مطلع انوار ج8

‌

هو العلیم

‌

دوره مُهذّب و محقّق

مکتوبات خطی، مُراسلات و مواعظ

‌

مَطلَعِ أنوار

‌

جلد هشتم

‌

کلام (مبدأ و معاد، مَساوی)

‌

حضرت علاّمه آیة الله حاجّ سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی

قدّس الله نفسه الزکیّة

‌

مقدّمه و تعلیقات

سیّد محمّد محسن حسینی طهرانی

‌

‌ حسینی طهرانی، سیّد محمّد حسین، 1345 ـ 1416 ق.

مطلع انوار / تألیف سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی؛ با مقدّمه و تعلیقات سیّد محمّد محسن حسینی طهرانی . ـ طهران: مکتب وحی، 1432 ‍ق.

14 ج. : مصور . ـ (دوره مهذب و محقق مکتوبات خطی، مراسلات و مواعظ)

دوره :ISBN 

فهرستنویسی بر اساس اطلاعات فیپا.

کتابنامه

نمایه.

1. اسلام ـ مقاله‌ها و خطابه‌ها. 2. اسلام ـ مجموعه‌ها. 3. حسینی طهرانی، سید محمد حسین، 1345ـ 1416ق . ـ مقاله‌ها و خطابه‌ها. 4. کلام شیعه ـ قرن 14. الف. حسینی طهرانی، سیّد محمّد محسن، 1375 ـ ق، مصحح. ب. عنوان. ج. فروست: دوره مهذب و محقق مکتوبات خطی، مراسلات و مواعظ.

1390 6 م 5 ح / 5 / 10BP   08 / 297

کتابخانه ملی ایران   1953811 ـ 90 م

مطلع انوار (8)

کلام (مبدأ و معاد، مَساوی)

‌

مؤلّف: علاّمه سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی

ناشر: مکتب وحی / طهران

نوبت چاپ: اوّل / 1432 ه‍ . ق ، 1390 ه‍ . ش

چاپ: مبینا

قیمت: 6500 تومان

تعداد: 3000

شابک ج 8: 3 ـ 18 ـ 6112 ـ 600 ـ 978

‌

حق چاپ محفوظ است

تلفن: 4ـ 2854263ـ 0251ـ 98+

www.maktabevahy.org

[email protected]

‌

قال اللهُ تعالی: 

لا یَزالُ العَبدُ یَتَقرَّبُ إلیَّ بالنَّوافل حتّی أُحِبُّه، فإذا أحْبَبتُه کنتُ سَمْعَه الذّی یَسمَعُ به، و بَصَرَه الّذی یَبصُرُ به، و لِسانَه الّذی یَنطِقُ به.

‌

«خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید:

به طور استمرار بنده من چنانچه در مقام انقياد برآيد و به واسطه امورى كه موجب خشنودى و رضايت من است خود را به من نزديك و مقرّب گرداند، آن‌قدر به من نزديك خواهد شد تا اينكه مندكّ و فانى در من شود؛ در اين هنگام من گوش او خواهم بود كه با او مى‌شنود و چشمان او مى‌باشم كه با آن مى‌بيند و زبان او مى‌گردم كه با آن صحبت مى‌كند.»

‌

جامع السّعادات، ج 3، ص 145

‌

‌

‌

‌

‌

تصویر مرحوم علاّمه طهرانی قدّس الله سرّه در تشییع جنازۀ یکی از بستگان و ائمّه جماعات طهران

‌

فهرست مطالب و موضوعات

‌

‌

‌

فهرست مطالب و موضوعات

جلد هشتم

‌

عنوان   صفحه

‌

بخش اوّل: مبدأ

99 ـ 27

فصل اول: آیاتی در باب مبدأ   45 ـ 29

[آیاتی در لزوم تبعیّت از اسلام و هدایت خداوند]   31

[آیات و روایاتی در ترغیب انسان به لقاء الله و توجّه به آخرت]   32

[آیاتی پیرامون خلقت انسان و مقام خلیفة اللهی او]   35

آیاتی که به خداوند جلّ و علا نسبت مکر و کید و خدعه و استهزاء داده شده است   37

[آیاتی پیرامون اینکه هر مطلبی غیر از خداوند ضایع و نابود است]   38

لقاء الله و ابتغاء وجهه تعالی   41

آیات دالّه بر حصر حیات و علم و قدرت و عزّت در خدا   42

[روایتی از أمیرالمؤمنین علیه السّلام در فضیلت قرائت آیة الکرسی]   43

[آیات دالّه بر اینکه سعادت انسان رهین عقل یا تبعیّت از عاقل است]   44

[کتمان اسرار الهی توسط أمیرالمؤمنین علیه السّلام مگر برای افراد فهیم به کتاب الله]   45

[آیاتی در ردّ ملحدین و مشرکین]   45

فصل دوم: روایاتی در باب مبدأ   86 ـ 47

[أنّ اللهَ أجلُّ و أعلَی و أَعظمُ من أن یُبْلَغَ کُنْهُ صِفتِهِ]   49

[خطبه‌هائی راجع به توحید]   50

‌[‌حدیث ذعلب: هل رَأیتَ رَبَّک؟]   55

[یا داودُ! أبلِغْ أهلَ أرضِی: أنّی حَبیبٌ لمَن أحَبَّنی]   56

[فَطوبیٰ لمَن خَلَقتُه للخَیرِ و أجرَیتُ الخَیرَ علیٰ یَدَیه]   57

[إنّ لِله تَعالیٰ شَرابًا لأولیائِه إذا شَرِبوا سَکِروا]   57

[فرازی از دعای عرفه]   58

[لا یَزالُ العَبدُ یَتَقرَّبُ إلیَّ بالنَّوافل حتّی أُحِبُّه]   58

[تُریدُ و أُریدُ، و إنّما یکون ما أُریدُ]   59

[اجر و پاداش گوینده سُبحانَ الله، لا إلهَ إلاّ اللهُ، الحَمدُ لله]   59

[و کلّ ما مَیَّزتُموهُ بأوهامِکم فی أدقِّ مَعانِیه مخلوقٌ مصنوعٌ مثلُکم]   60

راجع به آنکه خداوند خالق اعمال است   60

إنّ الله خَلَقَ العقلَ من نورٍ مخزونٍ مکنونٍ فی سابقِ علمِه الّذی لم یطّلع علیه نبیٌّ مرسَلٌ و لا مَلَکٌ مقرّب   61

[قال أمیرالمؤمنین علیه السّلام: إنّ المؤمنَ أخذَ دینَه عن ربِّه]   62

[تفسیر معنای اللَّطیف از امام رضا علیه السّلام]   63

حدیث شریف: ما نَظَرتُ إلی شیءٍ إلّا ورأیتُ اللهَ قبلَه و بعدَه و معه   64

[روایت امام صادق علیه السّلام درباره تعداد حمله عرش]   65

دربارۀ صفات خدا و تفسیر اولی الألباب و علوم ائمّه علیهم السّلام   66

احادیث منتخبه از حضرات معصومین علیهم السّلام در معرفة الله   68

[حدیث وارد از حضرت أمیرالمؤمنین درباره حقیقت]   71

راجع به روایت: کلمة لا إله إلاّ الله   72

[روایاتی توحیدی مناسب إلهیّات بالمعنی الأخصّ]   81

در نمازی که در آن حقیقة الوجود به خداوند اطلاق شده است (ت)   82

[کلام أمیرالمؤمنین علیه السّلام دربارۀ ذات أقدس پروردگار]   83

[قال الصّادق علیه السّلام: العُبُودیّةُ جَوهَرةٌ کُنهُها الرّبوبیّةُ]   84

[حدیث: اعرفوا منازل شیعتنا بقدر ما یُحسنون من روایاتهم عنّا]   84

[اشعاری حکمی و عرفانی از بزرگان عرفاء]   85

فصل سوّم: مطالب متنوّع مبدأ   99 ـ 87

[مزیّت انبیاء بر سایرین در جلوات حقّ است]   89

[بحثی پیرامون جبر و تفویض از کتاب طهارة مصباح الفقیه]   90

إنَّه تعالی لیس بجسمٍ   91

حنابله قائل به جسمیّت الله می‌باشند   92

حنابله و ابن تیمیّة قائل به فَوقیّت خدا در جهت هستند   92

نقل الخلاف فی مسائل العدل   93

إمامیّه و معتزله می‌گویند: قُبح و ظُلم استناد به بندگان دارد   94

اشاعره می‌گویند: جمیع أفعال از حَسَن و قبیح به خدا نسبت دارد   94

أشاعره می‌گویند: خداوند تکلیفِ به محال می‌کند، بلکه جمیع تکالیف او به محال می‌باشد   96

نزاهةُ النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم عن دَناءَةِ الآباء و عَهْرِ الأُمّهات   97

اشاعره می‌گویند: جایز است پیغمبران اولاد زنا باشند و خودشان اهل هرگونه فسق و فجور   97

معتزله نیز چون صدور گناه را از پیغمبران جایز می‌دانند، باید ملتزم به جواز فساد آباء أنبیا گردند   98

تعریف عشق به خداوند   99

بخش دوّم: معاد و علائم آخر الزمان

138 ـ 101

فصل اوّل: آیات معاد   120 ـ 103

آیاتی که دلالت دارد بر آنکه انسان عین اعمال خود را در روز قیامت ملاحظه و مشاهده می‌کند   105

آیاتی که موت و جان گرفتن را به خداوند و ملک الموت و ملائکه نسبت داده است   107

آیات و روایات دالّه بر اینکه اعمال زشت انسان عین آتش است   109

[آیات دالّه بر آنکه خداوند سبحانه نعمتی را بر مردم تغییر نمی‌دهد مگر آنکه خود مردم تغییر دهند]   111

آیات دالّه بر آنکه در روز قیامت مشرکین انکار شرک خود را در دنیا می‌کنند   111

آیاتی که دلالت دارد بر آنکه بهشت به عنوان شراء اعمال صالحه و جهنّم شراء اعمال رذیله است   112

تردّد پروردگار در قبض روح مؤمن   113

[حدیثی در بازگشت هر چیز به هم سنخ خود]   114

[لِیَمیزَ اللهُ الخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ]   115

آیات و روایاتی راجع به موت   115

فصل دوم: روایات معاد   132 ـ 121

[روایتی از امام صادق علیه السّلام در کیفیّت قبض روح]   123

[شعر معروف: یا حار همدان من یمت یرنی من مؤمن أو منافق قبلا]   124

راجع به عمل خیر و عکس العمل آن   127

مواقف القیامة و زمان المکث فیها   128

[نهی پیغمبر اکرم از استحمام و استشفاء به چشمه‌های آب گرم]   129

[نهی امام صادق علیه السّلام از پوشیدن لباس اهل نار]   129

[عدم خوف مؤمن از مرگ، و حضور ائمّه علیهم السّلام وقت احتضار]   130

کیفیّت وصیّت   131

فصل سوّم: علائم ظهور و آخر الزّمان   138 ـ 133

[حدیث: إنَّ اللهَ تعالی عَلِمَ أنَّه یکون فی آخِرِ الزَّمانِ أقوامٌ مُتَعَمِّقون]   135

[حدیث: سَیأتی علَی النّاسِ زَمانٌ یُستَحَلُّ السُّحتُ...]   135

[حدیث: لیأتینّ علی الناس زمانٌ لا یسلم لذی دینٍ دینُه]   136

[حدیث امام صادق علیه السّلام به مفضّل راجع به عدم سکونت در شهر طهران]   137

مردم آخرالزّمان: یرکعون للرّغیف و یسجدون للدّراهم، حَیَاریَ سُکَاری، لا مسلمین و لا نصاری   138

بخش سوّم: مَساوی

451 ـ 139

مقدّمات   246 ـ 141

راجع به فَدَک   143

مسیحیانی که در دوران تاریخ درباره أمیرالمؤمنین علیه السّلام شعر گفته‌‌‌اند   143

هر کس بغضِ علی را داشته باشد فرزند پدرش نیست   144

أحادیث رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم در شأن شیعه علی بن أبی‌‌طالب علیه السّلام   146

مفاد حدیث ثقلین وجود امام تا روز قیامت است   149

روایات وارده از طریق عامّه بر آنکه مبغض علی اولاد زناست   150

أشعار شافعی و صاحب بن عُبّاد بر آنکه مُبغض علی در نطفه‌اش خلل است   150

[بحث کلامی علاّمه امینی در هفت مورد با مخالفان با شیعه]   152

طیّ الأرض برای کسانی که عامّه نقل کرده‌اند   153

[حدیث ردّ الشّمس]   154

سنّت‌هائی که بعد از رسول خدا گذاشته شده است   154

[المحدّث فی الاسلام]   156

دربارۀ علم غیب امام   156

[نقل الجنائز إلی المشاهد]   157

جنائزی که بعد از دفن منتقل شده‌اند   157

سلام رسول الله بر مردگان به لفظ السّلام علیکم   160

[زیارة المشاهد و التوسّل و التبرّک بها]   160

مطالب وارده از عامّه در زیارت اهل قبور   164

ردِّ علماء مذاهب أربعه بر ابن تیمیّه در زیارت اهل قبور   165

گفتار علماء عامّه دربارۀ زیارت اهل قبور   166

نهی مروان حکم از گذاردن صورت بر روی قبر رسول الله   171

گفتار رسول الله دربارۀ بنی‌العاص و بنی‌اُمیَّة   172

فتوای احمد حنبل راجع به بوسیدن ضریح رسول الله   173

کلام صاحب شفاء قاضی عیّاض راجع به زیارت قبر رسول الله   174

حدیث بریده: إذا التَقَیتم فعلیٌّ علی النّاس   175

علی إمام البررة، أبوالأزهر نیشابوری از اعیان شیعه بوده است   176

من أراد أن ینظر إلی نوح فی عَزمِه، الخ را بیهقی و احمد روایت کرده‌اند   178

محیی الدّین عربی گوید: إنّ عَلیًّا جامعُ أسرار الأنبیاء أجمعین   178

تأکیدهای رسول خدا در استحکام وصایت بر خلافت أمیرالمؤمنین علیه السّلام   179

روایت أنس و پیسی او به واسطه انکار به دعای مولی الموالی   181

خطبه سیّدالشّهداء علیه السّلام در زمین مِنَی و عید معزّالدوله دیلمی دربارۀ غدیر   182

بحث کلامی در خطبۀ غدیریّۀ رسول اکرم صلّی الله علیه و آله   182

تفسیر یکایک از عبارات خطبۀ غدیر و شاهد از آن   183

بحث در جملات و الفاظ خطبۀ غدیر که منظور رسول اکرم نمی‌تواند غیر از خلافت باشد   186

اعتراف شیخ سلیم بِشری بر دلالت حدیث غدیر بر خلافت   188

اسباب متنوّعه‌ای که علماء را از ولایت و خلافت منصرف کرد (حدیث غدیر)   189

علّت اینکه أمیرالمؤمنین علیه السّلام که ابن عمّ بود ارث برد و عمّ ارث نبرد   192

إنّ علیًّا یَقضِی دَینی و یُنجِزُ عِداتی و خَیرُ مَن أترُکُ بَعدی   194

از خصائص علیّ علیه السّلام تزویج سیّدۀ نساء العالمین با اوست   195

مات رسول الله و رأسه فی حِجْر عَلِیٍّ علیه السّلام   196

إنّ علیًّا کان أقرَبُ العهدِ برسول الله   198

مراد از حدیث: لا تجتمع أُمّتی علی الخطاء و لا تجتمع علی الضّلال   199

أمیرالمؤمنین علیه السّلام بعد از تسلّط خلافت غاصب، قدرت بر مخالفت نداشت   201

تنها سبب تبعیّت حضرت از آنها حفظ بیضۀ اسلام بود در وقت خطر حتمی   201

خطبه‌های حضرت در مظلومیّت و ربوده شدن حقّ او   202

اعلان و اعلام حضرت به مظلومیّت خود و غصب جائرانه دستگاه جائر   204

خطبۀ فاطمة الزّهراء سلام الله علیها در مسجد پس از رحلت رسول الله صلّی الله علیه و آله   205

قضایای تاریخی دالّه بر خلافت أمیرالمؤمنین علیه السّلام   207

تاج العروس: لفظ وصیّ از القاب خاصّۀ أمیرالمؤمنین است   208

شیعه در زمان خود ائمّه علیهم السّلام اهتمام کافی به ضبط اقوال آنان داشته است   209

غیر شیعه اهتمام به ضبط أقوال ائمّه خود نداشتند؛ أقوال آنها بعد از مرگشان مشهور شد   211

به طور یقین در قرن اوّل از عامّه کتابی تدوین نشد   212

[اوّلین مؤلّف کتاب در اسلام أمیرالمؤمنین علیه السّلام بود]   213

بعد از تدوین قرآن، مصحف أمیرالمؤمنین و کتاب سلمان و کتاب أبوذر و کتاب أبورافع بود   215

کتاب عبیدالله بن أبی‌رافع و کتاب ربیعة بن سمیع و کتاب عبدالله بن حرّ فارسی و کتاب أصبغ بن نباته   215

کتاب سلیم بن قیس هلالی در قرن اوّل؛ و کتب مدوّنۀ در قرن دوّم از اصول أربعمائة   216

کتاب‌های مدوّنه در قرن دوّم از کثرت و عظمت همانند کتاب أبان بن تغلب شگفت‌آور است   218

اصحاب تألیف شیعه: أبوحمزه ثمالی، محمّد بن مسلم، زرارة، أبوبصیر، و برید بن معاویه عجلی   220

کلام شهرستانی در توصیف حضرت صادق علیه السّلام: هو ذو علم غزیر فی الدّین، الخ   222

از فتاوای حضرت صادق علیه السّلام در عهد او چهارصد أصل که چهارصد مؤلّف داشت نوشته شد   223

هشام بن حکم از اعاظم مصنّفین شیعه بوده است و نسبت تجسیم خدا به او دادن، از دشمنی است   224

کلام شهرستانی در ابطال نسبت تجسیم به هشام و اعتراف به آنکه وی از اعاظم موحّدان است   225

کثرت مؤلّفات در زمان حضرت امام کاظم تا حضرت عسکری علیهم السّلام   227

اسامی بسیاری از مؤلّفین که در این ازمنه تألیف کتاب نموده‌اند   228

مذهب شیعه اثناعشریّه به تواتر قطعی در اصول و فروع مذهب آل رسول الله است   229

روایت مجعولۀ: ما ترکناه فهو صَدَقَة   230

علی را به جرم صلابت در دین، و به علّت عشقشان به حکومت کنار زدند   231

شیعه بخصوصهم از جمیع مسلمین، اجتنابش از گناه بیشتر است   233

خطای بعض مذاهب را مثل خطابیّه و ناووسیّه، نباید به شیعه نسبت داد   234

شیعه به جز مرتدّین از صحابه، جمیع آنها را که اهل ایمانند محترم می‌شمارد   235

سنّی‌ها فقط به جهت مخالفت مشابهت با شیعه، سنّت رسول الله را ترک می‌نمایند   237

[نزاع بر سر خلافت و کنار گذاشتن أمیرالمؤمنین نتیجه خُلق توحّش بود]   238

قُریش چون علی را شدید در عمل به حقّ، و عدم تساهلش را یافتند؛ به وسیله ابوبکر او را کنار زدند   239

برای نجات مسلمین باید علم از محدوده تقلید خارج شده؛ امّا نباید سیاست از دین جدا شود   241

دائرة المعارف انگلیسی برای أطفال خودشان حوادث تورات و انجیل را به زبان روز و علم بیان می‌کند   242

رأی احمد امین در لزوم أخذ تمدّن غرب، آنچه مفید است نه آنچه مضرّ   243

انتقاد احمد امین از جمود مسلمین در مظاهر حیات مادّی   244

قال حذیفة: قال النبیّ صلّی الله علیه و آله: فی أصحابه اثنا عشر منافقًا   245

فصل اول: تقیّه و کتمان اسرار   278 ـ 247

[تقیّه نزد شیعه، عین حکم عقل و فطرت به وجوب احتراز از خطر است]   249

[مصادیقی از عناد و تعصّب عامّه در برابر حقّ]   250

[درباره حدیث عشره مبشّره]   251

الرّوایات الواردة فی الحَثِّ علی التّقیّة بمضامینَ عالیةٍ   251

الامام الباقر علیه السّلام: لا واللهِ ما عَلیٰ وَجهِ الأرض شیءٌ أحبُّ إلیَّ من التَّقیَّة   253

ثلاثةٌ لا أتَّقیِ فیهنّ أحدًا: شربُ المسکر، و مَسح الخُفَّین، و مُتعة الحجِّ   259

کُمَیتٌ الشاعر یقول الشِّعرَ تَقیَّة‌ً   259

خالِطوهم بالبَرَّانیَّة و خالِفوهم بالجوَّانیَّة إذا کانت الإمْرَةُ صِبْیانِیَّة   260

یجوز فتوی الخلاف لأهل الخلاف عند التّقیّة   261

یُحشَر العبدُ یومَ القیمة و ما ندا دَمًا فیُدفَعُ إلیه شِبهُ المِحجَمَة أو فوق ذلک فیقال له: هذا سَهمُک مِن دمِ فلانٍ، الرّوایة   264

روایة دخول یزید المدینة والإقرار عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام بأنّک عَبدُ رِقٍّ لی إنْ شئتُ بعتک و إن شئتُ استرققتک   265

روایة مقالة موسی بن جعفر علیهما السّلام لصفوان الجَّمال: کلُّ شیءٍ منک حَسَنٌ جمیلٌ ما خلا شیئًا واحدًا   266

فی لزوم التّقیّة علی غایة درجة التّمکّن و لزوم مداراة النّاس و حسن معاشرتهم   267

إنّ احتمالَ أمرِنا لیس بمَعرفتِه و قَبولِه، إنّ احتمالَ أمرِنا هو صَونُه و سِرُّه عمَّن لیس مِن أهلِه   268

دخول عبدالعظیم الحَسَنیّ علی الإمام الهادی علیهما السّلام و قوله له: إنّی أُریدُ أن أعرِضَ علیک دِینی   269

حرمة تسمیة القائم باسمه و کنیته حتّی ظهوره و وجوب التّقیّة   270

یا بن النُّعمان! إنَّ التّقیّةَ جُنَّةُ المُؤمنِ و لولا التّقیّةُ ما عُبِداللهُ   271

إنَّ المُذیعَ لأمرِنا لیس کقاتلنِا بسَیفِه بل هو أعظمُ وِزْرًا   271

إنَّ إذاعةَ السِّرِّ و إفشاءَ الأمرِ یُوجِب تأخیرَ الفَرَج و ظهورِ أمرِ الولایة   271

قول الصّادق علیه السّلام لأصحابه: إنّکم لا تقدرون علی السّکوت فکیف بحمل السِّلاح و الحدید لظهور الأمْرِ؟   272

خِطاب الصّادق علیه السّلام لمُعَلَّی بن خُنیس: إنّک خالَفْتَنی و أذَعْتَ سِرِّی أنت مقتولٌ فاسْتَعِدَّ!   273

قول الصّادق علیه السّلام لیونس بن عبدالرّحمن: فما علیک ممّا یقولون إذا کان إمامُکَ عنک راضیًا؟  274

المُعَلَّی أذاعَ سِرَّنا فأذاقه الله حَرَّ الحدید   275

النَّوْمَةُ الَّذی لا یَعرف النَّاسُ ما فی نفسه   276

الأبیات المرویّة عن الرّضا علیه السّلام عند المأمون فی وجوب کتمان السِّرِّ   276

لابدّ و أن یُحْترز من مجالس المعصیة لأنّه لا یُؤمَن إذا تنزل به نقمة تصیب جمیع مَن حضرها   277

فصل دوّم: خلفاء ثلاثه و عائشه   353 ـ 279

1ـ ابوبکر   281

بیعةُ أبی‌بکرکانت فَلتَةً، مخالفة أمیرالمؤمنین و جمیع بنی‌هاشم   281

بیعت حضرت پس از رحلت حضرت صدّیقه بود ـ بحث عبّاس با ابوبکر   282

مساعدت أمیرالمؤمنین به ابوبکر برای حفظ کیان اسلام از روی ضرورت بوده است   283

روایات دالّه بر وجوب سمع و طاعت ولو لعبد حَبَشِیّ ولو لعبدٍ مجدع الأطراف   284

مصالح و مقتضیاتی که أمیرالمؤمنین علیه السّلام بر اساس آن با ابوبکر بیعت نمود   286

سعد بن عباده أبداً بیعت نکرد و در زمان خلیفه دوّم او را در شام ترور کردند   287

رسول خدا برای تصفیۀ جوّ مدینه ترتیب لشگر اسامه داد و عمر و ابوبکر و وجوه مهاجرین را در آن نهاد   288

روایات وارده در جیش اسامه و داستان أیاس بن معاویه و خلیفه مهدی (ت)   288

پس از رسول خدا عمر از ریاست اسامه نهی کرد، ابوبکر اسامه را فرستاد و پیروز شد   290

تنفیذ جیش اُسامه برای تثبیت ولایت أمیرالمؤمنین علیه السّلام بود   291

تخلّف متخلّفین از جیش برای درهم کوبیدن ولایت آن حضرت بود   292

امر رسول اکرم به قتل حرقوص بن زهیر و تخلّف ابوبکر و عمر   293

امر رسول اکرم به قتل اوّل قرن یطلع فی اُمّتی رأس الخوارج حرقوص و تخلّف ابوبکر و عمر   294

[اقیلونی اقیلونی؛ فلست بخیرکم و علیٌ فیکم]   295

مالک بن نویره را به جرم تشیّع، و عدم إقرار به خلافت ابوبکر کشتند   296

[آتش سوزی درب منزل صدیقه طاهره]   296

2ـ عمر   299

[عبارت عمر: لا أتحمّلها حیًّا و میّتًا]   299

ادّعای عامّه بر عمر در أثناء خطبه: یا سَارِیَة! الجَبَل الجَبَل!   299

تواریخ قطعی عامّه برآنند که: عُمَر خانه أمیرالمؤمنین علیه السّلام را تهدید به آتش زدن نمود   300

مواردی که عمر و بعضی از مسلمین بر پیامبر ایراد گرفته‌اند   301

مواردی که عمر صریحاً اعتراف به غصب حقّ حضرت کرده است   303

بدعت‌هائی را که عُمَر در شریعت رسول الله نهاد   304

[اعتراض عمر به قسمت کردن رسول الله]   306

صلاة تراویح از بدعت‌های مُسَلَّمۀ عمر است   308

[منع کردن عمر از آوردن دوات و قلم]   309

[مدارک واقعۀ قرطاس و قلم]   310

یوم الاسلام حدیث ”قد غلب علیه الوجع و حسبنا کتاب الله“ را نقل می‌نماید   311

راجع به قول عمر: إن الرّجل لیهجر   312

قدغن شدن کتابت احادیث پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم   315

اوّلین کسانی که اجتهاد در مقابل نصّ نمودند   317

[بدعت‌های عمر بعد از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم]   318

3ـ عثمان   321

در مرگ رقیّه، رسول الله أبوطلحه انصاری را به جای عثمان در قبر وارد کردند   321

با وجود جنایات بی‌شمار عثمان، بخاری در صحیح خود از او نقل روایت می‌کند   322

نماز تمام در سَفَر از بدعت‌های عثمان است   323

احمد امین جنایات عثمان را یکایک می‌شمارد و از اتهام به شیعه عملاً توبه می‌کند   324

حقّ، کلام علی است: استأثر عثمان فأسآءَ الأثرة و جزعتم فأسأتم الجزع   325

انتقال خلافت به عثمان و گفتار ابوسفیان به بنی‌أمیه: تلقّفوها تلقُّفَ الکُرَة و اعتراض عمار و مقداد   326

[کلام کفرآمیز ابوسفیان به عثمان]   328

اختلاف مذاهب و عقائد قبل از قتل عثمان   329

4ـ عایشه   330

[حقد عایشه بر ماریۀ قبطیّه و حضرت صدّیقۀ طاهره سلام الله علیها]   330

[مطالبی راجع به خروج عایشه]   331

خطبه خواندن عایشه برای مردم بصره در دعوت به جنگ با أمیرالمؤمنین علیه السّلام   332

شروع جنگ جَمَل و تشنه شدن حضرت و عسل طائفیّ به او دادن   333

کُندی محمّد بن حنفیّة، صاحب رایت، و گرفتن حضرت رایت را از او و خود حمله‌ور شدن 334

اسیر شدن عایشه و مروان و آزاد کردن و فرستادن حضرت، عایشه را به مدینه با چهل زن   335

امر حضرت به عدم جواز اسارت اهل قبله و أن لا یجهزوا جریحًا و لا تقتلوا مُدبرًا   335

حدیث مجعول عایشه بر اینکه رسول خدا وصیّت نکرد   337

عایشه بر ضدّ أمیرالمؤمنین علیه السّلام اعمال غرض می‌کرده است   338

خدیجه و صفیّه بنت حُیَیّ از عایشه و حفصه بهتر بوده‌اند   339

فألقت عصاها و استقرّ بها النّوی   340

عایشه جنگ جمل اصغر و اکبر را برای درهم شکستن ولایت أمیرالمؤمنین برپا کرد   341

عایشه وصیّت رسول خدا را انکار می‌کند ...   342

عامّه حسن و قبح عقلی را انکار می‌کنند. عایشه گرفتار احساسات نفس است   343

عایشه به ماریه نسبت زنا داد و دربارۀ عثمان و علیّ و فاطمه و حسنین دچار اغراض شخصی بود  345

بخاری تفسیر دو زن را در سورۀ تحریم، عایشه و حفصه بیان می‌کند   346

انکار حسن و قبح عقلی را ملاحده و زنادقه هم نمی‌کنند تا چه رسد به شرایع الهیّه   347

[حدیث انکار عایشه وصیّت رسول خدا را با احادیث دیگر معارض است]   349

احادیث مجعولۀ عایشه   350

ایرادهایی که خدا و رسول خدا بر عایشه دارند   351

احادیث مجعولۀ عایشه، جلالت و شرافت اُمّ سلمة   352

فصل سوم: بنی‌أُمیّه و بنی‌العباس   378 ـ 355

خطبه أمیرالمؤمنین علیه السّلام بعد از تحکیم حکمین و ترغیب مردم به جهاد   357

لعن أمیرالمؤمنین علیه السّلام معاویه را در نماز صبح   358

ملاقات سعد بن وقّاص با معاویة و حدیث منزلة   359

[رشوه معاویه به سمره برای جعل حدیث]   362

یَمَن و قبیلۀ همدان شیعۀ خالص بودند   363

معاویه، بُسر بن أرطاة را به یمن فرستاد و فجایع وی در آنجا تاریخ را سیاه نموده است   364

الآن در یَمَن بر قبر دو طفل شهید عبیدالله بن عبّاس به دست بُسر، مسجد بنا نموده‌اند   365

[طلب نمودن عثمان ابوذر را از معاویة]   366

[مکتوب بودن اسماء علی و حسنین علیهم السّلام تحت قبّه مسجد أُموی]   367

معاویه با مهارتی بی‌نظیر، خلافت را تبدیل به امپراطوری و استبداد نمود   367

راجع به متوکّل و مجالس تغنّی او علیه اهل‌بیت   368

راجع به متوکّل و هدایای او به شعرایِ مخالفِ اهل‌بیت   369

اشعار ردّ اهل البَیْت در محضر متوکّل؛ خصائص رسول الله   370

أمیرالمؤمنین أوّل من آمَنَ و صَلَّی   370

[أُعطِیتُ خمسًا لم یُعطَهُنَّ نبیٌّ قبلی]   371

قطع متوکّل زبان شاعر اهل‌بیت ابن عمّار برقی   372

[إنَّ بنی‌أُمَیّة یَنزُون علی مِنبره نَزوَ القِرَدَة]   372

نامۀ ابوسفیان به رسول الله در غزوۀ خندق   373

[کیفیّت اسلام آوردن ابوسفیان از روی اجبار و اضطرار]   373

گفتار ابوسفیان در روز بیعت ابوبکر   374

مناقب و فضایل مختصّۀ أمیرالمؤمنین و مخالفت سردمداران حکومت غاصبه   375

دولت بنی‌اُمیّه و بنی‌عبّاس، برای ابقاء حکومت خود در پردۀ تسنّن، از خون شیعیان نهرها جاری کردند   376

سلطان سلیم و عثمانیّون برای توسعه خاک و نفوذ در پردۀ دین، شیعه را قتل عام می‌نمودند   377

فصل چهارم: علماء عامّه   396 ـ 379

[اتّهامات شهاب الدّین بن عبدربّه به شیعه]   381

عدول علمای عامّه تبعاً لرؤسائهم از اهل بیت، امر سیاسی بوده است   382

در نزد هر شخص منصفی، لزوم تبعیّت از أئمّه اهل‌بیت حتمی است   383

بخاری و مسلم، احادیث صحیحه‌ای که مذاهبشان را واژگون می‌کند نمی‌پذیرند   385

مادر انس بن مالک (بنت ملحان) از اعاظم بانوان اسلام بوده است   387

احادیث ابن حنبل در تفوّق أمیرالمؤمنین علیه السّلام   388

[آماده سازی جیش اسامه توسط پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم]   390

کتب سیر عامّه اتّفاق دارند بر تخلّف ابوبکر و عمر از جَیْش اُسَامَه (ت)   390

پاسخ دندان شکن أیاس بن معاویه به مَهدیّ خلیفۀ عبّاسی در کم بودن سِنَّش (ت)   390

[محل شهادت زید بن حارثه و جعفر بن أبی‌طالب]   390

نتائج فتوای شیخ نوح سُنّی مذهب به قتل و إسارت شیعه، توبه بکنند یا نکنند   391

گفتار لا سُنَّة و لا شیعة دامی است از طرف معاندین شیعه برای إلغاء تشیّع و انحصار مذهب در عامّه   392

رؤساء معتزله مانند عمرو بن عبید، برای دفاع از عقیده، همچون سایر أدیان، فلسفۀ دعوت ساختند   393

و الأشاعرة مع الأسف لم یعتمدوا علی العقل مثلهم فصاروا کأکثر المحدّثین   394

ظهور کتب السِّتَّة للعامّة فی عصر أتباع أتباع التّابعین   395

فصل پنجم: منع از کتابت حدیث   451 ـ 397

الأخبار الواردة فی جواز کتابة العلم عن رسول الله   399

فوائد الکتابة لاتُعَدّ و لا تُحصی. لولا الکتابة لکان العالم خالیًا عن العلم   401

الحفظ لایقوم مقام الکتابة و لا یؤثّر أثره   401

الأقوال و الحکایاة الواردة فی منافع الکتاب   403

الأشعار و الحِکَم الواردة فی فضائل الکتاب   404

الکتاب آنس أنیسٍ فی الحضر و السفر. لیس له أذیَّة و لا ملالٌ   405

الحکایاة الواردة فی عدم حسن استعارة الکتاب ولا إعارته   406

الحِکَم و الأمثال الواردة فی وجوب حفظ الکتاب و إعظامه   407

الأثار تدلّ علی وجود الکتابة قُبَیْل الاسلام عند العرب   408

کانت العرب تُطلِق اسمَ الکامل علی مَن یجیّد الکتابةَ و الرِّمایةَ و السِّباحةَ   409

قوله: إنّا أُمَّةٌ أُمِّیَّة‌ٌ، لا نَکتُب و لا نَحسَبُ. الشَّهرُ هکذا   410

ما ذکره المؤرّخون من أسماءِ کُتّاب رسول الله صلّی الله علیه و آله لم یکن علی سبیل الحَصر   411

وجودُ مساجد و کتاتیبَ فی زمان الرّسول صلّی الله علیه و آله یتعلّم فیها الصّبیان و متعلّموا القراءة و الکتابة   412

حلقات تعلیم القرآن و الکتابة ربما بلغت به آلاف من الصّبیان   413

ما روَی العامَّة عن رسول الله صلّی الله علیه و آله من منع کتابة الحدیث   414

أمر رسولُ الله بالکتابة لعبدالله عمرو بن عاص   415

الأحادیث الواردة عن الرّسول الأَمرة بالکتابة مثل: قیِّدوا العلمَ بالکتاب   416

القضایا المختلفة الّتی أمَرَ النّبیّ صلّی الله علیه و آله فیها بالکتابة   417

أمر النّبیّ فی وَجَعِه الّذی تُوفِّی فیه: ایتُونی بکتابٍ أکتُب لکم کتابًا لا تضلّوا بعده   418

الوجوه الّتی جمع بها علماء العامّة بین الأخبار الدّالّة علی جواز الکتابة و المانعة عنها   418

أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی‌طالب و ابنه الحسن علیهما السّلام کانا یحثّان علی تعلّم القرآئة و الکتابة   420

الشّعبی یقول: إذا سمعتم منّی شیئًا فاکتبوه و لو فی حائطٍ   422

عمر بن عبدالعزیز کتب إلی البلاد بتدوین الحدیث و إحیاء السُّنَّة   423

أمَرَ عمرُ بن عبدالعزیز ابنَ شهاب الزُّهریّ بجمع السُّنن و شارک العلماء فی مناقشةِ بعض ما جمعوه   424

طلب عمر بن عبدالعزیز مع قصر مدّة خلافته من أبی‌بکر بن حزم أن یجمع الأحادیث   425

قاسم بن محمّد بن أبی‌بکر أحدُ الفقهاء السّبعة فی المدینة و عالمُ أهلِ زمانه   426

ابن شهاب الزّهری یقول: أمَرَنا عمرُ بن عبدالعزیز بجمع السُّنن فکتبناها دفترًا دفترًا   427

عن أبی‌جعفر علیه السّلام: وُجِد فی قائم سیف رسول الله صحیفة فیها مکتوب الخ   428

اشتهر فی زمان الرّسول کتابٌ أمر کُتّابه بتدوینه فی السَّنةِ الأُولی من الهجرة   429

کتُبٌ و صحائفُ کانت فی عصر بعض الصّحابة   430

صحیفة أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب و کتاب عبدالله بن مسعود و سعد بن عبادة   431

کتاب أبی‌رافع مولی رسول الله صلّی الله علیه و آله و کتاب أسماء بنت عُمَیس   432

کتب رسولُ الله فیها بعضَ الأحکام کتبها إلی أقوام   433

طَعَن المغیرةُ بن مقسم الضَّبیِّ فی الصّحیفة الصّادقة   435

عبدالله بن عمرو بن العاص أصاب زاملتین عن أهل الکتاب یوم الیرموک   436

دفاع الخطیب محمّد عجّاج عن عبدالله بن عمرو بأنّه صحابیّ (کیف یعقل إسناد ما هو عن غیر الرسول إلیه) عجیبٌ   438

صحیفة جابر بن عبدالله الأنصاریّ   439

ترجمة أحوال جابر بن عبدالله و صحیفتِه و جلوسِه فی المسجد و تعلیمِه النّاسَ الأحادیثَ   439

رسائل و نُسَخ و أحادیثی که نزد حضرت صادق علیه السّلام بوده است   440

ترجمة حال زید بن علی بن الحسین و قیامه و خروجه علی هشام بن عبدالملک   442

کتاب و مُسْنَد زید بن علیّ بن الحسین مسمّی به مجموع فقهیّ   442

راوی کتاب زید (مجموع فقهی) أبوخالد واسطی هاشمی است   443

کتاب مجموع فقهی یا انشاء زید است و یا تحریر أبوخالد راوی از زید   444

کتاب مجموع فقهی زید بن علی بن الحسین سی سال قبل از مُوَطَّأ مالک بوده است   445

محتویات کتاب مجموع فقهیّ لزید بن علیّ بن الحسین   446

ردّ صبحی صالح المستشرقین فی کتابه: علوم الحدیث و مصطلحه   448

المستشرق (شبرنجر) یدّعی أنّ الحدیث کتب فی عهدٍ مبکّرٍ   449

جولد تسیهر یدّعی وضعَ الحدیث لکلٍّ مِن الحزبین المتخاصمین   450

آثار منتشره 453

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

بخش اوّل: مبدأ

‌

فصل اول: آیاتی در باب مبدأ

‌

‌

‌

[آیاتی در لزوم تبعیّت از اسلام و هدایت خداوند]

1. ﴿قُلۡ أَنَدۡعُواْ مِن دُونِ ٱللَهِ مَا لَا يَنفَعُنَا وَلَا يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَىٰٓ أَعۡقَابِنَا بَعۡدَ إِذۡ هَدَىٰنَا ٱللَهُ كَٱلَّذِي ٱسۡتَهۡوَتۡهُ ٱلشَّيَٰطِينُ فِي ٱلۡأَرۡضِ حَيۡرَانَ لَهُۥٓ أَصۡحَٰبٞ يَدۡعُونَهُۥٓ إِلَى ٱلۡهُدَى ٱئۡتِنَا قُلۡ إِنَّ هُدَى ٱللَهِ هُوَ ٱلۡهُدَىٰ وَأُمِرۡنَا لِنُسۡلِمَ لِرَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾.¹

2. ﴿وَلَن تَرۡضَىٰ عَنكَ ٱلۡيَهُودُ وَلَا ٱلنَّصَٰرَىٰ حَتَّىٰ تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمۡ قُلۡ إِنَّ هُدَى ٱللَهِ هُوَ ٱلۡهُدَىٰ وَلَئِنِ ٱتَّبَعۡتَ أَهۡوَآءَهُم بَعۡدَ ٱلَّذِي جَآءَكَ مِنَ ٱلۡعِلۡمِ مَا لَكَ مِنَ ٱللَهِ مِن وَلِيّٖ وَلَا نَصِيرٍ﴾.²

3. ﴿وَمَن يَبۡتَغِ غَيۡرَ ٱلۡإِسۡلَٰمِ دِينٗا فَلَن يُقۡبَلَ مِنۡهُ وَهُوَ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنَ ٱلۡخَٰسِرِينَ﴾.³

4. ﴿وَلَا تَطۡرُدِ ٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ رَبَّهُم بِٱلۡغَدَوٰةِ وَٱلۡعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجۡهَهُۥ مَا عَلَيۡكَ مِنۡ حِسَابِهِم مِّن شَيۡءٖ وَمَا مِنۡ حِسَابِكَ عَلَيۡهِم مِّن شَيۡءٖ فَتَطۡرُدَهُمۡ فَتَكُونَ مِنَ ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾⁴.⁵

[آیات و روایاتی در ترغیب انسان به لقاء الله و توجّه به آخرت]

1. قال الله تعالی:

﴿وَقَالُواْ مَالِ هَٰذَا ٱلرَّسُولِ يَأۡكُلُ ٱلطَّعَامَ وَيَمۡشِي فِي ٱلۡأَسۡوَاقِ لَوۡلَآ أُنزِلَ إِلَيۡهِ مَلَكٞ فَيَكُونَ مَعَهُۥ نَذِيرًا * أَوۡ يُلۡقَىٰٓ إِلَيۡهِ كَنزٌ أَوۡ تَكُونُ لَهُۥ جَنَّةٞ يَأۡكُلُ مِنۡهَا وَقَالَ ٱلظَّـٰلِمُونَ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلٗا مَّسۡحُورًا * ٱنظُرۡ كَيۡفَ ضَرَبُواْ لَكَ ٱلۡأَمۡثَٰلَ فَضَلُّواْ فَلَا يَسۡتَطِيعُونَ سَبِيلٗا﴾.¹

2. قال الله تعالی:

﴿أَمۡ حَسِبۡتُمۡ أَن تَدۡخُلُواْ ٱلۡجَنَّةَ وَلَمَّا يَأۡتِكُم مَّثَلُ ٱلَّذِينَ خَلَوۡاْ مِن قَبۡلِكُم مَّسَّتۡهُمُ ٱلۡبَأۡسَآءُ وَٱلضَّرَّآءُ﴾.²

3. و قال أیضًا:

﴿وَلَنَبۡلُوَنَّكُم بِشَيۡءٖ مِّنَ ٱلۡخَوۡفِ وَٱلۡجُوعِ وَنَقۡصٖ مِّنَ ٱلۡأَمۡوَٰلِ وَٱلۡأَنفُسِ وَٱلثَّمَرَٰتِ وَبَشِّرِ ٱلصَّـٰبِرِينَ﴾³.

4. قال الله تعالی:

﴿وَلَوۡلَآ أَن يَكُونَ ٱلنَّاسُ أُمَّةٗ وَٰحِدَةٗ لَّجَعَلۡنَا لِمَن يَكۡفُرُ بِٱلرَّحۡمَٰنِ لِبُيُوتِهِمۡ سُقُفٗا مِّن فِضَّةٖ وَمَعَارِجَ عَلَيۡهَا يَظۡهَرُونَ * وَلِبُيُوتِهِمۡ أَبۡوَٰبٗا وَسُرُرًا عَلَيۡهَا يَتَّكِ‍ُٔونَ * وَزُخۡرُفٗا وَإِن كُلُّ ذَٰلِكَ لَمَّا مَتَٰعُ ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةُ عِندَ رَبِّكَ لِلۡمُتَّقِينَ﴾⁴.

5. قال الله تعالی:

﴿مَّن كَانَ يُرِيدُ ٱلۡعَاجِلَةَ عَجَّلۡنَا لَهُۥ فِيهَا مَا نَشَآءُ لِمَن نُّرِيدُ ثُمَّ جَعَلۡنَا لَهُۥ جَهَنَّمَ يَصۡلَىٰهَا مَذۡمُومٗا مَّدۡحُورٗا * وَمَنۡ أَرَادَ ٱلۡأٓخِرَةَ وَسَعَىٰ لَهَا سَعۡيَهَا وَهُوَ مُؤۡمِنٞ فَأُوْلَـٰٓئِكَ كَانَ سَعۡيُهُم مَّشۡكُورٗا﴾¹.

6. قال الله تعالی:

﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ ٱلشَّهَوَٰتِ مِنَ ٱلنِّسَآءِ وَٱلۡبَنِينَ وَٱلۡقَنَٰطِيرِ ٱلۡمُقَنطَرَةِ مِنَ ٱلذَّهَبِ وَٱلۡفِضَّةِ وَٱلۡخَيۡلِ ٱلۡمُسَوَّمَةِ وَٱلۡأَنۡعَٰمِ وَٱلۡحَرۡثِ ذَٰلِكَ مَتَٰعُ ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَٱللَهُ عِندَهُۥ حُسۡنُ ٱلۡمَ‍َٔابِ﴾².

7. قال الله تعالی:

﴿لَّقَدۡ كُنتَ فِي غَفۡلَةٖ مِّنۡ هَٰذَا فَكَشَفۡنَا عَنكَ غِطَآءَكَ فَبَصَرُكَ ٱلۡيَوۡمَ حَدِيدٞ﴾³.

8. قال الله تعالی:

﴿أَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَسَالَتۡ أَوۡدِيَةُۢ بِقَدَرِهَا فَٱحۡتَمَلَ ٱلسَّيۡلُ زَبَدٗا رَّابِيٗا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيۡهِ فِي ٱلنَّارِ ٱبۡتِغَآءَ حِلۡيَةٍ أَوۡ مَتَٰعٖ زَبَدٞ مِّثۡلُهُۥ كَذَٰلِكَ يَضۡرِبُ ٱللَهُ ٱلۡحَقَّ وَٱلۡبَٰطِلَ فَأَمَّا ٱلزَّبَدُ فَيَذۡهَبُ جُفَآءٗ وَأَمَّا مَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ فَيَمۡكُثُ فِي ٱلۡأَرۡضِ كَذَٰلِكَ يَضۡرِبُ ٱللَهُ ٱلۡأَمۡثَالَ * لِلَّذِينَ ٱسۡتَجَابُواْ لِرَبِّهِمُ ٱلۡحُسۡنَىٰ﴾.⁴

9. قال الله تعالی:

﴿وَمَن يُشَاقِقِ ٱلرَّسُولَ مِنۢ بَعۡدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ ٱلۡهُدَىٰ وَيَتَّبِعۡ غَيۡرَ سَبِيلِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ نُوَلِّهِۦ

مَا تَوَلَّىٰ وَنُصۡلِهِۦ جَهَنَّمَ وَسَآءَتۡ مَصِيرًا﴾¹.²

10. مِن طُرق العامّةِ عن النّبیّ صلّی الله علیه و آله:

”لَولا تَکثیرٌ فی کلامِکم و تَمریجٌ فی قُلوبِکم لَرَأیتم ما أرَی و لَسَمِعتم ما أسمَعُ“.³

11. عن الصّادق علیه السّلام:

”لَولا [أنّ] الشّیاطین یَحُومُون حَولَ قُلوبِ بَنی آدَمَ لَرَأوا [لنظروا] مَلَکُوتَ السّمَواتِ و الأرضِ“.⁴

12. عن أمیرالمؤمنین [علیه السّلام]:

”ما رَأیتُ شیئًا إلّا و رَأیتُ اللهَ قَبلَه و بَعدَه و مَعَه⁵“.⁶

[آیاتی پیرامون خلقت انسان و مقام خلیفة اللهی او]

1. سوره البقرة (2) آیه 30 الی 38:

﴿وَإِذۡ قَالَ رَبُّكَ لِلۡمَلَـٰٓئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ خَلِيفَةٗ قَالُوٓاْ أَتَجۡعَلُ فِيهَا مَن يُفۡسِدُ فِيهَا وَيَسۡفِكُ ٱلدِّمَآءَ وَنَحۡنُ نُسَبِّحُ بِحَمۡدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّيٓ أَعۡلَمُ مَا لَا تَعۡلَمُونَ * وَعَلَّمَ ءَادَمَ ٱلۡأَسۡمَآءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمۡ عَلَى ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةِ فَقَالَ أَنۢبِ‍ُٔونِي بِأَسۡمَآءِ هَـٰٓؤُلَآءِ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ * قَالُواْ سُبۡحَٰنَكَ لَا عِلۡمَ لَنَآ إِلَّا مَا عَلَّمۡتَنَآ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَلِيمُ ٱلۡحَكِيمُ * قَالَ يَـٰٓـَٔادَمُ أَنۢبِئۡهُم بِأَسۡمَآئِهِمۡ فَلَمَّآ أَنۢبَأَهُم بِأَسۡمَآئِهِمۡ قَالَ أَلَمۡ أَقُل لَّكُمۡ إِنِّيٓ أَعۡلَمُ غَيۡبَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَأَعۡلَمُ مَا تُبۡدُونَ وَمَا كُنتُمۡ تَكۡتُمُونَ * وَإِذۡ قُلۡنَا لِلۡمَلَـٰٓئِكَةِ ٱسۡجُدُواْ لِأٓدَمَ فَسَجَدُوٓاْ إِلَّآ إِبۡلِيسَ أَبَىٰ وَٱسۡتَكۡبَرَ وَكَانَ مِنَ ٱلۡكَٰفِرِينَ * وَقُلۡنَا يَـٰٓـَٔادَمُ ٱسۡكُنۡ أَنتَ وَزَوۡجُكَ ٱلۡجَنَّةَ وَكُلَا مِنۡهَا رَغَدًا حَيۡثُ شِئۡتُمَا وَلَا تَقۡرَبَا هَٰذِهِ ٱلشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ ٱلظَّـٰلِمِينَ * فَأَزَلَّهُمَا ٱلشَّيۡطَٰنُ عَنۡهَا فَأَخۡرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلۡنَا ٱهۡبِطُواْ بَعۡضُكُمۡ لِبَعۡضٍ عَدُوّٞ وَلَكُمۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ مُسۡتَقَرّٞ وَمَتَٰعٌ إِلَىٰ حِينٖ * فَتَلَقَّىٰٓ ءَادَمُ مِن رَّبِّهِۦ كَلِمَٰتٖ فَتَابَ عَلَيۡهِ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ * قُلۡنَا ٱهۡبِطُواْ مِنۡهَا جَمِيعٗا فَإِمَّا يَأۡتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدٗى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ﴾.

2. سوره طه (20) آیه 115 الی 127:

﴿وَلَقَدۡ عَهِدۡنَآ إِلَىٰٓ ءَادَمَ مِن قَبۡلُ فَنَسِيَ وَلَمۡ نَجِدۡ لَهُۥ عَزۡمٗا * وَإِذۡ قُلۡنَا لِلۡمَلَـٰٓئِكَةِ ٱسۡجُدُواْ لِأٓدَمَ فَسَجَدُوٓاْ إِلَّآ إِبۡلِيسَ أَبَىٰ * فَقُلۡنَا يَـٰٓـَٔادَمُ إِنَّ هَٰذَا عَدُوّٞ لَّكَ وَلِزَوۡجِكَ فَلَا يُخۡرِجَنَّكُمَا مِنَ ٱلۡجَنَّةِ فَتَشۡقَىٰٓ * إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيهَا وَلَا تَعۡرَىٰ * وَأَنَّكَ لَا تَظۡمَؤُاْ فِيهَا وَلَا تَضۡحَىٰ * فَوَسۡوَسَ إِلَيۡهِ ٱلشَّيۡطَٰنُ قَالَ يَـٰٓـَٔادَمُ هَلۡ أَدُلُّكَ عَلَىٰ شَجَرَةِ ٱلۡخُلۡدِ وَمُلۡكٖ لَّا يَبۡلَىٰ * فَأَكَلَا مِنۡهَا فَبَدَتۡ لَهُمَا سَوۡءَٰتُهُمَا وَطَفِقَا يَخۡصِفَانِ عَلَيۡهِمَا مِن وَرَقِ ٱلۡجَنَّةِ وَعَصَىٰٓ ءَادَمُ 

رَبَّهُۥ فَغَوَىٰ * ثُمَّ ٱجۡتَبَٰهُ رَبُّهُۥ فَتَابَ عَلَيۡهِ وَهَدَىٰ * قَالَ ٱهۡبِطَا مِنۡهَا جَمِيعَۢا بَعۡضُكُمۡ لِبَعۡضٍ عَدُوّٞ فَإِمَّا يَأۡتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدٗى فَمَنِ ٱتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشۡقَىٰ * وَمَنۡ أَعۡرَضَ عَن ذِكۡرِي فَإِنَّ لَهُۥ مَعِيشَةٗ ضَنكٗا وَنَحۡشُرُهُۥ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ أَعۡمَىٰ * قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرۡتَنِيٓ أَعۡمَىٰ وَقَدۡ كُنتُ بَصِيرٗا * قَالَ كَذَٰلِكَ أَتَتۡكَ ءَايَٰتُنَا فَنَسِيتَهَا وَكَذَٰلِكَ ٱلۡيَوۡمَ تُنسَىٰ * وَكَذَٰلِكَ نَجۡزِي مَنۡ أَسۡرَفَ وَلَمۡ يُؤۡمِنۢ بِ‍َٔايَٰتِ رَبِّهِۦ وَلَعَذَابُ ٱلۡأٓخِرَةِ أَشَدُّ وَأَبۡقَىٰٓ﴾.

3. سوره الأعراف (7) آیه 11 الی 27:

﴿وَلَقَدۡ خَلَقۡنَٰكُمۡ ثُمَّ صَوَّرۡنَٰكُمۡ ثُمَّ قُلۡنَا لِلۡمَلَـٰٓئِكَةِ ٱسۡجُدُواْ لِأٓدَمَ فَسَجَدُوٓاْ إِلَّآ إِبۡلِيسَ لَمۡ يَكُن مِّنَ ٱلسَّـٰجِدِينَ * قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسۡجُدَ إِذۡ أَمَرۡتُكَ قَالَ أَنَا۠خَيۡرٞ مِّنۡهُ خَلَقۡتَنِي مِن نَّارٖ وَخَلَقۡتَهُۥ مِن طِينٖ * قَالَ فَٱهۡبِطۡ مِنۡهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَن تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَٱخۡرُجۡ إِنَّكَ مِنَ ٱلصَّـٰغِرِينَ * قَالَ أَنظِرۡنِيٓ إِلَىٰ يَوۡمِ يُبۡعَثُونَ * قَالَ إِنَّكَ مِنَ ٱلۡمُنظَرِينَ * قَالَ فَبِمَآ أَغۡوَيۡتَنِي لَأَقۡعُدَنَّ لَهُمۡ صِرَٰطَكَ ٱلۡمُسۡتَقِيمَ * ثُمَّ لَأٓتِيَنَّهُم مِّنۢ بَيۡنِ أَيۡدِيهِمۡ وَمِنۡ خَلۡفِهِمۡ وَعَنۡ أَيۡمَٰنِهِمۡ وَعَن شَمَآئِلِهِمۡ وَلَا تَجِدُ أَكۡثَرَهُمۡ شَٰكِرِينَ * قَالَ ٱخۡرُجۡ مِنۡهَا مَذۡءُومٗا مَّدۡحُورٗا لَّمَن تَبِعَكَ مِنۡهُمۡ لَأَمۡلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنكُمۡ أَجۡمَعِينَ * وَيَـٰٓـَٔادَمُ ٱسۡكُنۡ أَنتَ وَزَوۡجُكَ ٱلۡجَنَّةَ فَكُلَا مِنۡ حَيۡثُ شِئۡتُمَا وَلَا تَقۡرَبَا هَٰذِهِ ٱلشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ ٱلظَّـٰلِمِينَ * فَوَسۡوَسَ لَهُمَا ٱلشَّيۡطَٰنُ لِيُبۡدِيَ لَهُمَا مَا وُۥرِيَ عَنۡهُمَا مِن سَوۡءَٰتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَىٰكُمَا رَبُّكُمَا عَنۡ هَٰذِهِ ٱلشَّجَرَةِ إِلَّآ أَن تَكُونَا مَلَكَيۡنِ أَوۡ تَكُونَا مِنَ ٱلۡخَٰلِدِينَ * وَقَاسَمَهُمَآ إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ ٱلنَّـٰصِحِينَ * فَدَلَّىٰهُمَا بِغُرُورٖ فَلَمَّا ذَاقَا ٱلشَّجَرَةَ بَدَتۡ لَهُمَا سَوۡءَٰتُهُمَا وَطَفِقَا يَخۡصِفَانِ عَلَيۡهِمَا مِن وَرَقِ ٱلۡجَنَّةِ وَنَادَىٰهُمَا رَبُّهُمَآ أَلَمۡ أَنۡهَكُمَا عَن تِلۡكُمَا ٱلشَّجَرَةِ وَأَقُل لَّكُمَآ إِنَّ ٱلشَّيۡطَٰنَ لَكُمَا عَدُوّٞ مُّبِينٞ * قَالَا رَبَّنَا ظَلَمۡنَآ أَنفُسَنَا وَإِن لَّمۡ تَغۡفِرۡ لَنَا وَتَرۡحَمۡنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ ٱلۡخَٰسِرِينَ * قَالَ ٱهۡبِطُواْ بَعۡضُكُمۡ لِبَعۡضٍ عَدُوّٞ وَلَكُمۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ مُسۡتَقَرّٞ وَمَتَٰعٌ إِلَىٰ حِينٖ * قَالَ فِيهَا تَحۡيَوۡنَ 

وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنۡهَا تُخۡرَجُونَ * يَٰبَنِيٓ ءَادَمَ قَدۡ أَنزَلۡنَا عَلَيۡكُمۡ لِبَاسٗا يُوَٰرِي سَوۡءَٰتِكُمۡ وَرِيشٗا وَلِبَاسُ ٱلتَّقۡوَىٰ ذَٰلِكَ خَيۡرٞ ذَٰلِكَ مِنۡ ءَايَٰتِ ٱللَهِ لَعَلَّهُمۡ يَذَّكَّرُونَ * يَٰبَنِيٓ ءَادَمَ لَا يَفۡتِنَنَّكُمُ ٱلشَّيۡطَٰنُ كَمَآ أَخۡرَجَ أَبَوَيۡكُم مِّنَ ٱلۡجَنَّةِ يَنزِعُ عَنۡهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوۡءَٰتِهِمَآ إِنَّهُۥ يَرَىٰكُمۡ هُوَ وَقَبِيلُهُۥ مِنۡ حَيۡثُ لَا تَرَوۡنَهُمۡ إِنَّا جَعَلۡنَا ٱلشَّيَٰطِينَ أَوۡلِيَآءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤۡمِنُونَ﴾.

4. سوره الإسراء (17) آیه 61 إلی 65:

﴿وَإِذۡ قُلۡنَا لِلۡمَلَـٰٓئِكَةِ ٱسۡجُدُواْ لِأٓدَمَ فَسَجَدُوٓاْ إِلَّآ إِبۡلِيسَ قَالَ ءَأَسۡجُدُ لِمَنۡ خَلَقۡتَ طِينٗا * قَالَ أَرَءَيۡتَكَ هَٰذَا ٱلَّذِي كَرَّمۡتَ عَلَيَّ لَئِنۡ أَخَّرۡتَنِ إِلَىٰ يَوۡمِ ٱلۡقِيَٰمَةِ لَأَحۡتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُۥٓ إِلَّا قَلِيلٗا * قَالَ ٱذۡهَبۡ فَمَن تَبِعَكَ مِنۡهُمۡ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَآؤُكُمۡ جَزَآءٗ مَّوۡفُورٗا * وَٱسۡتَفۡزِزۡ مَنِ ٱسۡتَطَعۡتَ مِنۡهُم بِصَوۡتِكَ وَأَجۡلِبۡ عَلَيۡهِم بِخَيۡلِكَ وَرَجِلِكَ وَشَارِكۡهُمۡ فِي ٱلۡأَمۡوَٰلِ وَٱلۡأَوۡلَٰدِ وَعِدۡهُمۡ وَمَا يَعِدُهُمُ ٱلشَّيۡطَٰنُ إِلَّا غُرُورًا * إِنَّ عِبَادِي لَيۡسَ لَكَ عَلَيۡهِمۡ سُلۡطَٰنٞ وَكَفَىٰ بِرَبِّكَ وَكِيلٗا﴾.¹

آیاتی که به خداوند جلّ و علا نسبت مکر و کید و خدعه و استهزاء داده شده است

1. سوره البقرة (2) آیه 8 و 9: ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَقُولُ ءَامَنَّا بِٱللَهِ وَبِٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَمَا هُم بِمُؤۡمِنِينَ * يُخَٰدِعُونَ ٱللَهَ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَمَا يَخۡدَعُونَ إِلَّآ أَنفُسَهُمۡ وَمَا يَشۡعُرُونَ﴾.

2. سوره النّساء (4) قسمتی از آیه142: ﴿يُخَٰدِعُونَ ٱللَهَ وَهُوَ خَٰدِعُهُمۡ﴾. 

3. سوره البقرة (2) آیه 14 و 15: ﴿وَإِذَا لَقُواْ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ قَالُوٓاْ ءَامَنَّا وَإِذَا خَلَوۡاْ إِلَىٰ شَيَٰطِينِهِمۡ قَالُوٓاْ إِنَّا مَعَكُمۡ إِنَّمَا نَحۡنُ مُسۡتَهۡزِءُونَ * ٱللَهُ يَسۡتَهۡزِئُ بِهِمۡ وَيَمُدُّهُمۡ فِي طُغۡيَٰنِهِمۡ يَعۡمَهُونَ﴾.

4. سوره التوبة (9) قسمتی از آیه 79: ﴿فَيَسۡخَرُونَ مِنۡهُمۡ سَخِرَ ٱللَهُ مِنۡهُمۡ﴾.

5. سوره الأنفال (8) قسمتی از آیه 30: ﴿وَيَمۡكُرُونَ وَيَمۡكُرُ ٱللَهُ وَٱللَهُ خَيۡرُ ٱلۡمَٰكِرِينَ﴾.

6. سوره الرّعد (13) قسمتی از آیه 42: ﴿وَقَدۡ مَكَرَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡ فَلِلَّهِ ٱلۡمَكۡرُ جَمِيعٗا﴾.

7. سوره النّمل (27) آیه 50: ﴿وَمَكَرُواْ مَكۡرٗا وَمَكَرۡنَا مَكۡرٗا وَهُمۡ لَا يَشۡعُرُونَ﴾.

8. سوره یونس (10) قسمتی از آیه 21: ﴿قُلِ ٱللَهُ أَسۡرَعُ مَكۡرًا﴾.

9. سوره الطّارق (86) آیه 15 الی 17: ﴿إِنَّهُمۡ يَكِيدُونَ كَيۡدٗا * وَأَكِيدُ كَيۡدٗا * فَمَهِّلِ ٱلۡكَٰفِرِينَ أَمۡهِلۡهُمۡ رُوَيۡدَۢا﴾.¹

[آیاتی پیرامون اینکه هر مطلبی غیر از خداوند ضایع و نابود است]

آیاتی که دلالت دارد بر آنکه انسان هرچه غیر از خدا طلب کند و پرستش کند و آنها را معبود و محبوب خود قرار دهد یکباره ضایع شده و نابود ملاحظه خواهد کرد

1. سوره النور (24) آیه 39 و 40: ﴿وَٱلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ أَعۡمَٰلُهُمۡ كَسَرَابِۢ بِقِيعَةٖ يَحۡسَبُهُ ٱلظَّمۡ‍َٔانُ مَآءً حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءَهُۥ لَمۡ يَجِدۡهُ شَيۡ‍ٔٗا وَوَجَدَ ٱللَهَ عِندَهُۥ فَوَفَّىٰهُ حِسَابَهُۥ وَٱللَهُ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ * أَوۡ كَظُلُمَٰتٖ فِي بَحۡرٖ لُّجِّيّٖ يَغۡشَىٰهُ مَوۡجٞ مِّن فَوۡقِهِۦ مَوۡجٞ مِّن فَوۡقِهِۦ سَحَابٞ

ظُلُمَٰتُۢ بَعۡضُهَا فَوۡقَ بَعۡضٍ إِذَآ أَخۡرَجَ يَدَهُۥ لَمۡ يَكَدۡ يَرَىٰهَا وَمَن لَّمۡ يَجۡعَلِ ٱللَهُ لَهُۥ نُورٗا فَمَا لَهُۥ مِن نُّورٍ﴾.

2. سوره العنکبوت (29) آیه 41: ﴿مَثَلُ ٱلَّذِينَ ٱتَّخَذُواْ مِن دُونِ ٱللَهِ أَوۡلِيَآءَ كَمَثَلِ ٱلۡعَنكَبُوتِ ٱتَّخَذَتۡ بَيۡتٗا وَإِنَّ أَوۡهَنَ ٱلۡبُيُوتِ لَبَيۡتُ ٱلۡعَنكَبُوتِ لَوۡ كَانُواْ يَعۡلَمُونَ﴾.

3. سوره إبراهیم (14) آیه 18: ﴿مَّثَلُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمۡ أَعۡمَٰلُهُمۡ كَرَمَادٍ ٱشۡتَدَّتۡ بِهِ ٱلرِّيحُ فِي يَوۡمٍ عَاصِفٖ لَّا يَقۡدِرُونَ مِمَّا كَسَبُواْ عَلَىٰ شَيۡءٖ ذَٰلِكَ هُوَ ٱلضَّلَٰلُ ٱلۡبَعِيدُ﴾.

4. سوره الفرقان (25) آیه 22 و 23: ﴿يَوۡمَ يَرَوۡنَ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةَ لَا بُشۡرَىٰ يَوۡمَئِذٖ لِّلۡمُجۡرِمِينَ وَيَقُولُونَ حِجۡرٗا مَّحۡجُورٗا * وَقَدِمۡنَآ إِلَىٰ مَا عَمِلُواْ مِنۡ عَمَلٖ فَجَعَلۡنَٰهُ هَبَآءٗ مَّنثُورًا﴾.

5. سوره الأعراف (7) آیه 37: ﴿فَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّنِ ٱفۡتَرَىٰ عَلَى ٱللَهِ كَذِبًا أَوۡ كَذَّبَ بِ‍َٔايَٰتِهِۦٓ أُوْلَـٰٓئِكَ يَنَالُهُمۡ نَصِيبُهُم مِّنَ ٱلۡكِتَٰبِ حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءَتۡهُمۡ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوۡنَهُمۡ قَالُوٓاْ أَيۡنَ مَا كُنتُمۡ تَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَهِ قَالُواْ ضَلُّواْ عَنَّا وَشَهِدُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ أَنَّهُمۡ كَانُواْ كَٰفِرِينَ﴾.

6. سوره الأنعام (6) آیه 93 و 94: ﴿وَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّنِ ٱفۡتَرَىٰ عَلَى ٱللَهِ كَذِبًا أَوۡ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمۡ يُوحَ إِلَيۡهِ شَيۡءٞ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثۡلَ مَآ أَنزَلَ ٱللَهُ وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذِ ٱلظَّـٰلِمُونَ فِي غَمَرَٰتِ ٱلۡمَوۡتِ وَٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ بَاسِطُوٓاْ أَيۡدِيهِمۡ أَخۡرِجُوٓاْ أَنفُسَكُمُ ٱلۡيَوۡمَ تُجۡزَوۡنَ عَذَابَ ٱلۡهُونِ بِمَا كُنتُمۡ تَقُولُونَ عَلَى ٱللَهِ غَيۡرَ ٱلۡحَقِّ وَكُنتُمۡ عَنۡ ءَايَٰتِهِۦ تَسۡتَكۡبِرُونَ * وَلَقَدۡ جِئۡتُمُونَا فُرَٰدَىٰ كَمَا خَلَقۡنَٰكُمۡ أَوَّلَ مَرَّةٖ وَتَرَكۡتُم مَّا خَوَّلۡنَٰكُمۡ وَرَآءَ ظُهُورِكُمۡ وَمَا نَرَىٰ مَعَكُمۡ شُفَعَآءَكُمُ ٱلَّذِينَ زَعَمۡتُمۡ أَنَّهُمۡ فِيكُمۡ شُرَكَـٰٓؤُاْ لَقَد تَّقَطَّعَ بَيۡنَكُمۡ وَضَلَّ عَنكُم مَّا كُنتُمۡ تَزۡعُمُونَ﴾.

7. سوره الرّعد (13) آیه 14: ﴿لَهُۥ دَعۡوَةُ ٱلۡحَقِّ وَٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ مِن دُونِهِۦ لَا يَسۡتَجِيبُونَ لَهُم بِشَيۡءٍ إِلَّا كَبَٰسِطِ كَفَّيۡهِ إِلَى ٱلۡمَآءِ لِيَبۡلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَٰلِغِهِۦ وَمَا دُعَآءُ ٱلۡكَٰفِرِينَ إِلَّا فِي ضَلَٰلٖ﴾.

8. سوره الکهف (18) آیه 103 و 105: ﴿قُلۡ هَلۡ نُنَبِّئُكُم بِٱلۡأَخۡسَرِينَ أَعۡمَٰلًا * ٱلَّذِينَ ضَلَّ سَعۡيُهُمۡ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَهُمۡ يَحۡسَبُونَ أَنَّهُمۡ يُحۡسِنُونَ صُنۡعًا * أُوْلَـٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِ‍َٔايَٰتِ رَبِّهِمۡ وَلِقَآئِهِۦ فَحَبِطَتۡ أَعۡمَٰلُهُمۡ فَلَا نُقِيمُ لَهُمۡ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَزۡنٗا﴾.

9. سوره البقرة (2) آیه 264 و 266: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُبۡطِلُواْ صَدَقَٰتِكُم بِٱلۡمَنِّ وَٱلۡأَذَىٰ كَٱلَّذِي يُنفِقُ مَالَهُۥ رِئَآءَ ٱلنَّاسِ وَلَا يُؤۡمِنُ بِٱللَهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ فَمَثَلُهُۥ كَمَثَلِ صَفۡوَانٍ عَلَيۡهِ تُرَابٞ فَأَصَابَهُۥ وَابِلٞ فَتَرَكَهُۥ صَلۡدٗا لَّا يَقۡدِرُونَ عَلَىٰ شَيۡءٖ مِّمَّا كَسَبُواْ وَٱللَهُ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلۡكَٰفِرِينَ * وَمَثَلُ ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمۡوَٰلَهُمُ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَهِ وَتَثۡبِيتٗا مِّنۡ أَنفُسِهِمۡ كَمَثَلِ جَنَّةِۢ بِرَبۡوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٞ فَ‍َٔاتَتۡ أُكُلَهَا ضِعۡفَيۡنِ فَإِن لَّمۡ يُصِبۡهَا وَابِلٞ فَطَلّٞ وَٱللَهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٌ * أَيَوَدُّ أَحَدُكُمۡ أَن تَكُونَ لَهُۥ جَنَّةٞ مِّن نَّخِيلٖ وَأَعۡنَابٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ لَهُۥ فِيهَا مِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ وَأَصَابَهُ ٱلۡكِبَرُ وَلَهُۥ ذُرِّيَّةٞ ضُعَفَآءُ فَأَصَابَهَآ إِعۡصَارٞ فِيهِ نَارٞ فَٱحۡتَرَقَتۡ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَهُ لَكُمُ ٱلۡأٓيَٰتِ لَعَلَّكُمۡ تَتَفَكَّرُونَ﴾.

10. سوره الأعراف (7) آیه 147: ﴿وَٱلَّذِينَ كَذَّبُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا وَلِقَآءِ ٱلۡأٓخِرَةِ حَبِطَتۡ أَعۡمَٰلُهُمۡ هَلۡ يُجۡزَوۡنَ إِلَّا مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ﴾.

11. سوره البقرة (2) آیه 171: ﴿وَمَثَلُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ كَمَثَلِ ٱلَّذِي يَنۡعِقُ بِمَا لَا يَسۡمَعُ إِلَّا دُعَآءٗ وَنِدَآءٗ صُمُّۢ بُكۡمٌ عُمۡيٞ فَهُمۡ لَا يَعۡقِلُونَ﴾.¹

لقاء الله و ابتغاء وجهه تعالی

آقای آملی در جلد 19 از شرح نهج البلاغة خوئی، از صفحه 194 الی صفحه 197، 28 آیه آورده است که 21 آیه آن دربارۀ لقاء الله و هفت آیه آن دربارۀ ابتغاء وجه الله است.

و در صفحه 197 گوید:

قال أمیرُالمؤمنین علیّ علیه السّلام فی جواب حبرٍ قال له: یا أمیرَالمؤمنین! هل رأیتَ ربَّک حینَ عَبَدتَه؟ فقال علیه السّلام: ”وَیلَک! ما کنتُ أعبُدُ ربًّا لم أرَه“. قال: و کیف رأیتَه؟ قال: ”ویلَک! لا تُدرِکه العیونُ فی مشاهَدَةِ الأبصار، و لکن رأته القلوبُ بحقائقِ الإیمان“.¹

و قال عَلَمُ الهدی فی الغُرَر و الدُّرَر (مجلّد 1، صفحة 150):

أتی أعرابیّ أباجَعفرٍ محمّدَ بن علیّ علیه السّلام فقال له: هل رأیتَ ربَّک حینَ عبدتَه؟² نحوَ الخبر المذکور إلی آخره.

اقول: این خبر را در کتاب توحید، مرحوم کلینی آورده است. کافی، جلد 1، صفحه 98.

و در صفحه 198 گوید: و لذا قالوا: إنّ العلمَ بالعلّة مِن العلم بالمعلول علمٌ بها مِن وجهٍ، یعنی: أنّه علمٌ ناقصٌ بالعلّة بقَدرِ ظرفِ المعلول سعةً و ضیقًا ﴿وَلَا يُحِيطُونَ بِهِۦ عِلۡمٗا * وَعَنَتِ ٱلۡوُجُوهُ لِلۡحَيِّ ٱلۡقَيُّومِ﴾.³

و قد أفاد فی ذلک فیلسوفُ العرب یعقوبُ بن إسحاق الکندی ـ رحمة الله

علیه ـ بقوله: إذا کانت العلّةُ الأُولی متّصلةً بنا مفیضةً [لفیضه] علینا و کنّا غیرَ متّصلین به إلّا مِن جهتِه، فقد یُمکن فینا ملاحظتُه علی قَدرِ ما یُمکن للمُفاض علیه أن یُلاحِظ المفیضَ، فیجب أن لا یُنسَب قَدرُ إحاطتِه بنا إلی قَدرِ ملاحظتِنا له؛ لأنّها أغزرُ و أوفرُ و أشدُّ استغراقًا.¹

و در صفحه 198 فرماید: و ما أجاد قول المحقّقِ العارف أفضلِ الدّین الکاشی فی المقام:

آیات دالّه بر حصر حیات و علم و قدرت و عزّت در خدا

1. ﴿هُوَ ٱلۡحَيُّ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ﴾ (سوره غافر (40) قسمتی از آیه 65): قال فی المیزان، مجلّد 2، صفحة 347: فالأوفقُ فی قوله تعالی: ﴿ٱللَهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُ﴾ الآیة (سوره البقرة (2) قسمتی از آیه 255) و کذا فی قوله تعالی: ﴿الٓمٓ * ٱللَهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُ﴾ (سوره آل عمران (3) آیه 1 و 2) أن یکون لفظُ الحیّ خبرًا بعدَ خبرٍ، فیُفید الحصرَ؛ لأنّ التقدیر: «اللهُ الحیُّ» فالآیة تفید أنّ الحیاةَ لِله محضًا إلّا ما أفاضَه لغیرِه.⁴

2. راجع به حصر علم:

﴿وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَ﴾ سوره البقرة (2) قسمتی از آیه 255.

﴿إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡعَلِيمُ ٱلۡحَكِيمُ﴾ سوره یوسف (12) ذیل آیه 83.

﴿وَٱللَهُ يَعۡلَمُ وَأَنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ﴾ سوره البقرة (2) ذیل آیه 216.

3. راجع به قدرت:

﴿وَلَوۡ يَرَى ٱلَّذِينَ ظَلَمُوٓاْ إِذۡ يَرَوۡنَ ٱلۡعَذَابَ أَنَّ ٱلۡقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعٗا وَأَنَّ ٱللَهَ شَدِيدُ ٱلۡعَذَابِ﴾ سوره البقرة (2) ذیل آیه 165.

4. راجع به عزّت:

﴿أَيَبۡتَغُونَ عِندَهُمُ ٱلۡعِزَّةَ فَإِنَّ ٱلۡعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعٗا﴾ سوره النّساء (4) ذیل آیه 139.¹

[روایتی از أمیرالمؤمنین علیه السّلام در فضیلت قرائت آیة الکرسی]

فی المیزان، مجلّد 2، صفحة 355: «فی أمالی الشیخ² بإسناده عن أبی‌أُمامَةَ الباهِلیِّ: أنَّه سَمِعَ علیَّ بن أبی‌‌طالبٍ علیه السّلام یَقُولُ: ”ما أرَی رجلًا أدرَکَ عقلُه الإسلامَ أو وُلِدَ فی الإسلامِ یَبِیتُ لیلةً سَوادَها“. قلتُ: و ما سَوادُها؟ قال: ”جَمیعُها“ حَتَّی یَقرَأ هذه الآیةَ: ﴿ٱللَهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُ﴾³ فقَرَأ الآیةَ إلی قولِه: ﴿وَلَا يَ‍ُٔودُهُۥ حِفۡظُهُمَا وَهُوَ ٱلۡعَلِيُّ ٱلۡعَظِيمُ﴾.⁴ قال: ”فلو تَعلمون ما هی ـ أو قال: ما فیها ـ ما تَرَکتموها علیٰ حالٍ. إنَّ رَسولَ اللهِ صلّی الله علیه و آله قال: أُعطِیتُ آیَةَ الکُرسیِّ مِن

کَنزٍ تحت العَرشِ، و لَم یُؤتَها نَبیٌّ کانَ قَبلِی“. قال علیٌّ علیه السّلام: ”فَما بِتُّ لیلةً قطُّ مُنذ سَمِعتُها مِن رَسولِ اللهِ صلّی الله علیه و آله إلّاَ‌ قَرأتُها“. الحدیث.»¹

المیزان، مجلّد 2، صفحة 354: «فی تفسیر العیّاشی² عن الصّادق علیه السّلام قال: ”قال أبوذر: یا رَسولَ الله! ما أفضلُ ما أُنزل علیک؟ قال: آیةُ الکُرسیّ. ما السّماواتُ السبعُ و الأرضون السبعُ فی الکُرسیّ إلا کحَلقةٍ مُلقاةٍ بأرضِ فَلاةٍ. ثمّ قال: و إنّ فضلَ العَرش علی الکُرسیّ کفضلِ الفَلاةِ علی الحَلقةِ“»³.⁴

[آیات دالّه بر اینکه سعادت انسان رهین عقل یا تبعیّت از عاقل است]

آیاتی که دلالت دارد بر آنکه سعادت ابدی انسان رهین عقل یا تبعیّت از ذی عقل است و به عبارة اُخری: یا استقلال در تشخیص طریق و هدایت الهی و یا تقلید از بصیر راه و ولیّ امر:

1. ﴿أَفَلَمۡ يَسِيرُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ فَتَكُونَ لَهُمۡ قُلُوبٞ يَعۡقِلُونَ بِهَآ أَوۡ ءَاذَانٞ يَسۡمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعۡمَى ٱلۡأَبۡصَٰرُ وَلَٰكِن تَعۡمَى ٱلۡقُلُوبُ ٱلَّتِي فِي ٱلصُّدُورِ﴾ سوره الحجّ (22) آیه 46.

2. ﴿وَقَالُواْ لَوۡ كُنَّا نَسۡمَعُ أَوۡ نَعۡقِلُ مَا كُنَّا فِيٓ أَصۡحَٰبِ ٱلسَّعِيرِ﴾ سوره الملک (67) آیه 10.

3. ﴿إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَذِكۡرَىٰ لِمَن كَانَ لَهُۥ قَلۡبٌ أَوۡ أَلۡقَى ٱلسَّمۡعَ وَهُوَ شَهِيدٞ﴾ سوره ق (50) آیه 37.⁵

[کتمان اسرار الهی توسط أمیرالمؤمنین علیه السّلام مگر برای افراد فهیم به کتاب الله]

فی المراقبات، صفحة 107: «روی عن أمیرالمؤمنین علیه السّلام أنّه قال:

”ما أسرّ إلیّ رسولُ الله صلّی الله علیه و آله شیئًا کَتَمتُه عن النّاس إلّا أن یُؤتِیَ اللهُ عبدًا فَهْمًا فی کتابه“.»¹و²

[آیاتی در ردّ ملحدین و مشرکین]

در ردّ طبیعیّون:

﴿وَقَالُواْ مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا ٱلدُّنۡيَا نَمُوتُ وَنَحۡيَا وَمَا يُهۡلِكُنَآ إِلَّا ٱلدَّهۡرُ وَمَا لَهُم بِذَٰلِكَ مِنۡ عِلۡمٍ إِنۡ هُمۡ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾.³

در ردّ کسانی که چند خدا قائلند:

﴿لَوۡ كَانَ فِيهِمَآ ءَالِهَةٌ إِلَّا ٱللَهُ لَفَسَدَتَا فَسُبۡحَٰنَ ٱللَهِ رَبِّ ٱلۡعَرۡشِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾.⁴

﴿أَمِ ٱتَّخَذُواْ مِن دُونِهِۦ﴾⁵.⁶

‌

‌

فصل دوم: روایاتی در باب مبدأ

‌

‌

‌

‌

[أنّ اللهَ أجلُّ و أعلَی و أَعظمُ من أن یُبْلَغَ کُنْهُ صِفتِهِ]

[مستدرک الوسائل، طبع سنگی، جلد 2] صفحه 373:

«أبوعمرو الکشّی فی رجاله عن علیّ بن محمّد، عن محمّد بن موسی الهَمدانیِّ، عن الحسن بن موسی الخَشّاب، عن غیره، عن جعفر بن محمّد بن حکیم الخَثْعَمِیِّ، قال:

اجتَمَعَ ابنُ سالم و هِشامُ بن الحَکَم و جَمیلُ بن دَرّاج و عبدُالرّحمن بن الحَجّاج و محمّدُ بن حُمْرانَ و سَعیدُ بن غَزوانَ و نحوٌ مِنْ خمسةَ عشرَ من أصحابِنا، فسألوا هِشامَ بن الحَکَمِ أن یُناظِرَ هِشامَ بن سالمٍ فیما اختلفوا فیه من التّوحیدِ و صِفةِ الله عزّوجلّ و عن غیر ذلک، لِیَنظُروا أیُّهُم أقوَی حُجّةً. فَرَضِیَ هشامُ بنُ سالمٍ أن یتکلّمَ عند محمّدِ بنِ أبی‌عُمَیرِ، و رَضِیَ هشامُ بنُ الحکمِ أن یتکلّمَ عند محمّدِ بن ِهشامٍ، فتَکلَّما، و ساقا ما جَرَی بینهما، و قال: قال عبدُالرّحمنِ بنِ الحجّاجِ لِهشامِ بنِ الحَکَمِ: کَفَرتَ واللهِ باللهِ العظیمِ، و ألحَدتَ فیه، وَیْحَک ما قَدَرتَ أن تُشْبِهَ بکلام ربّک إلّا العُودَ¹ یُضرَبُ به!

قال جعفرُ بنُ محمّدِ بنِ حکیمٍ: فکَتبَ إلی أبی‌الحسنِ موسی علیه السّلامُ

مُخاطَبَتَهم و کلامَهم، و یَسأَله علیه السّلام أن یُعَلِّمَهُم: ما القولُ الذّی یَنبَغی أَن یَدیِن¹ اللهَ به من صِفة الجَبّار؟ فأجابَه فی عَرضِ کتابه:

”فَهِمتُ، رَحِمَک اللهُ، و اعلمْ، رَحِمَک اللهُ، أنّ اللهَ أجلُّ و أعلَی و أَعظمُ من أن یُبْلَغَ کُنْهُ صِفتِهِ، فصِفُوه بما وَصَفَ به نفسَهُ، و کُفّوا عمَّا سِوَی ذلکَ.“»².³

[خطبه‌هائی راجع به توحید]

حضرت آقای طباطبائی ـ مدّ ظله ـ در تفسیر المیزان، جلد 6، صفحه 96 الی 108 چند خطبه از نهج ‌البلاغه راجع به توحید آورده‌اند که بسیار شایان دقّت است:

1. «”الحمدُ للَّه الَّذی لا یَبلُغُ مِدحَتَه القائِلون و لا یُحصِی نَعماءَه العادُّون و لا یُؤَدِّی حَقَّه المُجتَهِدون، الَّذی لا یُدرِکُه بُعدُ الهِمَمِ و لا یَنالُه غَوصُ الفِطَنِ، الَّذی لیس لصِفَته حَدٌّ مَحدودٌ و لا نَعتٌ مَوجودٌ و لا وَقتٌ مَعدودٌ و لا أجَلٌ مَمدودٌ. فَطَرَ الخَلائقَ بقُدرَته و نَشَرَ الرِّیاحَ برَحمَته و وَتَّدَ بالصُّخُور مَیَدانَ أرضِه. أوَّلُ الدِّینِ مَعرفَتُه، و کَمالُ مَعرفَتِه التَّصدیقُ به، و کمالُ التَّصدیقِ به تَوحیدُه، و کمالُ تَوحیدِه الإخلاصُ له، و کمالُ الإخلاصِ له نَفیُ الصِّفاتِ عنه، لشَهادةِ کُلِّ صِفَةٍ أنَّها غیرُ المَوصوفِ و شَهادةِ کُلِّ مَوصوفٍ أنَّهُ غیرُ الصِّفةِ. فمَن وَصَفَ اللهَ سُبحانَه فَقَد قَرَنَه، و مَن قَرَنَه فَقَد ثَنّاه، و مَن ثَنّاه فَقَد جَزَّأه، و مَن جَزَّأه فَقَد جَهِلَه، و مَن‌جَهِلَه فَقَد أشارَ إلیه، و مَن أشارَ إلیه فَقَد حَدَّه، و مَن حَدَّه فَقَد عَدَّه.“»⁴ (خطبه اوّل)

حضرت علاّمه طباطبائی در صفحه 109 فرموده‌اند که: 

مطالبی را که در این خطبه‌ها أمیرالمؤمنین علیه السّلام دربارۀ توحید بالصّرافۀ ذات حقّ بیان فرموده‌اند احدی از علماء آن را تا هزار سال درک نکرده و حتّی بوعلی‌سینا هم توحید حقّ را توحید عددی می‌دانسته است و ظاهراً مرادشان از علماء بعد الألف، مرحوم صدرالمتألّهین است.

و نیز مطالب نفیسی در پاورقی صفحه 110 دارند، ملاحظه شود.

2. «”الحمدُ للهِ الَّذی لم یَسبِق له حالٌ حالًا، فیَکونَ أوَّلًا قَبلَ أن یَکونَ آخِرًا و یَکونَ ظاهِرًا قَبلَ أن یَکونَ باطِنًا. کُلُّ مُسَمًّی بالوَحدةِ غَیرَه قَلیلٌ، و کُلُّ عَزِیزٍ غَیرَه ذَلِیلٌ، و کُلُّ قَوِیٍّ غَیرَه ضَعیفٌ، و کُلُّ مالکٍ غَیرَه مَملوکٌ، و کُلُّ عالِمٍ غَیرَه مُتعلِّمٌ، و کُلُّ قادِرٍ غَیرَه یَقدِرُ و یَعجَزُ، و کُلُّ سَمیعٍ غَیرَه یَصَمُّ عن لطیفِ الأصواتِ و یُصِمُّه کَبیرُها و یَذهَبُ عنه ما بَعُدَ منها، و کُلُّ بصیرٍ غَیرَه یَعمَی عن خَفِیِّ الألوانِ و لطیفِ الأجسامِ، و کُلُّ ظاهِرٍ غَیرَه باطنٌ، و کُلُّ باطنٍ غَیرَه [غَیرُ] ظاهِرٍ.“»¹ (خطبه 63)

3. «”الحمدُ للهِ الدّالِّ علیٰ وجودِه بخَلقه، و بمُحدَث خَلقِه علیٰ أزَلیَّتِه‌، و باشتباهِهم علیٰ أن لا شَبَهَ له، لا تَستَلِمُه المَشاعِرُ، و لا تَحجُبُه السَّواتِرُ، لافتِراقِ الصّانعِ و المَصنوعِ و الحادِّ و المَحدودِ و الرَّبِّ و المَربوبِ، الأحَدِ لا بِتأویلِ عَدَدٍ، و الخالقِ لا بِمَعنَی حَرَکَةٍ و نَصَبٍ، و السَّمیعِ لا بأداةٍ، و البَصیرِ لا بتَفریقِ آلَةٍ، و الشّاهدِ لا بِمُماسَّةٍ، و البائِنِ لا بِتَراخِی مَسافَةٍ، و الظّاهرِ لا بِرُؤیَةٍ، و الباطنِ لا‌‌ بِلَطافَةٍ، بانَ مِنَ الأشیاءِ بِالقَهْرِ لها و القُدرَةِ علیها، و بانَتِ الأشیاءُ مِنه بالخُضوعِ له و الرُّجوعِ إلیه، مَن وَصَفَه فَقَد حَدَّه، و مَن حَدَّه فَقَد عَدَّه، و مَن عَدَّه فَقَد أبطَلَ أزَلَه.“»²‌ (خطبه 150)

4. «”الحمدُ لِلهِ خالقِ العِبادِ و ساطِحِ المِهادِ و مُسبلِ [مُسیلِ] الوِهادِ و مُخصِبِ النِّجادِ، لیس لأوَّلیَّتِه ابتداءٌ، و لا لأزَلیَّتِه انقضاءٌ. هو الأوَّلُ [و] لَم یَزَل، و الباقِی بلا أجَلٍ. خَرَّت له الجِباهُ، و وَحَّدَته الشِّفاهُ حَدَّ الأشیاءَ عند خَلقِه لها إبانَةً له مِن شَبَهِها. لا تُقَدِّرُه الأوهامُ بالحُدودِ و الحَرَکاتِ و لا بالجوارحِ و الأدَواتِ لا یُقالُ [له] مَتَی؟ و لا یُضرَبُ له أمَدٌ بِحَتَّی. الظّاهِرُ لا یُقالُ: مِمَّ؟ الباطِنُ لا یُقالُ: فِیمَ؟ لا شَبَحٌ فَیَتَقَضَّی [یُتَقَصَّی]. و لا مَحجوبٌ فَیُحوَی. لَم یَقرُب مِن الأشیاءِ بِالتصاقٍ، و لَم یَبعُد عنها بِافتراقٍ، لا یَخفَی علیه مِن عِبادِه شُخوصُ لَحظَةٍ و لا کرورُ لَفظَةٍ و لا ازدلافُ رَبْوَةٍ و لا انبِساطُ خُطوَةٍ فی لیلٍ داجٍ و لا غَسَقٍ‌ ساجٍ. یَتَفَیَّأُ علیهِ القَمَرُ المُنیرُ، و تَعقُبُه الشَّمسُ ذاتُ النُّورِ فی الأُفولِ و الکُرورِ و تَقَلُّبِ الأزمنةِ و الدُّهورِ مِن إقبالِ لیلٍ مُقبِلٍ و إدبارِ نَهارٍ مُدبِرٍ قَبلَ کُلِّ غایَةٍ و مُدَّةِ و کُلِّ إحصاءٍ و عِدَّةٍ. تَعالَی عَمّا یَنحَلُه المُحَدِّدون مِن صِفاتِ الأقدارِ و نِهایاتِ الأقطارِ و تَأثُّلِ المَساکِنِ و تَمَکُّنِ الأماکنِ. فالحَدُّ لِخَلقِه مَضروبٌ، و إلی غَیرِه مَنسوبٌ. لَم یَخلُقِ الأشیاءَ مِن أُصولٍ أزَلِیَّةٍ و لا [مِن] أوائِلَ أبَدیَّةٍ، بل خَلَقَ ما خَلَقَ فَأقامَ حَدَّه، و صَوَّرَ ما صَوَّرَ فَأحسَنَ صُورتَه‌.“»¹ (خطبه 161)

5. «”ما وَحَّدَه مَن کَیَّفَه، و لا حَقیقَتَه أصابَ مَن مَثَّلَه، و لا إیّاه عَنَی مَن شَبَّهَه، و لا صَمَدَه مَن أشارَ إلیه و تَوَهَّمَه. کُلُّ مَعروفٍ بنفسه مَصنوعٌ، و کُلُّ قائمٍ فی سِواه مَعلولٌ فاعِلٌ لا باضطِرابِ آلَةٍ، مُقَدِّرٌ لا بِجَولِ فِکرَةٍ، غَنِیٌّ لا بِاستِفادةٍ. لا تَصحَبُه الأوقاتُ، و لا تَرفِدُه الأدَواتُ. سَبَقَ الأوقاتَ کَونُه، و العَدَمَ وُجُودُه، و الإبتِداءَ أزَلُه. بتَشعیرِه المَشاعِرَ عُرِفَ أن لا مَشعَرَ له، و بمُضادَّتِه بَینَ الأُمُورِ عُرِفَ أن لا ضِدَّ له، و بمُقارَنَتِه بَینَ الأشیاءِ عُرِفَ أن لا قَرِینَ له. ضادَّ النُّورَ بِالظُّلمَةِ، و الوُضوحَ بالبُهمَةِ، و

الجُمُودَ بالبَلَلِ، و الحَرورَ بالصَّرَدِ، مُؤَلِّفٌ بَینَ مُتَعادیاتِها، مُقارِنٌ بَینَ مُتَبایِناتِها، مُقَرِّبٌ بَینَ مُتَباعِداتِها، مُفَرِّقٌ بَینَ مُتَدانیاتِها. لا یُشمَلُ بِحَدٍّ، و لا یُحسَبُ بِعَدٍّ، و إنَّما تَحُدُّ الأدواتُ أنفُسَها، و تُشیرُ الآلة [الآلاتُ] إلی نظائرِها، مَنَعَتها «مُنذُ» القِدمَةَ، و حَمَتها «قَد» الأزَلِیَّةَ، و جَنَّبَتها «لَولا» التَّکمِلَةَ بها تَجَلَّی صانِعُها للعُقولِ، و بها امتَنَعَ عَن نَظَرِ العُیونِ، و لا یَجرِی علیه السُّکونُ و الحَرَکَةُ. و کیف یَجرِی علیه ما هو أجراه و یَعُودُ فیه ما هو أبداهُ و یَحدُثُ فیه ما هو أحدَثَه؟ إذًا لَتَفاوَتَت ذاتُه، و لَتَجَزَّأ کُنهُه، و لامتَنَعَ مِن الأزَلِ مَعناه، و لکان له وَراءٌ إذ وُجِدَ له أمامٌ، و لالْتَمَسَ التَّمامَ إذ لَزِمَه النُّقصانُ، و إذًا لَقامَت آیَةُ المَصنوعِ فیه، و لَتَحَوَّلَ دَلِیلًا بَعدَ أن کان مَدلولًا علیه.“»¹ (خطبه 184)

6. «”التوحید بإسناده² عَن أبی‌عبدالله علیه السّلام قال: بَینا أمیرُالمؤمنین علیه السّلام یَخطُبُ علی منبرِ الکوفة، إذ قام إلیه رَجلٌ یُقال له ذِعلِبٌ ذَرِبُ اللِّسانِ بَلیغٌ فی الخِطابِ شُجاعُ القَلبِ فقال: یا أمیرَالمؤمنین! هَل رأیتَ رَبَّک؟ فقال: وَیلَک یا ذِعلِبُ! لم أکن لأعبُدُ رَبًّا لَم أرَه. فقالَ: یا أمیرَالمؤمنین! کیف رَأیتَه؟ قالَ: یا ذِعلِبُ! لَم تَرَه العُیونُ بمُشاهَدَةِ الأبصارِ، و لکن رَأته القُلوبُ بحَقائقِ الإیمانِ. وَیلَک یا ذِعلِبُ! إنَّ رَبِّی لطیفُ اللَّطافَةِ فَلا یُوصَفُ باللُّطفِ، عَظیمُ العَظَمَةِ لا یُوصَفُ بالعِظَمِ، کَبِیرُ الکِبرِیاءِ لا یُوصَفُ بالکِبَرِ، جَلِیلُ الجَلالَةِ لا یُوصَفُ بالغِلَظِ، قَبلَ کُلِّ شَی‌ءٍ لا یُقال شَی‌ءٌ قَبلَه، و بَعدَ کُلِّ شَی‌ءٍ لا یُقالُ له بَعدٌ. شاءَ الأشیاءَ لا بهِمَّته، دَرّاکٌ لا بخَدیعَةٍ. هو فی الأشیاءِ غَیرُ مُتَمازِجٍ بها و لا بائِنٌ عنها، ظاهرٌ لا بتأویلِ المُباشَرَةِ، مُتَجَلٍّ لا باستِهلالِ رُؤیَةٍ، بائِنٌ لا بمَسافَةٍ، قریبٌ لا بمُداناةٍ، لطیفٌ لا بتَجَسُّمٍ، مَوجودٌ لا بَعدَ عَدَمٍ، فاعِلٌ لا بِاضطِرارٍ

آلَة،¹ مُقَدِّرٌ لا بحَرَکَةٍ، مُرِیدٌ لا بهَمامَةٍ. سَمیعٌ لا بآلَةٍ. بَصیرٌ لا بأداةٍ. لا تَحوِیه الأماکِنُ، و لا تَصحَبُه الأوقاتُ، و لا تَحُدُّه الصِّفاتُ، و لا تأخُذُه السِّناتُ. سَبَقَ الأوقاتَ کَونُه و العَدَمَ وُجُودُه و الابتداءَ أزَلُه. بتَشعیرِه المَشاعِرَ عُرِفَ أن لا مَشعَرَ له، و بتَجهیرِه الجَواهِرَ عُرِفَ أن لا جَوهَرَ له، و بمُضادَّتِه بَینَ الأشیاءِ عُرِفَ أن لا ضِدَّ له، و بمُقارَنَتِه بَینَ الأشیاءِ عُرِفَ أن لا قَرِینَ له. ضادَّ النُّورَ بِالظُّلمَةِ، و الجُسُوءَ بالبَلَلِ، و الصَّرْدَ بالحَرورِ، مُؤَلِّفٌ بَینَ مُتَعادیاتِها، مُفَرِّقٌ بَینَ مُتَدانیاتِها، دالَّةً بتَفریقِها علیٰ مُفَرِّقِها و بِتألِیفِها علیٰ مُؤَلِّفِها، و ذَلِکَ قَولُه عَزّوجَلّ: ﴿وَمِن كُلِّ شَيۡءٍ خَلَقۡنَا زَوۡجَيۡنِ لَعَلَّكُمۡ تَذَكَّرُونَ﴾.² فَفَرَّقَ بها بَینَ قَبلٍ و بَعدٍ؛ لیُعلَمَ أن لا قَبلَ له و لا بَعدَ، شاهِدَةً بغَرائزِها [علیٰ] أن لا غَریزَةَ لمُغَرِّزِها، مُخبِرَةً بتَوقیتِها أن لا وَقتَ لِمُوَقِّتِها. حَجَبَ بَعضَها عَن بَعضٍ؛ لِیُعلَمَ أن لا حِجابَ بَینَه و بَینَ خَلقِه غَیرُ خَلقِه. کان رَبًّا و لا مَربُوبٌ، و إلٰهًا و لا مألوهٌ [إذ لا مَربوبٌ و إلٰهًا إذ لا مَأْلوهٌ] و عالِمًا إذ لا مَعلومٌ، و سَمیعًا إذ لا مَسموعٌ. ثُمَّ أنشَأ یقول:

قال: فخَرَّ ذِعلِبٌ مَغشِیًّا علیه، ثُمَّ أفاقَ و قال: ما سَمِعتُ بهذا الکلامِ، و لا أعُودُ إلی شَی‌ءٍ مِن ذلک“¹.»²

‌[‌حدیث ذعلب: هل رَأیتَ رَبَّک؟]

در توحید صدوق، صفحه 308 با اسناد خود روایت می‌کند از عبدالله بن یونس از حضرت صادق علیه السّلام قالَ: 

«”بَینا أمِیرُالمُؤمِنِینَ علیه السّلام یَخطُب علی منبَرِ الکوفةِ، إذ قام إلیهِ رَجلٌ یقال له ذِعلِبٌ ذَرِبُ اللِّسانِ بَلیغٌ فی الخِطابِ شُجاعُ القلبِ، فقال: یا أمیرَالمؤمنین! هل رَأیتَ رَبَّک؟ فقال: وَیلَک یا ذِعلِبُ! ما کنتُ أعبُدُ رَبًّا لم أرَه. قال: یا أمیرَالمؤمنین! کیف رَأیتَه؟ قالَ: وَیلَک یا ذِعلِبُ! لَم تَرَه العُیونُ بِمُشاهدةِ الأبصارِ، و لَکِن رَأته القلوبُ بِحقائِقِ الإیمانِ. وَیلَک یا ذِعلِبُ! إنَّ رَبِّی لَطیفُ اللَّطافَةِ فَلا یُوصَف بِاللُّطفِ.

آن وقت حضرت شرح صفات و اسمای ذات مقدّس او را می‌دهد تا آنکه می‌فرماید:

قال: فخَرَّ ذِعلِبٌ مَغشِیًّا علیه، ثُمَّ أفاقَ و قال: ما سَمِعتُ بهذا الکلامِ، و لا أعُودُ إلی شی‌ءٍ مِن ذلک‌“.

سپس صدوق می‌فرماید:

قال مصنّفُ هذا الکتاب: فی هذا الخبرِ ألفاظٌ قد ذَکَرَها الرّضا علیه السّلام فی خُطبَتِه، و هذا تصدیقُ قَولِنا فی الأئمّة علیهم السّلام: إنّ عِلمَ کلِّ واحدٍ منهم مأخوذٌ عن أبیه حتّی یتّصلَ ذلک بالنبی صلّی الله علیه و آله و سلّم.»²و³

[یا داودُ! أبلِغْ أهلَ أرضِی: أنّی حَبیبٌ لمَن أحَبَّنی]

جامع السّعادات، صفحه 515:

«أوحَی اللهُ إلی داود: ”یا داودُ! أبلِغْ أهلَ أرضِی: أنّی حَبیبٌ لمَن أحَبَّنی، و جَلیسٌ لمَن جالَسَنی، و مُونِسٌ لمَن أنِسَ بذِکری، و صاحِبٌ لمَن صاحَبَنی، و مُختارٌ لمَن اخْتارَنی، و مُطیعٌ لمَن أطاعَنی. ما أحَبّنی عَبدٌ أعلَمُ ذلِکَ یَقینًا مِن قلبِه إلّا قَبِلتُه لنَفسِی، و أحَبَبتُه حُبًّا لا یَتَقَدّمَه أحَدٌ مِن خَلقِی. مَن طَلَبَنی بالحَقِّ وَجَدَنی، و مَن طَلَبَ غَیری لَم یَجِدنی. فَارْفُضوا یا أهلَ الأرضِ ما أنتم علیه من غُرورِها، و هَلُمُّوا إلی

کَرامتی و مُصاحَبتی و مُجالَستی، و آنِسوا بِی أُؤانِسْکم، و أُسارِعْ إلی مَحَبَّتِکم“.»¹

(در این خبر به خداوند متعال اطلاق «مطیع» شده است).²

[فَطوبیٰ لمَن خَلَقتُه للخَیرِ و أجرَیتُ الخَیرَ علیٰ یَدَیه]

جامع السّعادات، صفحه 520:

«الخبر القُدسیّ: إنّی خَلَقتُ الخَیرَ و الشّرَّ، فَطوبیٰ لمَن خَلَقتُه للخَیرِ و أجرَیتُ الخَیرَ علیٰ یَدَیه، و وَیلٌ لمَن خَلَقتُه لِلشّرِّ و أجرَیتُ الشّرَّ علیٰ یَدَیه، و وَیلٌ ثُمّ ویَلٌ لمَن قال: لِمَ و کیف!“»³و⁴

[إنّ لِله تَعالیٰ شَرابًا لأولیائِه إذا شَرِبوا سَکِروا]

جامع السّعادات، صفحه 493:

«قال علیه السّلام: ”إنّ لِله تَعالیٰ شَرابًا لأولیائِه: إذا شَرِبوا سَکِروا، و إذا سَکِروا طَرِبوا، و إذا طَرِبوا طابوا، و إذا طابوا ذابوا، و إذا ذابوا خَلَصوا، و إذا خَلَصوا طَلَبوا، و إذا طَلَبوا وَجَدوا، و إذا وَجَدوا وَصَلوا، و إذا وَصَلوا اتّصَلوا، و إذا اتّصَلوا لا فَرقَ بَینَهم و بَینَ حَبیبِهم“.⁵»⁶

[فرازی از دعای عرفه]

جامع السّعادات، صفحه 502:

«قال سَیّدُالشّهداءِ علیه السّلام:

”کیف یُستَدَلُّ علیک بما هو فی وُجودِه مُفتَقِرٌ إلیک؟! أ یکون لغَیرِک مِن الظُّهورِ ما لیس لک حَتّی یکونَ هو المُظهِرَ لک؟!

متی غِبتَ حتّی تَحتاجَ إلی دلیلٍ یَدُلُّ علیک؟! و متی بَعُدتَ حتّی تکون الآثارُ هی الّتی توصِلُ إلیک؟!

عَمِیَت عَینٌ لا تَراک و لا تَزالَ علیها رَقیبًا، و خَسِرتْ صَفقَةُ عَبدٍ لم تَجعَلْ له مِن حُبِّک نَصیبًا“¹.»²

[لا یَزالُ العَبدُ یَتَقرَّبُ إلیَّ بالنَّوافل حتّی أُحِبُّه]

جامع السّعادات، صفحه 489:

«قال اللهُ تعالی: لا یَزالُ العَبدُ یَتَقرَّبُ إلیَّ بالنَّوافل حتّی أُحِبُّه، فإذا أحْبَبتُه کنتُ سَمْعَه الذّی یَسمَعُ به، و بَصَرَه الّذی یَبصُرُ به، و لِسانَه الّذی یَنطِقُ به“³.»⁴

[تُریدُ و أُریدُ، و إنّما یکون ما أُریدُ]

جامع السّعادات، صفحه 520:

«أوحَی اللهُ تعالی إلی داودَ علیه السّلام: ”تُریدُ و أُریدُ، و إنّما یکون ما أُریدُ؛ فإن أسلَمتَ لما أُریدُ کَفَیتُک ما تُریدُ، و إن لَم تَسلِم لما أُریدُ أتْعَبتُک فیما تُریدُ، ثُمّ لا یکون إلّا ما أُریدُ“.¹»²

[اجر و پاداش گوینده سُبحانَ الله، لا إلهَ إلاّ اللهُ، الحَمدُ لله]

جامع السّعادات، صفحه 537:

«قال رسولُ الله صلّی الله علیه و آله: ”مَن قال: «سُبحانَ الله» فله عَشرُ حَسَناتٍ، و من قال: «لا إلهَ إلّا اللهُ» فله عشرون حَسَنَةً؛ و مَن قال: «الحَمدُ لله» فله ثَلاثون حَسَنةً“.

إذ التَّقدیسُ تَنزیهُه ـ سُبحانَه ـ عن صِفاتِ النَّقصِ، و التَّوحیدُ قَصرُ المُقَدَّسِ علیه، و الاعترافُ بعَدمِ مُقَدَّسٍ سِواه. و هذه المَعرفةُ [و هی التَحمیدُ] هی الیقینُ بأنّ کُلَّ ما فی العالَم مَوجودٌ منه، و الکُلُّ نعمةٌ منه، فیَنطَوی فیه [فیها] مع التَّقدیسِ و التَّوحیدِ کمالُ القُدرَةِ و الانفرادِ بالفعلِ»³.⁴

* * *

توحید صدوق: «محمّد بن حُمران عن أبی‌عبدالله علیه السّلام:

”مَن قال: «لا إلَهَ إلّا اللهُ» مُخلِصًا دَخَلَ الجَنّةَ؛ و إخلاصُه أن یَحجُزَه «لا إلَهَ إلّا اللهُ» عمّا حَرَّمَ اللهُ عزّوجلّ“¹.»²

[و کلّ ما مَیَّزتُموهُ بأوهامِکم فی أدقِّ مَعانِیه مخلوقٌ مصنوعٌ مثلُکم]

در شرح صحیفه سیّد علی خان، جلد 2، صفحه 322 نقل کرده است که: 

«قال الإمام الباقر علیه السّلام:

هل سُمِّی عالِمًا و قادرًا إلّا لِأنّه وَهب العلمَ للعلماء و القدرةَ للقادرین؟! و کلّ ما مَیَّزتُموهُ بأوهامِکم فی أدقِّ مَعانِیه مخلوقٌ مصنوعٌ مثلُکم، مردودٌ إلیکم؛ و البارئ تعالی واهبُ الحیَاة‌ و مقدِّرُ الموتِ.

و لعلّ النّملَ الصِّغارَ تَتَوهَّمُ أنّ للّه زُبانِیَتَیْن فإنّهما کمالُها، و تتوهّمُ أنّ عَدمَهما نقصانٌ لِمَن لا یکونان له؛ هکذا حالُ العُقلاءِ فیما یَصفُون اللهَ تعالَی به فیما أَحسِبُ، و إِلی اللهِ المَفزع.»³و⁴

راجع به آنکه خداوند خالق اعمال است

1. سوره الصّافّات (37) آیه 95 و 96:

﴿قَالَ (أی إبراهیم) أَتَعۡبُدُونَ مَا تَنۡحِتُونَ * وَٱللَهُ خَلَقَكُمۡ وَمَا تَعۡمَلُونَ﴾.

* * *

وافی، جلد اوّل، صفحه 42:

«[الکافی] مسندًا عن أبی‌عبدالله علیه السّلام قال: ”لو یَعلَمُ النّاسُ ما فی فَضلِ معرفةِ اللهِ عَزّوجَلّ ما مَدُّوا أعیُنَهم إلی ما مَتَّعَ [اللهُ] به الأعداءَ مِن زَهرَةِ الحَیاةِ الدُّنیا و نَعیمِها، و کانت دُنیاهم أقَلَّ عندهم مِمّا یَطَئُونه بأرجُلِهم، و لَنُعِّمُوا بمعرفةِ اللهِ جَلَّ و عَزَّ [تعالی]، و تَلَذَّذوا بها تَلَذُّذَ مَن لم یَزَل فی رَوضاتِ الجِنانِ مع أولیاءِ اللهِ. إنَّ معرفةَ اللهِ عَزّوجَلّ [تعالی] آنِسٌ مِن کُلِّ وَحشةٍ، و صاحِبٌ مِن کُلِّ وَحدَةٍ، و نُورٌ مِن کُلِّ ظُلمةٍ، و قُوَّةٌ مِن کُلِّ ضَعفٍ، و شِفاءٌ مِن کُلِّ سُقمٍ‌“. ثُمَّ قال علیه السّلام: ”و قد کان قبلَکم قَومٌ یُقتَلون و یُحرَقون و یُنشَرون بالمَناشیرِ و تَضِیقُ علیهم الأرضُ بِرُحبِها، فَما یَرُدُّهم عمّا هم علیه شی‌ءٌ مِمّا هم فیه مِن غَیرِ تِرَةٍ وَتَرُوا مَن فَعَلَ ذلک بهم و لا أذًی، بَل ما نَقَموا مِنهم إلّا أن یُؤمِنوا بِاللهِ العَزیزِ الحَمیدِ. فاسأَلُوا [فسلوا] رَبَّکم دَرَجاتِهم، و اصبِروا علیٰ نَوائبِ دَهرِکم تُدرِکُوا سَعیَهم“¹‌.»²

إنّ الله خَلَقَ العقلَ من نورٍ مخزونٍ مکنونٍ فی سابقِ علمِه الّذی لم یطّلع علیه نبیٌّ مرسَلٌ و لا مَلَکٌ مقرّب

و فی العِلل و الخِصال: 

«عن أحمد بن مُحمّد بن عبدالرحمان المروزیّ، عن مُحمّد بن جعفر المُقری الجرجانی، عن مُحمّد بن الحسن الموصلی، عن مُحمّد بن عاصم الطّریفی، عن عیّاش بن یزید بن الحسن بن علیّ الکحّال مولی زید بن علیّ علیه السّلام، عن أبیه، عن موسی بن

جعفر، عن أبیه جعفر بن مُحمّد، عن أبیه مُحمّد بن علیّ، عن أبیه علیّ بن الحسین، عن أبیه الحسین بن علیّ، عن أبیه أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی‌طالب علیهم السّلام، قال: ”قال رسولُ الله صلّی الله علیه و آله: إنّ الله خَلَقَ العقلَ من نورٍ مَخزونٍ مَکنونٍ فی سابقِ علمِه الّذی لم یَطَّلع علیه نبیٌّ مُرسلٌ و لا مَلَکٌ مقرّبٌ، فجَعَلَ العلمَ نفسَه، و الفَهمَ رُوحَه، والزُّهدَ رأسَه، و الحیآءَ عَینَه، و الحِکمةَ لسانَه، و الرّأفةَ هَمَّه، و الرَّحمةَ قلبَه، ثمّ حَشاه و قَوَّاه بِعَشَرَةِ أشیاءَ: بالیقین، و الإیمان، و الصّدق، و السَّکینة، و الإخلاص، و الرِّفق، و العَطیّة، و القُنُوع، و التَّسلیم، و الشُّکر. ثمّ قال عزّوجلّ: أَدبِرْ فأدبَرَ، ثمّ قال له: أقبِلْ فأقبَلَ، ثمّ قال له: تَکَلَّمْ، فقال: الحمدُ لِله الّذی لیس له ضدٌّ و لا ندٌّ و لا شبیهٌ و لا کُفؤٌ و لا عدیلٌ و لا مثلٌ، الّذی کلُّ شیءٍ لعَظَمتهِ خاضعٌ ذلیلٌ فقال الرّبُّ تبارَکَ و تَعالی: وَ عِزَّتی و جَلالی! ما خلقتُ خَلقًا أحسَنَ منک، و لا أطوَعَ لی منک، و لا أرفَعَ منک و لا أشرَفَ منک. و لا أعزَّ منک. بک أُوَحَّدُ، و بک أُعبَدُ، و بک أُدعیٰ، و بک أُرتَجیٰ، و بک أُبتَغیٰ، و بک أُخافُ، و بک أُحذَرُ، و بک الثّوابُ، و بک العِقابُ. فخَرَّ العقلُ عند ذلک ساجدًا، فکان فی سُجودِه ألفَ عامٍ. فقال الرَّبُّ تبارَکَ و تَعالی: ارفَعْ رأسَک، و سَلْ تُعْطَ، واشفَعْ تُشَفَّعْ. فرَفَعَ العقلُ رأسَه فقال: إلهی! أسأَلُک أن تُشَفِّعَنی فیمَن خَلَقتَنی فیه. فقال اللهُ جلّ جلاله لملآئکتهِ: أُشهِدُکم أنِّی قد شَفَّعْتُه فیمَن خَلَقتُه فیه¹“.»²

[قال أمیرالمؤمنین علیه السّلام: إنّ المؤمنَ أخذَ دینَه عن ربِّه]

عن أمیرالمؤمنین علیه السّلام:

«”إنّ المؤمنَ أخَذَ دینَه عن رَبّه، و لَم یَأخُذ مِن رأیِه. إنّ المؤمنَ یُعرَفُ إیمانُه

مِن عَمَله، و الکافِرَ یُعرَفُ کُفرُه بِإنکارِه. أیُّها النّاس! دینَکم [دینَکم]؛ فَإنّ السَّیِّئةَ فیه خَیرٌ مِن الحَسَنةِ فی غیرِه، و إنّ السَّیِّئةَ فیه تُغفَرُ، و إنّ الحَسَنةَ فی غیرِه لا تُقبَلُ¹“.»²

[تفسیر معنای اللَّطیف از امام رضا علیه السّلام]

در یکی از ابواب توحید اصول کافی چنین وارد است که:

«فتح بن زید الجرجانی از حضرت رضا علیه السّلام پرسید که خداوند در قرآن مجید فرموده: ﴿وَهُوَ ٱللَّطِيفُ ٱلۡخَبِيرُ﴾؛³ معنی ﴿ٱللَّطِيفُ﴾ چیست؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمودند:

«یا فتحُ! إنّما [قلنا:] اللَّطیفَ لِلخَلقِ اللَّطیفِ و لعِلمِه بالشّی‌ءِ اللَّطیفِ. أ وَ لا تَرَی ـ وفّقک الله و ثبّتک ـ إلی أثَرِ صُنعِه فی النَّباتِ اللَّطیفِ و غَیرِ اللَّطیفِ و مِن الخَلقِ اللَّطیفِ و مِن الحَیَوانِ الصِّغارِ و مِن البَعوضِ و الجِرجِسِ و ما هو أصغَرُ مِنها ما لا یَکاد تَستَبینُه العُیونُ؟ بَل لا یَکاد یُستَبانُ لصِغَرِه الذَّکَرُ مِن الأُنثَی و المُحدَثُ [الحدث] المَولودُ مِن القَدیمِ. فلَمّا رَأیْنا صِغَرَ ذلک مِن [فی] لُطفِه و اهتِداءَه لِلسِّفادِ⁴ و الهَرَبَ مِن المَوتِ و الجَمعَ لِما یُصلِحُه و ما فی لُجَجِ البِحارِ و ما فی لِحاءِ⁵ الأشجارِ و المَفاوِزِ⁶ و القِفارِ و إفهامَ بَعضِها عَن بَعضٍ مَنطِقَها و ما یَفهَمُ بهِ أولادُها عنها و نَقلَها الغِذاءَ إلیها ثُمّ تَألیفَ ألوانِها حُمرَةٍ مع صُفرَةٍ و بَیاضٍ مع حُمرَةٍ و أنّهُ ما لا تَکادُ عُیونُنا

تَستَبینُه لدَمامَةِ خَلقِها، و لا تَراهُ عُیونُنا، و لا تَلمِسُه أیدِینا، عَلِمنا أنّ خالِقَ هَذا الخَلقِ لَطیفٌ لَطُفَ بخَلقِ ما سَمَّیناه بلا عِلاجٍ و لا أداةٍ و لا آلَةٍ، و أنّ کُلَّ صانِعِ [شَی‌ءٍ] فَمِن شَی‌ءٍ صَنَعَ، و اللهُ الخالِقُ اللطیفُ الجَلیلُ خَلَقَ و صَنَعَ لا مِن شَی‌ءٍ“¹.»²

حدیث شریف: ما نَظَرتُ إلی شیءٍ إلّا ورأیتُ اللهَ قبلَه و بعدَه و معه

در اسرار الصلاة مرحوم حاجی میرزا جواد آقا تبریزی ـ رضوان الله علیه ـ در صفحه 65 گوید:

قوله علیه السّلام (ای: قول أمیرالمؤمنین ظاهرًا): ”ما نَظَرتُ إلی شیءٍ إلّا ورأیتُ اللهَ قبلَه و بعدَه و معه“.

در لقاء الله در صفحه 7 خطّی گوید:

و امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: ”ما رأیتُ شیئًا إلّا و رأیتُ اللهَ قبلَه و بعدَه و معه“.

ولیکن در اسفار گوید:

نُقِل عن أمیرالمؤمنین علیه السّلام أنّه قال: ”ما رأیتُ شیئًا إلّا و رأیتُ اللهَ قبلَه“.³ و رُوِی: ”معه و فیه“. و الکلُّ صحیحٌ. 

(اسفار سنگی، جلد 1، صفحه 26؛ طبع سربی، جلد 1، صفحه 117)¹

[روایت امام صادق علیه السّلام درباره تعداد حَمَله عرش]

نکتة دقیقة: در آیه قرآن وارد است: ﴿وَيَحۡمِلُ عَرۡشَ رَبِّكَ فَوۡقَهُمۡ يَوۡمَئِذٖ ثَمَٰنِيَةٞ﴾² در اخباری چند وارد است که حاملین عرش خدا قبل از قیامت چهار نفر از ملائکه هستند و در روز قیامت خدا به آنها چهار ملک دیگر اضافه می‌کند. در بحارالأنوار، جلد 7، آخر صفحه 130 می‌فرماید:

«الخصال: ابن الولید عن الصفّار مرسلًا قال: قال الصّادق علیه السّلام: ”إِنّ حَمَلَةَ العرش أحدُهم علی صورةِ ابن آدم یَسترزقُ اللهَ لوُلْدِ آدمَ، و الثّانی علی صورةِ الدّیک یَسترزقُ اللهَ للطَّیرِ، و الثّالثُ علی صورةِ الأسد یَسترزقُ اللهَ للسِّباعِ، و الرّابعُ علی صورةِ الثَّورِ یَسترزقُ اللهَ للبَهائِم، و نَکَسَ الثَّورُ رأسَه مُذْ عَبَدَ بنوإسرائیل العِجلَ. فإذا کان یومُ القیامَةِ صاروا ثمانیةً“.»

أقول: المرادُ من العرش هو جمیعُ العوالم الّتی خَلَقَها اللهُ تبارک و تعالی، و المرادُ من الحَمْل هو تدبیرُ هذه العوالم، فعلیٰهذا تُشبِه هذه الروایةُ بما التَزَم به بعضُ

الفلاسفة من القول بأرباب الأنواع. و لا بأسَ بالالتزام به إجمالًا. طهرانی¹

دربارۀ صفات خدا و تفسیر اولی الألباب و علوم ائمّه علیهم السّلام

أورد فی تفسیر البرهان، مجلّد 2، صفحة 928، فی تفسیر قوله تعالی: ﴿قَالَ يَـٰٓإِبۡلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسۡجُدَ لِمَا خَلَقۡتُ بِيَدَيَّ أَسۡتَكۡبَرۡتَ أَمۡ كُنتَ مِنَ ٱلۡعَالِينَ﴾ ² إلی أن قال عنه (أی: عن ابن بابویه) قال: حدّثنا علیُّ بن الحسن. قال: حدّثنا أبومحمّد هارون بن موسی. قال: حدّثنی محمّدٌ بن همام. قال: حدّثنی عبدُالله بن جعفر الحِمْیَری. قال: حدّثنی عمر بن علی العَبدِیّ عن داود بن کَثیرٍ الرَّقِّیِّ عن یونس بن ظَبْیان. قال: دَخَلْتُ علی [الصّادق] جعفرِ بن محمّد علیهما السّلام فقلتُ: یا بنَ رسولِ الله! إنّی دَخَلتُ علی مَالِکٍ و أصحابِه فسَمِعتُ بعضَهم یقول: إنّ للّه وجهًا کالوُجوه و بعضَهم یقول: له یَدان، و احتَجّوا فی ذلک بقولِه تعالی: ﴿بِيَدَيَّ أَسۡتَكۡبَرۡتَ﴾. و بعضَهم یقول: هو کالشّابِّ مِن أبناء ثلاثین سنةً. فما عندَک فی ‌هذا یا بنَ رسولِ الله؟ قال: و کان مُتَّکِئًا فاستویٰ جالسًا و قال: «اللهُمَّ عفوَک عفوَک.» ثمّ قال: «یا یونسُ! مَن زَعَمَ أنّ للّه وَجهًا کالوُجوه فقد أشرَکَ، و مَن زَعَمَ أنّ للّه جوارحَ کجوارحِ المخلوقین فهو کافرٌ بالله، فلا تَقبَلوا شهادتَه، و لا تأکُلوا ذَبیحتَه، تعالی اللهُ عمّا یَصِفُه المُشبِّهون بصفةِ المخلوقین. فوَجهُ الله أنبیاءُه و أولیاءُه. و قوله: ﴿خَلَقۡتُ بِيَدَيَّ أَسۡتَكۡبَرۡتَ﴾ فالیدُ القدرةُ ﴿وَأَيَّدَكُم بِنَصۡرِهِۦ﴾³ فمَن زَعَمَ أنّ اللهَ فی شیءٍ أو عَلیٰ شیءٍ أو تَحول [یحول] مِن

شیءٍ إلی شیءٍ أو یَخلُو منه شیءٌ [و لا یَخْتَلی¹ منه مکانٌ] أو یَشغَلُ به شیءٌ، فقد وَصَفَه بصِفةِ المخلوقین، و ﴿ٱللَهُ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ﴾ .² لا یُقاسُ بالمِقیاس، و لا یُشَبَّه بالنّاس، و لا یَخلُو منه مکانٌ، و لا یَشغَلُ به مکانٌ، قریبٌ فی بُعدِه، بعیدٌ فی قُربِه. ذلک اللهُ ربُّنا لا إلهَ غَیرُه. فمَن أرادَ اللهَ و أحَبَّه بهذه الصِّفةِ فهو مِن الموحّدین، و مَن أحَبَّه بغَیر هذه الصفةِ فاللهُ منه برِیءٌ و نحن منه بُراءٌ.“ [ثمّ] قال علیه السّلام: ”إنّ أُولِی الألباب الّذین عَمِلوا بالفِکرَة حتّی وَرِثُوا منه حُبَّ اللهِ؛ فإنّ حبَّ اللهِ إذا ورثه القلوبُ استَضاء به و أسرَع إلیه اللّطفُ، فإذا نزل منزلةَ اللّطفِ صار مِن أهل الفوائد، فإذا صار من أهل الفوائد تکلَّم بالحِکمة، و إذا تکلَّم بالحِکمة صار صاحبَ فِطنةٍ، فإذا نزل منزلةَ الفِطنة عَمِل بها فی القُدرة، فإذا عَمِل بها فی القدرة عَمِل فی الأطباق السبعة، فإذا بَلَغَ هذه المنزلةَ صار یَتقلّب فی لطفٍ و حکمةٍ و بیانٍ، فإذا بَلَغَ هذه المنزلةَ جَعَلَ شهوتَه و محبَّتَه فی خالقِه، فإذا فَعَلَ ذلک نزل المنزلةَ الکُبریٰ، فعایَنَ ربَّه فی قلبه، و وَرِثَ الحکمةَ بغیر ما ورثتْه الحکماءُ، و ورث العلمَ بغیر ما ورثتْه العلماءُ، و ورث الصّدقَ بغیر ما ورثه الصّدّیقون. إنّ الحکماءَ وَرِثوا الحکمةَ بالصّمت، و إنّ العلماءَ وَرِثوا العلمَ بالطّلَب، و إنّ الصّدّیقین وَرِثوا الصِّدقَ بالخُشوع و طولِ العبادة. فمَن أخذ بهذه السیرةِ إمّا أن یَسفُلَ و إمّا أن یرفَعَ، و أکثرُهم الّذی یَسفُل و لا یَرفَع إذا لم یرعَ حقَّ اللهِ و لم یَعمَلْ بما أمَرَه به. فهذه صفةُ مَن لم یعرِفِ اللهَ حقَّ معرفتِه، و لم یُحِبَّه حقَّ محبَّتِه، فلا یَغُرَّنَّک صلاتُهم و صیامُهم و روایاتُهم و عُلومُهم؛ فإنّهم حُمُرٌ³ مُستَنفِرةٌ.“ ثم قال: ”یا یونسُ!

إذا أردتَ العلمَ الصحیحَ فعندنا أهلَ البیت؛ فإنّا أُورِثناه و أُوتینا شرحَ الحِکمةِ و فصلَ الخِطاب.“ فقلتُ: یا بنَ رسولِ الله! و کُلُّ مَن کان مِن أهل البیت وَرِث کما وَرِثتم مِن [ولد] علیّ و فاطمةَ؟! فقال: ”ما وَرِثَه إلّا الأئمّةُ الإثنا عَشَر.“ فقلتُ: سَمِّهم یا بنَ رسولِ الله! فقال: ”أوّلُهم علیُّ بن أبی‌طالب و بعدَه الحسنُ و الحسینُ و بعدَه علیُّ بن الحسین و بعدَه محمّدُ بن علیّ و بعده أنا و بعدی موسیٰ وَلَدی و بعدَ موسی علیٌّ ابنُه و بعدَ علیٍّ محمّدٌ و بعد مُحمّدٍ علیٌّ و بعدَ علیٍّ الحسنُ و بعد الحسنِ الحجّةُ. إصطفانا اللهُ و طَهَّرَنا و آتانا ما لم یُؤتِ أحدًا مِن العالمین.“ ثم قلتُ: یا بنَ رَسولِ الله! إنَّ عبدَالله بن مسعود¹ دَخَلَ علیک بالأمس فسَأَلَک عمّا سألتُک فأجَبتَه بخلاف هذا. فقال: ”یا یونسُ! کلُّ امرئٍ و ما یَحتمِلُه، و لکُلِّ وَقتٍ حدیثُه، و إنّک لَأهلٌ لِما سألتَه، فاکتمْه إلّا عن أهلِه، و السّلام.“²»³

احادیث منتخبه از حضرات معصومین علیهم السّلام در معرفة الله

اصول کافی، جلد 1، صفحه 97 در کتاب توحید با اسناد خود از عبدالله بن سنان از پدرش روایت می‌کند:

قال: «حَضَرتُ أباجعفرٍ علیه السّلام، فدَخَلَ علیه رجلٌ مِن الخوارج، فقال له: یا أباجَعفرٍ! أیَّ شیءٍ تَعبُد؟ قال: ”اللهَ تعالی“. قال: رَأیتَه؟ قال: ”بل لم تَرَه العُیون بمُشاهَدَةِ الأبصار، و لکن رأتْه القُلوبُ بحَقائقِ الإیمانِ. لایُعرَف بالقیاس، و لا یُدرَک بالحواسّ، و لایُشبّه بالنّاس. مَوصوفٌ بالآیات، مَعروفٌ بالعَلامات، لا یَجُورُ فی

حُکمِه. ذلک اللهُ لا إلهَ إلّا هو.“ قال: فخَرَجَ الرجلُ و هو یقول: ﴿ٱللَهُ أَعۡلَمُ حَيۡثُ يَجۡعَلُ رِسَالَتَهُۥ﴾¹.»

* * *

در جلد اوّل وافی، صفحه 42 از کافی، با اسناد خود از جمیل بن درّاج از حضرت صادق علیه السّلام روایت می‌کند که:

«قال علیه السّلام: ”لو یَعلَمُ النّاسُ ما فی فَضلِ معرفةِ الله تعالی ما مَدُّوا أعینَهم إلی ما مَتَّعَ به الأعداء مِن زَهرةِ الحیوٰة الدُّنیا و نَعیمِها، و کانت دُنیاهم أقلَّ عندَهم ممّا یطئُونه بأرجُلِهم، و لَنُعِّمُوا بمعرفةِ الله تعالی، و تَلَذَّذوا بها تَلَذُّذَ مَن لم یَزَل فی رَوضاتِ الجِنان مع أولیاءِ الله. إنّ معرفةَ الله اُنسٌ مِن کُلِّ وَحشةٍ، و صاحِبٌ مِن کُلِّ وَحدَةٍ، و نورٌ مِن کُلِّ ظُلمةٍ، و قُوَّةٌ مِن کُلِّ ضَعفٍ، و شِفاءٌ من کُلِّ سُقمٍ.“ ثمّ قال: ”قد کان قبلَکم قومٌ یُقتَلون و یُحرَقون و یُنشرَون بالمَناشیر و تَضِیقُ علیهم الأرضُ بِرُحبِها، فما یَرُدُّهم عمّا هم علیه شیءٌ ممّا هم فیه مِن غیر تِرَةٍ وَتَرُوا مَن فَعَلَ ذلک بهم و لا أذًی ممّا نَقَموا منهم إلّا أن یُؤمِنوا بالله العَزیزِ الحَمیدِ. فَسَلوا رَبَّکم دَرَجاتِهم، و اصبِروا علی نَوائبِ دَهرِکم تُدرِکوا سَعیَهم.“

بیان: الزهرةُ: البهجةُ و النّضارةُ، و الرُّحبُ الاتّساع، و التِرَة الحقدُ بما نَقَموا منهم بما أنکَروا منهم.»²

در جلد 1 اصول کافی، صفحه 85 در باب أنّه لا یعرف إلّا به فرماید:

«با اسناد خود از فضل بن سکن عن أبی‌عبدالله علیه السّلام قال: ”قال

أمیرُالمؤمنین علیه السّلام: اعرِفوا اللهَ باللهِ، و الرّسولَ بالرِّسالةِ، و أُولی الأمرِ بالأمرِ بالمَعروفِ و العَدلِ و الإحسانِ.“»

و نیز با اسناد خود از علیّ بن عُقبة بن قیس بن سمعان بن أبی‌رُبیحه مولی رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت کرده:

«قال: سُئِل أمیرُالمؤمنین علیه السّلام: بِمَ عَرَفتَ ربَّک؟ قال: ”بما عَرَّفنی نفسَه.“ قیل: و کیف عَرَّفَک نفسَه؟ قال: ”لا یُشبِهُه صورةٌ، و لا یُحَسُّ بالحواسّ، و لا یُقاس بالنّاس، قریبٌ فی بُعدِه، بَعیدٌ فی قُربِه، فوقَ کُلِّ شیءٍ و لا یُقال شیءٌ فوقَه، أمامَ کُلِّ شیءٍ و لا یُقال له أَمامٌ. داخلٌ فی الأشیاءِ لا کشَیءٍ داخلٍ فی شیء، خارجٌ من الأشیاء لا کشَیءٍ خارجٍ مِن شیءٍ. سُبحانَ مَن هو هٰکذا و لا هٰکذا غَیرُه، و لکُلِّ شیءٍ مُبتدأٌ.“»

و نیز با اسناد خود از منصور بن حازم روایت کرده است:

«قال: قلتُ لأبی‌عبدالله علیه السّلام: إنّی ناظَرتُ قومًا فقلتُ لهم: إنّ الله جلَّ جلالُه أَجلُّ و أعزُّ و أکرمُ مِن أن یُعرَفَ بخَلقِه، بل العبادُ یُعرَفون بالله، فقال: ”رَحِمَک اللهُ.“»

* * *

در جلد 19 از شرح نهج البلاغه خوئی در رسالۀ لقاء الله در صفحه 210 فرماید: 

قال علمُ الهُدیٰ الشّریف المرتضی ـ رضوان الله علیه ـ فی المجلس التاسع عَشَر مِن أمالیه غُرَر الفوائد و دُرَر القلائد (274، مجلّد 1): رُوِی أنّ بعضَ أزواجِ النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم سألتْه: متی یَعرِف الإنسانُ ربَّه؟ فقال: ”إذا عَرَفَ نفسَه.“

و فی مجلّد 2، صفحة 329، منه: رُوِی عن النبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم أنّه قال: ”أَعلَمُکم بنَفسِه أَعلَمُکم برَبِّه.“

قال العارف الرّومی:

و نیز در صفحه 213 فرماید: 

«قال جعفرٌ الصّادق علیه السّلام: ”واللهِ! لقَد تَجلَّی اللهُ عزّوجلّ لخَلقِه فی کلامِه، و لکن لا یُبصِرون.“ رواه عنه علیه السّلام العارفُ الربّانی مولانا عبدُالرّزاق القاسانی فی تأویلاته کما فی آخر کشکول العلّامة البهائی، صفحة 625، من طبع نَجمِ الدّولة، و کذا الشیخُ الأکبر محیی الدّین فی مقدّمةِ تفسیرِه، صفحة 4، مجلّد 1. و کذا رواه عنه علیه السّلام ابوطالب محمّدُ بن علیّ الحارثی المکّی فی قُوتُ القلوب، صفحة 100، مجلّد 1، من طبع مصر، 1381 ه‍. و قد رَوَی قریبًا منه ثقةُ الإسلام الکُلینی فی روضة الکافی، 271، من طبع الرَّحلی عن مولانا أمیرِالمؤمنین علیٍّ علیه السّلام فی خطبةٍ خَطَبَ بها فی ذی قار حیثُ قال علیه السّلام: ”فتَجلَّی لهم سبحانَه فی کتابِه مِن غَیرِ أن یَکونُوا رَأَوه.“ و أَتیٰ بها الفیضُ المُقدَّس فی الوافی، صفحة 22، م 14. و قد نقلناها فی شرح المختار 229 من الخطب فراجِعْ إلی صفحة 19 من مجلّد 15.²

[حدیث وارد از حضرت أمیرالمؤمنین درباره حقیقت]

«سَأَلَ کمیلُ بن زیاد النَّخَعی أمیرَالمؤمنین علیه السّلام عن الحقیقة. قال (علیه السّلام): ”ما لک و الحقیقةَ؟“ قال کمیلُ: أوَ لَستُ صاحبَ سرِّک؟ قال: ”بَلیٰ، و لکن یَرشَحُ علیک ما یَطفَحُ منّی.“ قال کمیلُ: أوَ مِثلُک یخیّب سائلًا؟ قال

(علیه السّلام): ”الحقیقةُ کشفُ سُبُحاتِ الجلال مِن غَیرِ إشارةٍ.“ قال کمیلُ: زِدْنی بَیانًا. قال (علیه السّلام): ”مَحوُ المَوهومِ و صَحوُ المَعلوم.“ قال کمیلُ: زِدْنی بَیانًا. قال (علیه السّلام): ”هَتکُ السِّترِ لِغَلَبةِ السِّرِّ“ قال کمیلُ: زِدْنی بیانًا قال (علیه السّلام): ”جَذبُ الأحَدیّةِ لصِفة التّوحید.“ قال کمیلُ: زِدْنی بیانًا. قال (علیه السّلام): ”نورٌ یَشرُق مِن صُبح الأَزَل فَتَلوُحُ علیٰ هَیَاکِل التَّوحید آثارُه.“ قال کمیلُ: زِدْنی بَیانًا. قال (علیه السّلام): ”أَطفِئِ السّراجَ فقد طَلَعَ الصُّبحُ.“»¹و²

راجع به روایت: کلمة لا إله إلاّ الله

1. در معانی الأخبار، صفحه 370، از محمّد بن موسی بن المتوکّل، از ابوالحسین محمّد بن جعفر اسدی، از محمّد بن حسین الصوفی، از یوسف بن‌ عقیل، از إسحاق بن راهویه روایت کرده است که او گفت:

«لمّا وافَی أبوالحسنِ الرِّضا علیه السّلام نَیشابورَ و أرادَ أن یَخرُجَ منها إلی المأمونِ، اجتَمَعَ إلیه أصحابُ الحدیث فَقالوا له: یا بنَ رَسولِ اللهِ! تَرحَلُ عنّا و لا تُحَدِّثُنا بحدیثٍ فنَستَفیدَه منک؟ و کان قد قَعَدَ فی العَمّاریَّة فَأطلَعَ رأسَه و قال: ”سَمِعتُ أبی موسیٰ بن جعفرٍ یقول: سَمِعتُ أبی‌جعفرَ بن مُحمَّدٍ یقول: سَمِعتُ أبی مُحمَّدَ بن علیٍّ یقول: سَمِعتُ أبی علیَّ بن الحُسَینِ یقول: سَمِعتُ أبی الحسینَ بن علیِّ بن أبی‌طالِبٍ یقول: سَمِعتُ أبی أمیرَالمُؤمنین علیَّ بن أبی‌طالِبٍ علیه السّلام یقول: سَمِعتُ رَسولَ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم یقول: سَمِعتُ جَبرَئیلَ علیه السّلام یقول: سَمِعتُ

اللهَ عَزّوجَلّ یقول: لا إلهَ إلّا اللهُ حِصْنی فمَن دَخَلَ حِصْنی أمِنَ [مِن] عَذابِی.“ قال: فلَمّا مَرَّتِ الرّاحِلَةُ نادَانا: ”بشُروطِها و أنا مِن شُروطِها.“ ثمّ قال الصّدوقُ: و قد أخرَجتُ ما رَوَیتُه فی هذا المعنی مِن الأخبار فی کتاب التّوحید.¹»

أقول: حدیث فوق را نیز در ثواب الأعمال، صفحه 7، آورده است.

2. در معانی الأخبار، صفحه 371، از محمّد بن حسن قطّان، از عبد‌الرّحمن بن محمّد حسینیّ، از محمّد بن إبراهیم بن محمّد فزاریّ، از عبد‌الله بن بحر اهوازیّ، از ابو‌الحسن علیّ بن عمرو، از حسن بن محمّد بن جمهور، از علیّ بن بِلال، از حضرت علیّ بن موسی الرّضا، از موسی بن جعفر، از جعفر بن محمّد، از محمّد بن علیّ، از علیّ بن حسین، از حسین بن علیّ، از علیّ بن أبی‌طالب علیهم السّلام، از رسول خدا صلّی الله علیه و آله، از جبرئیل، از میکائیل، از اسرافیل، از لوح، از قلم روایت کرده است که:

«”یقول اللهُ تَبارَک و تَعالی: وَلایَةُ عَلِیِّ بن أبی‌طالِبٍ صلواتُ الله علیه حِصْنی، فمَن دَخَلَ حِصْنی أمِنَ نارِی“.»²‌

و این حدیث را در جواهر السّنیّة، صفحه 225،³ از صدوق در أمالی⁴ نقل کرده است ولی راوی را احمد بن حسن فرموده است.

3. در عیون أخبار الرّضا، صفحه 315 عین حدیثی را که در معانی الأخبار صفحه 370، نقل کرده است از محمّد بن موسی بن المتوکّل بدون کم و بیش نقل کرده است و فقط در 3 مورد بسیار جزئی که ابداً ربطی به اختلاف در معنی ندارد تفاوت دارد، اوّل

آنکه فرموده است در سلسله سند: محمّد بن الحسین الصّولی. دوّم، فرموده است: سمعت الله جلّ جلاله. سوّم، فرموده است: أمِن من عذابی، و لفظ «مِن» را در متن قرار داده و نسخه بدل نیاورده است و در عیون أخبار الرّضا در صفحه 313 و 314، این خبر را با اختلافی به سه سند دیگر نقل فرموده است و آنها به قرار ذیلند:

4. «حَدَّثَنا أبوسعیدٍ مُحمَّد بن الفضلِ بنِ مُحمَّد بن إسحاق المُذَکِّرُ النَّیشابوریُّ بنَیشابورَ قال: حَدَّثَنی أبوعلیٍّ الحسنُ بن علیٍّ الخَزرَجیُّ الأنصارِیُّ السَّعدیُّ قال: حَدَّثَنا عبدُالسّلام بن صالحٍ أبوالصَّلتِ الهَرَویُّ قال: کنتُ مع علیِّ بن موسیٰ الرِّضا علیه السّلام حین رَحَلَ مِن نَیشابورَ و هو راکِبٌ بَغلَةً شَهباءَ، فإذا مُحمَّدُ بن رافعٍ و أحمدُ بن الحَرثِ و یَحیَی بن یَحیَی و إسحاقُ بن راهَوَیهِ و عِدَّةٌ مِن أهلِ العِلم قد تَعَلَّقوا بلِجامِ بَغلَتِه فی المَربَعَةِ فَقالوا: بِحَقِّ آبائِک الطّاهِرین حَدِّثْنا بِحَدِیثٍ سَمِعتَه مِن أبیکَ، فَأخرَجَ رأسَه مِن العَمّاریَّة و علیه مِطرَفُ¹ خَزٍّ ذُو وَجهَینِ و قالَ: ”حَدَّثَنا [حَدَّثنی] أبی العبدُ الصّالحُ مُوسیٰ بن جعفرٍ قال: حَدَّثَنی أبی الصّادقُ جَعفَرُ بن مُحمَّدٍ قال: حَدَّثَنی أبی أبُو‌جَعفَرِ بن مُحمَّدِ بن علیٍّ باقِرُ عُلُومِ [عِلْمِ] الأنبیاءِ قال: حَدَّثَنی أبی علیُّ بن الحسینِ سَیِّدُ العابِدین قال: حَدَّثَنی أبِی سَیِّدُ شَبابِ أهلِ الجَنَّةِ الحسینُ قال: حَدَّثَنی أبی علیُّ بن أبی‌طالبٍ علیه السّلام قال: سَمِعتُ النَّبِیَّ صلّی الله علیه و آله یقول: سَمِعتُ جَبرَئیلَ یقول: قال الله جلَّ جلاله: إنِّی أنا اللهُ لا إلهَ إلّا أنا فاعبُدونِی، مَن جاءَ مِنکم بشَهادَةِ أن لا إلَهَ إلّا اللهُ بِالإخلاصِ دَخَلَ فی حِصْنِی، و مَن دَخَلَ فی حِصْنِی أمِنَ مِن عَذابی.“»²‌

5. «حَدَّثَنا أبوالحسینِ مُحمَّدُ بن علیِّ بن الشّاه الفقیهُ المَروَ الرودِیُّ فی مَنزلِه

بِمَروَ الرُودَ قال: حَدَّثَنا أبوالقاسمِ عبدُالله بن أحمدَ بن العامرُ [عباس] الطّائِیُّ بِالبصرةِ قال: حَدَّثَنی أبی قال: حَدَّثَنی علیُّ بن موسیٰ الرِّضا علیه السّلام قال: حَدَّثَنی أبی موسیٰ بن جَعفَرٍ قال: حَدَّثَنی أبِی جَعفَرُ بن مُحمَّدٍ قال: ”حَدَّثَنی أبی مُحمَّدُ بن علیٍّ قال: حَدَّثَنی أبی علیُّ بن الحسینِ قال: حَدَّثَنی أبی الحسینُ بن علیٍّ قال: حَدَّثَنی أبی علیُّ بن أبی‌طالبٍ علیه السّلام قال: قال رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله: یقول اللهُ عَزّوجَلّ: لا إلهَ إلّا اللهُ حِصْنِی، فمَن دَخَلَه أمِنَ مِن عَذابی.“»¹

6. «حَدَّثَنا أبونصرٍ أحمدُ بن الحسینِ بن أحمدَ بن عُبَیدٍ الضَّبِّیُّ قال: حَدَّثَنا أبوالقاسمِ مُحمَّدُ بن عُبَیدِ اللهِ بنِ بابَوَیهِ الرّجلُ الصّالحُ قال: حَدَّثَنا أبو مُحمَّدٍ أحمدُ بن مُحمَّدِ بن إبراهیمَ بن هاشمٍ الحافظ قال: حَدَّثَنا الحسنُ بن علیِّ بن مُحمَّدِ بن علیِّ بنِ مُوسیٰ بن جَعفَرٍ السَّیِّدِ المَحجُوبِ إمامُ عَصرِه بِمَکَّةَ قال: ”حَدَّثَنی أبی علیُّ بن مُحمَّدٍ النَّقیُّ قالَ: حَدَّثَنی أبی مُحمَّدُ بن علیٍّ التَّقیُّ قال: حَدَّثَنی أبی علیُّ بن موسیٰ الرِّضا علیه السّلام قال: حَدَّثَنی أبی موسیٰ بن جَعفَرٍ الکاظمُ قال: حَدَّثَنی أبی جَعفَرُ بن مُحمَّدٍ الصّادقُ قال: حَدَّثَنی أبی مُحمَّدُ بن علیٍّ الباقرُ علیه السّلام قال: حَدَّثَنی أبی علیُّ بن الحسینِ السّجّادُ زَین العابِدین قال: حَدَّثَنی أبی الحسینُ بن علیٍّ سَیِّدُ شَبابِ أهلِ الجَنَّةِ قال: حَدَّثَنی أبی علیُّ بن أبی‌طالبٍ علیه السّلام سَیِّدُ الأوصِیاءِ قال: حَدَّثَنی مُحمَّدُ بن عَبدِاللهِ سَیِّدُ الأنبِیاءِ قال: حَدَّثَنی جَبرئیلُ سَیِّدُ الملائکةِ قال: قال اللهُ سَیِّدُ السّاداتِ جَلّ و عَزّ: إنِّی أنا اللهُ لا إلهَ إلّا أنا، فمَن أقَرَّ لی بالتَّوحیدِ دَخَلَ حِصْنی، و مَن دَخَلَ حِصْنی أمِنَ مِن عَذابی.“‌² و این روایت را در جواهر السّنیّة، صفحة 147، از عیون نقل کرده است.»³

7. در توحید صدوق، صفحه 25 روایتی را که از معانی الأخبار تحت شماره 1 و از عیون تحت شماره 3 نقل کردیم بدون هیچ تفاوتی روایت می‌کند از محمّد بن موسی المتوکّل تا در پایان آن که حضرت در هنگام حرکت راحله فرمود: ”بشُروطها و أنا مِن شُروطها.“ سپس مرحوم صدوق می‌گوید: قال مصنّفُ هذا الکتابِ: مِن شُروطها الإقرارُ للرّضا علیه السّلام بأنّه إمامٌ مِن قِبَل الله عزّوجلّ علی العِباد مفترضُ الطّاعة علیهم. و عین این تفسیر را صدوق در کتاب عیون در ذیل این روایت آورده است.

8. در توحید صدوق، صفحه 24 روایتی را که ابوالحسن محمّد بن علی بن الشاه الفقیه بمرو‌الرود تحت شماره 5 نقل کردیم بدون کم و زیاد روایت می‌کند و در جواهر السّنیّة، صفحه 156، از توحید نقل کرده است.¹

9. در توحید، صفحه 24 روایتی را که از ابوسعید محمّد بن الفضل بن محمّد بن إسحاق المذکّر النیشابوری بنیشابور نقل کردیم بدون کم و زیاد روایت می‌کند.

10. در أمالی شیخ طوسی، جلد 2، صفحه 201، [مجلس 25] گوید:

«أخبرنا جماعةٌ عن أبی‌المُفضَّلِ قال: حدّثنا أبو‌نصر اللَّیثِ بن مُحمَّدٍ بن اللیث العَنبرِیِّ إملاءً مِن أصل کتابِه قال: حدّثنا أحمَدَ عبدِالصَّمدِ بن مزاحم الهرودی سَنَة إحدی و ستّین و مأتَین قال: حدّثنا خالی أبی‌الصَّلتِ بن صالح الهَرَویِّ قال: کنتُ مع الرِّضا علیه السّلام لمّا دَخَلَ نَیشابورَ و هو راکِبٌ بَغلَةً شَهباءَ و قَد خَرَجَ علماءُ نَیشابورَ فی استقبالِه، فلمّا سار إلی المَرتَعَةِ تَعَلَّقُوا بلِجامِ بَغلتِه و قالوا: یا بنَ رَسولِ اللهِ! بِحَقِّ آبائک الطّاهِرین حَدِّثنا عن آبائِک صلواتُ اللهِ علیهم أجمعینَ. فَأخرَجَ رأسَه من الهَودَجِ و عَلَیهِ مِطرَفُ خَزٍّ فَقال: ”حَدَّثَنی أبی موسیٰ بن جَعفَرٍ عن أبیه جَعفَرِ بن مُحمَّدٍ

عن أبیه مُحمَّدِ بن علیٍّ عن أبیه علیِّ بن الحسینِ عن أبیه الحسینِ سَیِّدِ شَبابِ أهلِ الجَنَّةِ عن أبیه أمیرِالمُؤمنین عن رَسولِ اللهِ صلّی الله علیه و آله قال: أخبَرَنی جَبرَئیلُ الرُّوحُ الأمینُ عن اللهِ تَقَدَّسَت أسماؤُه و جَلَّ وَجهُه قال: إنّی أنا اللهُ لا إلهَ إلّا أنا وَحدِی. عِبادِی! فاعبُدونی وَ لْیَعلَمْ مَن لَقِیَنی منکم بِشَهادةِ أن لا إلهَ إلّا اللهُ مُخلِصًا بِها أنَّهُ قَد دَخَلَ حِصْنی، و مَن دَخَلَ حِصْنی أمِنَ عَذابی.“ قالوا: یا ابنَ رَسولِ اللهِ! و ما إخلاصُ الشَّهادَةِ للَّه؟ قال: ”طاعَةُ اللهِ و رَسولِه و وَلایَةُ أهلِ بَیتِه علیهم السّلام.“»¹

11. در جواهر السّنیّة، طبع نجف، صفحه 222 عین روایتی را که در تحت شماره 1 از معانی الأخبار، صفحه 370 نقل کردیم آورده است و آن را به همین اسناد از صدوق در کتاب أمالی نقل کرده است و لکن فرموده: ”و أنا فی شُروطِها“ ثم قال الشیخُ الحرّ:

أقول: هذا علی تقدیرِ تخفیفِ النّون مِن قوله: «و أَنا فی شُروطِها». و علی تقدیر تشدیدِها تشتمل جمیعَ الأئمّة، بل جمیعَ المعصومین علیهم السّلام، و المقصودُ من هذا الباب حاصلٌ علی التقدیرَین. انتهی

عیون أخبار الرّضا، صفحه 269، با اسناد متّصل خود از حسن بن نضر روایت می‌کند که:

«قال: قلتُ للرِّضا علیه السّلام: ما العلَّةُ فی التَّکبیرِ علیٰ المَیِّتِ خَمسَ تَکبیراتٍ؟ قال: ”رَوَوا أنَّها اشتُقَّت مِن خَمسِ صَلَواتٍ. فَقال: ”هذا ظاهرُ الحَدیثِ، فَأمّا فی وَجهٍ آخَرَ فإنَّ اللهَ عَزّوجَلّ قَد فَرَضَ علیٰ العبادِ خَمسَ فَرائِض: الصّلاةَ و الزکاةَ و الصِّیامَ و الحجَّ و الوَلایةَ، فجَعَلَ للمَیّت مِن کُلِّ فریضةٍ تکبیرةً واحدةً. فمَن قَبِلَ الولایةَ کَبَّرَ خمسًا، و مَن لم

یَقبَلِ الوَلایةَ کَبَّرَ أربعًا. فمِن أجلِ ذلک تُکَبِّرون خمسًا، و مَن خَالَفَکم یُکَبِّر أربعًا.“»¹

در عیون أخبار الرّضا، صفحه 222، روایت مفصّلی از حضرت رضا علیه السّلام راجع به علاج روایتین متعارضین بیان شده است و در آخر آن می‌فرماید:

«”أو بِأیِّهما شئتَ وَسِعَک (خ و معک) الاختیارُ مِن بابِ التَّسلیمِ و الاتِّباعِ و الرَّدِّ إلی رَسولِ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم. و ما لم تَجِدُوه فی شی‌ءٍ مِن هذه الوُجوهِ فرُدُّوا إلینا عِلمَه؛ فنحن أولیٰ بذلک، و لا تَقُولوا فیه بِآرائِکم، و علیکم بِالکَفِّ و التَّثَبُّتِ و الوُقوفِ، و أنتم طالِبون باحِثون حَتَّی یأتِیَکم البَیانُ مِن عندِنا.“»²

این روایت بسیار لطیف است و در مباحث اصول در باب اشتغال و در باب تعارض خبرین از آن بحث می‌شود لکن چون ذکر تمام آن به طول می‌انجامید با ذکر شماره صفحه کتاب عیون اشاره شد تا بدان‌جا مراجعه شود.

12. در جواهر السّنیّة، طبع نجف، صفحه 158 گوید:³

«و بهذا الأسناد قال: ”قال النبّی صلّی الله علیه و آله و سلّم: قال الله عزّوجّل: لا إلهَ إلّا اللهُ حِصْنی، مَن دَخَلَه أَمِنَ عَذابی.“ و مراد مرحوم شیخ حرّ عاملی از این اسناد چنانچه در صفحه قبل بیان کرده است، از أمالی شیخ ابوعلی الحسن بن محمّد بن الحسن الطوسی از مرحوم شیخ طوسی است قال: أخبَرَنا أبومُحمَّد الفحّام السّرّ مَن رائی قال: حَدّثنا أبوالحسن مُحمَّد بن أحمد بن عبدالله المَنصوری قال: حَدّثنا عمُّ أبی موسیٰ بن عیسیٰ بن أحمد بن عیسیٰ المَنصوری قال: کنتُ خِدْنًا⁴ لِلإمام علیّ بن مُحمَّد علیه السّلام و

کان یَروی عنه کثیرًا فرُوِی عنه قال: حَدَّثَنی الإمامُ علیُّ بن مُحمَّد قال: ”حَدَّثنی أبی مُحمَّد بن علیّ قال: حَدَّثنی أبی علیّ بن الحسین قال: حَدَّثنی أبی الحسین بن علیّ قال: حَدَّثنی أبی علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام قال: قال رسولُ الله صلّی الله علیه آله و سلّم؛“ الحدیث.

13. در جواهر السّنیّة، صفحه 262 از مرحوم ابوعلی الحسن بن محمّد بن الحسن الطوسی در أمالی خود از پدرش مرحوم شیخ طوسی روایت می‌کند که:

«قال: حَدَّثنا أبوالفتح هلالُ بن مُحمَّد بن جَعفَرٍ الحفّار قال: حَدَّثنا عبدُ‌الله بن مُحمَّد بن عیسی الواسطیّ قال: حَدَّثنا مُحمَّد بن علیّ بن معمّر الکوفیّ بواسطٍ قال: حَدَّثنا أحمدُ بن المعافا بقصر صبیح قال: حدّثنا علیُّ بن موسیٰ، عن أبیه موسیٰ، عن جَبرَئیل، عن میکائیل، عن إسرافیل، عن اللّوح، عن القَلَم، عن اللهِ تعالی قال: ”ولایةُ علیِّ بنِ أبی‌طالب حِصْنی، مَن دَخَلَه أَمِنَ ناری.“»¹

در قسمت دوّم از جلد چهارم أعیان الشّیعة، صفحه 118،² در مطالبی که راجع به حضرت رضا علیه السّلام آورده گوید:‌

حدیثُ سلسلةِ الذّهب‌ فی کتاب الفُصول المُهِمَّة لابنِ الصّبّاغ المالِکی قال: حَدَّث المولی السعید إمامُ الدّنیا عمادُ الدین مُحمَّد بن أبی‌سعید بن عبدالکریم الوزّان فی مُحرَّمِ سَنَةِ ستّ و تسعین و خمسِمائة: أَورَد صاحبُ کتابِ تاریخ نیشابور فی کتابه أنّ علیَّ بن موسی الرّضا علیهما السّلام لمّا دَخَلَ إلی نیشابورَ فی السَّفَرَةِ الّتی خُصَّ فیها بفَضیلة الشَّهادَةِ، کان فی قُبَّةٍ مَستورةٍ بالسَّقلاطِ علی بَغلَةٍ شَهباءَ و قد شَقَّ نیشابورَ، فعَرَضَ له الإمامان الحافظان للأحادیث النّبویّة و المُثابِران³ علی السّنة المُحمَّدیة أبوزُرعَة الرّازی

و مُحمَّد بن أسلَم الطوسی و معهما خلائقُ لا یُحصَون مِن طَلَبةِ العلم و أهلِ الأحادیث و أهلِ الرّوایة و الدّرایة فقالا: أیُّها السّیدُ الجلیل ابنُ السّادة الأئمة! بحَقِّ آبائِک الأطهَرِین و أسلافِک الأکرمِین إلّا ما أَرَیتَنا وجهَک المَیمُون المُبارَک! و رَوَیتَ لنا حدیثًا عن آبائِک عن جَدّک مُحمَّدٍ صلّی الله علیه و آله وسلّم نَذکُرُک به. فاستَوقَفَ البَغلَةَ، و أمَرَ غِلمانَه بکشفِ المَظَلَّة¹ عن القُبَّة، و أَقرَّ عُیونَ تلک الخلائقِ برُؤیةِ طَلعَتِه المُبارَکة، فکانت له ذُؤابَتان علی عاتِقِه، و الناسُ کلُّهم قیامٌ علی طَبَقاتِهم یَنظُرون إلیه، و هم ما بین صَارخٍ و باکٍ و مُتمرِّغٍ² فی التّراب و مُقبِلٍ لحافرِ بَغلَتِه، و عَلا الضجیجُ، فصاحت [فصاح] الأئمةُ و العلماءُ و الفقهاءُ: معاشرَ الناس! اسمَعوا و عُوا، و أَنصِتوا لسماعِ ما یَنفَعکم، و لا تُؤذُونا بکَثرةِ صُراخِکم و بُکائِکم. و کان المُستَملِی أبوزُرعَة و محمّدُ بن أسلَم الطوسی. فقال علیُّ بن موسی الرّضا علیه السّلام: ”حَدَّثنی أبی موسی الکاظم عن أبیه جَعفَرٍ الصّادق عن أبیه مُحمَّدٍ الباقر عن أبیه علیّ زَینِ العابدین عن أبیه الحسین شهیدِ کربلاء عن أبیه علیّ بن أبی‌طالب أنّه قال: حَدَّثنی حَبیبی و قرةُ عینی رَسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم قال: حَدَّثنی جَبرائیل قال: سَمِعتُ ربَّ العِزَّة سبحانَه تعالی یقول: کلمةُ لا إلهَ إلّا اللهُ حِصْنی، فمَن قالها دَخَلَ حِصْنی، و مَن دَخَلَ حِصْنی أَمِنَ عذابی.“ ثمّ أَرخیٰ السّترَ علی القُبَّة و سارَ. فعَدّوا أهلَ المحابر و الدُّوِیّ³ الذین کانوا یکتبون، فأنافوا⁴ علی عشرین ألفًا. و فی روایة: عُدَّ مِن المحابر أربعةٌ و عشرون ألفًا سِویٰ الدُّوِیّ.⁵

این حدیث را بدین کیفیّت از تاریخ نیشابور، در کشف الغمّة¹، صفحه 271 و در سفینة البحار، مادّه حدث، جلد 1، صفحه 229 و 230 از کشف الغمّة، و در فصول المهمّة ابن صبّاغ مالکی، طبع مطبعة العدل فی النجف، صفحه 235 و 236 ذکر می‌کند.²

[روایاتی توحیدی مناسب إلهیّات بالمعنی الأخصّ]

در توحید صدوق، صفحه 174 با اسناد خود از أبی‌الحسن الموصلی از حضرت صادق علیه السّلام وارد است که:

«جاءَ حِبرٌ مِن الأحبارِ إلی أمیرِالمؤمنین علیه السّلام فقال له: یا أمیرَ‌المؤمنین! متی کان رَبُّک؟ فقال له: ”ثَکِلَتک أُمُّک! و متی لم یکن حَتَّی یُقال: متی کان. کان رَبِّی قَبلَ القَبلِ بلا قَبلٍ، و یکون بَعدَ البَعدِ بلا بَعدٍ، و لا غایَةَ و لا مُنتَهَیٰ لغایتهِ، انقَطَعَتِ الغایاتُ عنه، فهو مُنتَهَی کُلِّ غایةٍ.“ فقال: یا أمیرَالمؤمنین! فَنَبِیٌّ أنت؟ فقال: ”وَیلَک! إنَّما أنا عبدٌ مِن عَبِید مُحمَّد صلّی الله علیه و آله و سلّم.“»³

در جلد 2 بحار کمپانی، صفحه 186 از احتجاج طبرسی نقل می‌کند که حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام در خطبه فرموده‌اند:

”دلیلُه آیاتُه، و وجودُه إثباتُه، و معرفتُه تَوحِیدُه، و تَوحیدُه تَمییزُه عن خلقِه، و حُکمُ التَّمییزِ بَینُونَة صِفةٍ لا بَینُونَةُ عُزلةٍ. إنَّه رَبٌّ خالقٌ غَیرُ مَربوبٍ مَخلوقٍ. ما تُصُوِّرَ فهو بخِلافِه.“ ثُمَّ قال بَعدَ ذلک: ”لیس بِإلَهٍ مَن عُرِفَ بنفسِه، هُو الدّالُّ بالدَّلیلِ علیه، و المُؤَدِّی بالمعرفةِ إلیه.“⁴

و این جملات در احتجاج، جلد 1، صفحه 299، طبع نجف وارد است.

حضرت آیة الله امام جمعه آقا سیّد عزّالدین زنجانی فرمودند:

در مصباح شیخ طوسی در ذکر اعمال یوم الجمعة در ضمن نمازی وارد است که: ”یا مَن هدانی إلیه، و دَلَّنی علیه حقیقةُ الوجود، و ساقَنی عن الحَیَرةِ إلی معرفتِه، و بَصَّرَنی رُشدی بَرأفَتِه‌.“¹

که در اینجا به خداوند حقیقة الوجود اطلاق شده است و این مسأله برای الهیّات بالمعنی الأخصّ و بحث در اصالة الوجود مفید است.

در نمازی که در آن حقیقة الوجود به خداوند اطلاق شده است (ت)

اصل این دعا و نماز را این‌جانب از مصباح شیخ، صفحه 223 و 224 در جنگ سبز بزرگ شماره 15، صفحه 9 آورده‌ام².³

[کلام أمیرالمؤمنین علیه السّلام دربارۀ ذات أقدس پروردگار]

در بحار کمپانی، جلد 2، صفحه 167 از توحید صدوق و عیون أخبار الرّضا روایت کرده است که:

أمیرالمؤمنین علیه السّلام خطبه‌ای ایراد کردند و از جمله در آن وارد است درباره ذات اقدس پروردگار: ”واحدٌ لا مِن عَدَدٍ، و دائمٌ لا بأمَدٍ، و قائمٌ لا بعَمَدٍ¹.²

[قال الصّادق علیه السّلام: العُبُودیّةُ جَوهَرةٌ کُنهُها الرّبوبیّةُ]

در مصباح الشّریعة، باب 100 که در حقیقت عبودیّت است، صفحه 66 فرموده است:

«قال الصّادق علیه السّلام: ”العُبُودِیّةُ جَوهَرةٌ کُنهُها الرّبوبیّةُ، فما فُقِد من العُبُودِیّةِ وُجِد فی الرُّبوبِیّةِ، و ما خَفِیَ عن الربوبیّة أُصیب فی العُبُودِیّة. قال الله تعالی: ﴿سَنُرِيهِمۡ ءَايَٰتِنَا فِي ٱلۡأٓفَاقِ وَفِيٓ أَنفُسِهِمۡ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمۡ أَنَّهُ ٱلۡحَقُّ أَوَ لَمۡ يَكۡفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُۥ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ شَهِيدٌ﴾³ أی: موجودٌ فی غَیبتِک و فی حَضرتِک،“⁴ الحدیث.»⁵

[حدیث: اعرفوا منازل شیعتنا بقدر ما یُحسنون من روایاتهم عنّا]

در صفحه 266 از کتاب صد و ده پرسش از آیة الله میلانی، آقای محمّد رازی در سؤالی نوشته است: 

قالَ الصّادقُ علیه السّلام: ”اعرِفوا منازلَ شیعَتِنا بقَدرِ ما یُحسِنون مِن رِوایاتِهم عنّا؛ فإنّا لا نَعُدُّ الفقیهَ مِنهم فَقیهًا حَتَّی یکون مُحَدَّثًا.“ فقیل له: أ وَ یکون المؤمنُ

مُحَدَّثًا؟ قال: ”یکون مُفَهَّمًا، و المُفَهَّمُ مُحَدَّثٌ“¹.²

[اشعاری حکمی و عرفانی از بزرگان عرفاء]

* * *

* * *

* * *

* * *

‌

‌

‌

‌

فصل سوّم: مطالب متنوّع مبدأ

‌

‌

‌

[مزیّت انبیاء بر سایرین در جلوات حقّ است]

راجع به آنکه انبیاء بشرند لکن مزیّت آنها همان جلوات حقّ است که طینت و خمیرۀ آنها را درخشان آفریده و از سایر مردم برتری دارند.

در آیه 9 سوره ابراهیم (14) وارد است:

﴿أَلَمۡ يَأۡتِكُمۡ نَبَؤُاْ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ قَوۡمِ نُوحٖ وَعَادٖ وَثَمُودَ وَٱلَّذِينَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ لَا يَعۡلَمُهُمۡ إِلَّا ٱللَهُ جَآءَتۡهُمۡ رُسُلُهُم بِٱلۡبَيِّنَٰتِ فَرَدُّوٓاْ أَيۡدِيَهُمۡ فِيٓ أَفۡوَٰهِهِمۡ وَقَالُوٓاْ إِنَّا كَفَرۡنَا بِمَآ أُرۡسِلۡتُم بِهِۦ وَإِنَّا لَفِي شَكّٖ مِّمَّا تَدۡعُونَنَآ إِلَيۡهِ مُرِيبٖ * قَالَتۡ رُسُلُهُمۡ أَفِي ٱللَهِ شَكّٞ فَاطِرِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ يَدۡعُوكُمۡ لِيَغۡفِرَ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمۡ وَيُؤَخِّرَكُمۡ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى قَالُوٓاْ إِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُنَا تُرِيدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعۡبُدُ ءَابَآؤُنَا فَأۡتُونَا بِسُلۡطَٰنٖ مُّبِينٖ * قَالَتۡ لَهُمۡ رُسُلُهُمۡ إِن نَّحۡنُ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُكُمۡ وَلَٰكِنَّ ٱللَهَ يَمُنُّ عَلَىٰ مَن يَشَآءُ مِنۡ عِبَادِهِۦ وَمَا كَانَ لَنَآ أَن نَّأۡتِيَكُم بِسُلۡطَٰنٍ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَهِ وَعَلَى ٱللَهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ * وَمَا لَنَآ أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى ٱللَهِ وَقَدۡ هَدَىٰنَا سُبُلَنَا وَلَنَصۡبِرَنَّ عَلَىٰ مَآ ءَاذَيۡتُمُونَا وَعَلَى ٱللَهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُتَوَكِّلُونَ﴾¹.²

[بحثی پیرامون جبر و تفویض از کتاب طهارة مصباح الفقیه]

در کتاب طهارة مصباح الفقیه، در جلد آخر در صفحه 56 بعد از بیان طهارت جبریّین گوید: 

«و أظهرُ مِن ذلک القولُ بطهارةِ المُفوِّضة، بل عن شرحِ المفاتیح أنّ ظاهرَ الفقهاء طهارتُهم، یعنی: إسلامَهم. فما عن کاشف الغطاء ـ من أنّه عَدّ من إنکار الضّروری القولَ بالجبر و التفویض‌ ـ فی غایة الضعفِ. کیف؟ و عامّةُ الناس لایُمکنِهم تصوّرُ «أمرٌ بین الأمرین» ـ کما هو المرویُّ عن أئمّتِنا ـ حتّی یَعتقدوا به؛ فإنّه مِن غوامض العلوم، بل من الأسرار الّتی لایَصِل إلی حقیقتِها إلّا الأَوحدِیّ من الناس الّذی هداه اللهُ إلی ذلک. ألا تَریٰ أنّک اذا أَمعَنتَ النّظر لوَجَدتَ أکثرَ مَن تَصدّیٰ مِن أصحابِنا لإبطال المذهبَین لم یقدِرْ علی التَخَطِّی عن مرتبةِ التفویض و إن أنکَرَه باللّسان؛ حیث زعم أنّ مَنشأَ عدمِ استقلال العبد فی أفعاله کونُها صادرةً منه بواسطةِ أنّ الله تعالی أقدَرَه علیها و هَیّأ له أسبابَها، مع أنّه لایُظَنّ بأحدٍ ممّن یقول بالتفویض إنکارُ ذلک. و الحاصلُ أنّ هذا المعنی ‌ـ بحَسَب الظّاهر ـ عینُ القول بالتفویض. مع أنّ عامّةَ الناس یَقصُر أفهامُهم عن أن تتعقّل [تتعقّلوا] مرتبةً فوق هذه المرتبة لا تَنتهِی إلی مرتبةِ الجَبر. لکنّ هذا فی مقام التّصوّر التفصیلیّ، و إلّا فلا یبعُد أن یکون ما هو المَغروس¹ فی أذهان عامّةِ أصحابِنا ـ خواصِّهم و عوامِّهم ـ مرتبةً فوق هذه المرتبةِ؛ فإنّهم لم یزالوا یَربُطون المُکوّناتِ بأسْرها مِن أفعال العباد و غیرِها فی حُدوثها و بَقائِها بمشیّة الله تعالی و قُدرتِه مِن غیر أن یَعزِلوا عِلَلَها عن التأثیر حتّی یلزمَ منه بالنسبة إلی أفعال العباد الجبرُ، أو یلتزموا بکون المشیّة مِن أجزاء عِلَلِها حتّی یلزمَه الإشراکُ و الوَهن فی سلطان الله

تعالی. و هذا المعنی و إن صَعُبَ تصوّرُه و الإذعانُ به لدی الإلتفاتِ التفصیلیّ؛ لما فیه مِن المناقضة الظاهرةِ لدی العُقول القاصرةِ، لکنّه إجمالًا مَغروسٌ فی الأذهان، و مَآله علی الظاهر إلی الالتزام بالأمر بین الأمرین بالنسبة إلی معلولاتِ جمیعِ العِلَل من أفعال العباد و غیرِها. و کیف کان فلا یَنبغی الارتیابُ فی أنّه لیس شیءٌ مِن مثلِ هذه العقائد الّتی ربّما یَعجِز الفُحولُ عن إبطالِها مع مساعدةِ بعض ظواهرِ الکتاب و السّنةِ علیها إنکارًا للضّروریّ، و الله العالم.¹ انتهی.²

إنَّه تعالی لیس بجسمٍ

[نهج الحقّ و کشف الصِّدق، علاّمه حلّی] در صفحه 55 گوید:

البحثُ الثّالث فی أنَّه تعالی لیس بجسمٍ.

أطبَقَ العقلآءُ علی ذلک إلّا أهلَ الظّاهر: کداود، و الحنابلة کافّةً؛ فإنّهم قالوا: إنّه تعالی جسمٌ یَجلِس علی العرش و یَفْضُل عنه مِن کلّ جانبٍ ستَّةُ أشبارٍ بشبرِه، و إنّه یَنزِل فی کلّ لیلةِ جُمُعةٍ علی حمارٍ و یُنادی إلی الصّباح: «هل مِن تائبٍ، هل مِن مستغفرٍ؟» و حَمَلوا آیاتِ التَّشبیه علیٰ ظواهرِها.

و السّببُ فی ذلک قلّةُ تمییزهم، و عدمُ تَفطُّنهِم بالمناقضة الّتی تَلزَمهم، و إنکارُ الضّروریّات الّتی تُبطِل مقالتَهم؛ فإن الضّرورةَ قاضیةٌ بأنّ کلَّ جسمٍ لا یَنفَکُّ عن الحَرَکة و السّکون، و قد ثَبَتَ فی علم الکلام أنّهما حادثان. و الضرورةُ قاضیةٌ أنّ ما لاینفکّ عن المُحدَث فإنّه یکون مُحدَثًا، فیَلزَم حدُوثُ الله تعالی. و الضّرورةُ الثّانیة قاضیةٌ بأنّ کلَّ مُحدَثٍ مفتقرٌ إلی مُحدِث، فیکون واجبُ الوجود مفتقرًا إلی مؤثّرٍ، و

یکون ممکنًا، فلا یکون واجبًا، و قد فُرِض أنّه واجبٌ، هذا خُلفٌ.¹

حنابله قائل به جسمیّت الله می‌باشند

[نهج الحقّ و کشف الصِّدق، علاّمه حلّی]:

و قد تَمادیٰ أکثرُهم فقال: إنّه تعالی یجوز علیه المصافحةُ، و إنّ المخلِصین یُعانقونه فی الدّنیا.² و قال داود:³ اعفُونی عن الفَرْج و اللِّحیَة، و اسأَلونی عمّا ورآءَ ذلک. و قال: إنّ معبودَه جسمٌ ذو لحمٍ و دَمٍ و جوارحَ و أعضاءٍ، و إنّه بَکیٰ علی طوفانِ نوح، حتّی رَمِدَت عیناه، و عادَته الملائکةُ لمّا اشتَکتْ عیناه!

فَلْیُنصِف العاقلُ المقلِّد من نفسه: هل یجوز له تقلیدُ هؤلاء فی شیءٍ؟ و هل للعقل مَجالٌ فی تصدیقهم فی هذه المقالاتِ الکاذبة و الاعتقاداتِ الفاسدة؟ و تَثِق النَّفسُ بإصابة هولآءِ فی شیءٍ البتّة؟⁴

حنابله و ابن تیمیّة قائل به فَوقیّت خدا در جهت هستند

[نهج الحقّ و کشف الصِّدق، علاّمه حلّی]:

إنّه تعالی لیس فی جهةٍ

المبحث الرّابع: فی أنّه تعالی لیس فی جهةٍ.

العقلاء کافّةً علی ذلک، خلافًا للکرامیّة،¹ حیثُ قالوا: إنّه تعالی فی جهةِ فوقٍ، و لم یعلَموا أنّ الضّرورةَ قَضَت بأنّ کلَّ ما هو فی جهةٍ فإمّا أن یکون لابثًا فیها، أو متحرّکًا عنها، فهو إذَن لاینفکُّ عن الحوادث، و کلُّ ما لاینفکُّ عن الحوادث فهو حادثٌ علی ما تقدّم².³

نقل الخلاف فی مسائل العدل

[نهج الحقّ و کشف الصّدق، علامه حلّی] صفحه 72:

المَبحثُ الحادی عَشَر: فی العدل.

وفیه مطالبُ: الأوّلُ: فی نقل الخلاف فی مسائلِ هذا الباب.

اعلَم: أنّ هذا أصلٌ عظیمٌ تَبتَنی علیه القواعدُ الإسلامیّة بل الأحکامُ الدینیّة مطلقًا، و بدونه لا یَتِمّ شیءٌ مِن الأدیان، و لا یُمکِن أن یُعلَم صدقُ نبیٍّ من الأنبیاء علی الإطلاق، علی ما نُقرِّره فیما بعد إن شاء الله. و بئسَ ما اختاره الإنسانُ لنفسه مَذهبًا، خَرَجَ به عن جمیع الأدیان، و لم یُمکنْه أن یَعبُدَ اللهَ تعالی بشرعٍ مِن الشّرایع السّابقة و اللّاحقة، و لا یَجزِم به علی نجاة نبیٍّ مُرسَلٍ، أو مَلَکٍ مُقرّبٍ، أو مُطیعٍ فی جمیع أفعاله من أولیاء الله تعالی و خُلَصائه، و لا علی عذابِ أحدٍ من الکفّار و المشرکین، و أنواعِ

الفُسّاق و العاصین. فَلْیَنظُر العاقلُ المقلِّد: هل یجوز له أن یَلْقَی اللهَ تعالی بمثل هذه العقائد الفاسدة و الآراءِ الباطلة المُستندةِ إلی اتّباع الشَّهوة و الانقیاد إلی المَطامِع؟!¹

إمامیّه و معتزله می‌گویند: قُبح و ظُلم استناد به بندگان دارد

[نهج الحقّ و کشف الصّدق، علامه حلّی]: 

قالت الإمامیّةُ و متابعوهم من المعتزلة: إنّ الحُسنَ و القُبحَ عقلیّان، مستندان إلی صفاتٍ قائمةٍ بالأفعال، أو وجوهٍ و اعتباراتٍ یَقَع علیها. و قالت الأشاعرةُ: إنّ العقلَ لایَحکُم بحُسن شیءٍ البتّة و لا بقُبحه، بل کلُّ ما یقع فی الوجود من أنواع الشّرور: کالظّلم و العُدوان و القتل و الشّرک و الإلحاد و سبِّ اللهِ تعالی و سبّ ملائکتِه و أنبیائِه و أولیائِه، فإنّه حَسَنٌ.

قالت الإمامیّةُ و متابعوهم من المعتزلة: إنّ جمیعَ أفعال الله تعالی حِکمةٌ و صوابٌ، لیس فیها ظلمٌ و لا جَورٌ و لا کِذبٌ و لا عَبَثٌ و لا فاحشِةٌ، و الفواحشُ و القبائحُ و الکذبُ و الجهلُ من أفعال العباد، و الله تعالی منزّهٌ عنها و بریءٌ منها².³

اشاعره می‌گویند: جمیع أفعال از حَسَن و قبیح به خدا نسبت دارد

[نهج الحقّ و کشف الصّدق، علامه حلّی]:

و قالت الأشاعرةُ: لیس جمیعُ أفعال الله تعالی حکمةً وصواب (و صوابًا ظ)؛

لأنَّ الفواحشَ و القبائحَ کلَّها صادرةٌ عنه تعالی؛ لأنّه لامؤثِّرَ غیرُه.¹

و قالت الإمامیّةُ: نحن نَرضیٰ بقَضَاء اللهِ تعالی: حُلْوِه و مُرِّه؛ لأنّه لایَقضِی إلّا بالحقّ.

و قالت الأشاعرة: لانَرضیٰ بقضاء اللهِ کلِّه؛ لأنّه قَضیٰ الکُفْرَ و الفواحشَ و المَعاصی و الظّلم و جمیعَ أنواعِ الفساد.²

و قالت الإمامیةُ و المعتزلةُ: لایجوز أن یُعاقِب اللهُ النّاسَ علی فِعلِه، و لا یَلومُهم علی صُنعِه، ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰ﴾.³

و قالت الأشاعرةُ: لایُعاقِب اللهُ النّاسَ إلّا علی ما لم یَفعَلوه، و لایَلومُهم إلّا علی ما لم یَصنَعوه، و إنّما یُعاقِبهم علی فعلِه فیهم، وَ سَبِّه و شَتمِه، ثمّ یلومهم علیه، و یُعاقِبهم لأجله، و یَخلُق فیهم الإعراض، ثمّ یقول: ﴿فَمَا لَهُمۡ عَنِ ٱلتَّذۡكِرَةِ مُعۡرِضِينَ﴾⁴و یَمنَعهم مِن الفعل و یقول: ﴿وَمَا مَنَعَ ٱلنَّاسَ أَن يُؤۡمِنُوٓاْ﴾.⁵

و قالت الإمامیّةُ: إنّ اللهَ تعالی لم یَفعَل شیئًا عبثًا، بل إنّما یَفعَل لغَرَضٍ و مَصلحةٍ، و إنّه إنّما یُمرِض لمصالح العباد، و یُعوِّض المُؤلَمَ بالثّواب، بحیث ینتفی العبثُ و الظّلمُ.

و قالت الأشاعرةُ: لایجوز أن یفعَلَ اللهُ شیئًا لغَرَضٍ من الأغراض، و لا لمَصلحةٍ، و یُؤلِم العبدَ بغیر مصلحةٍ و لا غرضٍ، بل یجوز أن یَخلُقَ خَلقًا فی النّار، مُخلَّدِین فیها، مِن غیر أن یکونوا قد عَصَوا أو لا.

و قالت الإمامیّةُ: لا یَحسُن فی حکمة الله تعالی أن یُظهِر المعجزاتِ علی یَدِ الکذَّابین، ولایُصدِّق المُبطلین، و لایُرسِل السُّفهاءَ و الفُسّاقَ و العُصاةَ.

و قالت الأشاعرةُ: یَحسُن کُلُّ ذلک¹.²

أشاعره می‌گویند: خداوند تکلیفِ به محال می‌کند، بلکه جمیع تکالیف او به محال می‌باشد

[نهج الحقّ و کشف الصّدق، علامه حلّی]:

و قالت الإمامیّةُ: إنّ الله سبحانه لم یُکلِّف أحدًا فوقَ طاقتِه.

و قالت الأشاعرةُ: لم یُکلِّف الله أحدًا إلّا فوقَ طاقته، و ما لا یَتمَکَّن مِن ترکِه و فعلِه، و لامَهم علیٰ ترکِ ما لم یُعطِهم القدرةَ علی فعله، و جوّزوا أن یُکلِّفَ اللهُ مقطوعَ الیدِ الکتابةَ، و مَن لامالَ له الزَّکاةَ، و مَن لایَقدِر علی المَشیِ للزَّمانَة³ الطّیرانَ إلی السّماءِ، و أن یُکلِّف العاطلَ الزَّمَن المَفلوج خلقَ الأجسام، و أن یَجعَلَ القدیمَ مُحدَثًا، و المُحدَث قدیمًا، و جوّزوا أن یُرْسِل رسولًا إلی عباده بالمعجزات، لیأمُرَهم بأن یَجعَلوا الجسمَ الأسودَ أبیضَ دفعةً واحدةً، و یأمُرَهم بالکتابة الحسنةِ، و لا یَخلُق لهم الأیدِیَ و الآلاتِ، و أن یَکتبُوا فی الهوآء بغیر دَواةٍ و لا مَدادٍ و لا قَلَمٍ، و لابدّ ما یَقرأُه کلُّ أحدٍ.

و قالت الإمامیّةُ: ربّنا أعدلُ و أحکَمُ مِن ذلک¹.²

نزاهةُ النّبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم عن دَناءَةِ الآباء و عَهْرِ الأُمّهات

[نهج الحقّ و کشف الصّدق، علاّمه حلّی] صفحه 158:

المبحث الثالث: فی أنّه یَجِب أن یکون منزّهًا عن دَناءةِ الآباء و عَهْرِ الأُمَّهات

ذهبت الإمامیّةُ إلی أنّ النّبیَّ صلّی الله علیه و آله و سلّم یَجِب أن یکون منزَّهًا عن دَنائة الآباء و عَهْرِ الأُمّهات، بریئًا من الرّذائل و الأفعالِ الدّالّةِ علی الخِسّة: کالاستهزاءِ به و السُّخریّةِ و الضِّحکِ علیه؛ لأنّ ذلک یُسقِط محلَّه مِن القُلوب، و یُنَفِّر الناسَ عن الانقیاد إلیه؛ فإنّه مِن المعلوم بالضرورة الّذی لایَقبَل الشکَّ و الارتیابَ.

و خالفَتِ السُّنَّة فیه.³

اشاعره می‌گویند: جایز است پیغمبران اولاد زنا باشند و خودشان اهل هرگونه فسق و فجور

[نهج الحقّ و کشف الصّدق، علاّمه حلّی]: 

أمّا الأشاعرة فباعتبار نَفیِ الحُسن و القُبح فلَزِمَهم أن یَذهَبوا إلی جواز بِعثةِ وَلَدِ الزِّنا المعلوم لِکلّ أحدٍ، و أن یکونَ أبوه فاعلًا لجمیعِ أنواعِ الفواحش و أبلَغِ أصناف الشِّرک، و هو ممن یُسخَر به، و یُضحَک علیه، و یُصفَع⁴ فی الأسواق، و یُستهزَأ به، و یکون قد لِیط به دائمًا؛ لأُبْنَةٍ فیه، قَوَّادًا. و تکون أُمُّهُ فی غایة الزِّنا و القِیَادةِ، و الافتضاحِ

بذلک، لاتَردُّ یدَ لامِسٍ. و یکون هو فی غایة الدَّناءةِ و السَّفالة، ممّن قد لِیط به طولَ عُمره حالَ النبوّة و قبلَها، و یُصفَع فی الأسواق، و یَعتمد المَناکیر، و یکون قَوَّادًا بصَّاصًا.

فهؤلاء یَلزَمهم القولُ بذلک؛ حیث نفَوا التَّحسینَ والتَّقبیحَ العقلیِّین، و أنّ ذلک ممکنٌ، فیجوز من الله وقوعُه، و لیس هذا بأبلغَ مِن تعذیب الله مَن لا یستحقّ العذابَ، بل یستحقّ الثّوابَ طولَ الأبد!¹و²

معتزله نیز چون صدور گناه را از پیغمبران جایز می‌دانند، باید ملتزم به جواز فساد آباء أنبیا گردند

[نهج الحقّ و کشف الصِّدق، علاّمه حلّی]:

و أمّا المعتزلةُ فلأنّهم جوّزوا صدورَ الذَّنب عنهم، لَزِمَهم القولُ بجواز ذلک أیضًا، و اتّفقوا علیٰ وقوعِ الکبائر منهم، کما فی قصّةِ إخوَةِ یُوسف.

فلْیَنظُر العاقلُ بعَین الإنصاف: هل یجوز المصیرُ إلی هذه الأقاویلِ الفاسدة و الآراءِ الردیّة؟ و هل یبقی مُکلَّفٌ یَنقاد إلی قبولِ قولِ مَن کان یُفعَل به الفاحشةُ طولَ عُمْره إلی وقتِ نُبُوَّته؟ و أنّه یُصفَع و یُستهزَأ به حالَ النّبوّة؟ و هل یَثبُت بقولِ هذا حُجّةٌ علی الخَلق؟

و اعلم أنّ البحثَ مع الأشاعرة فی هذا الباب ساقطٌ، و أنّهم إن بَحَثوا فی ذلک استعملوا الفُضولَ؛ لأنّهم یُجَوِّزون تعذیبَ المُکلَّف علی أنّه لم یَفعَل ما أَمَره اللهُ تعالی

به، مِن غیر أن یَعلَم ما أَمَره به، و لا أرسَلَ إلیه رسولًا البتّة، بل و علیٰ امتثال أمرِه به، و أنّ جمیعَ القبائح من عندِه تعالی، و أنّ کلَّ ما وَقَعَ فی الوجود فإنّه فعلُه تعالی، و هو حَسَنٌ؛ لأنّ الحُسنَ هو الواقعُ، و القبیحَ هو الّذی لم یَقَع.

فهذه الصّفاتُ الخَسیسة فی النّبیّ و أبوَیه تکون حَسَنَةً؛ لوقوعِها من الله تعالی، فأیُّ مانع حینئذٍ مِن البِعثة باعتبارها؟ فکیف یُمکن للأشاعرة منعُ کُفر النّبیِّ، و هو مِن الله، و کلّ ما یَفعَله تعالی فهو حَسَنٌ؟ و کذا أنواعُ المَعاصی؟ و کیف یُمکنُهم مع هذا المذهب التنزیهُ للأنبیاء؟!

نَعوذ بالله مِن مذهبٍ یُؤَدِّی إلی تحسین الکُفر، و تقبیحِ الإیمان، و جوازِ بِعثةِ مَن اجتمَعَ فیه کلُّ الرَّذائل و السَّقَطات.

و قد عَرَفتَ من هذا أنّ الأشاعرةَ فی هذا الباب قد أنکَروا الضَّروریّاتِ¹.²

تعریف عشق به خداوند

‌

بخش دوّم: معاد و علائم آخر الزمان

‌

فصل اوّل: آیاتی در باب معاد

‌

‌

‌

‌

آیاتی که دلالت دارد بر آنکه انسان عین اعمال خود را در روز قیامت ملاحظه و مشاهده می‌کند

1. سوره آل عمران (3) آیه 30: ﴿يَوۡمَ تَجِدُ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا عَمِلَتۡ مِنۡ خَيۡرٖ مُّحۡضَرٗا وَمَا عَمِلَتۡ مِن سُوٓءٖ تَوَدُّ لَوۡ أَنَّ بَيۡنَهَا وَبَيۡنَهُۥٓ أَمَدَۢا بَعِيدٗا وَيُحَذِّرُكُمُ ٱللَهُ نَفۡسَهُۥ وَٱللَهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ﴾.

2. سوره الکهف (18) آیه 49: ﴿وَوُضِعَ ٱلۡكِتَٰبُ فَتَرَى ٱلۡمُجۡرِمِينَ مُشۡفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَٰوَيۡلَتَنَا مَالِ هَٰذَا ٱلۡكِتَٰبِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةٗ وَلَا كَبِيرَةً إِلَّآ أَحۡصَىٰهَا وَوَجَدُواْ مَا عَمِلُواْ حَاضِرٗا وَلَا يَظۡلِمُ رَبُّكَ أَحَدٗا﴾.

3. سوره الزّلزلة (99) آیه 6 الی 8: ﴿يَوۡمَئِذٖ يَصۡدُرُ ٱلنَّاسُ أَشۡتَاتٗا لِّيُرَوۡاْ أَعۡمَٰلَهُمۡ * فَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٍ خَيۡرٗا يَرَهُۥ * وَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖ شَرّٗا يَرَهُۥ﴾.

4. سوره یونس (10) آیه 61: ﴿وَمَا تَكُونُ فِي شَأۡنٖ وَمَا تَتۡلُواْ مِنۡهُ مِن قُرۡءَانٖ وَلَا تَعۡمَلُونَ مِنۡ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيۡكُمۡ شُهُودًا إِذۡ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعۡزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثۡقَالِ ذَرَّةٖ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِي ٱلسَّمَآءِ وَلَآ أَصۡغَرَ مِن ذَٰلِكَ وَلَآ أَكۡبَرَ إِلَّا فِي كِتَٰبٖ مُّبِينٍ﴾.

5. سوره الانفطار (82) آیه 1 تا 7: ﴿بِسۡمِ ٱللَهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ * إِذَا ٱلسَّمَآءُ ٱنفَطَرَتۡ * وَإِذَا ٱلۡكَوَاكِبُ ٱنتَثَرَتۡ * وَإِذَا ٱلۡبِحَارُ فُجِّرَتۡ * وَإِذَا ٱلۡقُبُورُ بُعۡثِرَتۡ * عَلِمَتۡ نَفۡسٞ مَّا قَدَّمَتۡ وَأَخَّرَتۡ * يَـٰٓأَيُّهَا ٱلۡإِنسَٰنُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ ٱلۡكَرِيمِ * ٱلَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّىٰكَ فَعَدَلَكَ﴾.

6. سوره آل عمران (3) آیه 25: ﴿فَكَيۡفَ إِذَا جَمَعۡنَٰهُمۡ لِيَوۡمٖ لَّا رَيۡبَ فِيهِ وَوُفِّيَتۡ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡ وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ﴾.

7. سوره هود (11) آیه 111: ﴿وَإِنَّ كُلّٗا لَّمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمۡ رَبُّكَ أَعۡمَٰلَهُمۡ إِنَّهُۥ بِمَا يَعۡمَلُونَ خَبِيرٞ﴾.

8. سوره آل عمران (3) ذیل آیه 161: ﴿وَمَن يَغۡلُلۡ يَأۡتِ بِمَا غَلَّ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡ وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ﴾.

9. سوره آل عمران (3) آیه 180: ﴿وَلَا يَحۡسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَبۡخَلُونَ بِمَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَهُ مِن فَضۡلِهِۦ هُوَ خَيۡرٗا لَّهُم بَلۡ هُوَ شَرّٞ لَّهُمۡ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِۦ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَلِلَّهِ مِيرَٰثُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱللَهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِيرٞ﴾.

10. سوره التکویر (81) آیه 1 الی 14: ﴿إِذَا ٱلشَّمۡسُ كُوِّرَتۡ * وَإِذَا ٱلنُّجُومُ ٱنكَدَرَتۡ * وَإِذَا ٱلۡجِبَالُ سُيِّرَتۡ * وَإِذَا ٱلۡعِشَارُ عُطِّلَتۡ * وَإِذَا ٱلۡوُحُوشُ حُشِرَتۡ * وَإِذَا ٱلۡبِحَارُ سُجِّرَتۡ * وَإِذَا ٱلنُّفُوسُ زُوِّجَتۡ * وَإِذَا ٱلۡمَوۡءُۥدَةُ سُئِلَتۡ * بِأَيِّ ذَنۢبٖ قُتِلَتۡ * وَإِذَا ٱلصُّحُفُ نُشِرَتۡ * وَإِذَا ٱلسَّمَآءُ كُشِطَتۡ * وَإِذَا ٱلۡجَحِيمُ سُعِّرَتۡ * وَإِذَا ٱلۡجَنَّةُ أُزۡلِفَتۡ * عَلِمَتۡ نَفۡسٞ مَّآ أَحۡضَرَتۡ﴾.

11. سوره یونس (10) آیه 30: ﴿هُنَالِكَ تَبۡلُواْ كُلُّ نَفۡسٖ مَّآ أَسۡلَفَتۡ وَرُدُّوٓاْ إِلَى ٱللَهِ مَوۡلَىٰهُمُ ٱلۡحَقِّ وَضَلَّ عَنۡهُم مَّا كَانُواْ يَفۡتَرُونَ﴾.

12. سوره البقرة (2) آیه 281: ﴿وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا تُرۡجَعُونَ فِيهِ إِلَى ٱللَهِ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡ وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ﴾.

13. سوره البقرة (2) ذیل ‌آیه 272: ﴿وَمَا تُنفِقُواْ مِنۡ خَيۡرٖ يُوَفَّ إِلَيۡكُمۡ وَأَنتُمۡ لَا تُظۡلَمُونَ﴾.

14. سوره الأنفال (8) ذیل آیه60: ﴿وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيۡءٖ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ يُوَفَّ إِلَيۡكُمۡ وَأَنتُمۡ لَا تُظۡلَمُونَ﴾.

15. سوره (46) الأحقاف آیه 19: ﴿وَلِكُلّٖ دَرَجَٰتٞ مِّمَّا عَمِلُواْ وَلِيُوَفِّيَهُمۡ أَعۡمَٰلَهُمۡ وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ﴾.¹

آیاتی که موت و جان گرفتن را به خداوند و ملک الموت و ملائکه نسبت داده است

آیاتی که در بعضی موت و جان گرفتن را به خدا و در بعضی به مَلَک الموت و در بعضی به ملائکه نسبت داده است

1. سوره الزّمر (39) آیه 42: ﴿ٱللَهُ يَتَوَفَّى ٱلۡأَنفُسَ حِينَ مَوۡتِهَا وَٱلَّتِي لَمۡ تَمُتۡ فِي مَنَامِهَا فَيُمۡسِكُ ٱلَّتِي قَضَىٰ عَلَيۡهَا ٱلۡمَوۡتَ وَيُرۡسِلُ ٱلۡأُخۡرَىٰٓ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمًّى إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَتَفَكَّرُونَ﴾.

2. سوره السّجدة (32) آیه 11: ﴿قُلۡ يَتَوَفَّىٰكُم مَّلَكُ ٱلۡمَوۡتِ ٱلَّذِي وُكِّلَ بِكُمۡ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّكُمۡ تُرۡجَعُونَ﴾.

3. سوره الأنعام (6) آیه 61: ﴿وَهُوَ ٱلۡقَاهِرُ فَوۡقَ عِبَادِهِۦ وَيُرۡسِلُ عَلَيۡكُمۡ حَفَظَةً حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ تَوَفَّتۡهُ رُسُلُنَا وَهُمۡ لَا يُفَرِّطُونَ﴾.

4. سوره الأعراف (7) ذیل آیه 37: ﴿حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءَتۡهُمۡ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوۡنَهُمۡ قَالُوٓاْ أَيۡنَ مَا كُنتُمۡ تَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَهِ قَالُواْ ضَلُّواْ عَنَّا وَشَهِدُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ أَنَّهُمۡ كَانُواْ كَٰفِرِينَ﴾.

5. سوره النّحل (16) آیه 28: ﴿ٱلَّذِينَ تَتَوَفَّىٰهُمُ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ ظَالِمِيٓ أَنفُسِهِمۡ فَأَلۡقَوُاْ ٱلسَّلَمَ مَا كُنَّا نَعۡمَلُ مِن سُوٓءِۢ بَلَىٰٓ إِنَّ ٱللَهَ عَلِيمُۢ بِمَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ﴾.

6. سوره النّحل (16) آیه 32: ﴿ٱلَّذِينَ تَتَوَفَّىٰهُمُ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَٰمٌ عَلَيۡكُمُ ٱدۡخُلُواْ ٱلۡجَنَّةَ بِمَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ﴾.

7. سوره الملک (67) آیه 2: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلۡمَوۡتَ وَٱلۡحَيَوٰةَ لِيَبۡلُوَكُمۡ أَيُّكُمۡ أَحۡسَنُ عَمَلٗا وَهُوَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡغَفُورُ﴾.

8. سوره النّحل (16) آیه 70: ﴿وَٱللَهُ خَلَقَكُمۡ ثُمَّ يَتَوَفَّىٰكُمۡ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَىٰٓ أَرۡذَلِ ٱلۡعُمُرِ لِكَيۡ لَا يَعۡلَمَ بَعۡدَ عِلۡمٖ شَيۡ‍ًٔا إِنَّ ٱللَهَ عَلِيمٞ قَدِيرٞ﴾.

9. سوره الحجّ (22) صدر آیه 5: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِن كُنتُمۡ فِي رَيۡبٖ مِّنَ ٱلۡبَعۡثِ فَإِنَّا خَلَقۡنَٰكُم مِّن تُرَابٖ ثُمَّ مِن نُّطۡفَةٖ ثُمَّ مِنۡ عَلَقَةٖ ثُمَّ مِن مُّضۡغَةٖ مُّخَلَّقَةٖ وَغَيۡرِ مُخَلَّقَةٖ لِّنُبَيِّنَ لَكُمۡ وَنُقِرُّ فِي ٱلۡأَرۡحَامِ مَا نَشَآءُ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى ثُمَّ نُخۡرِجُكُمۡ طِفۡلٗا ثُمَّ لِتَبۡلُغُوٓاْ أَشُدَّكُمۡ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّىٰ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَىٰٓ أَرۡذَلِ ٱلۡعُمُرِ لِكَيۡلَا يَعۡلَمَ مِنۢ بَعۡدِ عِلۡمٖ شَيۡ‍ٔٗا﴾.

10. سوره البقرة (2) آیه 243: ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِينَ خَرَجُواْ مِن دِيَٰرِهِمۡ وَهُمۡ أُلُوفٌ حَذَرَ ٱلۡمَوۡتِ فَقَالَ لَهُمُ ٱللَهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحۡيَٰهُمۡ إِنَّ ٱللَهَ لَذُو فَضۡلٍ عَلَى ٱلنَّاسِ وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَشۡكُرُونَ﴾. راجع به تفسیر این آیه مبارکه در جلد 6 بحار، صفحه 123، از کافی روایت است.¹

آیات و روایات دالّه بر اینکه اعمال زشت انسان عین آتش است

برخی از آیات که دلالت دارد بر آنکه اعمال زشت انسان عین آتش است منتهی در این دنیا چون در پرده حجاب است مشاهده نمی‌شود ولی در قیامت چون حجاب از بین می‌رود عین آن اعمال آتشین مشاهده می‌شود که اشاره به تجسّم اعمال دارد:

1. سوره هود (11) آیه 113: ﴿وَلَا تَرۡكَنُوٓاْ إِلَى ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ فَتَمَسَّكُمُ ٱلنَّارُ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ ٱللَهِ مِنۡ أَوۡلِيَآءَ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ﴾.

2. سوره العنکبوت (29) آیه 54: ﴿يَسۡتَعۡجِلُونَكَ بِٱلۡعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةُۢ بِٱلۡكَٰفِرِينَ﴾.

3. سوره النّساء (4) آیه 10: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَأۡكُلُونَ أَمۡوَٰلَ ٱلۡيَتَٰمَىٰ ظُلۡمًا إِنَّمَا يَأۡكُلُونَ فِي بُطُونِهِمۡ نَارٗا وَسَيَصۡلَوۡنَ سَعِيرٗا﴾.

4. سوره آل عمران (3) صدر آیه 30: ﴿يَوۡمَ تَجِدُ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا عَمِلَتۡ مِنۡ خَيۡرٖ مُّحۡضَرٗا وَمَا عَمِلَتۡ مِن سُوٓءٖ تَوَدُّ لَوۡ أَنَّ بَيۡنَهَا وَبَيۡنَهُۥٓ أَمَدَۢا بَعِيدٗا﴾.

5. سوره یس (36) آیه 54: ﴿فَٱلۡيَوۡمَ لَا تُظۡلَمُ نَفۡسٞ شَيۡ‍ٔٗا وَلَا تُجۡزَوۡنَ إِلَّا مَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ﴾.

6. سوره التّحریم (66) ذیل آیه 7: ﴿لَا تَعۡتَذِرُواْ ٱلۡيَوۡمَ إِنَّمَا تُجۡزَوۡنَ مَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ﴾.

ورد أیضًا هذا المعنی فی الأحادیثِ النبویّة ما لا یُحصیٰ: کقوله صلّی الله علیه و آله و سلّم: «الّذی یشرب فی آنِیَةِ الذّهبِ و الفضّةِ فإنّما یُجَرجِرُ فی جَوفِه نارَ جَهنَّمَ»؛¹

و قوله صلّی الله علیه و آله و سلّم: «الظُّلمُ ظُلُماتٌ یَومَ القیامَة»؛¹

و قوله صلّی الله علیه و آله و سلّم: «الجنّةُ قِیعانٌ، و إنّ غِراسَها سُبحانَ الله و بحَمْدِه».²

7. سوره البقرة (2) قسمتی از آیه 24: ﴿فَٱتَّقُواْ ٱلنَّارَ ٱلَّتِي وَقُودُهَا ٱلنَّاسُ وَٱلۡحِجَارَةُ﴾.

8. سوره العلق (96) آیه 17 و 18: ﴿فَلۡيَدۡعُ نَادِيَهُۥ * سَنَدۡعُ ٱلزَّبَانِيَةَ﴾.

9. سوره البقرة (2) آیه 174: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡتُمُونَ مَآ أَنزَلَ ٱللَهُ مِنَ ٱلۡكِتَٰبِ وَيَشۡتَرُونَ بِهِۦ ثَمَنٗا قَلِيلًا أُوْلَـٰٓئِكَ مَا يَأۡكُلُونَ فِي بُطُونِهِمۡ إِلَّا ٱلنَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ ٱللَهُ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمۡ وَلَهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.

10. و أولی من جمیع ذلک کلّه علی تجسّم الأعمال قوله: ﴿لَّقَدۡ كُنتَ فِي غَفۡلَةٖ مِّنۡ هَٰذَا فَكَشَفۡنَا عَنكَ غِطَآءَكَ فَبَصَرُكَ ٱلۡيَوۡمَ حَدِيدٞ﴾ سوره ق (50) آیه 22؛ إذ الغفلة لا تتحقّق إلّا مع وجود الشیء، و کذلک کشف الغطاء إنّما یتحقّق مع وجود الشیء وراء الغطاء، فلا تغفل.

11. سوره التوبة (9) ذیل آیه 34 و آیه 35: ﴿وَٱلَّذِينَ يَكۡنِزُونَ ٱلذَّهَبَ وَٱلۡفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ ٱللَهِ فَبَشِّرۡهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٖ * يَوۡمَ يُحۡمَىٰ عَلَيۡهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكۡوَىٰ بِهَا جِبَاهُهُمۡ وَجُنُوبُهُمۡ وَظُهُورُهُمۡ هَٰذَا مَا كَنَزۡتُمۡ لِأَنفُسِكُمۡ فَذُوقُواْ مَا كُنتُمۡ تَكۡنِزُونَ﴾.³

[آیات دالّه بر آنکه خداوند سبحانه نعمتی را بر مردم تغییر نمی‌دهد مگر آنکه خود مردم تغییر دهند]

1. سوره الرّعد (13) آیه 10 و 11: ﴿سَوَآءٞ مِّنكُم مَّنۡ أَسَرَّ ٱلۡقَوۡلَ وَمَن جَهَرَ بِهِۦ وَمَنۡ هُوَ مُسۡتَخۡفِۢ بِٱلَّيۡلِ وَسَارِبُۢ بِٱلنَّهَارِ * لَهُۥ مُعَقِّبَٰتٞ مِّنۢ بَيۡنِ يَدَيۡهِ وَمِنۡ خَلۡفِهِۦ يَحۡفَظُونَهُۥ مِنۡ أَمۡرِ ٱللَهِ إِنَّ ٱللَهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوۡمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمۡ وَإِذَآ أَرَادَ ٱللَهُ بِقَوۡمٖ سُوٓءٗا فَلَا مَرَدَّ لَهُۥ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِۦ مِن وَالٍ﴾.

2. سوره الأنفال (8) آیه 53: ﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱللَهَ لَمۡ يَكُ مُغَيِّرٗا نِّعۡمَةً أَنۡعَمَهَا عَلَىٰ قَوۡمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمۡ وَأَنَّ ٱللَهَ سَمِيعٌ عَلِيمٞ﴾.

البته واضح است که نعمت شامل معنویات و روحانیات هم می‌شود به دلیل سوره المائدة (5) ذیل آیه 3: ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗا﴾.

3. سوره الرّوم (30) آیه 41: ﴿ظَهَرَ ٱلۡفَسَادُ فِي ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِ بِمَا كَسَبَتۡ أَيۡدِي ٱلنَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعۡضَ ٱلَّذِي عَمِلُواْ لَعَلَّهُمۡ يَرۡجِعُونَ﴾.

4. سوره الأعراف (7) آیه 96: ﴿وَلَوۡ أَنَّ أَهۡلَ ٱلۡقُرَىٰٓ ءَامَنُواْ وَٱتَّقَوۡاْ لَفَتَحۡنَا عَلَيۡهِم بَرَكَٰتٖ مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ وَلَٰكِن كَذَّبُواْ فَأَخَذۡنَٰهُم بِمَا كَانُواْ يَكۡسِبُونَ﴾.¹

آیات دالّه بر آنکه در روز قیامت مشرکین انکار شرک خود را در دنیا می‌کنند

1. سوره الأنعام (6) آیه 22 الی 24: ﴿وَيَوۡمَ نَحۡشُرُهُمۡ جَمِيعٗا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ

أَشۡرَكُوٓاْ أَيۡنَ شُرَكَآؤُكُمُ ٱلَّذِينَ كُنتُمۡ تَزۡعُمُونَ * ثُمَّ لَمۡ تَكُن فِتۡنَتُهُمۡ إِلَّآ أَن قَالُواْ وَٱللَهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشۡرِكِينَ * ٱنظُرۡ كَيۡفَ كَذَبُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ وَضَلَّ عَنۡهُم مَّا كَانُواْ يَفۡتَرُونَ﴾.

2. سوره یونس (10) آیه 26 الی 30: ﴿لِّلَّذِينَ أَحۡسَنُواْ ٱلۡحُسۡنَىٰ وَزِيَادَةٞ وَلَا يَرۡهَقُ وُجُوهَهُمۡ قَتَرٞوَلَا ذِلَّةٌ أُوْلَـٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَنَّةِ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ * وَٱلَّذِينَ كَسَبُواْ ٱلسَّيِّ‍َٔاتِ جَزَآءُ سَيِّئَةِۢ بِمِثۡلِهَا وَتَرۡهَقُهُمۡ ذِلَّةٞ مَّا لَهُم مِّنَ ٱللَهِ مِنۡ عَاصِمٖ كَأَنَّمَآ أُغۡشِيَتۡ وُجُوهُهُمۡ قِطَعٗا مِّنَ ٱلَّيۡلِ مُظۡلِمًا أُوْلَـٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلنَّارِ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ * وَيَوۡمَ نَحۡشُرُهُمۡ جَمِيعٗا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشۡرَكُواْ مَكَانَكُمۡ أَنتُمۡ وَشُرَكَآؤُكُمۡ فَزَيَّلۡنَا بَيۡنَهُمۡ وَقَالَ شُرَكَآؤُهُم مَّا كُنتُمۡ إِيَّانَا تَعۡبُدُونَ * فَكَفَىٰ بِٱللَهِ شَهِيدَۢا بَيۡنَنَا وَبَيۡنَكُمۡ إِن كُنَّا عَنۡ عِبَادَتِكُمۡ لَغَٰفِلِينَ * هُنَالِكَ تَبۡلُواْ كُلُّ نَفۡسٖ مَّآ أَسۡلَفَتۡ وَرُدُّوٓاْ إِلَى ٱللَهِ مَوۡلَىٰهُمُ ٱلۡحَقِّ وَضَلَّ عَنۡهُم مَّا كَانُواْ يَفۡتَرُونَ﴾.

3. سوره القصص (28) آیه 61 الی 66: ﴿أَفَمَن وَعَدۡنَٰهُ وَعۡدًا حَسَنٗا فَهُوَ لَٰقِيهِ كَمَن مَّتَّعۡنَٰهُ مَتَٰعَ ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا ثُمَّ هُوَ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ مِنَ ٱلۡمُحۡضَرِينَ * وَيَوۡمَ يُنَادِيهِمۡ فَيَقُولُ أَيۡنَ شُرَكَآءِيَ ٱلَّذِينَ كُنتُمۡ تَزۡعُمُونَ * قَالَ ٱلَّذِينَ حَقَّ عَلَيۡهِمُ ٱلۡقَوۡلُ رَبَّنَا هَـٰٓؤُلَآءِ ٱلَّذِينَ أَغۡوَيۡنَآ أَغۡوَيۡنَٰهُمۡ كَمَا غَوَيۡنَا تَبَرَّأۡنَآ إِلَيۡكَ مَا كَانُوٓاْ إِيَّانَا يَعۡبُدُونَ * وَقِيلَ ٱدۡعُواْ شُرَكَآءَكُمۡ فَدَعَوۡهُمۡ فَلَمۡ يَسۡتَجِيبُواْ لَهُمۡ وَرَأَوُاْ ٱلۡعَذَابَ لَوۡ أَنَّهُمۡ كَانُواْ يَهۡتَدُونَ * وَيَوۡمَ يُنَادِيهِمۡ فَيَقُولُ مَاذَآ أَجَبۡتُمُ ٱلۡمُرۡسَلِينَ * فَعَمِيَتۡ عَلَيۡهِمُ ٱلۡأَنۢبَآءُ يَوۡمَئِذٖ فَهُمۡ لَا يَتَسَآءَلُونَ﴾.¹

آیاتی که دلالت دارد بر آنکه بهشت به عنوان شراء اعمال صالحه و جهنّم شراء اعمال رذیله است

آیاتی که در قرآن مجید دلالت دارد بر آنکه بهشت به عنوان مبادله و شراء اعمال صالحه و جهنّم شراء در مقابل اعمال رذیله است

1. سوره البقرة (2) در نیمه دوّم آیه 102 در ضمن بیان حال سحره و

جادوگران می‌فرماید: ﴿وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمۡ وَلَا يَنفَعُهُمۡ وَلَقَدۡ عَلِمُواْ لَمَنِ ٱشۡتَرَىٰهُ مَا لَهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنۡ خَلَٰقٖ وَلَبِئۡسَ مَا شَرَوۡاْ بِهِۦٓ أَنفُسَهُمۡ لَوۡ كَانُواْ يَعۡلَمُونَ﴾.

2. سوره البقرة (2) آیه 207: ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡرِي نَفۡسَهُ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَهِ وَٱللَهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ﴾.

3. سوره النّساء (4) آیه 74: ﴿فَلۡيُقَٰتِلۡ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ ٱلَّذِينَ يَشۡرُونَ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا بِٱلۡأٓخِرَةِ وَمَن يُقَٰتِلۡ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ فَيُقۡتَلۡ أَوۡ يَغۡلِبۡ فَسَوۡفَ نُؤۡتِيهِ أَجۡرًا عَظِيمٗا﴾.

4. سوره التوبة (9) آیه 111: ﴿إِنَّ ٱللَهَ ٱشۡتَرَىٰ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ أَنفُسَهُمۡ وَأَمۡوَٰلَهُم بِأَنَّ لَهُمُ ٱلۡجَنَّةَ يُقَٰتِلُونَ فِي سَبِيلِ ٱللَهِ فَيَقۡتُلُونَ وَيُقۡتَلُونَ وَعۡدًا عَلَيۡهِ حَقّٗا فِي ٱلتَّوۡرَىٰةِ وَٱلۡإِنجِيلِ وَٱلۡقُرۡءَانِ وَمَنۡ أَوۡفَىٰ بِعَهۡدِهِۦ مِنَ ٱللَهِ فَٱسۡتَبۡشِرُواْ بِبَيۡعِكُمُ ٱلَّذِي بَايَعۡتُم بِهِۦ وَذَٰلِكَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ﴾.

5. سوره البقرة (2) آیه 90: ﴿بِئۡسَمَا ٱشۡتَرَوۡاْ بِهِۦٓ أَنفُسَهُمۡ أَن يَكۡفُرُواْ بِمَآ أَنزَلَ ٱللَهُ بَغۡيًا أَن يُنَزِّلَ ٱللَهُ مِن فَضۡلِهِۦ عَلَىٰ مَن يَشَآءُ مِنۡ عِبَادِهِۦ فَبَآءُو بِغَضَبٍ عَلَىٰ غَضَبٖ وَلِلۡكَٰفِرِينَ عَذَابٞ مُّهِينٞ﴾.¹

تردّد پروردگار در قبض روح مؤمن

در جلد 6 بحار، طبع جدید، صفحه 152 از أمالی شیخ طوسی با اسناد خود از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که: 

«قال علیُّ بن الحسینَ زَینُ العابدین علیه السّلام: ”قال اللهُ عزّوجلّ: ما مِن شیءٍ أتردَّدُ عنه تَرَدُّدی عن قبضِ روح المؤمن: یَکرَه الموتَ و أنا أکرَهُ مَساءَتَه. فاذا حَضَرَه

أجَلُه الّذی لا یُؤَخَّر فیه بَعَثتُ إلیه برَیحانَتَین مِن الجنّة تُسمّیٰ أحدُهما [إحداهما] المُسخِیةَ و الأُخریٰ المُنسِیة. فأمّا المُسخیةُ فَتُسخِیه عن مالِه، و أمّا المُنسیةُ فتُنسِیه أمرَ الدّنیا.“» و در تعلیقه گوید: «فی المصدر: ”أتردَّدُ فیه مثلَ تَردُّدی عندَ قبضِ روح المؤمن.“»

و در صفحه 160 دو روایت دیگر از محاسن برقی با دو سند مختلف از حضرت صادق علیه السّلام در این موضوع نقل می‌کند: اوّلی را از محمّد الحلبی و دوّمی را از ابوحمزۀ ثمالی:

اوّل: ”قال الله تبارک و تعالی: لِیَأذَنْ بحَربٍ منّی مُستَذلُّ عَبدِیَ المُؤمنِ. و ما تَردَّدتُ عن شیءٍ کتَردُّدی فی مَوتِ المُؤمن: إنّی لأُحِبُّ لقائَه و یَکرَه الموتَ، فأصرِفُه عنه. و إنّه لیَدعونی فی أمرٍ، فَأستجِیبُ له لما هو خیرٌ له. و لو لم یکن فی الدّنیا إلّا واحدٌ من عَبیدی مُؤمنٌ لاسْتَغنَیتُ به عن جمیع خَلقی، و لجَعَلتُ له مِن إیمانه أُنسًا لایَستَوحِشُ فیه إلی أحدٍ.“

دوّم: ”یقول [قال] الله تبارک و تعالی: ما تَردَّدتُ عن شیءٍ أنا فاعلُه کتَردُّدی عن المُؤمنِ؛ فإنّی أُحِبُّ لقائَه و یَکرَه الموتَ، فَأَزوِیه عنه. و لو لم یکن فی الأرض إلّا مُؤمنٌ واحدٌ لاکتَفَیتُ به عن جَمیعِ خَلقی، و جَعَلتُ له مِن إیمانه أُنسًا لایحتاج معه إلی أحدٍ.“»¹

[حدیثی در بازگشت هر چیز به هم سنخ خود]

حضرت علاّمه طباطبائی ـ مدّ ظلّه ـ در جلد 8، صفحه 104، از تفسیر المیزان در ذیل آیۀ ﴿كَمَا بَدَأَكُمۡ تَعُودُونَ﴾² فرماید: 

«کما فی العِلَل بإسناده عن ابراهیم اللّیثی عن الباقر علیه السّلام فی حدیثٍ طویلٍ:

ثمّ قال: ”أخبِرْنی یا إبراهیمُ عن الشّمس إذا طَلَعَت و بَدَأ شعاعُها فی البُلدان: أهو بائنٌ مِن القُرص؟“ قلتُ: فی حالِ طلوعِه بائنٌ. قال: ”ألیس إذا غابَتِ الشّمسُ اتّصَل ذلک الشعاعُ بالقُرصِ حتّی یَعودَ إلیه؟“ قلت: نَعَم قال: ”کذلک یَعودُ کلُّ شیءٍ إلی سِنخِه و جَوهرِه و أصلِه. فإذا کان یومُ القیٰمة نَزَعَ اللهُ عزّوجلّ سِنخَ النّاصب و طِینتَه مع أثقالِه و أوزارِه مِن المُؤمن، فیُلحِقُها کُلَّها بالنّاصب، و یَنزِعُ سنخَ المؤمن و طِینتَه مع حسناتِه و أبواب بِرِّه و اجتهادِه من النّاصب، فیُلحِقُها کلَّها بالمُؤمن“ الحدیث.»¹

[لِیَمیزَ اللهُ الخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ]

و در جلد 9، صفحه 87 از المیزان در ذیل آیۀ: ﴿لِيَمِيزَ ٱللَهُ ٱلۡخَبِيثَ مِنَ ٱلطَّيِّبِ﴾² اشاره به حدیث ابراهیم لیثی فرموده‌اند.

اصل این روایت در علل الشرایع است و آخرین روایت از روایات این کتاب است و بسیار مفصّل و حاوی مطالب عالیه است و برای بحث لحوق در معاد بسیار مناسب است³.⁴

آیات و روایاتی راجع به موت

1. سوره الأنفال (8) آیه 50:

﴿وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذۡ يَتَوَفَّى ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ يَضۡرِبُونَ وُجُوهَهُمۡ وَأَدۡبَٰرَهُمۡ وَذُوقُواْ عَذَابَ ٱلۡحَرِيقِ﴾.

2. سوره محمّد (47) آیه 25 الی 28:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ٱرۡتَدُّواْ عَلَىٰٓ أَدۡبَٰرِهِم مِّنۢ بَعۡدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ ٱلۡهُدَى ٱلشَّيۡطَٰنُ سَوَّلَ لَهُمۡ وَأَمۡلَىٰ لَهُمۡ * ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ قَالُواْ لِلَّذِينَ كَرِهُواْ مَا نَزَّلَ ٱللَهُ سَنُطِيعُكُمۡ فِي بَعۡضِ ٱلۡأَمۡرِ وَٱللَهُ يَعۡلَمُ إِسۡرَارَهُمۡ * فَكَيۡفَ إِذَا تَوَفَّتۡهُمُ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ يَضۡرِبُونَ وُجُوهَهُمۡ وَأَدۡبَٰرَهُمۡ * ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمُ ٱتَّبَعُواْ مَآ أَسۡخَطَ ٱللَهَ وَكَرِهُواْ رِضۡوَٰنَهُۥ فَأَحۡبَطَ أَعۡمَٰلَهُمۡ﴾.

3. سوره ق (50) آیه 16 الی 22:

﴿وَلَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ وَنَعۡلَمُ مَا تُوَسۡوِسُ بِهِۦ نَفۡسُهُۥ وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَيۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِيدِ * إِذۡ يَتَلَقَّى ٱلۡمُتَلَقِّيَانِ عَنِ ٱلۡيَمِينِ وَعَنِ ٱلشِّمَالِ قَعِيدٞ * مَّا يَلۡفِظُ مِن قَوۡلٍ إِلَّا لَدَيۡهِ رَقِيبٌ عَتِيدٞ * وَجَآءَتۡ سَكۡرَةُ ٱلۡمَوۡتِ بِٱلۡحَقِّ ذَٰلِكَ مَا كُنتَ مِنۡهُ تَحِيدُ * وَنُفِخَ فِي ٱلصُّورِ ذَٰلِكَ يَوۡمُ ٱلۡوَعِيدِ * وَجَآءَتۡ كُلُّ نَفۡسٖ مَّعَهَا سَآئِقٞ وَشَهِيدٞ * لَّقَدۡ كُنتَ فِي غَفۡلَةٖ مِّنۡ هَٰذَا فَكَشَفۡنَا عَنكَ غِطَآءَكَ فَبَصَرُكَ ٱلۡيَوۡمَ حَدِيدٞ﴾.

4. سوره الأعراف (7) آیه 182:

﴿وَٱلَّذِينَ كَذَّبُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا سَنَسۡتَدۡرِجُهُم مِّنۡ حَيۡثُ لَا يَعۡلَمُونَ﴾.

استدراج در دنیا البته حقیقت و جزایی در عالم آخرت دارد و بدین معنی که استدراج ظاهری در این عالم صورت و حقیقتی در عالم بروز و ظهور دارد شاید آیه شریفه ذیل این حقیقت را بیان کند.

5. ‌سوره البقرة (2) آیه 161 و 162:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ وَمَاتُواْ وَهُمۡ كُفَّارٌ أُوْلَـٰٓئِكَ عَلَيۡهِمۡ لَعۡنَةُ ٱللَهِ وَٱلۡمَلَـٰٓئِكَةِ وَٱلنَّاسِ أَجۡمَعِينَ * خَٰلِدِينَ فِيهَا لَا يُخَفَّفُ عَنۡهُمُ ٱلۡعَذَابُ وَلَا هُمۡ يُنظَرُونَ﴾.

6. سوره فاطر (35) آیه 19 الی 23:

﴿وَمَا يَسۡتَوِي ٱلۡأَعۡمَىٰ وَٱلۡبَصِيرُ * وَلَا ٱلظُّلُمَٰتُ وَلَا ٱلنُّورُ * وَلَا ٱلظِّلُّ وَلَا ٱلۡحَرُورُ *

وَمَا يَسۡتَوِي ٱلۡأَحۡيَآءُ وَلَا ٱلۡأَمۡوَٰتُ إِنَّ ٱللَهَ يُسۡمِعُ مَن يَشَآءُ وَمَآ أَنتَ بِمُسۡمِعٖ مَّن فِي ٱلۡقُبُورِ * إِنۡ أَنتَ إِلَّا نَذِيرٌ﴾.

7. سوره البقرة (2) آیه 164:

﴿إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلۡفُلۡكِ ٱلَّتِي تَجۡرِي فِي ٱلۡبَحۡرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٖ فَأَحۡيَا بِهِ ٱلۡأَرۡضَ بَعۡدَ مَوۡتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٖ وَتَصۡرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلۡمُسَخَّرِ بَيۡنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَعۡقِلُونَ﴾.

8. بحارالأنوار، جلد 6، صفحه 132:

”قال أمیرُالمؤمنین علیه السّلام: کم مِن غافِلٍ یَنسَجُ ثَوبًا لِیَلبَسَه و إنَّما هو کَفَنُه، و یَبنِی بَیتًا لِیَسکُنَه و إنَّما هو مَوضِعُ قبرِه.“

9. بحارالأنوار، جلد 6، صفحه 132:

[الأمالی للشیخ الطوسی‌] فِیما کَتَبَ أمیرُالمؤمنین علیه السّلام لِمُحمَّدِ بنِ أبی‌بکرٍ: ”عبادَ اللهِ، إنَّ المَوتَ لیس مِنه فَوتٌ، فاحْذَروا قَبلَ وُقوعِه، و أعِدُّوا له عُدَّتَه؛ فإنَّکم طَرْدُ المَوتِ: إن أقَمتم له أخَذَکم و إن فَرَرتم مِنه أدرَکَکم، و هو ألزَمُ لکم مِن ظِلِّکم. المَوتُ مَعقودٌ بِنَواصیکم، و الدُّنیا تُطوَی خَلفَکم، فَأکثِرُوا ذِکرَ المَوتِ عند ما تُنازِعُکم إلیه أنفُسُکم مِن الشَّهَواتِ، و کَفَی بِالمَوتِ واعظًا. و کان رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله کَثِیرًا ما یُوصِی أصحابَه بِذِکرِ المَوتِ فیقول: أکثِرُوا ذِکرَ المَوتِ؛ فإنَّهُ هادِمُ اللَّذّاتِ حائلٌ بَینَکم و بَینَ الشَّهَواتِ.“

10. بحارالأنوار، جلد 6، صفحه 133:

”قال رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله: لَو أنَّ البَهائِمَ یَعلَمون مِن المَوتِ ما تَعلَمون أنتم ما أکَلتم مِنها سَمِینًا.“

11. بحارالأنوار، جلد 6، صفحه 134:

قال أبوعبداللهِ علیه السّلام: ”بَلَغَ أمیرَالمؤمنین علیه السّلام مَوتُ رَجلٍ مِن أصحابِه، ثُمَّ جاء خَبَرٌ آخَر أنَّه لم یَمُت، فَکَتَبَ إلیه: بسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ أمّا بَعدُ، فإنَّه قد کان أتانا خَبَرٌ ارْتاعَ¹ له إخوانُک، ثُمَّ جاء تکذیبُ الخَبَرِ الأوَّلِ، فَأنعَمَ ذلک أن سُرِرنا، و إنَّ السُّرُورَ وَشِیکُ الِانقِطاعِ یَبلُغُه عَمّا قَلیلٍ تَصدِیقُ الخَبَرِ الأوَّلِ. فَهَل أنت کائنٌ کَرَجلٍ قد ذاقَ المَوتَ ثُمَّ عاشَ بَعدَه، فَسَألَ الرَّجعَةَ، فأُسعِفَ بِطَلِبَتِه، فهو مُتَأهِّبٌ² بِنَقلِ ما سَرَّه مِن مالِه إلی دارِ قَرارِه لا یَرَی أنّ له مالًا غَیرَه. و اعلَم أنّ اللَّیلَ و النَّهارَ دائِبان فی نَقصِ الأعمارِ و إنفادِ الأموالِ و طَیِّ الآجالِ. هَیهاتَ هَیهاتَ قَد صَبَّحا ﴿وَعَادٗا وَثَمُودَاْ وَأَصۡحَٰبَ ٱلرَّسِّ وَقُرُونَۢا بَيۡنَ ذَٰلِكَ كَثِيرٗا﴾³ فَأصبَحوا قَد وَرَدوا علیٰ رَبِّهم، و قَدِموا علیٰ أعمالِهم، و اللَّیلُ و النَّهارُ غَضّانِ جَدیدانِ لا یُبلِیهما ما مَرّا به، یَستَعِدّان لِمَن بَقِیَ بمثلِ ما أصابا مَن مَضَی. و اعلَم أنَّما أنت نَظِیرُ إخوانِک و أشباهِک. مَثَلُک کمَثَلِ الجَسَدِ قَد نُزِعَت قُوَّتُه، فَلَم یَبقَ إلّا حُشاشَةُ نَفسِهِ یَنتَظِرُ الدّاعِیَ، فنَعوذُ باللهِ ممّا نَعِظُ به، ثُمَّ نَقصُرُ عنه.“

12. بحارالأنوار، جلد 6، صفحه 217:

عن أبی‌عبدِاللهِ علیه السّلام قال: ”إنَّ سَعدًا (سعد بن معاذ) لَمّا ماتَ شَیَّعَه سَبعون ألفَ مَلَکٍ، فقامَ رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله علیٰ قَبرِه فقال: و مِثلُ سَعدٍ یُضَمُّ؟! فقالت أُمُّه: هَنِیئًا لَکَ یا سَعدُ و کَرامَةً! فقال لها رَسولُ اللهِ: یا اُمَّ سَعدٍ، لا تَحتِمِی علیٰ اللهِ. فقالت: یا رَسولَ اللهِ، قَد سَمِعناک و ما تقول فی سَعدٍ. فَقالَ: إنَّ سَعدًا کان فی لِسانِه غِلَظٌ علیٰ أهلِه.“

13. و در همین معنی روایتی مفصّل وارد شده که در بحار، جلد 6، صفحه 220 مذکور است.

علیُّ بن الحسین بن الشُّقَیرِ الهَمدانیُّ عن جَعفَر بن أحمدَ بن یُوسفَ، عن علیِّ بن بُزُرجَ الخَیّاطِ، عن عُمَرَ بن الیَسَع، عن عبداللهِ بن الیَسَعِ، عن ابن سِنانٍ، عن أبی‌عبداللهِ علیه السّلام قالَ: ”أُتِیَ رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم فقیل له: إنَّ سَعدَ بنَ مُعاذٍ قد ماتَ، فقام رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم و قام أصحابُه معه، فأمَرَ بغُسلِ سَعدٍ و هو قائمٌ علیٰ عِضادَةِ البابِ. فَلَمّا أن حُنِّطَ و کُفِّنَ و حُمِلَ علیٰ سَریره تَبِعَه رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم بِلا حِذاءٍ و لا رِداءٍ، ثُمَّ کان یأخُذُ یَمنَةَ السَّرِیرِ مَرَّةً و یَسرَةَ السَّرِیرِ مَرَّةً، حتَّی انتَهَی به إلیٰ القَبرِ، فَنَزَلَ رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم حَتَّی لَحَدَه و سَوَّی اللَّبِنَ علیه و جَعَلَ یقول: ناوِلونی حَجَرًا، ناوِلونی تُرابًا رَطبًا یَسُدُّ به ما بَینَ اللَّبِنِ. فَلَمّا أن فَرَغَ و حَثا التُّرابَ علیه و سَوَّی قَبرَه، قال رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم: إنِّی لَأعلَمُ أنَّه سَیَبلَی و یَصِلُ البِلیٰ إلیه، و لَکِنَّ اللهَ یُحِبُّ عَبدًا إذا عَمِلَ عَمَلًا أحکَمَه. فَلَمّا أن سَوَّی التُّربَةَ علیه قالت أُمُّ سَعدٍ: یا سَعدُ، هَنِیئًا لک الجَنَّةُ! فَقال رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم: یا أُمَّ سَعدٍ، مَه لا تَجزِمِی علیٰ رَبِّکِ؛ فإنَّ سَعدًا قَد أصابَته ضَمَّةٌ. قال: فَرَجَعَ رَسولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم و رَجَعَ النّاسُ فَقالوا له: یا رَسولَ اللهِ، لقد رَأیناک صَنَعتَ علیٰ سَعدٍ ما لم تَصنَعْه علیٰ أحَدٍ: إنَّک تَبِعتَ جَنازَتَه بِلا رِداءٍ و لا حِذاءٍ. فقال صلّی الله علیه و آله و سلّم: إنَّ المَلائِکَةَ کانَت بِلا رِداءٍ و لا حِذاءٍ، فَتَأسَّیتُ بِها. قالوا: و کُنتَ تأخُذُ یَمنَةَ السَّرِیرِ مَرَّةً و یَسرَةَ السَّرِیرِ مَرَّةً. قال: کانت یَدِی فی یَدِ جبرئیل: آخُذُ حَیثُ یأخُذُ. قالُوا: أمَرتَ بِغُسلِه و صَلَّیتَ علیٰ جِنازَتِه و لَحَدتَه فی قَبرِه ثُمَّ قُلتَ: إنَّ سَعدًا قَد أصابَته ضَمَّةٌ. قال: فقال صلّی الله علیه و آله و سلّم: نَعَم، إنَّه کان فی خُلُقِه مع أهلِه سُوءٌ.“

14. (الصدوق فی الاعتقادات) و قال النَّبِیُّ صلّی الله علیه و آله: ”الأرواحُ جُنودٌ مُجَنَّدَةٌ، فَما تَعارَفَ مِنها ائتَلَفَ، و ما تَناکَرَ مِنها اختَلَفَ.“¹

15. بحار، جلد 6، صفحه 249:

و قال الصّادقُ علیه السّلام: ”إنَّ اللهَ آخَی بَینَ الأرواحِ فی الأظِلَّةِ قبلَ أن یَخلُقَ الأبدانَ بِألفَی عامٍ، فلو قد قامَ قائِمُنا أهلَ البَیتِ لَوُرِّثَ الأخُ الّذی آخَی بَینَهما فی الأظِلَّةِ، و لَم یُوَرَّثِ الأخُ مِن الوِلادةِ.“

16. در تفسیر امام عسکَری علیه السّلام (بحارالأنوار، جلد 6، صفحه 189) می‌فرماید: ”﴿وَٱلنَّاسِ أَجۡمَعِينَ﴾² کُلٌّ یَلعَنُهم، لأنَّ کُلًّا مِن المأمُورِین المُنتَهِین یَلعَنون الکافِرینَ، و الکافِرون أیضًا یقولون: لَعَنَ اللهُ الکافِرینَ. فَهم فی لَعنِ أنفُسِهم أیضًا ﴿خَٰلِدِينَ فِيهَا﴾³ فی اللَّعنَةِ فی نارِ جَهَنَّمَ.‌“ الخ.

بنابراین لعنت که به معنی بُعد از ساحت خدا است و آنها چون دائم در بُعد و عذابند و چون هر لعنت قبلی موجب بُعد و عذاب بعدی می‌شود بنابراین دائماً بُعد آنها از خدا و عذاب آنها رو به ازدیاد است تا به جائی که تصوّر نشود و این بروز و ظهور همان استدراج است.⁴

‌

‌

فصل دوم: روایاتی در باب معاد

‌

‌

‌

[روایتی از امام صادق علیه السّلام در کیفیّت قبض روح]

راجع به کیفیّت قبض روح در بحار، جلد 6، صفحه 144:

«من لا یحضره الفقیه: سُئِل الصّادقُ علیه السّلام عن قولِ الله عزّوجلّ: ﴿ٱللَهُ يَتَوَفَّى ٱلۡأَنفُسَ حِينَ مَوۡتِهَا﴾¹ و عن قولِ الله عزّوجلّ: ﴿قُلۡ يَتَوَفَّىٰكُم مَّلَكُ ٱلۡمَوۡتِ ٱلَّذِي وُكِّلَ بِكُمۡ﴾² و عن قولِ الله عزّوجلّ: ﴿ٱلَّذِينَ تَتَوَفَّىٰهُمُ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ طَيِّبِينَ﴾³ و ﴿ٱلَّذِينَ تَتَوَفَّىٰهُمُ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ ظَالِمِيٓ أَنفُسِهِمۡ﴾⁴ و عن قولِ الله عزّوجلّ: ﴿تَوَفَّتۡهُ رُسُلُنَا﴾⁵ و عن قولِ الله عزّوجلّ: ﴿وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذۡ يَتَوَفَّى ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ﴾⁶ و قد یَموتُ فی السّاعة الواحدةِ فی جَمیعِ الآفاقِ ما لا یحصیه إلّا اللهُ عزّوجلّ، فکیف هذا؟ فقال: ”إنّ اللهَ تبارَک و تعالی جَعَلَ لمَلَکِ المَوتِ أعوانًا مِن الملائکة یَقبِضون الأرواحَ بمنزلةِ صاحِبِ

الشُّرطةِ له أعوانٌ مِن الإنسِ یَبعَثُهم فی حوائجِهم فتَتَوفّاهم الملائکة و یَتَوفّاهم مَلَکُ الموت مِن الملائکة مع ما یَقبِضُ هو و یتوّفاه اللهُ عزّوجلّ مِن مَلَک المَوت“¹»²³.

[شعر معروف: یا حار همدان من یمت یرنی من مؤمن أو منافق قبلا]

جلد 6 بحار، صفحه 178 [المجالس للمفید]: مسندًا عن أصبَغ بن نباته قال:

«دَخَلَ الحارثُ الهمْدانی علی أمیرالمؤمنین علی علیه السّلام فی نَفَرٍ مِن الشّیعة و کنتُ فیهم، فجَعَلَ الحارثُ یَتَّئِدُ⁴ فی مَشیِه [مشیَتِه] و یَخبِطُ الأرضَ بمِحجَنهِ، و کان مریضًا. فأقبَلَ علیه أمیرُالمؤمنین علیه السّلام ـ و کانت له منه منزلةٌ ـ فقال: ”کیف تَجدُک یا حارثُ؟“ فقال: نالَ الدّهرُ یا أمیرَالمؤمنین منّی، و زَادَنی أَوَبًا⁵ غَلیلًا اختِصامُ أصحابِک ببابک. قال: ”و فِیمَ خُصومتُهم؟“ قال: فیک و فی الثلاثةِ مِن قَبلک: فمِن مُفرِطٍ مِنهم غالٍ، و مقتصدٍ قال [تالٍ]، و من متردّدٍ مُرتابٍ لا یَدرِی أ یُقدِمُ أم یُحجِمُ.⁶ فقال: ”حَسبُک یا أخا همْدان. ألا إنّ خیرَ شِیعتی النَّمَطُ الأوسطُ: إلیهم یَرجِعُ الغالی و بهم یَلحَق التالی.“ فقال له الحارثُ: لو کَشَفتَ ـ فداک أبی و أُمّی ـ الرَّینَ عن قلوبنا و جَعَلتَنا فی ذلک علی بصیرةٍ من أمرنا. قال: ”قَدْک؛ فإنّک امرُؤٌ مَلبوسٌ علیک. إنّ دینَ الله لا یُعرَف بالرّجال، بل بآیةِ الحقّ،

فاعرِفِ الحَقَّ تَعرِفْ أهلَه. یا حارثُ، إنّ الحقَّ أحسنُ الحدیث، و الصّادعُ به مُجاهِدٌ، و بالحقّ أُخبِرُک، فأَرْعِنی سمعَک، ثمّ خَبِّرْ به مَن کانت له حَصَانَةٌ من أصحابک. ألَا إنّی عبدُالله و أخو رسولِه و صِدّیقُه الأوّلُ، قد صَدَّقتُه و آدمُ بینَ الرّوح و الجَسَد. ثمّ إنّی صِدّیقُه الأوّلُ فی أُمّتِکم حقًّا، فنحن الأوّلونَ و نحن الآخِرونَ، و نحن خاصَّتُه یا حارثُ و خالِصَتُه، و أنا صَفْوُه و وَصِیُّه و وَلیُّه و صاحِبُ نَجواه و سِرِّه. و أُوتیتُ فَهمَ الکِتاب و فَصلَ الخِطاب و علمَ القُرون و الأسبابِ، و استُودِعتُ أَلفَ مِفتاحٍ، یَفتَحُ کُلُّ مِفتاحٍ أَلفَ بابٍ، یُفضِی کلُّ بابٍ إلی أَلفِ عَهدٍ، و أُیِّدتُ و اتُّخِذتُ و أُمدِدتُ بلَیلةِ القَدر نَفْلًا. و إنّ ذلک لیَجرِی لی و لمَن تَحفَّظ مِن ذریّتی ما جَریٰ اللّیلُ و النّهارُ حتّی یَرِثَ اللهُ الأرضَ و مَن علیها. و أُبشِّرُک یاحارثُ لتَعرِفُنی عندَ المَمات و عندَ الصّراط و عندَ الحَوض و عندَ المُقاسَمَة.“ قال الحارثُ: و ما المُقاسَمَة؟ قال: ”مُقاسَمَةُ النّار اُقاسِمُها قِسمةً صحیحةً، أقول: هذا وَلِیِّی فَاتْرُکِیه، و هذا عَدوِّی فَخُذِیه.“ ثمّ أخَذَ أمیرُالمؤمنین علیه السّلام بید الحارثِ فقال: ”یا حارثُ، أخَذتُ بیدک کما أَخَذَ رَسولُ الله صلّی الله علیه و آله بیَدِی، فقال لی ـ و قد شَکَوتُ إلیه حَسَدَ قریش و المنافقِین لی ـ: إنّه إذا کان یومُ القیامة أخَذتُ بحَبلِ الله و بحُجْزَتِه ـ یعنی: عِصمَتَه مِن ذی العَرش تعالی ـ و أخَذتَ أنت یا علیّ بحُجْزَتی، و أخَذَ ذرّیّتُک بحُجْزَتِک، و أَخَذَ شِیعتُکم بحُجْزَتِکم [بحُجَزِکم] فماذا یَصنَعُ اللهُ بنَبیِّه؟ و ماذا یَصنَعُ نَبیُّه بوَصیِّه؟ خُذْها إلیک یا حارثُ قَصیرةً مِن طویلةٍ أنت مع مَن أحبَبتَ و لک ما اکتَسَبتَ“ ـ یَقولها ثلاثًا. فقامَ الحارثُ یَجُرُّ رِدائَه و یقول: ما أُبالِی بعدَها متی لَقِیتُ المَوتَ أو لَقِیَنی.» 

قال جمیل بن صالح: و أَنشَدنی أبوهاشم السیّدُ الحِمْیَری ـ رحمه الله ـ فیما تَضَمَّنه هذا الخبرُ:

راجع به عمل خیر و عکس العمل آن

در بحارالأنوار، طبع حروفی، جلد 8، صفحه 105 گوید:

«و رَوَی العیّاشی بإسناده عن الحسین بن سعید، عن عثمان بن عیسی،عن علیّ بن سالم، قال: سَمِعتُ أباعبدالله علیه السّلام یقول: ”آیةٌ فی کتابِ الله مُسَجَّلَةٌ.“