بن عبدالعزیز إلی الحسن البصری أسئلَه عن أشیاء، فجئته فقلت له: ”اشفنی فیما اختلف فیه النّاس، هل کان رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم‌ استخلف أبابکر؟“ فاستوی الحسن قاعدًا فقال: ”أ و فی شکٍّ هو، لا أبًا لک؟! إی والله الذّی لا إله إلّا هو لقد استخلفه‌، و لهو کان أعلم بالله،

و أتقی له، و أشدُّ له مخافةً من أن یموت علیها لو لم یؤمِّره.“

 أخرجه ابن‌قتیبة فی الإمامة و السّیاسة صفحة ٤، و فی آخره: ”و هو کان أعلم بالله تعالی و أتقی للّه تعالی من أن یتوثّب علیهم لو لم یأمره.“ و ذکره ابن‌حجر فی الصّواعق صفحة ١٥.

 انظر إلی هذا المتقشّف المتزهِّد الجامد کیف یحلف کذبًا بالله تعالی علی ما لا تعترف به الأُمّة جمعاء حتّی نفس أبی‌بکر و عمر! و سیوافیک الصّحاح النّاصة من طریق القوم علی عدم الاستخلاف من النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم عن أمیرالمؤمنین علیٍّ، و أبی‌بکر، و عمر، و عائشة؛ و سیوافیک فی هذا الجزء و الجزء السّابع ما جاء فی الصحیح الثابت من قول ‌أبی‌بکر فی مرضه الّذی توّفی فیه: ”و وددت أنّی کنت سألت رسول الله صلی الله علیه (و آله) و سلّم لمن هذا الأمر؟ فلا ینازعه أحدٌ؛ و وددت أنّی کنت سألته هل للأنصار فی هذا الأمر نصیب؟“ فقول الرجل داءٌ فیما اختلف فیه النّاس، لا شفاءٌ کما حسبه السّائل.»

  و در صفحه ٣٥٢ گوید:

 «[٣٢]. عن عائشة مرفوعًا: ”قال لرجل: انطلق فقل لأبی‌بکر: أنت خلیفتی فصلّ بالناس.“

 أخرجه العقیلی من طریق الفضل بن جبیر، عن خلف، عن علقمة بن مرثد، عن أبیه، فقال: ”الفضل لا یتابع علی حدیثه، و لا یُعرف لمرثد ـ والد علقمة ـ روایةٌ.“ (لسان المیزان، مجلّد ٤، صفحة ٤٣٨)»

  و در صفحه ٣٥٨ گوید:

 «[٣]. و ما رواه عبدالرَّحمن بن عوف قال: دخلتُ یومًا علی أبی‌بکر الصّدیق فی علّته الّتی مات فیها، فقلت له: ”أراک بارئًا یا خلیفة رسول الله صلی الله علیه (و آله) و

سلّم!“ فقال: ”أما أنّی علی ذلک لشدید الوجع، و لما لقیت منکم یا معاشر المهاجرین أشدُّ علیّ من وجعی، إنّی وَلَّیت أُمورَکم خَیرَکم فی نفسی، فکلّکم وَرِمَ أنفَه أن یکون له الأمر من دونه.“

 إلی أن قال: فقلت: ”خفِّض علیک یا خلیفة‌ رسول الله صلی الله علیه (و آله) و سلّم فإنَّ هذا یهیضک إلی ما بک، فوالله ما زلتَ صالحًا مصلحًا، لا تأسی علی شئٍ فاتک من أمر الدنیا، و لقد تخلّیتَ بالأمر وحدک فما رأیت إلّا خیرًا.“ (تاریخ طبری و عقد الفرید و تهذیب الکامل و إعجاز القرآن)¹»

[لا یَستقیم لنا الأمرُ إلّا بسبّ علیٍ علی المنابر]

 و در [الغدیر، جلد ٧] صفحه ١٤٧ نیز گوید: از مروان بن حَکَم نقل می‌کند که أنّه قال:

 «”ما کان أحَدٌ أدفعَ عَن عثمانَ من عَلیٍّ.“ فقیل له: ما لکم تسبّونه علی المنابر؟ قال: ”إِنّه لا یَستقیم لنا الأمرُ إلّا بذلک.“ (الصواعق المحرقة، صفحة ٣٣)»²

[دیدگاه علاّمه امینی نسبت به کتاب تاریخ طبری]

 قال العلّامةُ الأمینی فی الغدیر مجلّد ٨، صفحة ٣٢٧:

 «نظرةٌ قَیِّمَةٌ فی تاریخ الطّبری

 شَوَّه الطبریُّ تاریخه بمکاتبات السّریّ الکذّاب الوضّاع، عن شعیب المجهول الّذی لا یُعرف، عن سیف الوضّاع المتروکِ الساقطِ المتّهمِ بالزّندقةِ. و قد جائت فی

صفحاته بهذا الإسناد المشوَّه ٧٠١ روایةٌ وُضِعت للتّمویه علی الحقائق الرّاهِنَة فی الحوادث الواقعة من سنة ١١ إلی ٣٧ عهدَ الخلفاء الثلاثَة فحَسب، و لایوجد شیءٌ من هذا الطریق الوعر فی أجزاءِ الکتاب کلّها غیر حدیث واحدٍ ذکره فی السنة العاشرةَ؛ و إنّما بَدا بروایة تلکم الموضوعاتِ من عام وفاة النّبی الأقدسِ، و بَثَّها فی الجزءِ الثالث و الرابع و الخامس، و انتهت بانتهاءِ خامس الأجزاء.

 ذکر فی الجزء الثالث من صفحة ٢٠١*فی حوادث السنة ١١ ه‍*٥٧ حدیثًا

 أخرج فی الجزء الرابع*فی حوادث السنة ١٢ ه‍*٤٢٧ حدیثًا

 أورد فی الجزء الخامس*فی حوادث السنة ٢٢ـ٣٧ ه‍*٢٠٧ حدیثًا

 *المجموعُ ٧٠١.»¹و²

 ٢. برگزیده لأکون مع الصادقین، للتیجانی

در میان عامّه، امروزه أیضاً کتب ضالّه و فاسده وجود دارد

 صفحه ١٦٩: «فکَم من کتبٍ کُتِبَتْ و هی لا تُعبِّر فی الحقیقة إلّا عن رأی کاتِبِها و مؤلّفِها، و یکون فیها الغَثُّ و السَّمین، و فیها الحقّ و الباطل، و تحمِل فی طَیِّها الخطاءَ و الصّوابَ؛ و نَجِدُ ذلک عند کلِّ الفرق الإسلامیّة و لا یختصّ بالشّیعة دون سِواها، و هو فی الواقع ألصقُ و أقرب بأهل السّنة و الجماعة منه إلی الشّیعة.¹ أ فیجوز لنا أن نُحَمِّلَ أهل السّنّة و الجماعة مسؤولیّة ما کتبه وزیر الثّقافة المِصریّ و عمید الأدب العربیّ الدُّکْتور طه‌حُسَیْن بخصوص القرآن و الشِّعر الجاهِلیّ؟!»

 صفحه ١٦٩: «ولکن لِنضربْ عن ذلک صَفَحًا و نُقابلِ السّیّئةَ بالحَسَنَة. و لَنِعمَ ما قاله فی هذا الموضوع الأستاذُ محَمَّدُ المدنیُّ، عَمیدُ کلیّة الشّریعة بالجامعة الأزْهریّة، إذ کتب یقول:

و أمّا أنّ الإمامیّة یعتقدون نقصَ القرآن فمَعاذَ الله! و إنّما هی روایاتٌ رُویت

فی کتبهم کما رُوی مثلُها فی کتبنا، و أهلُ التّحقیق من الفریقین قد زیّفوها¹ و بَیَّنُوا بطلانَها، و لیس فی الشِّیعة الإمامیّة أو الزیّدیّة من یعتقد ذلک کما أنّه لیس فی السُّنَّة من یعتقده.

و یستطیع مَن شاء أن یرجع إلی مثل کتاب الإتقان للسّیوطیّ، لِیریٰ فیه أمثال هذه الرّوایات التّی نضرِبُ عنها صَفحًا.

و قد ألّف أحدُ المصریّین فی سنة ١٤٩٨ کتابًا إسمه الفُرقان، حَشاه بکثیرٍ من أمثال هذه الرّوایات السّقِیمَة المدخولةِ المَرفوضةِ، ناقِلًا لها من الکتب و المصادر عن أهل السُّنَّة. و قد طلب الأزهَرُ مِن الحکومة مُصادرةَ هذا الکتاب بعد أن بیّن بالدّلیل و البحث العلمیّ أوجُهَ البُطلان و الفَساد فیه، فاستَجابَت الحکومة لهذا الطّلب و صادرت الکتاب، فرفع صاحبُه دعویً یطلُب فیها تعویضًا، فحکم القضاء الإداری فی مجلس الدّولة برفضِها.

أ فیقال: إنّ أهلَ السّنة یُنکرون قَداسةَ القرآن؟! أو یعتقدون نقصَ القرآن لروایةٍ رواها فلانٌ؟! أو لکتابٍ ألّفه فلانٌ؟!

عقیدۀ شیعه بر عدم تحریف قرآن است از جهت زیادی و نقصان

فکذلک الشّیعة الإمامیّة، إنّما هی روایاتٌ فی بعض کتبهم کالرّوایات التّی فی بعض کتبنا؛ و فی ذلک یقول الإمام العلّامة السّعید أبوالفضل بن الحسن الطَبْرِسیّ، مِن کِبار علماء الإمامیّة فی القرن السّادس الهجریّ، فی کتاب مجمع البیان لعلوم القرآن:

”فأمّا الزّیادة فیه فمُجمَعٌ علی بطلانها، و أمّا النُّقصان منه فقد رَوی جماعةٌ من أصحابِنا و قومٌ من حَشویّة أهلِ السُّنة أنّ فی القرآن تغییرًا و نُقصانًا، و الصّحیحُ مِن مذهب أصحابنا خلافُه. و هو الذّی نَصَره المرتضی ـ قدّس الله روحه ـ و استَوفَی الکلامَ فیه غایةَ الاستیفاء فی جواب مسائل الطّرابْلُسِیّات و ذکر فی مواضعَ: أنّ العلم بصحّةِ نقل القرآن کالعلمِ

بِالبُلدان، و الحوادثِ الکِبار، و الوقائِعِ العِظام، و الکتبِ المشهورةِ، و أشعارِ العرب؛ فإنّ العنایةَ اشتدّت و الدّواعی توفّرت علی نقله و حِراسته، و بلَغتْ إلی حدٍّ لم تبلُغه فیما ذکرناه. لأنّ القرآنَ معجزةُ النّبوّة، و مَأخَذُ العلوم الشّرعیّة و الأحکام الدّینیّة، و علماءُ المسلمین قد بَلَغُوا فی حفظِه و حِمایته الغایَة حتّی عَرَفُوا کلَّ شئٍ اُختُلِف فیه مِن إعرابه و قِراءاته و حُروفِه و آیاته؛ فکیف یجوز أن یکون مُغَیَّرًا أو منقوصًا مع العنایةِ الصّادقة و الضبطِ الشَّدید.“»¹و²

[روایات ضعیفِ دالّ بر تحریف، در کتب عامّه هم موجود است]

 صفحه ١٧٥: «و إذا کان الشِّیعیُّ (صاحبُ کتابِ فَصلُ الخِطاب فی إثبات تحریف کتاب رَبّ الأرباب، و هو المتوفّی سنة ١٣٢٠هجریّ) کَتَبَ کتابه منذُ ما یَقرُب مائة عامٍ، فقد سبَقه السُّنیّ فی مِصرَ (صاحب کتاب الفرقان) بما یقارب أربعةَ قرون؛ کما أشار إلی ذلک الشیخ محَمَّد المَدَنی عمید کُلّیّة الشّریعة بالأزهر.³»

[إنّ المودّةَ تفرِض علیک أن تحرم نفسَک من شیءٍ لِتوَدَّ به غَیرَک]

 صفحه ١٩٠: «و ما هو ذنبُ الشِّیعة إذا کان ربُّ العزّةِ و الجَلالة یقول: ﴿قُل لَّآ أَسۡ‍َٔلُكُمۡ عَلَيۡهِ أَجۡرًا إِلَّا ٱلۡمَوَدَّةَ فِي ٱلۡقُرۡبَىٰ﴾⁴ و المودّةُ ـ کما هو معلومٌ ـ أکبرُ من الحُبِّ؟! و

إذا کان الرّسول صلّی الله علیه و آله و سلّم یقول: ”لا یؤمِنُ أحَدُکُم حتّی یُحبَّ لِأخیهِ ما یُحِبُّ لِنَفسِه“ فإنّ المودّةَ تفرِض علیک أن تحرم نفسَک من شیءٍ لِتوَدَّ به غَیرَک.»

[لا یُؤمِنُ أحدُکم حتّی أکونَ أحبَّ إلیه من ولدِه و والدِه و النّاسِ أجمَعین]

 صفحه ١٩١: «قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم:

 ”لا یُؤمِنُ أحدُکم حتّی أکونَ أحبَّ إلیه من ولدِه و والدِه و النّاسِ أجمَعینَ.“¹»

صلوات را از آل حذف نموده به اصحاب افزودند

 صفحه ١٩٢: «و إنّما یَبدُو أنّها رَدُّ فعلٍ علی الشّیعةِ الذّین لم یقولوا بعدالةِ الصّحابة أجمعین، فکان الأُمویّون یرفعون من شأن الصّحابة و الحطّ [یَحطّون] من قِیمةِ و شأنِ أهل البیت النّبویّ حتّی إذا صلُّوا علی محَمَّدٍ و آله أضافوا إلیهم: ”و علی أصحابه أجمعین“؛ لأنّ فی الصّلاة علی أهل البیت فضلٌ لم یسبِقه سابقٌ و لا یلحَقُه لاحقٌ، فأرادوا أن یرفعوا الصّحابة إلی تلک الدّرجةِ العَلِیَّة و غَفَلوا عن أنّ الله سبحانه أمَرَ المسلمین و علی رأسهم الصّحابة أجمعین أن یُصَلّوا علی محَمَّد و عَلِیٍّ و فاطمةَ و الحسنین، و من لم یُصَلّ علیهم فصلاتُه مَردودةٌ لا یقبلُها الله إذا اقتُصِرَت علی محَمَّد وَحدَه، کما هو ثابتٌ فی صحیح البخاریّ و مسلم.»

[برخی کلمات اهل سنّت در برتری دادن صحابه به رسول خدا]

 صفحه ١٩٢: «و الغُلُوّ ظاهرٌ عندما یقولون بأنّ الرسول صلّی الله علیه و آله و

سلّم یُخطِئ و یُصَوِّبُه صَحابیٌّ؛ أو أنّ الشَّیطان یلعَب و یمرَح بحضرة النّبیّ و لکنّه یَهرُب من عُمَر.

 و الغلوّ واضحٌ فی قولهم: ”لو أصابَ اللهُ المسلمین بمصیبةٍ بما فیهم رسولُ الله، لم یَکُن یَنجُ منها إلّا ابنُ الخطّاب.“

 و الغلوُّ أوضحُ فی إلغائهم لِسُنّة النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم و اتّباع سُنّةِ الصّحابة، و بالخصوص الخلفاءِ الرّاشدین؛ و قد أوقَفناک علی البعض من ذلک.»

[إنّ فِکرة المهدیّ من العقائد الإسلامیّة التّی یجب التَّصدیقُ بها]

 صفحه ١٩٥: «کما أخرجَ ”أحادیث المهدیّ“ من المعاصرین مُفتی الإخوان المسلمین السیّد سابق، فی کتابه العقائد الإسلامیّة، و اعتَبَر أنّ فِکرة المهدیّ من العقائد الإسلامیّة التّی یجب التَّصدیقُ بها.

 و کتبُ الشّیعة أیضًا أخرجتْ أحادیثَ المهدیّ علی کَثرَتها حتّی قیل: إنّه لم یُروَ عَن رسول الله أکثرَ ممّا رُوِیَ عنه فی أحادیث المهدیّ.»¹

٣. برگزیده لؤلؤ و مرجان از محدّث نوری¹

درباره احوال بعضی از جعّالین دروغی احادیث اهل سنّت

 و در صفحه ١١٢ و ١١٣ گفته است كه:

 «مرحوم شهید ثانی و غیره در مقام بیان أخبار و أحادیث موضوعه و مجعوله، [به این مطلب] در كتب درایه اشاره فرموده‌اند و همگی متفقاً حكم به تحریم آن نموده؛ گرچه وضع این احادیث و نسبتش به خدا و رسول خدا و ائمّه اطهار علیهم السّلام از روی مصلحتی باشد. جماعتی بودند كه به نزد خود برای صلاح، احادیثی وضع نمودند و چون مردم آنان را ظاهر‌الصّلاح می‌دیدند به زهد آنان فریفته شده و احادیث موضوعه آنان را اخذ نموده و جزء اعتقادات خود قرار دادند.

 ١. از أبو‌عصمت نوح بن أبی‌مریم مروزی پرسیدند که: این روایتی را که در فضائل هر سوره جدا‌جدا ذکر می‌کنی و آن را به عِکرمَه و سپس به ابن‌عباس نسبت

می‌دهی، از کجا آورده‌ای؟ ـ چون این حدیث در نزد اصحاب عکرمه یعنی آنان که از او روایت می‌کنند، نیست ـ گفت: ”دیدم مردم را که از قرآن اعراض نموده و به فقه أبوحنیفه و مغازی محمّد بن إسحاق مشغول شده‌اند، برای رفع این خطر این حدیث را قربة الی الله تعالی جعل کردم.“ 

 و ابن ابی‌عصمت را جامع می‌گفتند؛ و ابو‌خاتم بن حیّان که از معروفین علمای جرح و تعدیل اهل سنّت است گفته است که: ”ابوعصمت جمع کرده همه چیز را مگر راست گوئی.“

 ٢. ابن‌حیان روایت کرده از ابن‌مهدی که او گفت: گفتم به میسرة بن عبدربّه: از کجا آوردی این احادیث را که هرکس بخواند فلان سوره را برای اوست چنین ثواب؟ در پاسخ گفت: ”برای آنکه مردم در قرائت قرآن رغبت کنند آن را جعل نمودم.“

 ٣. از موئل بن اسماعیل روایت شده که گفت: شیخی مرا حدیث کرد، حدیث طولانی در فضائل یک‌یک از سور قرآن مجید، و سندش را به اُبی بن کعب می‌رسانید؛ به او گفتم: که این حدیث را برای تو روایت کرده است؟

 گفت: ”شخصی در مدائن و او زنده است.“

 به مدائن نزد آن شخص رفتم و به او گفتم: که تو را بدین روایت حدیث کرده است؟

 گفت: ”خبر داد مرا شیخی در واسط و او زنده است.“

 رفتم به واسط نزد آن شیخ و گفتم: که به تو چنین خبری داده است؟

 گفت: ”خبر داد مرا به آن شیخی در عُبّادان.“

 پس به نزد او رفتم و پرسیدم، او دست مرا گرفت و داخل نموده در خانه‌ای که در آن جماعتی از متصوّفه بودند و با آنان نیز شیخی بود، گفت: ”این شیخ مرا حدیث کرد به آن.“

 به آن شیخ گفتم: که برای تو این خبر را نقل کرده است؟

 گفت: ”هیچ کس برای من نقل ننموده است، ولیکن دیدم چون مردم از قرآن اعراض کرده‌اند این حدیث را وضع کردم تا آنان دل‌های خود را به قرآن برگردانند.“

 و شهید ثانی در شرح درایه خود فرموده است که: ”این حکایت را جماعتی از علماء (یعنی اهل سنّت) نقل کرده‌اند.“»¹

[کلام أمیرالمؤمنین علیه السّلام در ضرورت نقل حدیث از ثقه]

  و در صفحه ١٣٧ گفته است:

 «حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام ضمن وصایا به حضرت امام حسن علیه السّلام (که وصیّتی طولانی است و بیشتر آن را سیّد رضی در نهج البلاغه آورده، و تمام آن را سیّد علی بن موسی بن طاووس در کشف المحجة از وسائل ثقة الاسلام کلینی نقل کرده است، و او با سند خود از حضرت باقر علیه السّلام آورده) فرموده‌اند: ”و لا تُحدِّثْ إلّا عن ثقةٍ فتکونَ کذّابًا و الکِذبُ ذُلّ.“»

  و در صفحه ١٤٠از کافی از أمیرالمؤمنین علیه السّلام روایت کرده است: «إذا حَدَّثتم بِحَدیثٍ فأَسنِدوه إلی الّذی حَدَّثَکُم فإن کان حَقًّا فلَکُم و إن کان کَذِبًا فعلیه.»

[دو مثال برای خلاف واقع بودن برخی اخبار]

 و از صفحه ١٤٢ تا ١٦٢ دو مثال برای خلاف واقع بودن بعضی از اخبار شاهد آورده است.

آیا بدن أمیر مؤمنان در جنگ‌ها حدید را مسّ کرده است؟

 «مثال اوّل: اوّل خبری که شیخ مفید در ارشاد در ذکر سیاق معجزات حضرت

أمیرالمؤمنین آورده که ظاهرش آن است که بدن آن حضرت تا هنگام ضربت ابن‌ملجم هیچ‌گونه آسیبی ندید:

و مِن آیات اللهِ الخارقة للعادة فی أمیرِالمؤمنینَ علیه السّلام أنّه لم یُعهَد لأحد مِن مبارزة الأقران و مُنازَلة الأبطال مثلُ ما عُرِف له علیه السّلام، مِن کَثرَة ذلک علی مَرّ الزّمان.

ثمّ إنّه لم یوجَد فی مُمارسی الحروب إلّا مَن عَرَتهُ بِشَرٍّ و نِیلَ منه بجِراحٍ أو شَینٍ إلّا أمیرُالمؤمنین علیه السّلام؛ فإنّه لم یَنَلهُ معَ طولِ زمانِ حُروبه جِراحٌ مِن عَدوّه و لا شَینٌ و لا وَصَل إلیه أحدٌ منهم بسوءٍ، حتّی کان مِن أمره مَع ابن‌ملجَم مع اغتیاله ما کان.

و هذه أُعجوبته أفرَدَه اللهُ بالآیة فیها و خصَّه بالعلم الباهر فی معناها، دلَّ بذلک علی مَکانه منه و تَخَصُّصِه بکَرامته الّتی بانَ بفضلها مِن کافّةِ الأنام.¹

 و دیگر خبر شاذان بن جبرئیل در کتاب فضائل که قصّه ولادت آن حضرت را ـ آن‌هم در خانه ابوطالب ـ نقل کرده و [می‌گوید]:

 «”چون حواء و مریم و دو زن دیگر، آن حضرت را در جامه پیچیدند، خواست حضرت ابوطالب در آن حال او را ختنه کند به عادت عرب که طفل را در کودکی ختنه می‌کنند، پس یکی از آن زنان گفت: این مولود پاکیزه و پاک متولّد شده، و حرارت آهن را نخواهد چشید مگر به دست مردی که خدا و رسولش و فرشتگان آسمان‌ها و زمین‌ها و دریاها او را دشمن دارند و اوست ابن‌ملجم مرادی.“ ـ الحدیث.»²

 و سپس فرموده: «کلام این شیخ معظم (شیخ مفید) را نتوان قبول کرد چون با بسیاری از اخبار مخالفت دارد که آن حضرت در جنگ‌ها شمشیر خورده‌اند.»

 و سپس پانزده حدیث از کتب معتبره و اساتید فنّ روایت کرده که آن حضرت در غزوات ـ بالأخصّ غزوه اُحُد و احزاب ـ زخم‌ها دیده‌اند؛ و سپس فرموده:

 «خبر ارشاد را باید تأویل کرد که: مراد زخم و جراحتی است که منافی قوّت قلب و شجاعت باشد؛ مثل جراحت بر پُشت که علامت فرار کردن است، یا جراحتی که موجب نقصان اعضا گردد و صاحب آن به اسمی خاصّ معروف شود مثل:

 أعلَم: آنکه لب بالایش شکافته شود؛

 و أثرَم: آنکه دندانش شکسته شود؛

 أقصَم: آنکه دندان پیش رویش بشکند؛

 أشتَر: آنکه پلک زیرین چشمش منقلب شود؛

 أخرَم: آنکه دیوار بینی‌اش بریده شده باشد؛

 أعوَر: آنکه یک چشمش کور شود؛

 أعمیٰ: آنکه هر دو چشمش کور شود؛ و امثال اینها.

 و امّا شاذان بن جبرئیل گرچه مرد موثّق و از أجلّه علمای اعلام است، لیکن ظاهراً این کتاب را در اوائل سنّ نوشته و لهذا مبنیّ بر إتقان و إحکام نیست، و اخبار غریبه مفرده در آن بسیار یافت می‌شود، و اساتید فنّ را به آن اعتنایی نیست. و علاوه در متن خبر عیب بزرگی است که ولادت أمیرالمؤمنین را برخلاف اجماع ـ بلکه ضرورت مذهب شیعه ـ در منزل حضرت ابوطالب ذکر کرده است، و بر احدی مخفی نیست که در کعبه مکرّمه بوده است.»

[مرور اهل بیت امام حسین علیه السّلام به کربلا در بازگشت از شام]

 «مثال دوّم: سید بن طاووس در لهوف فرموده:

 ”و لمّا رَجَع نساءُ الحسین علیه السّلام و عیالُه مِن الشّام و بَلَغوا العراقَ، قالوا

للدّلیل: مُرَّ بنا علی طریق کَربلاءَ! فَوَصلوا إلی مَوضِعِ المَصرَع، فوَجَدوا جابرَ بن عبدالله الأنصاریّ ـ رحمه الله ـ‌ و جماعةً من بنی‌هاشم و رجالًا مِن آل الرّسول صلّی الله علیه و آله قد وَرَدوا لزیارة قبر الحسین علیه السّلام. فَوافَوْا فی وقتٍ واحد، و تلاقَوا بالبُکاء و الحُزن و اللَّطم، و أقاموا المَآتِمَ المُقرِحَة للأکباد، و اجتمع إِلیهم نساءُ ذلک السَّواد فأقاموا علی ذلک أیّامًا.“¹

 مفاد آمدن اهل بیت به کربلا و ملاقات با جابر را مرحوم محدّث نوری (ره) مفصّلاً به هفت دلیل ردّ کرده است و فرموده:

 «مرحوم سیّد، لهوف را در اوائل سنّ تألیف کرده و با مؤلّفات آخر سن ایشان بسیار تفاوت دارد. و شاهد بر این معنی دو چیز است:

 اوّل آنکه: طریقه سیّد این است که أخبار تمام مؤلّفاتش مسند است غیر از لهوف و مصباح الزائر که در این دو ذکری از مأخذ نیست، و وجهی ندارد جز عدم إتقان تامّ و قلّت اطّلاع در زمان تألیف. و از لهوف مختصر‌تر هم دارد مثل کتاب مُجتنی و در آنجا ابداً ذکری بی‌مأخذ ننموده است.

 دوّم آنکه: خود سیّد معظّم در کتاب اجازات تصریح کرده که: ”مصباح الزّائر را در اوائل زمان تکلیف نوشته‌ام.“ و در لهوف فرموده:

 ”چون مصباح الزائر را نوشتم و زائر با داشتن آن از حمل مزار کبیر یا صغیری مستغنی است، چون زائر در ایّام عاشوراء مشرّف می‌شود برای آنکه با خود مقتلی حمل نکند، لهوف را که مناسب تنگی وقت زوّار است نوشته و به کتاب مصباح الزائر منضمّ نمودم.“

 و این کلام صریح است در آنکه لهوف به منزلۀ متمّم مصباح الزّائر است و در اوائل تکلیف تألیف شده است.»

[در بیان بعضی از قضایای غیر واقعیّه در جریان کربلا]

  و در صفحه ١٦٣ گوید:

 «آخوند ملاّ مهدی نراقی که یکی از اعیان علماء دهر و یکی از مهدیّین خمسۀ عصر خود بوده و علاوه بر آنکه بزرگان دین اعتراف به علوّ مقام علم و فضل او کرده‌اند، مؤلّفات رشیقۀ او در فقه و غیره مثل لوامع و مشکلات العلوم و غیر آن، خود شاهدی است صادق در اثبات این مرام، مع‌ذلک [یافت می‌شود] در کتاب محرق القلوب مطالب منکره که ناظر بصیر متعجّب می‌شود از نوشتن چنان عالمی [چنین مطالبی را].

 [مثلاً] به اخبار جزمی بدون آنکه نسبت دهد به کتابی یا عالمی، [در] قضایای روز عاشوراء چنین نوشته که:

 ”چون بعضی از یاران به جنگ رفته شهید شدند، ناگاه از میان بیابان سوارِ مکمّل و مسلَّح پیدا شد. مرکبی کوه‌پیکر سوار بود، خُودِ عادی فولاد بر سر نهاده و سپر مدوّر به سر کتف درآورده و تیغ یمانی جوهر‌دار چون برق لامع حمایل کرده و نیزۀ هیجده ذرعی در دست گرفته و سایر اسباب حرب را برخود آراسته، کالبرق اللاّمع و البدر السّاطع به میان میدان رسید؛ و بعد از طرید و جولان روی به سپاه مخالف کرد و گفت:

 هر که مرا نشناسد بشناسد! منم هاشم بن عتبة بن أبی‌وقّاص، پسر عمّ عمر سعد.

 و سپس روی به حضرت امام حسین علیه السّلام نموده و گفت:

 السّلام علیک یا أباعبدالله! اگر پسر عمّم عمر سعد به جنگ شما آمده، من آمده‌ام تا جان خود را نثار کنم.“

 تا آخر قصّه مبارزت و کشته شدن او که تمام دروغ است جزماً؛ زیرا که هاشم از شجاعان معروف بود و از این جهت او را مِرقال می‌گفتند، و از خاصّه ملازمان حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام [بود]، و عَلَم بزرگ اردوی صفّین در

دست او بود، و در همان روز که عمّاریاسر شهید شد و از لشکر معاویه ذو‌الکلاع معروف و عبیدالله پسر عمر کشته شدند، هاشم مرقال نیز شهید شد؛ به اتّفاق علماء رجال و مؤلّفین غزوه صفّین.

 [مانند کتاب] صفّین، نصر بن مزاحم [به روایت عدیده کیفیّت شهادت و شجاعت و قوّت ایمان و جلادت او را ذکر کرده؛ حتّی بعضی مراثی که برای او گفتند. و شبهه در کذب آنچه در] محرق القلوب و قبل از او یعنی در روضۀ کاشفی آمده است، [نیست].

 و عجیب آنکه نوشته است که: [چون پسر سعد هزار سوار برای مقاتله با هاشم فرستاد] حضرت [نیز] برادر خود فضل را با ده نفر از انصار برای یاری او فرستادند، درحالی‌که در تمام کتب انساب پسری [به نام فضل] برای أمیرالمؤمنین علیه السّلام دیده نشده است.

 و در محرق القلوب نیز آورده است که: ”عابس را غلامی بود شوذب نام.“ ـ تا آنجا که می‌گوید: ”غلام گفت: ای مولای من!“ ـ الخ.

 شاکر قبیله‌ای است در یمن از طایفه همدان که از اولاد شاکر بن ربیعة بن مالک هستند، و عابس از آن قبیله بود؛ و مولا را چون به قبیله نسبت دهند (مثلاً بگویند: مولی بنی‌اسد، مولی اَزد، مولی ثقیف) یکی از دو معنی را اراده کنند:

 ١. به معنای حلیف و هم سوگند؛

 ٢. به معنای نزیل و مهاجر بدان قبیله.

 و تمام اهل لغت بر این معنی متّفقند. و شوذب مولی شاکر یعنی حلیف یا نزیل طایفه عابس بود، و لهذا در آن سفر با عابس هم‌سفر بود نه آنکه غلام عابس بود. و شاید مقام او از عابس بالاتر بود چه درباره او گفته‌اند: ”و کان متقدّمًا فی الشّیعة.“»

  و در صفحه ١٦٦ گفته است:

 «به مولّفات آقایان: برغانی، قزوینی، اعتباری نیست.»

  و در صفحه ١٦٧ و ١٦٨ گفته است:

 «به خاطر دارم در ایّام مجاورت کربلای معلّی و استفاده از محضر علاّمه عصر خود: «شیخ عبدالحسین طهرانی ـ طاب ثراه ـ که در تبحّر و فضل و اتقان عدیل نداشت، سیّد عرب روضه‌خوانی از حلّه آمد و به خدمت شیخ رسید و اجزاء کهنه‌‌کتابی از میراث پدر (که او نیز از معاریف طائفه روضه‌خوانان بود) [را] به شیخ ارائه نموده و غرضش استعلام اعتبار و عدم اعتبار آن بود.

 و آن اجزاء اوّل و آخر نداشت و در حاشیه آن نوشته بود که از مؤلّفات فلان، و یکی از علمای جبل‌عامل از تلامذۀ صاحب معالم را اسم برده بود. چون در ترجمه حالش مراجعه شد اصلاً در مؤلّفاتش اسمی از مقتل نبرده بودند، و چون در خود اجزاء مطالعه کردند معلوم شد که از اشتمال بر کثرت اکاذیب واضحه و اخبار واهیه احتمال نمی‌رود که از مؤلّفات عالمی باشد.

 پس آن سیّد را از نشر و نقل آن منع و نهی فرمودند؛ لکن پس از چند روزی یکی از فضلای معروف ساکنین عتبات عالیات مطلع شد (مرحوم ملاّ آقا دربندی) و آن را از آن سیّد گرفت و چون مشغول تألیف کتاب اسرار الشهادة بود، روایات آن اجزاء را متصرّفاً در آن کتاب درج کرد و بر عدد اخبار واهیه آن کتاب افزود، و همّتش او را بدان‌جا کشاند که عدد لشکر کوفیان را به ششصد هزار سواره و دو کرور پیاده رساند!

 و از مطالب عجیبه آنکه خود حاج‌ملاّ‌آقا برای من مشافهة‌ً نقل کرد که: ”من در ایّام سابقه شنیدم که فلان عالم می‌گفت، یا روایتی نقل کرد که: روز عاشوراء هفتاد ساعت بود، و من در آن‌وقت آن را غریب شمردم و متعجّب شدم از نقل آن، ولیکن حال که تأمّل در وقایع روز عاشوراء کردم یقین کردم آن نقل راست بوده است.“»

  و در صفحه ١٧٤ گفته است:

 «چون از آنها بپرسی از کجا این خبر را آورده‌ای، در جواب می‌گوید: در

مجموعه والد مرحوم، یا در جُنگ استاد مغفور، و گاهی در مقتل کذائی.»

  و در صفحه ١٧٥ تا ١٨٠، هشت مورد از روضه‌خوانی‌های بی‌اساس را ذکر کرده است؛ از جمله: حضرت روز عاشوراء به بالین حضرت سجّاد علیهما السّلام، آمدند و گفتگوهائی ردّ و بدل شد، و اسبِ سواری خواستن از حضرت زینب سلام الله علیها.

  و در صفحه ١٨٠تا ١٨٣، خواب عجیبی نقل می‌کند از یک روضه‌خوان، که دلالت بر مؤاخذه روضۀ دروغ دارد.¹

...¹

  و در صفحه [١٨٦ تا] ١٨٧، حکایت ظریفی را نقل می‌کند که یک ملاّی ده، هنگام روضه‌خوانی در بالای منبر، سنگ بر مردم می‌زد که گریه کنند.¹

  و در صفحه ١٨٧ تا ١٩٦، مطالبی راجع به ادلّۀ تسامح در سنن و أخبار مَن بَلَغ آورده و بحثی بلیغ نموده است.

  و در صفحه ١٩٣ عروسی قاسم و قصّه زعفرجنّی، و به طور کلّی کتاب روضه کاشفی را ردّ کرده است.

  و در صفحه ١٩٤ منتخب طریحی را که مشتمل بر اکاذیب است (مثل دفن کردن حضرت عبدالعظیم را زنده در ری) موهون و غیر معتبر دانسته است.

  و در صفحه ١٩٦ گوید که: در اسرار الشهادة تعداد مقتولین لشکر عمر سعد را به دست حضرت سیّدالشّهداء علیه السّلام به سیصد هزار، و به دست حضرت أباالفضل به بیست و پنج هزار، و به دست سایرین نیز به بیست و پنج هزار رسانیده است. و سپس گوید:

 «أشجعیّت آن حضرت محتاج به بیان این اباطیل نیست. سراج منیر و چراغ عالم‌افروز که خداوند منّان برای بندگان مهیّا فرموده، زیت فتیله و مدد نور آن از عالم غیب و شجرۀ مبارکه: ﴿زَيۡتُونَةٖ لَّا شَرۡقِيَّةٖ وَلَا غَرۡبِيَّةٖ﴾ خواهد رسید، محتاج به امداد به نفط گندیدۀ سیاهِ دزدی شده نیست.»

 و سپس می‌گوید: «از کافر بت‌پرستی، نکته‌گوئی را باید آموخت. جیمز کارگرن، هندوی هندی کتابی در تاریخ چین نوشته به زبان اردو که زبان متعارف حالیّه اهل هند است، و در جلد ٢ در صفحه ١١١ به مناسبتی [که] ذکری از شجاعت شده بود در آنجا شجاعت سیّدالشّهداء علیه السّلام را در مقابل هشت دشمن ثابت می‌کند که الحق سزاوار آفرین است.» (از صفحه ١٩٦ تا ١٩٨)

  در صفحه ٢٠١ گوید: «شعری که ابوالحسن تهامیِ شاعر (که در سنه ٤١٦ وفات کرده) در مرثیه فرزندش در ضمن قصیده طولانیِ:

 ساخته را، با چند بیت دیگر به حضرت سیّدالشّهداء علیه السّلام نسبت می‌دهند و روضه‌خوانان می‌گویند حضرت انشاء فرمود، و این کذب صریح است.»

  و در صفحه ٢٠٢ گفته است:

 «برای حضرت أباالفضل علیه السّلام در جنگ صفّین و نهروان قضایای عجیبه نقل می‌کنند که یک کلمه از آن راست نیست، و ذکری از آن‌جناب در [آن]

غزوات نیست جز در مناقب خوارزمی چند کلمه، که روزی أمیرالمؤمنین لباس خود را تغییر داده و لباس او را در بر کردند.»

  و در صفحه ٢٠٣ گفته است:

 «و برای ذریّۀ طاهره، دوشیزگانی به هم بافتند؛ خصوصاً برای حضرت أبی‌عبدالله علیه السّلام بعضی را در مدینه گذاشتند، و بعضی را در کربلا شوهر دادند، و بعضی را به جهت صدق کلام جبرئیل: ”صغیرُهم یُمیتُه العطشُ“¹ در کربلا از تشنگی بکشتند.»

[گوش مؤمن از شنیدن هرزه‌گوئی‌های دیگران کر است]

 و در صفحه ٢١١ گفته است:

 «در ضمن خبر طولانی که حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام برای أحنَف بن قیس احوالات خاصّان از اصحاب خود را بیان کرده‌اند، فرموده‌اند: ”و سَجَموا أسماعَهم أن یَلِجَها خوضُ خائِضٍ.“²»

[بد فهمی نسبت به کلام رسول خدا موجب تحریف حدیث می‌شود]

 و در صفحه ٢١٥ گفته است که:

 «شهید ثانی و دیگران روایت کرده‌اند از أبی‌موسی محمّد بن مثنی عنزی، که او گفت: ”ما قومی هستیم شریف که از عنزه هستیم (شاید عنیزۀ معروف باشد)، و رسول خدا به سوی ما نماز کرده است.“³

 و این اشتباه است، ولیکن او نیز دروغ نگفته است؛ چون یک معنای عنزه عصای دستی است که در ته آن آهن است و حضرت چنین عصائی داشتند و در مواقع نماز و گاهی در صحرا در پیش‌رو به جهت استحباب ستره نصب می‌فرمودند، و چون در خبر آمده که: ”صلّی رسولُ الله صلّی الله علیه و آله إلی عَنَزة“¹ [حضرت به سوی عنزه نماز می‌کرد، یعنی به سوی آن عصا] اشتباهاً چنین فهمیده‌اند که به سوی قبیله عنزه نماز می‌گزارده است.»²

 ٤. برگزیده أضواء علی السّنة المحمّدیة لمحمود أبُورَیَّه¹

منع کتابت صحابه از أحادیث رسول خدا صلّی الله علیه و‌ آله²

 صفحه ٤٩: «فعَزیمةُ‌ علیٍّ رضی الله عنه علیٰ مَن عنده کتاب أن یَمحوَه، و قولُ أبی‌سعید الخُدریّ: ”تُریدون أن تَجعلوها مصاحِفَ“³، و قولُ عُمرَ بنِ الخطّاب عند الفکر فی کتابة‌ الأحادیث أو بعدم الکتابة‌: ”لا کتابَ مع کتاب الله“ فی الرّوایة‌ الأُولی،

و قولُه فی الرّوایة‌ الثانیة‌ بعد الإستشارة فی کتابتها: ”و اللهِ إنّی لا أشوبُ کتابَ الله بشیءٍ أبدًا“، و قولُ ابنِ‌عبّاس: ”کنّا نَکتُبُ العلم و لا نُکتِبُه“ أی لا نأذَنُ لأحد أن یکتُبَه عنّا، و نهیُهُ فی الرّوایة‌ الأُخری عن الکتابة‌ ...

ابن‌مسعود نهی از کتابت می‌کرد

 و محوُ ابن‌مسعود للصّحیفة‌ ثم إحراقُها و تذکیرُه بالله مَن یعلَمُ أنّه توجَدُ صحیفةٌ‌ أُخری فی موضع آخَرَ و لو بَعیدًا أن یُخبِرَه بها لیَسعیٰ إلیها و یُحرقَها، و قولُ سعید بن جبیر عن ابن‌عمر: ”إنّه لو کان یَعلمُ بأنّه یَکتُبُ عنه لکان ذلک فاصلًا بینهما“، و محوُ عبدالله بن مسعود للصَّحیفة‌ الّتی جاءه بها عبدُالرحمن بن الأسود و علقمةُ و قولهُ عند ذلک: ”إنّ هذه القلوب أوعیة‌ٌ فاشغَلوها بالقرآن و لاتشغَلوها بغیره.“»

أبوبکر پانصد حدیث را که از شخص أمینی گردآورده بود، آتش زد

 صفحه ٤٩، پاورقی٢: «یُشیر السیّد رشید بذلک إلی الخبر الّذی رواه الحاکم عن عائشة‌ و نقلَهُ الحافظ الذّهبیّ فی تذکرة‌ الحُفّاظ مجلّد ١، صفحة ٥، الّذی قالت فیه:

 ”جَمَع أبی الحدیثَ عن رسول الله فکانت خمسَ‌مائةِ‌ حدیثٍ، فباتَ یتقَلَّبُ و لمّا أصبح قال: أی بُنَیّةُ‌، هَلُمّی الأحادیثَ الّتی عندک! فجئتُه بها فأحرَقَها و قال: خَشیتُ أن أموتَ و هی عندکِ فیکونُ فیها أحادیثُ عن رجلٍ ائتمنتُهُ و وَثِقتُ به، و لم یکن کما حَدَّثنی فأکونُ قد تقلّدتُ ذلک!“»

[حِکمةُ نهیِ النّبی عن کتابةِ حدیثه]

 صفحه ٥١: «و قد یکون قریبًا من الصّواب فی حِکمة‌ نهیِ النّبیّ عن کتابة‌ حدیثه هو: لِکَی لا تکثُرَ أوامرُ التّشریع و لا تتّسِعَ أدِلّةُ‌ الأحکام، و هو ما کان یَتَحاشاه صلّی الله علیه (و آله) و سلّم حتّی کاد یَکرَه کثرة‌َ السّؤال؛ أو یکونَ من أحادیثَ فی

أمورٍ خاصّةٍ‌ بوقتها بحیثُ لایصحُّ الإستمرارُ فی العمل بها.»

روایت مکذوبۀ: ألا و إنیّ أُوتیتُ الکتابَ و مثلَه معه!

 [صفحه ٥١]: «و قبلَ أن نفرُغَ من هذا الفصل لابدّ لنا أن نُشیرَ إلی حدیثٍ یَروونه لیَجعلوا کلَّ الأحادیث من وحی الله کالقرآن الکریم، و هذا الحدیث هو:¹ ”ألا و إنّی أُوتیت الکتابَ و مِثلَه معَه“ و فی روایة: ”ألا إنّی أُوتیتُ القرآنَ و مِثلَه معه“.

 و هذا الحدیث من أغربِ ما قَذَفَتهُ الرّوایةُ‌ فی سَیلها؛ لأنّ النّبیَّ إذا کان قد أوتِیَ مثلَ «الکتاب» أو مثل «القرآن» فمعنی ذلک: أنّه قد أوتیَ ذلک لِیکونَ تمامًا علی القرآن و إکمالًا له لبیان دینِه و شریعتِه، و إذا کان الأمرُ کذلک فَلِمَ لم یَعنِ النبیُّ بکتابة هذا المِثل فی حیاته عندما تلقّاه عن ربّه، کما عنیٰ بکتابة‌ القرآن؟! و لِمَ لَم ‌یَجعَل له کُتّابًا یُقیِّدونه عند نزوله، کما جعل للقرآن کُتّابًا؟! و لِمَ اقتصرَ فی النّهی عن کتابة‌ غیر القرآن و أغفَلَ هذا المِثلَ فقال: ”لاتَکتُبوا عنّی شیئًا غیرَ القرآن“ و لم یَقُل: و غیرَ ما أوتیتُه معه و هو مثلُه؟!»

عُمَر در وقت فرستادن کعب بن قرظة به عراق، او را از نقل حدیث منع کرد

 صفحه ٥٤: «و فی جامع بیان العلم و فضله لحافظ المغرب ابن عبدالبِرّ، عن الشَّعبیّ، عن قُرظة‌ بن کعب، قال:

 خرجنا نریدُ العراق فمَشیٰ معنا عمرُ إلی صِرار² ثمّ قال لنا: ”أ تَدرون لِمَ مَشَیتُ

معکم؟“ قلنا: أردَت أن تُشَیِّعَنا و تُکرِمَنا؟ قال: ”إنّ مع ذلک لَحاجةً خرجتُ لها. إنّکم لتأتون بَلدَة‌ً لِأهلها دَوِیٌّ کدَویّ النّحل؛ فلا تَصُدّوهم بالأحادیث عن رسول الله و أنا شریکُکم!“ قال قرظَةُ‌: فما حدّثتُ بعدَه حدیثًا عن رسول الله.

 و فی روایة‌ أُخری: ”إنّکم تأتون أهلَ قریةٍ‌ لها دَویٌّ بالقرآن کدَویّ النّحل؛ فلا تَصُدّوهم بالأحادیث لتَشغَلوهم. جَوِّدوا القرآنَ، و أقِلّوا الرّوایة‌ عن رسول الله و أنا شریکُکم!“ فلمّا قَدِمَ قرظةُ‌ قالوا: حَدِّثْنا! فقال: نَهانا عمر.¹»

[الصحابة و روایةُ الحدیث]

 صفحه‌ ٥٦: «و قال ابن‌قُتَیبة‌ فی تأویل مختلِفِ الحدیث:²

 ”و کان کثیرٌ من جُلَّة‌ الصّحابة‌ و أهلِ الخاصّة‌ برسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم ـ کأبی‌بکر و الزّبیر و أبی‌عُبیدة و العبّاس بن عبدالمطلّب ـ یُقِلّون الرّوایةَ‌ عنه؛ بل کان بعضُهم لایکادُ یَروی شیئًا کسعید بن زید بن عمرو بن نُفَیل و هو أحد العشرة‌ المشهودِ لهم بالجنّة، کما یَروون.“»

در روایت:‌ «مَن کَذَبَ علَیَّ فلیَتَبوَّءْ مَقعَدَه من النّارِ» لفظ «متعمّدًا» وارد نیست

  صفحه ٦٠: «روی البخاریّ عن رِبعیِّ بن خِراش قال: سمعت علیًّا یقول: ”قال النبیّ: لا تَکذِبوا عَلیَّ! فإنّ مَن کَذَبَ علیَّ فلیَلِج النّارَ.“ و قال الحافظ بن حجر فی

شرح هذا الحدیث: ”یؤیّدُه روایة‌ُ مسلم من طریق غُندَر عن شُعبَة بلفظ: یَلِجِ النّار.“

 و روی البخاریّ عن أنس و أبی‌هریرة بزیادة‌ لفظ ”متعمِّدًا“، و کذلک أتت أحادیثُ فی غیر البخاریّ بهذه الزّیادة؛ ولکن من حقَّق النّظر و أبعد النُّجعَة‌ فی مطارحِ البحث، یَجِدُ أنّ الرّوایاتِ الصحیحةَ‌ الّتی جاءت عن کبار الصّحابة ـ و منهم ثلاثةٌ‌ من الخلفاء الرّاشدین ـ تَدُلُّ علی أنَّ هذا الحدیث لم تکن فیه تلک الکلمةُ‌ ”متعمِّدًا“، و کلُّ ذی‌ لُبٍّ یستبعِدُ أن یکون النّبیّ قد نطق بها، لمنافاة‌ ذلک للعَقل و الخُلق اللَّذَین کان الرّسول متّصفًا بالکمال فیهما.

[لفظ «متعمّدًا» از ساختگی و مجعولات روایت است]

لفظ «متعمّدًا» از ساختگی و مجعولات روایت است که روایت مجعول را عمداً بر لَهِ پیغمبر نه بر علیه او جائز شمرند

 ذلک بأنَّ الکِذبَ ”هو الإخبار بالشّیء علی خِلاف ما هو علیه، سَواءٌ کان عمدًا أم خَطئًا“، و لعلّ هذه اللَّفظةَ ‌قد تَسَلَّلت إلی هذا الحدیث من طریق ”الإدراج“ المعروف عند العلماء لیَسوغَ بها الّذین یَضَعون الحدیثَ علی رسول الله حِسبةً‌ من غیر عمد؛ کما کان یفعل الصّالحون من المؤمنین و یقولون: ”نحن نَکذِبُ له، لا علیه“. أو یَتَّکئَ علیها الرّواةُ‌ فیما یَروونه عن غیرهم علی سبیل الخطأ أو الوَهم أو سوءِ الفهم لکی لایکونَ علیهم حرجٌ فی ذلک، لأنّ المخطئَ غیرُ مأثوم؛ و مِن أجلِ ذلک وَضَعَ هؤلاء الرُّواة‌ُ قاعدتَهم المشهورة‌: ”إنّما الکِذبُ علی مَن تعمَّدَه“.»

  صفحه‌ ٦١: «عن عبدالله بن الزّبیر قال:

 ”عَنانی ذلک (یعنی قلّةَ‌ روایة‌ الزّبیر)، فسألتُه (أی عن ذلک) فقال: یا بُنَیَّ! کان بینی و بینه صلی الله علیه (و آله) و سلّم مِن القَرابة‌ و الرَّحِم ما عَلِمتَ و عمّتُه أُمّی، و زوجتُه خدیجةُ عمَّتی، و أُمّه‌ُ آمنةُ‌ بنتُ وهب [بن عبد مناف بن زهرة] و جدَّتی هالةُ‌ بنت وَهَب بن عَبد مَناف بن زُهرة، و عندی أُمُّک و أُختُها عائشةُ‌ عنده، ولکن سَمِعتُه یقول: من کَذَبَ عَلیَّ فلیَتَبوَّءْ مَقعدَه من النّار.“

 و أخرجه الدّارمیّ عن عبدالله بن الزّبیر بلفظ ”من حَدَّث عنّی کِذبًا“ و لم یَذکر العَمد.

 و هذا الحدیث أخرَجَه کذلک أبوداود و النَّسائیّ و ابنُ‌ماجة‌ و الدارِمیّ و الدّارَقطنی و قال: ”و الله ما قال متعمِّدًا و أنتم تقولون متعمِّدًا.“

 و روایة‌ ابن‌قُتیبة‌ فی کتاب تأویل مختلِف الحدیث: مَن کَذَبَ علَیَّ فلیَتَبَوّء مَقعدَه من النّار، و قال: أراهم یَزیدون ”متعمِّدًا“ و والله ما سَمِعتُه قال ”متعمِّدًا“.»

  صفحه ٦٣ : «و قال الحاکم فی المدخل: ”إنّ مَوعدَ الکاذبِ علیه فی النّار“ و قد شدّد فی ذلک و بیّن أنّ الکاذبَ علیه فی النّار، تعمَّدَ الکِذبَ أم لم یتعمَّدْ¹ فی قوله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم فیما رواه ابن‌عمر: ”إنّ الّذی یَکذِب علَیَّ یُبنیٰ له بیتًا فی النّار.“»

  صفحه‌ ٦٣ : «و إلیک بعضُ ما رَواه فی رسالته المشهورة‌²:

عن واثلةَ‌ بن الأسقَع عن النّبیّ قال: ”إنّ أفرَی الفِریٰ مَن قَوَّلَنی ما لم أقلْ، و من أری عَینَیه ما لم تر³ [ظ تَرَیا]، و مَن ادُّعِیَ إلی غیر أبیه.“»

[الکذبُ علی النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم فی حیاته]

 صفحه ٦٥: «فقد جاء فی کتاب الإحکام فی أصول الأحکام لابن‌حزم الظّاهریّ:

عن عبدالله بن بُرَیدة، عن ابن‌الخطیب الأسمی، قال: کان حیٌّ مِن بنی‌لیث علی میلَین من المدینة‌ فجا‌ء‌هم رجلٌ و علیه حُلّة‌ٌ فقال: ”إنّ رسولَ الله کسانی

هذه الحلّةَ‌ و أمَرَنی أن أحکُمَ فی دمائکم و أموالکم بما أریٰ!“

و کان قد خَطَب منهم امرأة‌ً فی الجاهلیّة‌ فلم یزوِّجوه، فانطلق حتّی نَزَلَ علی تلک المرأة‌ِ. فأرسَلوا إلی رسول الله فقال: ”کَذَبَ عدوُّ الله“، ثمّ أرسَلَ رجلًا فقال: ”إن وجدْتَه حیًّا ـ و لا أراک تَجِدُه ـ فاضرِبْ عُنُقَه، و إن وجدْتَه مَیتًا فحَرِّقه بالنّار!“»

[کعب‌الأحبار زمان عمر خدعةً اسلام آورد، او را از کِبار تابعین و سپس رئیس مسلمین قرار دادند]

کعب‌الأحبار در زمان عمر از روی خدعه اسلام آورد، او را از کِبار تابعین و سپس رئیس مسلمین قرار دادند

 صفحه‌ ٧٢: «أنّ ابن‌عباس و العَبادلةَ الثلاثةَ‌ و أبا‌هریرة ‌و غیرَهم قد رَوَوا عن کعب‌الأحبار الیهودیّ الّذی أسلَمَ خِداعًا فی عهد عمر و عَدّوه من کِبار التّابعین ثمّ سَوَّده بعدَ ذلک علی المسلمین.»

[المُرجئة: لا یَضُرُّ مع الایمان معصیة و لا ینفع مع الکفر طاعة]

 صفحه‌ ٧٤، پاورقی١: «المُرجئَةُ‌ فرقةٌ‌ من کبار الفرق الإسلامیّة تقول: لایضُرُّ مع الإیمان معصیة‌ٌ و لا ینفَعُ مع الکفر طاعةٌ‌.»

روایت: إذا لم تُحِلّوا حرامًا و لم تُحرِّموا حلالًا و أصَبتم المعنیٰ فلا بأسَ

 صفحه‌ ٧٨: «و هذا الحدیث قد رَواه ابن‌مَندَةَ فی معرفة‌ الصّحابة‌ و الطّبرانیّ فی المعجم الکبیر من حدیث عبدالله بن سلیمان بن أُکَیمة اللیثیّ، قال: قلت: یا رسولَ الله، إنّی أسمعُ منک الحدیث لا أستطیعُ أن أُؤَدّیَه کما أسمَعُه منک، یَزیدُ حرفًا أو یَنقُصُ حرفًا؛ فقال: ”إذا لم تُحِلّوا حرامًا و لم تُحَرِّموا حلالًا و أصبتم المعنیٰ فلا بأس.“ فذکر للحَسَن فقال: لولا هذا ما حدَّثْنا.

 و قد احتجَّ مَن مَنَعَ الرّوایةَ‌ بالمعنیٰ بالنَّص و المعقول. أمّا النَّصُ فقولُه علیه السّلام: ”رَحِمَ اللهُ امْرَءًا سَمِعَ مَقالتی فَوَعاها ثُمّ أدّاها کما سَمِعَها؛ فرُبّ مُبَلَّغٍ أوعیٰ مِن سامِعٍ.“ قالوا: و أداؤه کما سمع هو أداءُ اللّفظ المسموع؛ و نقلُ الفقیهِ إلی مَن هو أفقهُ منه، معناه ـ و الله أعلم ـ : أنّ الأفطَنَ ربما فَطِن بفضل فقهِهِ من فوائد اللّفظ بما لم یفطُن له الرّاویُّ، لأنّه ربما کان دونَه فی الفقه.»

[اختلاف در الفاظ تشهّد و وجوب صلوات در نماز]

  صفحه‌ ٨٥: «و مما یَلفِتُ النّظرَ کذلک، أنّ هذه التّشهُّداتِ¹ علی تباینِ ألفاظها و تعدّدِ صیَغِها و کثرة‌ رواتها، قد خَلَت کلُّها من الصّلاة علی النّبیّ؛ فکأنّ الصّحابةَ‌ کانوا ـ کما قال إبراهیم النخعیّ ـ یکتَفون بالتّشهد و السّلام علیک أیّها النبیّ و رحمة‌ الله.

 و لقد اختلفت الأئمّة‌ُ فی وجوب الصّلاة‌ علی النبیّ فی الصّلاة‌ المفروضة‌، فأبوحنیفه و أصحابُه لایوجِبونها فیها و أمّا الشافعیُّ فقد جعلها شرطًا.»

  صفحه ٨٦: «أمّا حدیث ”لاصلاةَ لمن لم یُصَلِّ علیّ“ فقد ضعَّفه أهلُ الحدیث. و حدیثُ ابن‌مسعود ”مَن صلّی صَلاةً لم یُصَلِّ فیها عَلَیَّ و عَلیٰ أهلِ بیتی لم تُقبَل منه“، فقد قال الدّارَقُطنی: إنّه مِن قول أبی‌جعفر محَمَّد الباقر بن علیّ بن الحُسین. و نصُّ قوله: ”لو صَلَّیتُ صلاةً‌ لم أُصَلِّ فیها علی النبیّ صلی الله علیه (و آله) و سلّم و لا علیٰ أهل بیته لرأیتُ أنّها لاتَتِمُّ.“²»

[الخلط و التعارض فیما یروی عنه بالمعنی بقدر فهم الرواة]

 صفحه‌ ٨٧: «إلی أن قال: ”فهل مِن الغرابة‌ أن یقعَ الخَلطُ و التّعارضُ فیما یُرویٰ عنه بالمعنیٰ بقدر فهم الرّواة؟“»

در روایت منقوله از لفظ واحد در صیغۀ نکاح از رسول خدا هشت طریق مختلف بیان شده است

 صفحه ٩١: «جاءت امرأةٌ‌ إلی النّبیّ و أرادت أن تَهَبَ نفسَها له، فتقدّم رجلٌ فقال: یا رسول الله، أنکِحْنیها! و لم یکن معه من المَهر غیرُ بعض القرآن. فقال له النبیّ: ”أنکَحتُکَها بما معک من القرآن“، و فی روایة‌: ”قد زَوَّجتُکَها بما معک من القرآن“، و فی روایة‌ ثالثة‌: ”زَوَّجتُکَها علی ما معک“، و فی روایة‌ رابعة‌: ”قد مَلَّکتُکَها بما معک“، و فی روایة‌ خامسة‌: ”قد مَلَّکتُکَها بما معک من القرآن“، و فی روایة سادسة: ”أنکَحتُکَها علی أن تُقرِئَها و تُعَلِّمَها“، و فی روایة‌ سابعة‌: ”أمکَنّاکَها“، و فی روایة‌ ثامنة: ”خُذها بما معک“. فهذه اختلافاتٌ ثمانیة فی لفظةٍ‌ واحدةٍ.

 قال ابن‌دَقیقِ العید:

هذه لفظةٌ‌ واحدةٌ‌ فی قصّةٍ واحدةٍ‌ و اختُلِفَ فیها مع اتّحاد مَخرَج الحدیث.

 و قال العَلّائیّ:

من المعلوم أنّ النّبیَّ لم یَقُل هذه الألفاظَ کلَّها تلک السّاعة،‌ فلم یَبقَ إلّا أن یکونَ قال لفظة‌ً منها و عبَّر عنه بقیّةُ‌ الرّواة‌ بالمعنی. فمَن قال بأنّ النِّکاح ینعقد بلفظ التَّملُّک ثمّ احتجَّ بمجیئه فی هذا الحدیث، إذا عورض ببقیّة‌ِ الألفاظ لم ینتهِض احتجاجُه. فإن جَزَمَ بأنّه هو الّذی تلفّظ به النّبیّ ـ و مَن قال غیرَه ذکره بالمعنی ـ قَلَبَه علیه مُخالِفُه و ادَّعیٰ ضِدَّ دَعواه؛ فلم یبقَ إلّا التّرجیحُ بأمرٍ خارجیٍّ.

سیبویه و غیره، حدیث را به جهت نقل به معنی، در عربیّت و نحو و اثبات لغت شاهد نمی‌گیرند

 و هذا الحدیثُ و مثلُه کان ممّا دَعا سیبَویهِ و غیرَه إلی عدم جعلهم الحدیثَ مِن شَواهدهم فی إثبات اللّغة‌ و النّحو، کما ستَراه فی محلِّه من هذا الکتاب.»

[روایة الحدیث بالمعنی]

  صفحه ٩٢: «قال العراقیّ فی شرح ألفیّته:

 إنّ البیهقیّ فی السّنن و المعرفة‌ و البغویّ فی شرح السنة‌ و غیرَهما یَرْوون الحدیثَ بألفاظهم و أسانیدهم، ثم یَعزونَه إلی البخاریّ و مسلم مع اختلاف الألفاظ و المعانی، فَهُم إنّما یریدون أصل الحدیث لا عَزوَ ألفاظه . ـ ا ه‍ .

 و من هذا القبیل قولُ النَّوَویّ فی حدیث ”الأئمة‌ُ من قریشٍ“ أخرجَه الشَّیخان مع أنّ لفظَ الصّحیح ”لا یزالُ هذا الأمرُ فی قریشٍ ما بَقِیَ منهم اثنان“ و بَینَ اللَّفظین و المَعنَیَین تفاوتٌ عظیمٌ کما تری.¹ ـ ا ه‍ .

قصّۀ تأبیر نَخل و روایت عامّه بر منع آن از ناحیۀ رسول خدا، و قوله: إنّما أنا بشرٌ مثلُکم

 حدیث تأبیر النّخیل

 رَوی مسلمٌ فی کتابه عن موسی بن طلحةَ،‌ عن أبیه، قال: مَرَرتُ مع رسول الله بقوم علی رءُوس النّخل فقال: ”مایَصنَعُ هؤلاء؟“ فقلت: یُلَقِّحُونه، یجعلونَ الذَّکَرَ فی الأُنثی فتَلقَحُ؛ فقال رسولُ الله: ”ما أظُنُّ یُغنی ذلک شیئًا.“ قال: فأخبَروا بذلک فترکوه، فأُخبرَ رسولُ الله بذلک فقال: ”إن کان ینفَعُهم ذلک فلیَصنَعوه؛ فإنّی ظننتُ ظَنًّا فلا تُؤاخِذونی بالظّنّ! و لکن إذا حَدَّثتکم عن الله شیئًا فخُذوا به، فإنّی لن أکذِبَ علی الله عزّوجلّ.“

 و عن رافع بن خدیج قال: قَدِم نبیُّ الله المدینة‌َ و هم یُأَبِّرونَ النّخلَ فقال: ”ما تَصنَعون؟“ قالوا کنّا نصنَعُه؛ قال: ”لعلّکم لو لم تَفعلوا کان خیرًا.“ قال: فترکوه

فنَفَضَت، أو قال فنَقَصَت، قال: فذَکَروا ذلک له فقال: ”إنّما أنا بشرٌ إذا أمَرتُکم بشیءٍ من دینکم فخُذوا به، و إذا أمرتُکم بشیءٍ من رأیی فإنّما أنا بشرٌ.“ رواه مسلم و النّسائیّ.

 و عن هشام بن عروة‌، عن أبیه، عن عائشة،‌ و عن أنس: أنّ النّبیَّ مرَّ بقوم یُلَقِّحون فقال: ”لو لم تَفعلوا لَصَلُحَ.“ قال: فخرج شِیصًا؛ فمرَّ بهم فقال: ”ما لِنَخلکم؟“ قالوا: قلت کذا کذا؛ قال: ”أنتم أعلمُ بأمر دُنیاکم.“

روایت مجعول احمد: «‌ما کان من أمر دینکم فإلَیَّ و ما کان من إمر دُنیاکم فأنتم أعلم به»

 و فی روایة‌ أحمد: ”ما کان من أمر دینکم فإلَیّ، و ما کان من أمر دُنیاکم فأنتم أعلمُ به.“

 و فی روایة‌ رُوِیَت عن ابن‌رُشد فی کتاب التّحصیل و البیان ”ما أنا بِزارعٍ و لا صاحبِ نَخلٍ.“»

  صفحه‌ ٩٦: «و منه ما هو إجمال للمعنی کقوله: ”العَقلُ و فکاکُ الأسیر“؛ فإنّ المراد بالعقل دیة‌ القتل. و سمّیت عقلًا لأنّ الأصل فیها أن تکون إبلًا تُعقَل أی تُربَط بالعَقل فی فِناء دار المقتول أو عُصبَته المتسحِقّین لها.»

[إنّ الأحادیث ستکثُرُ بعدی کما کثرت عن الأنبیاء قبلی]

 صفحه ٩٩: «و قد نبَّه رسولُ الله صلی الله علیه (و آله) و سلّم علی نحو هذا الّذی ذَکرنا بقوله: ”إنّ الأحادیثَ ستَکثُرُ بعدی کما کَثُرت عن الأنبیاء قَبلی، فما جاءکم عنّی فَاعْرِضوه علی کتاب الله تعالی فما وافَقَه کتابُ الله فهو عنّی، قُلتُه أو لم أقُله.“»

[قُصُّوا الشارب و اعفوا اللّحی]

 صفحه ١٠٠: «کقوله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم: ”قُصُّوا الشّاربَ و اعفوا اللِّحَی.“»

[لا عَدوَی و لا هامة و لا صَفَرَ و لا غول]

 صفحه‌ ١٠٣: «قوله‌ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم: ”لا عَدوَی و لا هامَةَ‌ و لا صَفَرَ و لا غولَ.“»¹

أمثلة أحادیث جوامع الکَلِم از رسول الله صلّی الله علیه و آله

 صفحه ١٠٦: «و من أمثلة جوامع الکلام من الأحادیثِ النّبویّة‌ حدیث عائشة: ”کلُّ عملٍ لیس علیه أمرُنا فهو رَدّ“، و حدیث ”کلّ شَرطٍ لیس فی کتاب الله فهو باطلٌ“، و حدیثُ ”إذا أمرتُکم بأمرٍ فَأتوا منه ما استَطَعتم“، و حدیث المقدام ”ما ملأ ابنُ آدمَ وعاءً شرًّا من بَطنِه“.»

[ضررُ الرّوایة بالمعنی مِن الناحیة اللغویّة و البلاغیّة]

 صفحه‌ ١٠٨: «و لجواز الرّوایة‌ بالمعنی لم یستشهد سیبَوَیهِ و غیرُه من أئمة‌ المِصرَین ـ أی البَصرة‌ و الکوفة ـ علی النّحو و اللّغة‌ بالحدیث، و اعتمدوا فی ذلک علی القرآنِ و صحیح النّقل عن العرب؛ و لو کان التّدوین شائعًا فی الصَّدر الأول و تَیَسَّرَ لهم أن یُدَوِّنوا کلَّ ما سَمِعوه من النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، بألفاظه و صوغِه، و بیانه، لکان لِهذه الّلغةِ‌ شأنٌ غیرُ شأنها.»

أحادیث مَلحون اللّفظ را باید صحیحاً روایت کرد، لأنَّ اللَّحنَ منّا

 صفحه ١٠٩: «حدیث الولید بن مسلم قال: ”سمعت الأوزاعیّ یقول: لابأس بإصلاح اللَّحْن و الخَطأ فی الحدیث.“ و قال: ”کذلک سمعت الأوزاعیّ یقول: أعرِبوا الحدیثَ؛ فإنّ القوم کانوا عَرَبًا.“

 و عن جابر قال: ”سألت عامرًا (یعنی الشّعبی) و أباجعفر (یعنی محَمَّد بن علیّ) و القاسم (یعنی ابن‌محَمَّد) و عطاء (یعنی ابن أبی‌رباح) عن الرّجل یُحَدِّث بالحدیث فَیَلحَن، أ أُحَدِّثُ به کما سَمِعتُ أم أُعرِبُه؟ قالوا: لا، بل أعرِبهُ!“

 و قال یحیی بن معین: ”لا بأس أن یقوِّمَ الرّجلُ حدیثَه علی العربیّة.“

 و قال النّضر بن شُمَیل: ”کان هُشَیم لحّانًا، فکسَوتُ لکم حدیثَه کِسوةً‌ حسنةً“؛ یعنی بالإعراب.

 و حدّث علیُّ بن الحسن قال: ”قلت لإبن المبارک: یکون فی الحدیث لَحنٌ، أُقوِّمُه؟ قال: نعم، لِأنّ القومَ لم یکونوا یَلحَنون؛ اللَّحنُ منّا.“

 و قد تعرّض الإمامُ ابن‌فارس لهذا الأمر فی رسالة سمّاها مأخذ العلم، فقال:

«ذهب أُناسٌ إلی أنّ المحدِّثَ إذا رَویٰ فلَحَنَ، لم یَجُز للسّامع أن یُحدِّثَ عنه إلّا لحنًا کما سَمِعه. و قال آخَرون: بل علی السّامع أن یَرویه ـ إذا کان عالِمًا بالعربیّة ـ مُعرَبًا صحیحًا مقوَّمًا بدلیل نقولُه، و هو أنّه معلومٌ أنّ رسولَ الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم کان أفصحَ العرب و أعرَبَها، و قد نزَّهَهُ الله عزّوجلّ و إذا کان کذا فالوجهُ أن یُرویٰ کلامُه مهذَّبًا من کلّ لحن.

و کان شیخنا أبوالحسن علی بن إبراهیم القطّان یکتب الحدیث علی ما سَمِعه لحنًا، و یکتب علی حاشیة کتابه‌:‌ ”کذا قال“ یعنی الّذی حدَّثَه، و ”الصّوابُ کذا“، و ”هذا أحسنُ ما سَمِعتُ فی هذا الباب“.¹

 و قال ابن‌الأنباریّ فی الإنصاف فی منع ”أن“ فی خبر کادَ: و أمّا حدیث: ”کاد الفقرُ أن یکونَ کفرًا“ فإنّه من تغییرات الرّواةِ؛ لأنّه صلّی الله علیه (و آله) و سلّم أفصحُ مَن نَطَق بالضّاد. و الأمثلةُ فی ذلک کثیرةٌ و الکلام طویل.»

[الإحتجاج بخبرٍ ضعیف]

 صفحه ١١١: «”و من قبیحِ ما یأتی به بعضُهم أن یحتَجَّ بخبرٍ ضعیفٍ هو دلیل خصمِه علیه، فیوردونه مُعرِضین عمّا کانوا ضَعَّفُوه.“»²

ابن أبی‌العوجاء: وَضَعتُ فیکم أربعةَ آلافِ حدیثٍ، أُحرِّمُ فیها الحلالَ و أُحِلُّ فیها الحرام

 صفحه ١٢١: «قالوا: لَمّا أُخذ ابن أبی‌العوجاء لِیُضرَبَ عنُقُه قال: ”وَضَعتُ فیکم أربعةَ آلافِ حدیثٍ، أُحرِّمُ فیها الحلالَ و أُحِلُّ الحرام.“»

[سبب دهم در جعل حدیث: ترهیب و ترغیب جهت هدایت مردم]

  صفحه ١٢٤: «عاشرُها ”شدّةُ التّرهیب و زیادة التّرغیب لأجل هدایة النّاس“. و لعلّ الّذی سَهَّلَ علی واضعی هذا النّوعَ من الأحادیث المکذوبةِ هو قولُ العلماء: ”إنّ الأحادیثَ الضّعیفةَ یُعمَلُ بها فی فضائل الأعمال¹ و ما فی معناها مِمّا لایتعلَّق بالأحکام و الحقوق.“»

  صفحه ١٢٥: «کما اشتهر من قولهم: ”إنّ لِ‍لّه عبادًا إذا أرادوا أراد.“²»

ابوالبختری در حضور هارون که کبوترباز بود وضع حدیث کرد که: قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «لا سَبْق إلّا فی خُفٍّ أو حافرٍ أو جَناحٍ» و جناح را اضافه کرد

 صفحه ١٢٦: «أمّا وُضّاعُ الحدیث فکانوا کثیرین لایُحصیهم العَددُ، و قد قالوا إنّ أشهرَهم أربعةٌ‌: ابنُ أبی‌یحیی فی المدینة، و الواقدیُّ فی بغدادَ، و مُقاتلُ بن سلیمانَ بخراسانُ، و محَمَّدُ بن سعید بالشّام.³

 و إلیک مَثَلًا واحدًا من أمثلة الوضع للتقرّب من الملوک و الأُمَراء:

 کان الرشّید یُعجِبُه الحَمامُ و اللهوُ به، فأُهدِیَ إلیه حَمامٌ و عنده أبوالبَختَریّ

القاضیّ¹، فقال: رَویٰ أبوهریرةَ عن النّبیّ أنّه قال: ”لا سَبْقَ إلّا فی خُفٍّ‌ أو حافرٍ أو جَناحٍ.“

 فزاد ”جَناحٍ“ و هی لفظةٌ‌ وَضَعها للرّشید، فأعطاه جائزةً سَنیّةً. و لَمّا خرج قال الرّشید: ”واللهِ لقد عَلِمتُ أنّه کذّابٌ!“ و أمَرَ بالحَمام أن یُذبحَ، فقیل: و ما ذنبُ الحَمام؟! قال: ”من أجله کُذِبَ علی رسول الله.“»

[معاویه و پدرش از مسلمانان بعد الفتح و طُلقاء بوده‌اند]

 صفحه ١٢٨: «و معاویة کما هو معروف أسلَمَ هو و أبوه یومَ فتح مکّةَ‌، فهو بذلک من الطُّلَقاء. و کان کذلک من المؤلَّفة قلوبُهم الّذین کانوا یأخذون ثمنًا لإسلامهم، و هو الّذی هَدَم مبدأَ الخلافةَ الرّشیدةَ فی الإسلام فلم تَقُم لها من بعده إلی الیوم قائمةٌ، و قد اتّخذ ”دمشق“ حاضِرةً لمُلکه.»

جعل روایت معاویه بعد از بازگشتش به شام که: اینجا محلّ أبدال است، و پیغمبر اُمّی بود و من کاتب وحی و أمین وحی بودم، و به ابوتراب لعنت بفرستید

 صفحه ١٣٠: «أصل قریة الأبدال

 کان ممّا خَصّوا به بلادَ الشّام مِن الفضل ـ بعد أن وَصفوها و أهلَها بما وصفوا ـ أن جَعلوا منها ”الأبدال“. و قد کانت هذه العقیدةُ من عوامل هَدمِ الإسلام إذ اتّخذَها الصّوفیّةُ أصلًا لِطَریقتهم، و بَنَوا علیها ما بَنَوا من أوهامهم و خُرافاتهم.

 روی الواقدیّ¹:

أنّ معاویةَ لَمّا عادَ من العراق إلی الشّام بعد بَیعة الحسن سنة ٤١ هجری، خَطَب فقال:

”أیّها الناسُ! إنّ رسول الله قال: إنّک سَتَلی الخلافةَ من بعدی، فاختَر الأرضَ المقدّسة فإنّ فیها الأبدالَ! و قد أخبرتُکم، فالعَنوا أباتُراب!“ ـ أی علیّ بن أبی‌طالب.

فلمّا کان مِن الغَد کتب کتابًا ثمّ جمعهم فقرأه علیهم و فیه: ”هذا کتابٌ کتبه أمیرُالمؤمنین معاویةُ، ‌صاحبُ وحیِ الله الّذی بَعَثَ محَمَّدًا نبیًّا و کان أُمّیًّا لایقرَأُ و لا یکتب. فاصطفیٰ له من أهله وزیرًا کاتبًا أمینًا؛ فکان الوحیُ یَنزِلُ علی محَمَّدٍ و أنا أکتُبُه و هو لا یعلَمُ ما أَکتُب! فلم یکن بینی و بین الله أحدٌ من خلقه.“ فقال الحاضرون: صدقتَ!²»

[أحادیث موضوعه دربارۀ معاویه]

أحادیث موضوعه دربارۀ معاویه: إنّ علیًّا کان کثیرَ الأعداءَ ... فعَمَدوا إلی رجل قد حاربه فأطرَوه کیدًا منهم لعلیٍّ

 صفحه ١٢٨ پاورقی: «... و أخرج ابن‌الجوزیّ أیضًا من طریق ابن عبدالله بن أحمد بن حَنبَل، سألتُ أبی ما تقول فی علیٍّ و معاویة؟ فأطرَقَ ثمّ قال: ”اعلم أنّ علیًّا کان کثیرَ الأعداء، ففتَّشَ أعداؤُه له عَیبًا فلم یجدوا، فعَمَدوا إلی رجل قد حاربه فأطرَوه کیدًا منهم لعلیّ“... .

 أمّا قصّة النسائیّ الّتی أشار إلیها ابنُ‌حَجَر ـ و هو صاحبُ أحدِ کُتُب الحدیث المشهورة ـ فقد رواها الذهبیّ فقال: 

سُئل النَّسائیُّ و هو بدِمَشقَ عن فضائل معاویةَ فقال: ”ألا یَرضیٰ رأسًا برأسٍ، حتّی یَفضُلَ؟!“

 قال الذهبیّ: ”فمازالوا یَدفَعونه حتّی أُخرِجَ من المجلس و حُمل إلی الکوفة فتُوُفّیَ بها رحمه الله.“»

بحث در روایت غوث و أوتاد و أبدال و أقطاب و نجباء، و روایات مجعوله در فضیلت شام

  صفحه ١٣١: «و أحادیث الأبدال اشتَرَک فیها المتصوّفة و الشّیعة.¹»

  صفحه ١٣٣: «و أمّا ما حقَّقه شیخُ الإسلام فی المسألة من جهة الدّرایة فهو غایة الغایات... و نذکر هنا بعضَ جُمَلٍ ممّا قال، قال رحمه الله تعالی:

فصل: و أمّا الأسماءُ الدّائرةُ علی ألسنة کثیرٍ من النُّسّاک و العامّة مثلُ: الغوث الّذی یکون بمکّة، و الأوتاد الأربعة، و الأقطاب السَّبعة، و الأبدال الأربعین، و النُّجَباء الثلاث‌مائة، فهذه الأسماءُ لیست موجودةً فی کتاب الله تعالی و لا هی مأثورةً عن النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم بإسنادٍ صحیح و لا ضعیفٍ محتَمَل، إلّا لفظَ الأبدال؛ فقد رُوِی فیهم حدیثٌ شامیّ منقطع الإسناد عن علیّ بن أبی‌طالب، مرفوعًا إلی النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم أنّه قال: ”إنّ فیهم (یعنی أهلَ الشّام) الأبدالَ الأربعین رجلًا، کلّما مات رجل أبدَلَ الله مکانه رجلًا.“ و لا توجَدُ هذه الأسماءُ فی کلام السّلف کما هی علی هذا التّرتیب ... ـ إلخ.

 ثم ذکر أنّ لفظَ الغوث و الغیاث لا یستحقّه إلّا الله تعالی، ثمّ تکلّم شیخ

الإسلام فی مسألة الأوتاد و القُطب بکلام معقول موافق للُّغة و عاد إلی الأبدال فقال:

فأمّا الحدیث المرفوع فالأشبه أنّه لیس من کلام النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم؛ فإنّ الإیمانَ کان بالحجاز و الیَمَن قبلَ فتوح الشّام، و کانت الشّام و العراق دارَ کفرٍ، ثمّ فی خلافة علیّ قد ثَبَتَ عن النبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم أنّه قال: ”تَمرُق مارقةٌ علی خیر فرقةٍ من المسلمین، تَقتُلُهم أولیٰ الطّائفتین بالحقّ“ فکان علیٌّ و أصحابُه أولیٰ بالحقّ ممّن قاتلهم من أهل الشّام.

 ثم عاد السّید رشید ـ رحمه الله ـ‌ فقال:

 ”إنَّ سببَ ما وَرد من الأثر المَرویّ عن علیّ رضی الله عنه، هو أنّ بعضَ جماعتِه کانوا یَسُبّون أهلَ الشّام، فنهاهم عن ذلک الإطلاق و قال: إنّ فیهم الأبدالَ؛ أی إنّ الله تعالی یُبدِّل من أنصار معاویة غیرَهم أو ما هذا معناه، فزاد فیه الرّواة ـ المتزَلِّفون لبنی‌أمیّة، ثمّ الصّوفیّة ـ ما زادوا و جعلوه حدیثًا مرفوعًا، کما وضعوا أحادیثَ أُخری للأمصار المشهورة مِن مَدح و ذمّ.“»

[تنافی روایات ابدال و نصرت اهل شام با آیات قرآن]

 صفحه ١٣٤: «و قد أخَلَّ أفضلُ الأُمم بقیادة أفضل الرُّسُل علیهم السّلام ببعض أسبابِه فی غَزوة أُحدَ، فانکسروا بعد انتصارٍ و ظَهَرَ المشرکون علیهم؛ و لمّا استَغرَبوا ذلک أنزلَ اللهُ تعالی علی رسوله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم ما بیّن له ذلک، فقال: ﴿أَوَلَمَّآ أَصَٰبَتۡكُم مُّصِيبَةٞ قَدۡ أَصَبۡتُم مِّثۡلَيۡهَا قُلۡتُمۡ أَنَّىٰ هَٰذَا قُلۡ هُوَ مِنۡ عِندِ أَنفُسِكُمۡ﴾¹»

[تمایل متوکّل عبّاسی به اهل سنت و امرِ وی به گسترش احادیث صفات و رؤیت]

 صفحه ١٣٦: [و بمناسبة الکلام عن دولة بنی‌العباس تذکر، ما رواه السیوطی فی کتابه تاریخ الخلفاء عن المتوکل:

 قال: أظهر المیل إلی السنة و نصر أهلها و استقدم المحدثین إلی سامراء و أجزل عطایاهم و أکرمهم و أمرهم بأن یحدّثوا بأحادیث الصفات و الرؤیة؛ و توفّر دعاء الخلق للمتوکل و بالغوا فی الثناء علیه و التعظیم له] «”... حتّی قال قائلهم: الخلفاءُ ثلاثةٌ: أبوبکر الصّدیقُ فی قتل أهل الرِدَّة، و عمرُ بن عبدالعزیز فی ردّ المظالم، و المتوکّلُ فی إحیاء السنّة و إماتة التَّجَهُّم.“¹»

وَضّاعون حدیث، اصل وضع حدیثشان را نیز به رسول خدا منتسب می‌نمودند، و روایتی در این موضوع نیز جعل شده است

 صفحه ١٣٧: «لم یَشَأ وُضّاعُ الحدیث أن یَدَعوا عملَهم بغیر أن یُسنِدوه بأدّلةٍ تَسوغُ ما یَضَعون. فقد أخرج الطّحاوی فی المشکل عن أبی‌هریرة مرفوعًا:

 ”إذا حُدِّثتم عنّی حدیثًا تَعرِفونه و لا تُنکِرونه فصَدِّقوا به، قلتُه أم لم أقُله! فإنّی أقول ما یُعرَف و لایُنکَر؛ و إذا حُدِّثتم عنّی حدیثًا تُنکِرونه و لاتَعرِفونه فکذِّبوا به! فإنیّ لا أقول ما یُنکَر و لایُعرَف.“»

[کان سیف بن عمر التمیمی اشهر مَن روی عنهم الطبری فی التاریخ]

 صفحه ١٣٩ پاورقی ١: «و سیف بن عمر هذا کان کذّابًا، و کان أشهرُ مَن

رَویٰ عنهم الطّبریَّ فی التّاریخ و غیرِه من کتبه.»

علاماتی که در أحادیث موضوعه، دلالت بر جعل و وضع آنها می‌نماید

 صفحه ١٤٠: «هل یُمکنُ معرفةُ الموضوع

 ذکر المحقّقون أُمورًا کلِّیةً یُعرَفُ بها أنّ الحدیثَ موضوعٌ، منها:

 مخالفتُه لظاهر القرآن، أو السّنّة المتواترة، أو الإجماع القطعیّ، أو القواعد المُقرَّرة فی الشّریعة، أو للبرهان العقلیّ، أو للحِسّ و العَیان و سائر الیقینیات؛ أو اشتمالُ الحدیث علی مُجازَفات فی الوَعد و الوعید و الثّواب و العقاب؛ أو کان مناقِضًا لما جاءت به السّنّةُ الصّریحةُ؛ أو کان باطلًا فی نفسه، أو ما تقوم الشّواهدُ الصّحیحةُ علی بطلانه؛ أو لا یُشبِهُ کلامَ الأنبیاء‌، أو کان بکلام الأطبّاء أشبَهَ؛ أو یشتملُ علی تواریخ الأیّام المستقبلة؛ أو یکونُ سَمِجًا أو یُسخَر منه، و غیرُ ذلک. و منها: أن تقوم الشّواهدُ الصّحیحة أو تجاربُ العلم الثابتة، علی بطلانه؛ أو یکونُ رکیکًا فی معناه.»

أمارات و علائمی که با آنها روایات صحیحه شناخته می‌شوند

  صفحه ١٤١: «و قال الرّبیع بن خیثم: ”إنّ للحدیث ضَوءًا کضوءِ النّهار تَعرِفُه، و ظلمةً کظلمة اللّیل تُنکره.“ رواه الخطیب.

 و أخرج ابن أبی‌حاتم عن ابن‌مسعود: ”إذا حدثتُکُم بحدیثٍ أنبأتُکم بتصدیقه من کتاب الله.“

 و عن ابن‌جبیر: ”ما بلغنی حدیثٌ علی وجهه إلّا وجدت مِصداقَه فی کتاب الله.“»

  صفحه ١٤٢: «فإنّ ألفاظَ الرّسول لاتَخفیٰ علی عاقل ذاقَها، و لهذا قالَ النبیُّ

صلّی الله علیه (و آله) و سلّم: ”اتّقوا فَراسَةَ‌ المُؤمن فَإنَّه یَنظُرُ بنورِ الله.“¹ رواه التّرمذیّ من حدیث أبی‌سعید.

 و قال جماعةٌ‌ من السّلف فی قوله تعالی: ﴿إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّلۡمُتَوَسِّمِينَ﴾² أی للمتفرِّسین.

 و قال معاذ بن جبل: ”إنّ للحقّ مَنارًا کمَنار الطَّریق.“»

إسرائیلیّات، روایات بسیاری است که کعب‌الأحبار و سائر یهودیان مسلمان شده، برای شکست اسلام وضع نموده‌اند

[توضیحی درباره روایات معروف به اسرائیلیّات]

 صفحه ١٤٥: «الإسرائیلیّات فی الحدیث

 لمّا قَوِیَت شوکة‌ُ الدَّعوة‌ المحَمَّدیّة و اشتدَّ ساعدُها و تحطَّمَت أَمامَها کلُّ قوّة‌ تُنازعها، لم یُرَ مَن کانوا یَقِفون أمامَها و یَصُدّون عن سبیلها إلّا أن یَکیدوا لها مِن طریق الحیلة و الخِداع، بعد أن عَجَزوا عن النّیل منها بعُدَد القوّة‌ والنِّزاع.

 و لمّا کان ﴿أَشَدَّ ٱلنَّاسِ عَدَٰوَةٗ لِّلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱلۡيَهُودَ﴾³، (لأنّهم بِزَعمهم شَعبُ الله المختار، فلا یَعترفون لِأحدٍ غیرِهم بِفَضل، و لایُقِرّون لنبیٍّ بعدَ موسی برسالةٍ) فإنَّ رُهبانَهم و أحبارَهم لم یَجِدوا بُدًّا ـ و بِخاصّةٍ بعدَ أن غَلَبوا علی أمرهم و أُخرجوا

من دیارهم¹ ـ مِن أن یستعینوا بالمَکر و یَتوسَّلوا بالدَّهاء، لکَی یَصِلوا إلی ما یَبتغون. فهَداهم المکرُ الیهودیّ إلی أن یَتَظاهروا بالإسلام و یَطوُوا نفوسَهم علی دینهم، حتّی یُخفیٰ کیدُهم و یجوز علی المسلمین مکرُهم. و قد کان أقوی هؤلاء الکُهّان دَهاءً و أشدُّهم مکرًا: کَعبَ‌الأحبار و وهَبَ بن منبّه، و عبدَالله بن سلام.

 و لمّا وَجَدوا أنّ حِیَلَهم قد راجَت بما أظهروه من کاذب الوَرَع و التّقوی، و أنّ المسلمینَ قد سَکَنوا إلیهم و اغترّوا بهم، جَعلوا أوّلَ هَمِّهم أن یَضرِبوا المسلمین فی صمیم دینهم؛ و ذلک بأن یَدُسّوا إلی أُصوله الّتی قام علیها ما یُریدون من أساطیرَ و خرافاتٍ و أوهامٍ و تُرَّهاتٍ، لکی تَهِیَ [تهیئ] هذه الأصولُ و تَضعُف.

 و لمّا عَجزوا عن أن یَنالوا من القرآن الکریم ـ لأنّه قد حُفِظ بالتّدوین، و استَظهَرَه آلافٌ مِن المسلمین، و أنّه قد أصبح بذلک فی مَنعةٍ‌ من أن یُزاد فیه کلمة‌ٌ أو یُتدسَّسُ إلیه حرفٌ ـ اتّجَهَوا إلی التّحدُّث عن النّبیّ فافتَروا ـ ماشاءوا أن یَفتروا ـ علیه أحادیثَ لم تَصدُرْ عنه.²

 و أَعانهم علی ذلک أنّ ما تَحدَّثَ به النبیُّ فی حیاته لم یکن محدودَ المَعالِم، و لا محفوظَ الأُصول؛ لأنّه لم یُکتب فی عهده صلوات الله علیه کما کُتب القرآنُ، و لا کَتَبَه صحابَتُه مِن بعده. و أنّ فی استطاعة‌ِ کلِّ ذی هَویً أو دُخلَةٍ سیّئةٍ‌ أن یتَدَسَّسَ إلیه بالإفتراء، و یَسطُوَ علیه بالکَذِب. و یَسَّرَ لهم کیدَهم أن وجدوا الصَّحابةَ‌ یَرجِعون إلیهم فی معرفة‌ ما

لا یعلمون من أمور العالَم الماضیة؛ و الیهودُ بما لهم من کتاب و ما فیهم من علماءَ کانوا یُعتَبَرون أساتِذَةَ‌ العربِ فیما یَجهَلون من أمور الأدیان السّابقة،‌ إن کانوا مُخلِصین صادقین.

ابن‌خلدون، علّت وقوع اسرائیلیّات را در تفاسیر و أخبار بیان می‌کند

 قال الحکیمُ بن خَلدونَ¹ عندما تکلّم عن التّفسیر النّقلیّ، و أنّه کان یَشتملُ علی الغَثِّ و السَّمین و المقبول و المردود:

”و السَّببُ فی ذلک أنّ العربَ لم یکونوا أهلَ کتابٍ و لا علم، و إنّما غَلَبت علیهم البَداوةُ و الأُمّیّةُ. و إذا تَشَوَّفوا إلی معرفة شیءٍ ممّا تَتَشوف إلیه النّفوسُ البشریّة‌ُ فی أسباب المُکَوَّنات و بِدءِ الخلیقة و أسرارِ الوجود فإنّما یَسأَلونَ عنه أهلَ الکتاب قبلَهم، و یَستفیدونه منهم.² و هم أهلُ التّوارة‌ مِن الیهود و مَن تَبِعَ دینَهم مِن النَّصاری، مثلُ کَعبِ الأحبار و وهَبِ بن مُنبِّه و عبدُالله بن سَلام و أمثالُهم. فامتلَأت التّفاسیرُ من المنقولات عندهم، و تَساهَلَ المفسِّرون فی مثلِ ذلک و مَلَؤوا کُتُبَ التّفسیرِ بهذه المنقولاتِ؛ و أصلُها کلُّها کما قلنا من التّوراة‌ أو ممّا کانوا یَفتَرون.

 و قال فی موضع آخرَ مِن مقدّمته:³

و کثیرًا ما وَقَعَ للمُؤَرِّخینَ و المُفسّرین و أئمّةِ النَّقل مِن المَغالط فی الحِکایات و الوقائع؛ لاعتمادهم فیها علی مُجرَّد النّقلِ غثًّا أو سَمینًا، لم یَعرِضوا علی أُصولها، و لا قاسوها بأشباهها، و لاسَبَروها بمعیار الحِکمةِ، و الوقوفِ علی طبائِع الکائناتِ، و تحکیمِ النّظر و البصیرةِ فی الأخبار، فَضَلّوا عن الحقّ و تاهُوا فی بَیداء الوَهم و الغلط.

[وَهَب بن منبِّه، وکعب‌الأحبار، وعبدالله بن سلام، راویان و جاعلان حدیث از تورات و ازنزد خود]

وَهَب بن منبِّه، و کعب‌الأحبار، و عبدالله بن سلام، راویان و جاعلان حدیث از تورات و از نزد خود بوده‌اند

 و قال الدّکتور أحمدأمین:

اتّصلَ بعض الصّحابة‌ بِوَهَب بن منبِّه و کَعبِ الأحبارِ و عبدِالله بن سلام، و اتّصل التّابعون بابن جَریح؛ و هؤلاءِ کانت لهم معلوماتٌ یَروونَها عن التَّوراة‌ و الإنجیل وشُروحِها و حَواشیها. فلم یَرَ المسلمونَ بأسًا مِن أن یَقُصّوها بجانبِ آیاتِ القرآن، فکانت مَنبعًا من منابع التّضخُّم. ـ انتهی.¹

 من أجل ذلک کلِّه أخَذَ أولئک الأحبارُ یَبُثّون فی الدّین الإسلامیّ أکاذیبَ و تُرَّهاتٍ، یَزعُمون مرّةً أنّها فی کتابهم أو مِن مکنونِ عِلمِهم، و یَدَّعون أُخری أنّها مِمّا سَمِعوه مِن النّبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، و هِیَ فی الحقیقة‌ مِن مُفتَرَیاتهم. و أَنّٰی لِلصَّحابة أن یَفطُنوا لِتَمییزِ الصّدقِ مِن الکذب من أقوالهم، و هُم من ناحیةٍ‌ لایَعرِفون العِبرانیّة² الّتی هی لغةُ کُتُبِهم، و من ناحیة‌ٍ أُخری کانوا أقلَّ منهم دَهاءً و أضعفَ مَکرًا. و بِذلک راجَت بینهم سوقُ هذه الأکاذیب، و تَلقَّی الصّحابة‌ُ و مَن تَبِعهم کلَّ ما یُلقیهِ هؤلاءِ الدُّهاةُ بغیر نَقدٍ أو تمحیصٍ، مُعتبِرین أنّه صحیحٌ لا ریبَ فیه.»

کعب‌الأحبار در زمان عمر اسلام آورد و از مشاورین معاویه در شام بود و أخبار تِلمُود را داخل در احادیث کرد

 [صفحه ١٤٧]: «و قبلَ أن نَعرِضَ لبیان بعض الإسرائیلیّاتِ الّتی امتلأَت بها

کتبُ التّفسیر و الحدیثِ و التّاریخِ، نُؤَرِّخُ هنا بإیجازٍ لزُعَماءِ هؤلاءِ الأحبار: کعبٍ، و وهبٍ، و عبدِالله بن سلامٍ.

 کعب‌الأحبار¹

 هو کعبُ بنُ ماتعٍ الحِمیَری مِن آل ذی رُعَینِ، و قیل من ذی الکِلاع، و یُکنّیٰ أباإسحاقَ من کِبار أحبارِ الیهود، و عُرِفَ بِکعبِ‌الأحبار، و أسلمَ فی عهد عُمرَ عَلی التّحقیق و سَکَن المدینة‌َ فی خِلافَته، و کان معه فی فتح القُدس، ثمّ تحوّل إلی الشّام فی زمن عُثمانَ فَاستَصفاه معاویة‌ُ و جَعَلَه مِن مُستَشاریه لِکَثرة علمِه، کما کانوا یَفهَمون.

 و هو الّذی أمَرَه أن یَقُصَّ فی بِلاد الشّام، و بذلک أصبح أقدمَ الأخباریّین فی موضوع الأحادیث الیهودیّة و الإسلامیّة. و بِواسطةِ‌ کَعبٍ و ابن‌منبِّهٍ و سواهُما مِن الیهودِ الّذین أسلموا تَسَرَّبَت إلی الحدیث طائفةٌ‌ من أقاصیص التِّلمُود (الإسرائیلیّاتِ)؛ و ما لَبِثَت هذه الرّوایاتُ أن أصبَحَت جزءًا من الأخبار الدّینیّة‌ و التّاریخیّة‌. و قال عنه الذَّهَبیّ فی تَذکِرة‌ الحُفّاظ:

 ”إنّه قَدِمَ مِن الیَمَن فی دولة‌ أمیرِالمؤمنین عمر، فأخذ عنه الصّحابة‌ُ و غیرُهم، و رَویٰ عنه جماعة‌ٌ من التّابعین مُرسَلًا. مات بحَمصَ² فی سَنةِ‌ ٣٢ أو ٣٣ أو ٣٨، بعدَ ما

مَلأ الشّامَ و غیرَها مِن البلاد الإسلامیّة‌ِ الیهودیّةَ بروایاته و قِصَصِه المستمدّة‌ِ مِن الأخبار، کما فعل تَمیمُ الدّاری فی الأخبار النّصرانیّة.“¹»

وَهَب بن منبِّه أصلاً ایرانی و زردشتی بوده است و او مصدر بسیاری از مجعولات است

 [صفحه ١٤٩]: «وهب بن منبّه

 ذَکَر المؤرِّخون أنّه فارسیّ الأصل. جاءَ جَدُّه‌ إلی الیمن فی جُملة‌ مَن بَعَثَهم کِسری لِنَجدَةِ‌ الیمن علی الحَبَشة، فأقاموا هناک و تناسلوا و صاروا یُعرَفون بین العرب بالأبناء، أی أبناءِ الفُرس. و منهم طاوسُ بن کیسانَ، التابعیُّ المشهور.

 و کان آباءُ وهب علی دین الفُرس (المجوسیّة أو الزردشتیّة)، فلمّا أقاموا بین الیهود بالیمن، أخذوا عنهم آدابَ الیهود و تقالیدَهم؛ فتعلّموا شیئًا مِن النَّصرانیّة. و کان یَعرِف الیونانیّةَ،‌ و عنده مِن علمِ أهل الکتاب شیءٌ کثیرٌ؛ ولکن ضعَّفه الفلّاس.²»

عبدالله بن سلام

 [صفحه ١٥٠]: «عبدالله بن سلام

 هو أبوالحارث الإسرائیلیّ. أسلَمَ بعدَ أن قَدِم النبیُّ صلّی الله علیه (و آله) و

سلّم المدینةَ، و هو مِن أحبار الیهود. حدَّث عنه أبوهریرة و أنسُ بن مالک و جماعةٌ، و قال فیه وهبُ بن منبِّه الإسرائیلیّ: ”کان أعلمَ أهلِ زمانه، و کعبٌ أعلمُ أهلِ زمانه، و قد مات سنة‌َ ٤٠هجریّ.“»

عمر خودش به أحادیث کعب‌الأحبار گوش فرا می‌داد

 [صفحه ١٥٢]: «کعب و عمر

 لمّا قَدِم کعبٌ إلی المدینة‌ فی عهد عمرَ و أظهر إسلامَه، أخذ یعمَل بِدَهاءٍ و مکرٍ لِما أسلم مِن أجله؛ من إفساد الدّین و افتراءِ الکَذِب علی النّبیّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم.

 و ممّا أَغراه بالرّوایة‌ أنّ عُمرَ بن الخطّاب کان فی أوّل أمره یَستمعُ إلیه علی اعتبارِ أنّه قد أصبح مُسلِمًا صادقَ الإیمان؛ فَتَوسَّعَ فی الروّایة‌ الکاذبة ما شاء أن یَتَوسّع. قال ابن‌کثیر:

لمّا أسلمَ کعبٌ فی الدّولة‌ العُمَریّةِ‌ جعل یُحدِّث عمرَ فربما استمعَ له عمرُ، فترخَّصَ الناسُ فی استماع ما عنده، و نَقَلوا ما عنده من غثٍّ و سَمین.¹

قتل عمر به دست جمعیّت سرّی صورت گرفت که از مهم‌ترین اعضاء آن کعب‌الأحبار بود

 ولکن لم یَلبَثْ عمرُ أن فَطِن لِکیده و تَبیَّن له سوءُ دَخلَتِه، فَنَهاه عن الحدیث، و تَوَعَّده إن لم یترُک الحدیثَ عن الأوّل أو لَیَلحَقَنَّه بأرضِ القِرَدَة.²

 و عَلی أنَّ عمر قد ظلّ یَترقّبُ هذا الدّاهیةَ بحَزمه و حکمتِه، و ینفُذُ إلی أغراضه الخَبیثةِ بنورِ بصیرتِه، کما تری فی قِصَّة‌ الصَّخرة؛³ فإنّ شِدَّةَ دَهاءِ هذا الیهودیِّ قد

تَغلَّبت عَلی فِطنَةِ عمر و سلامةِ نیَّته، فظلَّ یَعملُ بِکیده فی السِّرِّ و العَلَن حتّی انتهی الأمرُ بقتل عمر.

 و تدُلُّ القرائنُ کلُّها علی أنّ هذا القتل کان بمُؤامَرَةٍ مِن جمعیّةٍ سرّیّةٍ، و کان هذا الدَّهیّ مِن أکبر أعضائها، و علی رأسها الهُرمُزان¹ مَلِکُ الخوزستان الّذی کان قد جیءَ به إلی المدینة‌ أسیرًا، و عَهِدوا بتنفیذها إلی أبی‌لؤلؤةَ الأعجمیّ.

 ذَکَر المُسوِّر بن مَخرَمَة²:

أنّ عمرَ لمّا انصرف إلی مَنزله ـ بعد أن أوْعَدَه أبولُؤلُؤةَ ـ جاء کَعبُ‌الأحبار³،

فقال: ”یا أمیرالمؤمنین! اِعهَدْ، فإنّک میّت فی ثلاث لَیالٍ (روایة‌ الطّبریّ ثلاثة‌ِ أیّام).

قال: و ما یُدریک؟

قال: أجِدُه فی کتاب التّوراة‌.

قال عمرُ: أ تجدُ عمرَ بن الخطّاب فی التّوراة‌؟

قال: اللهُمَّ لا ولکن أجِدُ حِلیَتَک و صِفتَک و أنّک قد فَنِیَ أجلُک.

قال ذلک و عمر لایُحِسُّ وجَعًا فلمّا کان الغَدُ جاءه کعب فقال: ”بَقِی یومان.“ فلمّا کان الغَد جاءه کعب فقال: ”مَضیٰ یومان و بَقِیَ یومٌ (و روایة‌ الطّبریّ: و بَقِیَ یومٌ و لیلةٌ)، و هی لک إلی صَبیحَتِها.“

فلمّا أصبحَ خرج عمر إلی الصّلاة، و کان یُوکِّل بالصّفوف رِجالًا، فإذا استوت کَبَّر، و دخل أبولُؤلُؤةُ فی النّاس و بِیَده خنجرٌ، له رأسان، نِصابُه فی وَسَطه، فضرب عمرَ ستَّ ضَرَباتٍ، إحداهنّ تحتَ سُرَّتِهِ و هی الّتی قَتَلَته، و کان أبولؤلؤة من سَبیِ نهاوند.

حوادث واقعه قبل و بعد از قتل عمر و گفتار کعب با أمّ‌کلثوم بنت علیّ

 و وَقَع فی روایة أبی‌إسحاقَ عند ابن‌سعد:

و أتی کعبٌ عمرَ فقال: ”ألم أقُل لک إنّک لاتموتُ إلّا شهیدًا و إنّک تقول: مِن أین و أنا فی جزیرة‌العرب؟“¹

 و إلیک خبرًا عجیبًا من أخبار هذا الکاهن لعلَّه یَمتلِخُ منک عَرَقَ الشّکّ فی

اشتراکه فی هذه المؤامَرَة‌، فقد أخرَجَ الخطیبُ عن مالک:

أنّ عُمرَ دخل عَلی أُمّ‌کلثوم بنتِ علیٍّ و هی زوجتُه، فوجدها تَبکی، فقال: ما یُبکیک؟

قالت: هذا الیهودیّ¹ (أی کعبُ‌الأحبار) یقول: إنّک علی باب من أبواب جهنّم.

فقال عمر: ما شاء الله!

ثمّ خَرَج فأرسل إلی کعب، فجاءه فقال: ”یا أمیرَالمؤمنین، لاتعجَلْ علیَّ! و الّذی نفسی بیده لا یَنسلِخُ ذوالحِجّةِ حتّی تدخُلَ الجنّة.“

فقال عمر: ما هذا؟ مرّةٌ فی الجنة، و مرّةٌ فی النّار؟!

قال کعب: ”یا أمیرَالمؤمنین، و الّذی نفسی بیده إنّا لنَجِدُک فی کتاب الله² علی باب من أبواب جهنّمَ تمنَعُ النّاس أن یَقتَحِموا فیها؛ فإذا مِتَّ لم یزالوا یَقتحمون فیها إلی یوم القیامة!“

و لمّا طُعِنَ عمرُ جاء کعبٌ فجعل یَبکی بالباب و یقول: ”و الله لو أنّ أمیرَالمؤمنین یُقسِم علی الله أن یؤخِّرَه لأخّرَه.“

 و قد صَدَقت یمینُه ـ لعنه‌ الله ـ فقد قُتِل عمر یومَ الأربعاء لِأربع لیالٍ بَقینَ من ذی‌الحِجّة‌ سنة‌ ٢٣ هجریّ، و دُفن یومَ الأحَد هلالَ المحرّم سنة‌َ ٢٤ هجریّ.

أدلّه و شواهدی که کعب‌الأحبار در مؤامرۀ قتل عمر داخل بوده ‌است

 و هذه الأدلّةُ‌ کلُّها تُثبِتُ أنّ قتلَ عمرَ عَلی یدِ أبی‌لُؤلُؤةَ لم یکن إلّا نتیجة‌ً لتلک المؤامَرِة الّتی دبَّرها له الهرمزانُ؛ لِما کان یُکِنُّه من الِحقد و المَوجِدةِ‌ للعَرَب، بعدَ أن ثَلّوا عَرشَ الفُرس و مزَّقوا دولتَهم. و مِمَّن اشترک فیها و کان له أثرٌ کبیرٌ فی تدبیرها کعبُ‌الأحبار، و هذا أمرٌ لایَمتری فیه أحدٌ إلّا الجُهَلاء.»

[الأنَس من الذین لا یوثق کثیرًا بروایاتهم]

 صفحه ١٥٥، پاورقی ٣: «... و أَنَس هذا مِن الّذین لایوثَقُ کثیرًا بروایاتهم، و کان أبوحنیفةَ ‌لایَثِقُ به و لا بأبی‌هُریرةَ ‌و لا بِسَمُرَةَ‌ بنِ جُندب.»

نهی رسول الله عمر را، از مراجعۀ به اهل کتاب و قرائت کتب ایشان

 صفحه ١٦٣: «فَقد روی أحمد، عن جابر بن عبدالله: أنّ عمرَ بن الخطّاب أتی النّبیَّ بکتابٍ أصابَه مِن بعض أهل الکتاب، فقرأه علی النّبیّ، فغَضِب و قال: ”أ مُهَوِّکُونَ¹ فیها یابن الخطّاب؟! و الَّذی نفسی بیده لو أنّ موسی حیًّا ما وَسِعَه إلّا أن یتّبعَنی.“

 و فی روایةٍ: فغَضِب و قال: ”لَقد جئتُکم بها بیضاءَ نقیّةً؛ لاتسألوا أهلَ الکتاب عن شیءٍ فَیُخبِروکم بحقٍّ فتُکذِّبوا به، أو بباطلٍ فتُصدِّقوا به.“

 و رَوی البخاری عن أبی‌هریرة: ”لاتُصدِّقوا أهلَ الکتاب و لا تُکَذِّبوهم، ﴿وَقُولُوٓاْ ءَامَنَّا بِٱلَّذِيٓ أُنزِلَ إِلَيۡنَا وَأُنزِلَ إِلَيۡكُمۡ وَإِلَٰهُنَا وَإِلَٰهُكُمۡ وَٰحِدٞ وَنَحۡنُ لَهُۥ مُسۡلِمُونَ﴾.²“

 و رَوی البخاریّ من حدیث الزّهری عن ابن‌عبّاس أنّه قال: ”کیف تَسألون أهلَ الکتاب عن شیءٍ، و کتابُکم الّذی أَنزلَ اللهُ علی رسول الله أحدَثُ الکُتبِ تَقرءونَه محضًا لم یُشَب. و قد حدَّثَکم أنّ أهلَ الکتاب بَدّلوا کتابَ الله و غیَّروه، و کَتَبوا بأیدیهم الکتابَ و قالوا: هو ﴿مِنۡ عِندِ ٱللَهِ لِيَشۡتَرُواْ بِهِۦ ثَمَنٗا قَلِيلٗا﴾³ ألا یَنهاکم ما

جاءکم مِن العلم عن مسألتِهم؟! لا والله ما رَأَینا منهم رجلًا یسألکم عن الّذی أُنزل إلیکم!“

 و رَوی ابن‌جُریر عن عبدالله بن مسعود أنّه قال: ”لا تسألوا أهلَ الکتاب عن شیءٍ، فإنّهم لن یَهدوکم و قد ضَلّوا، إمّا أن تُکذِّبوا بحقّ أو تُصدِّقوا بباطل!“»

[ابوهریره و عبدالله بن عمرو از شاگردان کعب‌الأحبار و جاعلان حدیث]

 صفحه‌ ١٦٤: «... فظَهَرت أحادیثُ رفعوها إلی النبیِّ صلّی الله علیه (و آله) و سلّم تُبیحُ الأخذَ و تنسَخُ ما نَهَی عنه.

 فقد رَوی أبوهریرةَ،‌ و عبدُالله بن عَمرو بن العاص، و غیرُهما، أنّ رسول الله قال: ”حَدِّثوا عن بنی‌إسرائیل و لا حَرَجَ.“ و أبوهریرة‌ و عبدُالله بن عَمرو، من تلامیذ کعب‌الأحبار؛ و قد جاءت الأخبار بأنّ الثّانی‌ (و هو عبدالله بن عَمرو بن العاص) أصاب یومَ الیَرموک زامِلتین من علوم أهل الکتاب فکان یُحدِّث منهما. و زاد ابن‌حجر: ”فتجنّبَ الأخذَ عنه لذلک کثیرٌ من أئمة‌ التّابعین.¹“»

[مراد از «عَبادِله» در متون حدیث]

 صفحه ١٦٤، پاورقی ٣: «العَبادِلَةُ‌ الثلاثة‌: عبدالله بن عبّاس، و عبدالله بن عُمر، و عبدالله بن عَمرو.»

عمر به کعب گفت: لَتَترُکَنَّ الحدیثَ أو لَأُلحِقَنَّک بأرضِ القِرَدة

 صفحه ١٦٥: «و قد نهی عمرُ کعبًا عن الحدیث و أَوعَده بالنَّفی إلی بلاده، و

قال له: ”لتترُکَنّ الحدیث أو لأُلحِقَنّک بأرض القِرَدَة.“¹ و کان علیٌّ یقول: ”إنّه لکذّاب.“»

عبدالملک بن مروان، قبّه را بر روی صخره بنا کرد و در زمستان و تابستان بر آن لباس پوشانید تا مردم کعبه را که محلّ عبدالله بن زبیر بود فراموش کنند

 صفحه ١٦٦: «و قد ظَلَّت الصّخرةُ‌ مکشوفةً فی خلافة‌ عمرَ و عثمانَ مع حکمهما علی الشّام، و کذلک فی خلافة علیٍّ رضی الله عنه و إن کان لم یَحکُم علیها، ثمّ کذلک فی إمارة‌ معاویةَ‌ و ابنِه و ابن ابنه. فلمّا کان فی زمن عبدالملک و جَری بینَه و بینَ ابن الزُّبیر مِن الفتنة‌ ما جَری کان هو الّذی بَنَی القُبّةَ‌ علی الصخرة². و عَظَّمَ عبدُالملک شأنَ الصَّخرة‌ بما بناه علیها، و جعل علیها مِن الکِسوة‌ فی الشّتاء و الصَّیف، لِیَکثُرَ قصدُ الناس للبیت المقدّس فَیَشغلوا بذلک عن قصد ابن الزّبیر، و النّاس علی دین المُلوک.

 و ظَهَر من ذلک الوقت من تعظیم الصّخرة‌ ما لم یکن المسلمون یَعرفونه، و صار بعضُ النّاس ینقُلُ الإسرائیلیّات فی تعظیمها، حتّی رَوی بعضهم عن کعب‌الأحبار عند عبدالملک بن مروان ـ وعروةُ‌ بن الزبیر حاضرٌ ـ أنّ الله قال للصّخرة: ”أنتِ عَرشِیَ الأدنی.“

 و قد صنّف طائفةٌ‌ من النّاس مصنَّفاتٍ فی فضائل بیت المَقدِس و غیرِه من البِقاع الّتی بالشام، و ذَکروا مِن الآثار المنقولة عن أهل الکتاب و عمّن أَخَذ عنهم ما لا یَحِلُّ لِلمُسلمین أن یَبنوا علیه دینَهم. و أمثلُ مَن یُنقَل عنه تلکَ الإسرائیلیّاتُ کعبُ‌الأحبار، و کان الشّامیّون قد أخذوا عنه کثیرًا مِن الإسرائیلیّات.

 و فی مِرآةِ الزَّمان لِسِبط بن الجوزیّ تَوَقُّفُهم فیما رواه کعبُ‌الأحبار عن الرّسول علیه الصّلاة و السّلام؛ لِأنّه أسلَمَ علی ید الفاروق، و کان یَضرِبه بالدِّرَّة و یقول له: ”دَعنا مِن یهودیَّتِک.“»

[اسرائیلیات در فضیلت بیت المَقدِس و مسجد الأقصی]

 صفحه‌ ١٦٧: «و قال [کعب]: ”لا تقومُ السّاعةُ‌ حتّی یزورُ البیتُ الحرام بیتَ المَقدِس، فینقادان جمیعًا إلی الجنّة ‌و فیهما أَهلوهما.“»

  صفحه ١٦٩: «کانت الأحادیثُ الصّحیحة‌ أوّلَ الأمر فی فضل المسجد الحرام و مسجد رسول الله، و لکن بعدَ بِناءِ قُبّة‌ الصّخرَة ظَهَرت أحادیثُ فی فضلها و فضل المسجد الأقصی.»

روایات وارده در فضیلت شام همه مَدسوس است به واسطۀ بنی‌اُمَیّه که آنجا را مقرّشان نموده بودند

 صفحه ١٧٠: «الیَدُ الیهودیّة فی تفضیل الشّام

 ذَکرنا لک مِن قبلُ أنّ إشادة‌َ کُهّان الیهود إلی أنّ مُلکَ النبیّ سیکونُ بالشّام إنّما هو لِأمرٍ خبیءٍ فی أنفسهم. و نُبیِّن هنا أنّ الشّام ما کان لِیَنالَ مِن الإشادة‌ بذکره و الثّناءِ علیه إلّا لِقیام دولة‌ بنی‌أمیّةَ‌ فیه؛ تلک الدّولةِ الّتی قَلَبت الحُکمَ من خلافةٍ‌ عادلةٍ‌ إلی

مُلکٍ عَضوضٍ، و الّتی تحتَ کَنَفِها و فی أیّامِها نشَأَت الفِرَقُ الإسلامیّة‌ الّتی فَتَّت فی عَضُدِ الدّولة‌ الإسلامیّة‌ و مَزَّقَتها تمزیقًا و استفاضَ فیها وضعُ الحدیث. فکان جَدیرًا بکَهَنَة‌ الیهود أن یَنتَهِزوا هذه الفُرصةَ‌ و یَنفُخوا فی نار الفتنة، و یَمُدّوها بجُیوش الأکاذیب و الکَید؛ و کان من هذه الأکاذیبِ أن بالَغوا فی مَدح الشّام و أهلِه، و أنّ الخیر کلَّ الخیر فیه، و الشّرَّ کلَّ الشّرِّ فی غیره.

روایت مجعوله از رسول خدا نسبت به معاویه که: ‌إنّه سَیَلی الخلافةَ من بعده و طَلَبَ منه أن یختارَ الأرضَ المقدَّسة

 و علی أنّه قد مرَّ بک ذَروٌ ممّا قالَه هؤلاء الکَهَنَة‌ فی أنّ مُلک النبیّ سیکون بالشّام،‌ و أنّ معاویةَ‌ قد زَعَم أنّ الرّسول قد قال له: ”إنّه سَیَلی الخلافةَ‌ من بعده و طَلَبَ منه أن یختارَ الأرضَ المقدّسة‌ الّتی فیها الأبدالُ“، فإنّا نَکشِف هنا عن جانبٍ آخرَ من کید الدَّهاء الیهودیّ لِلمسلمین و دینهم و مُلکهم. ذلک أنّهم لم یَکتَفوا بما قالوه فی الشّام ممّا أَتَینا علی بعضه من قبل، بل زادوا علی ذلک بأن جعلوا الطّائفةَ‌ الظّاهرةَ‌ علی الحقّ تکون فی الشّام کذلک، و حتیّ نزولُ عیسی الّذی قالوا عنه سیکون بأرضه ... .

 فقد جاء فی الصّحیحَین: ”لا تَزالُ طائفةٌ من أُمّتی ظاهرِینَ علی الحقّ، لا یضُرُّهم مَن خَذَلَهم و لا مَن خالفهم حتّی یأتیَ أمرُ الله و هم کذلک.“ روی البخاریّ: ”هم بالشّام.“¹»

  صفحه‌ ١٧١: «و فی کشف الخَفاء أنّ کعب‌الأحبار قال: ”أهلُ الشّام سیفٌ من سیوف الله یَنتقِم اللهُ بهم من العُصاة‌.“ و لعلّ العصاة‌َ هنا هم الّذین لا یَنضَوون تحتَ لِواء معاویةَ‌ و یتّبعون غیرَه، و غیرُه هو علیٌّ رضی الله عنه!»

  صفحه ١٧١: «و عن نافع عن ابن‌عمر عن کعب قال: ”تخرُجُ نارٌ تَحشِدُ

النّاسَ، فإذا سمعتم بها فَاخْرُجوا إلی الشّام.“ و ابن‌عمرَ هو أحدُ تلامیذِ کعب.»

معاویه خودش اقرار دارد که: ما أحیاناً از کعب الأحبار کذب دیده‌ایم

 صفحه ١٧٢: «و قد قال معاویة: ”ما رأینا فی هؤلاء المحدِّثین عن أهل الکتاب أمثلَ من کعب، و إن کنّا لَنَبلو علیه الکذب أحیانًا.“ و قد ثَبَتَ فی الصّحیح عن النبیّ (صلّی الله علیه (و آله) و سلّم) أنّه قال: ”إذا حدَّثکم أهلُ الکتاب فلا تُصدِّقوهم و لا تُکذِّبوهم، فإمّا أن یحدِّثوکم بباطلٍ فتُصدِّقوه و إمّا أن یُحدِّثوکم بحقّ فتُکذِّبوه.“¹»

سیّد محمّد رشیدرضا بهترین کسی است که در این عصر، کارها و خیانت‌ها و جنایت‌های کعب‌الأحبار را روشن ساخته است

 صفحة‌ ١٧٤: «و لم نَجِد فی هذا العصرِ، بل فی العصور الأخیرة‌ مَن فَطَنَ لِدَهاء کَعبٍ و وَهَبٍ و کَیدهما، مثلَ الفقیهِ المحدِّث السیّد محَمَّد رشید رضا رحمه الله.‌ و إنّی أنقُلُ هنا بعضَ ما قاله فی کعبٍ خاصّةً، و فیه و فی زَمیله وهبٍ عامّةً.

 قال فی کعب ردًّا علی مَن وَصَفوه بأنّه کان من أوعیةِ‌ العلم، ما یَلی²:

إنّ ثبوتَ العلم الکثیر‌ لا یقتضی نَفیَ الکذب. و کان جُلُّ علمِه عندَهم ما یَرویه عن التّوراة‌ لِیُقبَلَ، و غیرِها من کُتب قومِه و یَنسِبه إلیها لِیُقبل. و

لا شکَّ أنّه کان من أذکی علماء الیهود قبلَ إسلامه، و أقدرِهم علی غَشِّ المسلمین بروایته بعدَه.

کعب‌الأحبار مجعولات خود و روایات تورات را با نسبت به رسول الله بیان ‌می‌کرد و صحابه آنها را به عنوان روایت از رسول خدا تلقّی می‌کردند

[کعب‌الأحبار مجعولات خود را برای فریب صحابه با نسبت به رسول الله بیان می‌کرد]

 و قال عنه:

إنّه کان من زَنادِقة ‌الیهود الّذین أظهروا الإسلامَ و العبادةَ لِتُقبَل أقوالُهم فی الدّین. و قد راجَت دسیستُه حتّی انخدعَ به بعضُ الصَّحابة و رَوَوا عنه، و صاروا یَتَناقَلون قولَه بدون إسنادٍ إلیه، حتّی ظنَّ بعضُ التّابعین و مَن بعدَهم أنّها ممّا سَمِعوه عن النّبیّ، و أدخلها بعضُ المؤلّفین فی الموقوفات الّتی لها حکمُ المرفوع، کما قال الحافظ ابن‌کثیر فی مواضعَ من تفسیره.¹

 و قال عنه:”إنّه کان بُرکانَ الخرافات، و أجزِمُ بکذبه بل لا أثِقُ بإیمانه.“²

 و قال فیهما معًا (أی کعب و وهب):

إنّ شرَّ رُواةِ هذه الإسرائیلیّات، أو أشدَّهم تَلبیسًا و خِداعًا لِلمسلمین هذان الرّجلان. فلا تَجِدُ خُرافةً‌ دَخلَت فی کُتب التفسیر و التاریخ الإسلامیِّ فی أُمور الخلق و التکوین و الأنبیاء و أقوامهم، و الفتنِ و الساعةِ‌ و الآخرةِ، إلّا و هی منهما مَضرَبَ المَثَل: ”فی کلِّ وادٍ أثرٌ من ثَعلَبَة“.

و لایَهولَنّ أحدًا انخداعُ بعضِ الصّحابة و التّابعین بما بَثّاه و غیرُهما من هذه الأخبار، فإنّ تصدیقَ الکاذب لایَسلَمُ منه أحدٌ من البَشر و لا المَعصومین من الرُّسُل؛ فإنّ العِصمة‌ إنّما تتعلّقُ بتبلیغ الرّسالة‌ و العملِ بها.

فالرُّسل معصومون من الکَذِب و من الخطاء فی التّبلیغ و من العمل بما یُنافی ما جاءوا به من التّشریع، لأنّ هذا یُنافی القُدوَةَ‌ و یُخِلّ بإقامة‌ الحجّة؛ ولکنّ الرّسولَ إذا صدَّق الکاذبَ فی أمرٍ یَتَعلّق به و بعمله، أو بمصلحة‌ الأُمّة، فإنّ الله تعالی یُبَیِّن له ذلک.

و منه ما کان مِن بعض أزواجه، الّذی نَزَل فیه أوّلُ سورةِ‌ التّحریم، و عُلم مِن قوله تعالی فیها: ﴿قَالَتۡ مَنۡ أَنۢبَأَكَ هَٰذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ ٱلۡعَلِيمُ ٱلۡخَبِيرُ﴾¹ أی أنّه لم یَعلَم المَکیدةَ‌ بِمَلَکَة‌ العِصمة، بل بوحی الله تعالی بعدَ وقوعها.

و منه قولُه تعالی فیما کان کَذَّب علیه بعضُ المنافقین الّذین اعتذروا عن الخروج معه (صلّی الله علیه (و آله) و سلّم) إلی تَبوکَ: ﴿عَفَا ٱللَهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمۡ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكَ ٱلَّذِينَ صَدَقُواْ وَتَعۡلَمَ ٱلۡكَٰذِبِينَ﴾.²

و ما نَقَلَه الزَّرقانیّ من رأیه: أنّ ما رُوی عن الصّحابیّ ممّا لا مجالَ للرّأی فیه موقوفًا علیه، فإنّ له حکمَ المرفوع، (و إن احتملَ أخذُ الصّحابیّ له عن أهل الکتاب تحسینًا للظنّ به)، فهو رأیٌ باطل مردودٌ علیه، لا نتّخذه قاعدةً و أصلًا فی دیننا.

و ما عَلَّله به ظاهرُ البطلان؛ إذ لا محلَّ هنا لتحسین الظنّ، و لا لمُقابله. فمن المُعتاد المعهود من طِباع البَشَر أن یُصَدِّقوا کلَّ خَبر لا یَظهَرُ لهم دلیلٌ علی تُهمةِ قائلهِ فیه ‌و لا علی بطلانه فی نفسه؛ فإذا صدّق بعضُ الصّحابة ‌کعبَ‌الأحبار فی بعض مُفتَرَیاته الّتی کان یوهِمُهم أنّه أخَذَها من التّوراة‌ أو غیرها من کتب أنبیاء بنی‌إسرائیل و هو من أحبارهم، أو فی غیر ذلک، فلایستلزمُ هذا إساءةَ الظنّ فیهم.

و إذا کانت هذه الخرافاتُ الإسرائیلیّةُ مِمّا یَصُدُّ عن الإسلام و یُجری الألسنةَ‌ و

الأقلامَ بالطَّعن فیه ـ مع العلمِ بأنّها مروّیةٌ‌ عمّن لا تُعَدُّ أقوالُهم و لا آراؤُهم نُصوصًا دینیّةً و لا أدلّةً شرعیّةً، و إن کانوا من أفراد علماء السّلف کما هو واقعٌ بالفعل ـ فکیف یکون موقفُنا مع هؤلاء الطّاعنین فیه من المَلاحِدَة‌ و دُعاةِ‌ الأدیان المُعادین للإسلام و المسلمین، من زَنادقة‌ المسلمین؟! أیضًا إذا قلنا: إنّ کلَّ تلک التُرَّهاتِ و الخُرافاتِ الإسرائیلیّةِ‌ إذا کان بعضُ رُواتها من الصّحابة‌ فإنّها تَنتظِمُ فی سِلک الأحادیث المرفوعة‌ إلی النبیّ (صلّی الله علیه (و آله) و سلّم) و یجب الإیمان بها؟!

ألا إنّ هذا بابٌ واسعٌ فی الطَّعن فی الإسلام و الصّدّ عنه، لو فَتَحَه علینا مَن هو أکبرُ مِن الزّرقانیّ ـ مِن مُقلَّدَةِ القرون الوُسطیٰ المُظلِمة ـ ‌لَأَغلقناه فی وجهه، و قلنا له:

إنّ علماءَ الأُصول قد اتّفقوا علی: ”أنّ طُروءَ الاحتمال فی المرفوع من وقائع الأحوال، یَکسوها ثوبَ الإجمال؛ فَیَسقُطُ بها الاستدلالُ.“ و هذا الاحتمالُ أولی من ذاک أن یَمنَعَ عدَّ الموقوف مرفوعًا، و جعلِهِ دلیلًا شرعیًا.¹

تحقیق رشیدرضا در اینکه بسیاری از روایات کعب‌الأحبار و وهب بن منبّه که به کتب أنبیاء سالفه نسبت داده‌اند، در آنها وجود ندارد

 و قال رحمه الله‌²:

و إنّا بعدَ اختبارِنا ثُلثَ قَرنٍ قَضیناهُ فی مُعالَجة‌ الشُّبُهات و مناظَرَة‌ المَلاحِدة‌ و أمثالِهم من خصوم الإسلام و الرّدِ علیهم قولًا و کتابة‌ً، قد ثبت عندَنا أنّ روایاتِ کعبٍ و وَهَب فی کُتب التّفسیر و القَصَص و التّاریخ کانت شُبُهاتٍ کثیرةً‌ للمؤمنین، لا للمَلاحِدة‌ و المارقین وحدَهم. و إنّ المستقلِّین فی الرّأی لا یقبَلون ما قالوه: ”إنّ کلّ مَن قال جمهورُ رجالِ الجَرح و التّعدیل بعَدالته فهو عَدل، و إن ظهر لمَن بعدَهم فیه من أسباب الجَرح ما لم یَظهَرْ لهم.“

 و قال رحمه الله‌:

رأینا الشّیءَ الکثیرَ فی روایاتهما¹ مِمّا نقطَعُ بکذبه، لمخالَفة‌ ما رَوَیاه ممّا کانا یَعزُوانِه لِلتّوراة‌ و غیرِها من کتب الأنبیاء، فَجَزمنا بکذبهما. و هو ممّا لم یکن یَعلَمُه المتقدّمون؛ لأنهم لم یَطّلِعوا علی کتب أهل الکتاب.

و الطّعنُ فی روایتهما یَدفَعُ شُبُهاتٍ کثیرةً عن کتب الإسلام، و لا سیّما تفسیرِ کتاب الله المَحشوّ بالخرافات.

 و قال کذلک عن روایتهما:

إنّ أکثرَها خرافاتٌ إسرائیلیّةٌ شَوَّهت کُتبَ التّفسیر و غیرَها من الکتب. و کانت شُبَهًا علی الإسلام یَحتَجُّ بها أعداؤُه المَلاحدة‌ أنّه کغیره دینُ خرافاتٍ و أوهامٍ، و ما کان فیها غیرُ خُرافةٍ‌. فقد تکونُ الشُّبهةُ‌ فیه أکبرَ، کالّذی ذَکَرَه کَعب من صِفَةِ النّبیّ فی التوراة.²

 و علی أنّ الأئمةَ المحقّقین قد طَعَنوا فی روایةِ‌ هذَین الکاهِنین، لایَزالُ یُوجَدُ بَیننا ـ وا أسفاه ـ مَن یَثِقُ بهما، و یُصَدِّق ما یَرویانِه، و لایَقبَلُ أیَّ کلامٍ فیهما.»

تحقیق علاّمه عسکری در اینکه عبدالله بن سَبا وجود خارجی نداشته است

 صفحه ١٧٨: «و قد تبیّن لک أنّ قتلَ عمرَ کان من تدبیرِ جمعیّةٍ‌ سِرّیةٍ‌ اشترک فیها کَعبُ الأحبار الیهودیّ؛ و قتلُ عثمانَ کان بعضُه بتأثیر دسائِسِ عبدِالله بن سبأ الیهودیّ، و إلی جمعیّةِ السَّبَئِیّین و جمعیّاتِ الفُرس، تَرجِعُ جمیعُ الفِتن السیاسیّة و أکاذیبُ الرّوایة‌ فی الصّدر الأول.

 کَتَبنا ذلک فی الطّبعة‌ الأولی من کِتابنا إعتمادًا علی ما کتَبَه کِبارُ المؤرّخین و مَن

جاء بعدَهم عن ابن‌سبأ، و قد ظَهَر کتابٌ نفیس اسمهُ عبدالله بن سبأ من تألیف العالم العراقیّ الکبیر الأستاذ مرتضی العَسکریّ، أثبَتَ فیه بأدّلةٍ قَویّة مُقنِعة أنّ هذا الإسم لا حقیقةَ له؛ لأنّ المصدرَ الأوّلَ الّذی اعتمد علیه کلُّ المؤرِّخین ـ من الطّبریّ إلی الآن ـ فی إثباتِ وجودِه، هو سَیفُ بن عُمَر التّمیمی المتوفّی سنة‌ ١٧٠هجریّ، و قد طَعَنَ أئمةُ‌ السّنَّة جمیعًا فی روایته، و قال فیه الحاکم: ”اُتُّهِمَ بالزَّندَقة و هو فی الرّوایة‌ ساقطٌ.“

دکتر طه‌حسین قبل از علاّمۀ عسکری درخارجیّت داشتن عبدالله بن سبا شک کرده است

 و إنّا ـ إنصافًا للعلم و الحقِّ ـ نقول: إنّ الدُّکتور طه‌حسین قد شکَّ قبلَ ذلک فی وجود عبدالله بن سبأ هذا، و إلیک بعضَ ما أثبَتَه فی کتابه العظیم الفتنة‌ الکبری الجزءُ الثّانی «عَلِیٌّ و بَنوه» و هو یَتحدَّثُ عن وقعة‌ صفّین:

أقَلُّ ما یَدُلُّ علیه إعراضُ المؤرّخینَ عن السَّبئیَّة و عن ابن‌السَّوداء فی حرب صفّین، أنّ أمرَ السَّبَئیّة و صاحبِهم ابن‌السَّوْداء إنّما کان متکلِّفًا منحولًا؛ و قد اخترع بأخرة [بآخِره] حینَ کان الجِدال بینَ الشّیعة و غیرِهم مِن الفِرَق الإسلامیّة. أراد خصومُ الشِّیعة أن یُدخِلوا فی أُصول هذا المذهب عُنصَرًا یهودیًا إمعانًا فی الکید لهم، و النَّیل منهم.

و لو قد کان أمرُ ابن‌السَّوْداء مستنَدًا إلی أساسٍ من الحقّ و التّاریخ الصّحیح، لکان مِن الطَّبیعیِّ أن یَظهَرَ أثرُه و کیدُه فی هذه الحَرب المُعقَّدة‌ المُعضلة‌ الّتی کانت بصفّین؛ و لَکان من الطّبیعیّ أن یَظهر أثرُه حین اختلَفَ أصحابُ علیٍّ فی أمرِ الحکومة؛ و لَکان من الطّبیعیّ بنوعٍ خاصٍّ أن یظهَرَ أثرُه فی تکوین هذا الحزبِ الجدید الّذی کان یَکرَهُ الصّلحَ و یَنفِرُ منه و یُکفِّر مَن مال إلیه أو شارَکَ فیه.

عبدالله بن سَبا بر فرض وجود خارجی هم، آن‌قدر ذی‌أهمیّت نبوده است و آن را گروه ضدّ شیعه برای کوبیدن شیعه ذخیره کرده‌‌اند

و لکنّا لانریَ لإبن‌السَّوداء ذکرًا فی أمر الخوارج، فکیف یُمکنُ تعلیلُ هذا الإهمال؟ أو کیف یُمکن أن نُعلِّلَ غیابَ ابن‌سبأ عن وقعةِ صِفّین و عن نَشأة حزب المَحکمة؟

أمّا أنا فلا أُعلّلُ الأمرین إلّا بعلّةٍ‌ واحدةٍ؛ و هی أنّ ابن‌السَّوداء لم یکن إلّا وهمًا و إن وُجِد بالفعل فلم یکن ذا خطرٍ، کالّذی صَوَّره المؤرِّخون و صوّروا نَشاطَه أیّامَ عثمانَ و فی العام الأوّل من خلافة علیّ! و إنّما هو شخصٌ ادّخره خُصومُ الشّیعة للشّیعة‌ وحدَهم و لم یَدَّخِروه للخوارج... . ـ إلخ.»

[کعب‌الأحبار و معاویه]

  صفحه ١٨٠: «و لمّا خلا له الجوُّ بقتله، و أمِنَ من خوفه، أطلق العِنانَ لنفسه لکی یَبُثَّ ما شاءَ الکیدُ الیهودیّ أن یَبُثَّ من الخرافات و الإسرائیلیّات التّی تُشوِّه بَهاءَ الدّین؛ یُعاونه فی ذلک تلامیذُه الکبار، أمثالُ: عبدالله بن عَمرو، و عبدالله بن عُمَر، و أبوهُرَیرة.»

  صفحه ١٨١: «هذا مَثَلٌ واحدٌ نَسوقُه هنا فی مواقفِ ”کعب مع معاویةَ“ خاصّةً، و ما أصاب الإسلامَ من کیده و مَکرِه عامّةً. و لأنّ علیًّا هو ابن عمّ النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم الّذی أرصَد له هؤلاء الکُهّانُ کلَّ قُواهم لِمحاربة شریعَتِه. و لو شِئنا أن نَستَوفی کلَّ ما أتاه هذا الکاهنُ مِن کیدٍ للإسلام و أهلِه، لَاقتضیٰ منّا ذلک أن نَعقِدَ مؤلَّفًا خاصًّا کما فعلنا لِتلمیذه الأکبر أبی‌هریرة‌. و لا نَنسیٰ أنّ علیًّا رضی الله عنه کان یقول عن کَعب: ”إنّه لَکذّاب“.»

کَهنۀ یهود و نصاری بعد از قتل عثمان، برای تقویت دولت اُموی ضدّ اسلام همگی در شام مجتمع شدند

 صفحه ١٨٢، پاورقی١: «مِمّا یَلفِتُ النّظرَ و یَسترعی الفِکرَ: أننّا نَجدُ هؤلاءَ الکُهّانَ جمیعًا ـ من الیهود و النّصاری و ذَوِی الهَوی مِن المسلمین ـ یَتحوَّلون کلُّهم إلی الشّام بعد مقتَلِ عثمان. و یَبدو أنّ هذا التَّحوُّلَ لم یکن لِلّ‍ه، و إنّما کان ذلک لِیَتعاونوا علی نشر الفِتنة، و لِیَشعَلوا نارَ البَغضاءِ بین المسلمین لکی تَنضَجَ دولةُ الأُمویّین، و

یَتمَزَّقَ شَملُ المسلمین، و یَملَئُوا أیدیَهم بعد ذلک من غنائِم الأُمویّین.»

[تصدیق منافقین در حدیث عُرَینِیَیْن و حدیث اصحاب بئرِ معونة]

 صفحه ١٨٤: «و النّبیّ ما کان یَعلَمُ الغیبَ فهو کسائر البشر یَحمِلُ کلامَ النّاس علی الصّدق، إذا لم تَحُفُّ به شبهةٌ؛ و کثیرًا ما صَدَّق المنافقین و الکفّار فی أحادیثهم و حدیثُ العُرَینِیَیْن¹ و أصحابِ بئرِ مَعونَةٍ‌ ممّا یدلُّ علی ذلک. و إنّما کان یَعرفُ کِذبَ بعض الکاذبین بالوَحی، أو ببعض طرق الإختبار، أو إخبار الثّقات، و نحو ذلک من طرق العلم البَشَریّ. و إنّما یَمتازُ الأنبیاءُ علی غیرهم بالوحی و العصمة من الکِذب؛ و ما کان الوحیُ یَنزل إلّا فی أمر الدّین و ما یتعلّق بدعوته و حفظه و حفظ مَن جاء به، و تَصدیقُ الکاذب لیس کذبًا. و حسبُک أن تتأمّل فی هذا الباب عتابَ الله لرسوله، إذ أذِنَ لبعض المُعتَذِرین من المنافقین فی التخلّف عن غزوة تبوک و ما علّله به و هو قوله: ﴿عَفَا ٱللَهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمۡ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكَ ٱلَّذِينَ صَدَقُواْ وَتَعۡلَمَ ٱلۡكَٰذِبِينَ﴾.²»

روایات مجعولۀ یهود در ظهور دجّال کبیر که مسیح کذّاب است، در برابر مسیح صادق

 صفحه ١٨٥: «... و الظّاهر من مجموعها: أنّه یظهَر فی الیهود دجّالٌ ـ بل أکبرُ دجّال عُرِف فی تاریخ الأُمَم ـ فیدَّعِی أنّه هو المسیح الّذی تَنتظرُه الیهودُ فیَفتتنُ به خلقٌ کثیر، و فی آخِر مدّته یظهَر المسیح الّذی هو عیسی بن مریم. و یکون نزوله فی المَنارة‌ البیضاء شرقیَّ دمشق، و یلتَقِی بالمسیح الدّجالُ بباب لُدٍّ بفلسطین، و هناک یَقتل المسیحُ الصّادق (عیسی بن مریم) الدّجالَ بعد حرب طویلة تکون بین المسلمین و الیهود.»

[شیرینی حلوای معاویه افراد را بر شهادت به خلافت وی وا می‌داشت]

 صفحه ١٩٨: «و عَقَد بدیعُ الزمان الهَمَذانیّ مقامةً خاصّة ـ من مقاماته ـ لهذه المَضِیرة، غَمَز فیها أباهریرة غمزةً ألیمةً فقال:

حدّثنا عیسی بن هشام قال: ”کنتُ بالبصرةَ و معی أبوالفتح الإسکندریّ رجلُ الفصاحةِ یدعوها فتُجیبه، و البلاغةِ یأمُرُها فتُطیعُه. و حضَرنا معه دعوةَ بعضِ التجّار، فقُدِّمت إلینا مَضِیرةٌ تُثنِی علی الحَضارة، و تَتَرَجرَجُ فی الغَضارَة، و تؤذِن بالسّلامة، و تَشهَد لمعاویة ـ رحمه الله ـ‌ بالإمامة ...“

 و قال أُستاذنا الإمام محَمَّدعبده فی شرح ذلک:

و معاویة ادّعی الخلافة بعد بیعة علیّ بن أبی‌طالب رضی الله عنه، فلم یکن مَن یَشهَد له بها فی حیاة علیّ إلّا طُلّابُ اللّذائذ و بُغاةُ الشّهوات؛ فلو کانت هذه المَضِیرة‌ مِن طعام معاویة‌ لحمَلَت آکلیها علی الشّهادة له بالخلافة، و إن کان صاحبُ البیعة الشّرعیّة حیًّا. و إسنادُ الشّهادة إلیها لأنّها سببُها الحامِلُ علیها. و الإمامة و الخلافة فی معنًی واحد.

جارالله زمخشریّ: عَلِیٌّ مع الحال المُضِیرة خیرٌ من معاویة مع المَضیِرة

 و فی الأساس لجار الله: ”علیٌّ مع الحال المُضیرة¹ خیرٌ من مُعاویة مع المَضِیرة.“»

[حدیث زُرْ غِبًّا تَزْدَد حُبًّا]

 صفحه ١٩٩: «قال رسول الله صلّی الله علیه (و آله) و سلّم لأبی‌هریرة ذات یوم: ”زُرْ غِبًّا تَزدَدْ حُبًّا.“² و قد کان صلوات الله علیه نِعم المؤدِّب لأصحابه، و کان دائمًا یَتولّاهم بحکمته، و یغرِس فیهم مکارمَ أخلاقه بسیرته؛ و ما کان له (صلّی الله علیه (و آله) و سلّم) أن یذَرَ مثلَ أبی‌هریرة علی ما کان علیه مِن غِشیان البیوت فی کلّ وقت، یَقبَله هذا و یصدُّه ذاک، من غیر أن یُؤدِّبه بأدبه العالی. و کان سبب ذلک أنّه صلّی الله علیه (و آله) و سلّم قال له: ”أین کنتَ أمسَ یا أباهریرة؟“ قال: زُرتُ أُناسًا من أهلی. فقال: ”یا أباهریرة، زُرْ غِبًّا تَزدَدْ حُبًّا.“»

[ابوهریره با بیش از پنج هزار حدیث و کمترین زمان مصاحبت با رسول خدا!]

 صفحه ٢٠٠: «کثرةُ أحادیثه أجمَع رجالُ الحدیث علی أنّ أباهریرةَ‌ کان أکثَر الصَّحابة حدیثًا عن رسول الله، علی حین أنّه لم یصاحب النّبیّ إلّا عامًا و تسعةَ أشهر!

 و قد ذکر أبومحَمَّد ابن‌حزم أنّ مُسنَدَ بَقیّ بن مَخلَد³ قد احتویٰ من حدیث

أبی‌هریرةَ‌ علی ٥٣٧٤، رَوَی البخاری منها ٤٤٦.»

[حدیث: خلَق اللهُ آدمَ علی صورته]

 صفحه ٢٠٨: «و فی الصّحیحین من حدیث أبی‌هریرة: ”أنّ اللهَ خلق آدمَ علی صورته.“ ‌و هذا الکلام قد جاء فی الإصحاح الأوّل من التّوراة‌ (العهد القدیم) و نصُّه هناک: ”و خَلَق اللهُ الإنسان علی صورته، علی صورة الله خلَقَه.“»

أبوهریره روایت می‌کند که خداوند زمین را در هفت روز آفرید

 صفحه ٢٠٩: «و روی مسلم عن أبی‌هریرة‌: أخذ رسول الله بیدی! فقال: ”خلق الله التّربة‌ یوم السَّبْت، و خلق فیها الجبال یوم الأحَد، و خلق الشَّجر یوم الإثنین، و خلق المکروه یوم الثلاثاء، و خلق النّور یوم الأربعاء، و بثّ فیها الدّوابّ یومَ الخمیس، و خلق آدمَ علیه السّلام بعد العصر من یوم الجمعة‌ فی آخِر الخلق من آخِر ساعةٍ من ساعات الجمعة‌ فیما بین العصر إلی اللّیل.“¹

 وقد روی هذا الحدیث کذلک أحمد و النسائیّ عن أبی‌هریرة!

 و قد قال البخاریّ و ابن‌کثیر و غیرهما: ”إنّ أباهریرة‌ قد تلقّی هذا الحدیث عن کَعبِ‌الأحبار، لأنّه یخالف نصَّ القرآن فی أنّه خلَقَ السماوات و الأرض فی ستّة أیّام.“»

[حدیثی از ابوهریره در مذمّت شعر]

 صفحه ٢١٠: «و لمّا رویٰ أنّ رسول الله قال: ”لَأن یمتلِئَ جوفُ أحدِکم قیحًا و دمًا، خیرٌ من أن یمتلِئَ شِعرًا“ قالت عائشةُ: لم یَحفظ إنّما قال: ”... مِن أن یمتلئَ شِعرًا هُجِیتُ به“.¹»

[تعبیر صحابه از ملازمانِ خاصِ رسول خدا به: صاحبُ السّواد و الوساد]

 صفحه ٢١١: «[... أو إبن مسعود الذی] قال له النبیّ: ”إذنُک علیّ² أن ترفعَ الحجاب و تسمع سِوادی“ أی سِراری؛ حتّی کانوا لشدّة‌ ملازمته للنبیّ (صلی الله علیه (و آله) و سلّم) لایَرَون إلّا أنّه رجلٌ من أهل بیته صلّی الله علیه (و آله) و سلّم، و عُرف بین الصّحابة‌ جمیعًا بأنّه صاحب السِّواد و الوساد، الّذی لایَعرِفه غیرُه رضی الله عنهم جمیعًا.»

تقسیم اصحاب رسول الله به دوازده دسته و نبودن أبوهریره در هیچ‌یک از آنها

 صفحه ٢١٢، پاورقی ١: «قسّموا الصّحابة من حیثُ فضلِهم إلی إثنتی عشرة درجةً، فما وجدناه فی واحدة منها! و هی: ١. قدماء السّابقین الّذین أسلموا بمکّة، ٢. أصحاب دار النَّدْوة، ٣. مُهاجِرةِ‌ الحبشة، ٤. أصحاب العَقَبة الأُولی، ٥. أصحاب العقبة الثانیة، ٦. أوّل المهاجرین الّذین وصلوا إلی النبیّ بقُباءَ قبل أن یدخُلَ المدینة، ٧. أهلُ بدر، ٨. المهاجرون بین بدر و الحدیبیّة، ٩. أهل بیعة الرّضوان، ١٠. من هاجر بین الحدیبیّة و فتح مکّة، ١١. مُسلِمَة الفتح، ١٢. صِبیانٌ و أطفالٌ رأوا رسولَ الله یوم الفتح و فی حجَّة‌ الوداع؛ و یصحّ أن نعُدَّه فی هذه الطّبقة مع الصّبیان. (صفحة ٦٩ و ٧٠مجلّد ١ الرَّوض الباسم للوزیر الیمانیّ)»

جهاد أبوهریره در رکاب معاویه، نشر روایاتی دروغین در فضائِل معاویه و طَعنِ علیّ‌ و انصارش بوده است

 صفحه ٢١٤: «و لم یکن ما قَدَّم أبوهریرة لمعاویةَ جهادًا بسیفه أو بماله، و إنّما کان جهادُه أحادیثَ ینشُرُها بین المسلمین یخذُلُ بها أنصارَ علیٍّ و یَطعَن فیها علیه، و یجعل النّاس یَبرَؤُون منه، و یُشِیدُ بفضل معاویة و دولته.

 و قد کان ممّا رواه أحادیثُ فی فضل عثمانَ و معاویة‌َ و غیرِهما ممن یَمُتّ بأواصرِ القُربی إلی آل أبی‌العاص و سائر بنی‌أمیّة.»

جَعل أبوهریره در مسجد کوفه در حضور معاویه روایتی را در منقصت أمیرالمؤمنین علیه السّلام، و پاسخی دندان‌شکن از أصبغ بن نباته

 صفحه ٢١٦: «قال أبوجعفر الإسکافی: ”إنّ معاویة حمل قومًا من الصّحابة و

قومًا من التّابعین علی روایة أخبار قبیحة علیٰ علیٍّ تَقتضی الطّعنَ فیه و البَراءةَ منه، و جعل لهم فی ذلک جعلًا فاختلقوا له ما أرضاه؛ منهم: أبوهریرة و عَمرو بنُ العاص و المُغیرة بنُ شُعبة، و من التّابعین: عروة ‌بن الزبیر.“

 و روی الأعمش: لمّا قَدِم أبوهریرة‌ العراقَ مع معاویة عامَ الجماعة جاء إلی مسجد الکوفة، فلمّا رأی کثرةَ مَن استقبله من الناس جَثا علی رُکبتیه ثم ضرب صَلَعَتَه مِرارًا و قال:

 ”یا أهل العراق! أ تزعُمون أنّی أکذِب علی الله و رسول الله¹ و أحرِق نَفسی بالنّار؟! و الله لقد سمعتُ رسولَ الله یقول: ”لکلّ نبیّ حرمًا و إنّ حرمی بالمدینة‌ ما بین عَیرٍ إلی ثَوْر، فمن أحدث فیها حَدَثًا فعلیه لعنة‌ الله و الملائکة و النّاس أجمعین“؛ و أَشهَدُ بالله أنّ علیًّا أحدَثَ فیها!“

 فلمّا بلغ معاویةَ قولُه أجازه و أکرَمَه و ولّاه إمارةَ‌ المدینة.»

  صفحة ٢١٦: «فجاء شابٌّ من الکوفةِ فجلس إلیه، فقال: یا أباهریرة! أُنشِدک الله، أ سَمِعت رسولَ الله یقول لعلیّ بن أبی‌طالب: ”اللهُمَّ والِ من والاه و عاد من عاداه“؟!

 فقال: اللهُمَّ نَعَم.

 فقال: ”فأَشهَدُ بالله لقد والیتَ عدوّه و عادیتَ ولیّه!“ثمّ قام عنه، بعد أن لطمه هذه اللّطمة الألیمة.»

[حدیث ذُباب]

 صفحه ٢٢٣: «و روی البخاریّ و ابنُ‌ماجة عنه عن النبیّ: ”إذا وقع الذّباب فی

إناء أحدکم فَلیَغمِسْه کلَّه ثمّ یَطرَحْه؛ فإنّ فی أحد جناحیه داءً و الآخرِ شفاءً.“¹»

[حدیث: خَمِّروا الآنیة و أوکِئُوا الأسقیة و أجیفوا الأبواب]

 صفحه ٢٢٣: «و روی الحاکم و ابن‌ماجة من حدیثه بسند صحیح:

 ”خَمِّروا الآنیة‌، و أَوکِئُوا الأسْقیة، و أجیفوا الأبواب، و اکفتوا صبیانکم عن النّسآء [عند المساءِ]؛ فإنّ للجنّ انتشارًا و خَطفةً. و أَطفئوا المَصابیح عند الرُّقاد؛ فإنّ الفُوَیسِقَة (أی الفَأرَة) رُبّما اجتَرَّت الفتیلةَ فأَحرَقَت أهل البیت.“»²

سیوطی ٥٨ حدیث، و ابن‌حزم ٥٠حدیث، و بخاری ٢٠حدیث از أمیرالمؤمنین علیه السّلام روایت می‌‌نمایند

 صفحه ٢٢٤: «ما رواه علیّ:

 أوّل من أسلم، و تَرَبّی فی حِجر النّبیّ، و عاش تحت کَنَفه مِن قبل البِعثة، و ظَلَّ معه إلی أن انتقَلَ النبیُّ إلی الرّفیق الأعلی لم یُفارِقْه لا فی سفرٍ و لا فی حضرٍ. و هو ابن عمّه و زوجُ ابنته فاطمةَ الزّهراءَ. شهد المشاهدَ کلَّها سوی تبوکَ، فقد استخلَفه النّبیُّ فیها علی المدینة، فقال: ”یا رسول الله! أ تُخَلِّفُنی فی النساء و الصّبیان؟!“ فقال رسولُ

الله: ”أما ترضیٰ أن تکونَ منّی بمنزلة هارون من موسی إلّا أنّه لا نبیّ بعدی.“

 هذا الإمام الّذی لا یَکادُ یضارِعُه أحدٌ من الصّحابة جمیعًا فی العلم: قد أسندوا له کما رَوی السّیوطیّ ٥٨¹ حدیثًا. و قال ابن‌حزم: لم یَصِحَّ منها إلّا خمسون حدیثًا؛ لم یَروِ البخاریّ و مسلم منها إلّا نحوًا من عشرین حدیثًا.»

روایت موضوعه راجع به طلوع و غروب شمس بین قَرنَیِ الشَّیطان

 صفحه ٢٢٧: «و رَوی أحمدُ فی مُسنده عن عِکرِمة،‌ عن ابن‌عبّاس: أنّ النبیّ (صلّی الله علیه (و آله) و سلّم) قال:

 ”صدق أُمیّةُ فی شیءٍ من شعره“، و فی روایة‌ قال رسول الله: ”صدق أُمیّةُ‌ ابن أبی‌الصّلت فی شیء من شِعره.“ فقال:

 فقال رسول الله: ”صدق.“ و قال:

 و هذا الحدیث صحیح الإسناد و هو فی مجمع الزّوائد، و رواه أبویَعلَی و الطبرانیّ و رجالُه ثقاتٌ.