عنوان بصری ج5

هو العلیم

دوره علوم و مبانی اسلام و تشیّع (١)

عنوان بصری

جلد پنجم

شرح و تفسیر فقرۀ

«ما حقیقة العبودیّة؟ قالَ: ثلاثةُ أشیاءٍ...»

حقیقت عبودیّت

حضرت آیةاللَه حاج سیّد محمّدمحسن حسینی طهرانی

قدّس اللَه سرّه

 قال الصادق علیه السلام:

 الْعُبودیَّةُ جَوْهَرَةٌ کُنْهُها الرُّبوبیَّةُ.

 «حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: عبودیّت، جوهره‌‌اى است كه در عمقش ربوبیّت است.»

مصباح الشریعه، ص ٧

مجلس چهلم: تبیین معانی سلوک و موانع راه عبودیّت

٩ جمادی‌الثانیة ١٤٢١ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ لِله ربّ العالمینَ

و الصّلاةُ و السّلامُ علَی أشرفِ المُرسلینَ

و خَیر البَریَّة أجمعینَ محمّدٍ و علَی آلِه الطّیّبینَ الطّاهرینَ

و اللّعنةُ علَی أعدائِهم أجمعینَ

 قلتُ: «یا شَریفُ!» فقالَ: «قُل یا أباعبداللَه!» قلتُ: «یا أباعبداللَه، ما حَقیقةُ العُبودیَّة؟» قالَ:

ثَلاثةُ أشیاءَ: أن لا یرَی العَبدُ لِنَفسِه فیما خَوَّلَهُ اللَه مِلکًا، لأنَّ العَبیدَ لا یکونُ لهم مِلکٌ، یرونَ المالَ مالَ اللَه، یضَعونَه حیثُ أمَرَهُم اللَه به؛ و لا یدَبِّرَ العبدُ لنفسهِ تَدبیرًا؛ و جُملةُ اشتِغالِه فیما أمَرَهُ تَعالَی بِه و نَهاهُ عَنه.¹

 عجیب فقراتی است! واقعاً امام صادق علیه السّلام تمام مطلب و مسئله را در همین دو سطر بیان می‌کند.

 در جلسۀ گذشته عرض شد¹ که آفات غلوّ و افراط در عنوان و لقب و توصیف چیست، و بعضی از مفاسدی که بر خود انسان و همین‌طور بر اجتماع مترتّب می‌شود تذکّر داده شد، و عرض شد که مهم‌ترین و امّ الفساد آن مفاسدِ شخصی عبارت است از: بسته شدن راه انسان و نتیجۀ عکس سلوک!

نتیجۀ سلوک چیست؟

 نتیجۀ سلوک عبارت است از تذلّل و خشوع و خضوع در برابر پروردگار و اراده و مشیّت او، و مؤثّر دانستن پروردگار در همۀ امور، و استقلالِ در تسبیب و تأثیر و متوحّد و متفرّد بودن پروردگار در همۀ جریانات و در همۀ حوادث؛ چنان‌که امام صادق علیه السّلام در همین دو فقره، حقیقت عبودیّت را به این کیفیّت بیان می‌کنند.

 لازمۀ این [غلوّ و افراط]، این است که انسان حرکتی بر خلاف این جریان پیدا کند؛ دقیقاً مثل ماشینی که شما در آن ماشین بنزین و آب می‌ریزید و هوا و برقش را تنظیم می‌کنید و همۀ موانع را از سر راه برمی‌دارید، امّا آن را با یک طناب یا یک زنجیر یا یک میله به جایی مرتبط می‌کنید؛ ماشین آمادۀ حرکت است و می‌خواهد به جلو حرکت کند و راننده هم آن را روشن می‌کند، امّا هرچه گاز می‌دهد و هرچه این ماشین بیشتر بنزین مصرف می‌کند، از جای خودش تکان نمی‌خورد. این گیر باید برطرف بشود؛ چون این گیری که الآن هست نمی‌گذارد این اسباب و ادوات و این آلاتی که شما برای حرکت ماشین فراهم کرده‌اید، بتواند کارساز باشد.

اظهار خودیّت در قبال پروردگار، مانع سیر و سلوک

 آن مانع مهمّ در سلوک عبارت است از اینکه انسان در مقابل پروردگار برای خود جایی باز کند! در این‌صورت هیچ راهی ندارد و بلکه خطراتی هم بر او مترتّب می‌شود.

 اگر از اوّل نمی‌آمد [بهتر بود]! خب خیلی از افراد نمی‌آیند و در همان عالم و وادی و تصوّرات و برداشت‌های خودشان سیر و حرکت می‌کنند و خداوند هم آنها

را با همان محشور می‌کند؛ امّا اگر سالکی آمد و راهی رفت و مطالبی برای او منکشف شد و چشم او به بعضی از حقایق روشن شد، آن‌وقت اگر در این گیرها بیفتد خدا می‌داند که چه خواهد شد!

 یک روز مرحوم آقای حدّاد ـ رضوان اللَه علیه ـ از جایی عبور می‌کردند. شخصی را دیدند که دارد عبور می‌کند و افراد و شاگردان زیادی از این‌طرف و آن‌طرف هم دور و برش بودند؛ به‌طوری‌که شخصی که در کنار آقای حدّاد بود خیلی از این اوضاع مُعجب شده بود و از وضعیّت او تعجّب می‌کرد و ظاهراً مسائل و خلجاناتی هم در ذهنش شده بود. یک‌مرتبه آقای حدّاد رو کردند به او و فرمودند:

این شخص عجب نفس کافری دارد!

یعنی به این قیافه و وضعیّت نگاه نکن!

 این مسئله برای آن شخص خیلی عجیب بود که چطور ممکن است آقای حدّاد شخصی را با این خصوصیّات و شاگردان و وضعیّت و مسائلی که از او دیده می‌شود، [این‌گونه توصیف کنند]؟! او که شب تا صبح بیدار است و زیارت کذایش ترک نمی‌شود و بیداری دو ساعت به اذان صبحش ترک نمی‌شود! قضیّه این است!

 آن شخص می‌گفت:

من آن‌موقع با تمام ارادتی که نسبت به آقای حدّاد داشتم، نتوانستم این مطلب را از ایشان بپذیرم و قبول کنم. سال‌ها از این قضیّه گذشت تا اینکه بعداً آنچه قبلاً ایشان گفته بودند برای من مثل روز روشن شد!

 آنچه جوان در آینه بیند، پیر در خشت خام می‌بیند.¹و² در زمان سابق، خشت خام را می‌پختند و بعد صیقل می‌دادند، بعد رویش را جیوه می‌دادند و خلاصه مسائلی

بر این خشت خام می‌گذشت تا اینکه انسان بتواند صورتش را در آن ببیند؛ امّا آن پیر همین خشت را که برمی‌دارد، می‌بیند که به چه مراتب و خصوصیّاتی منتهی خواهد شد و چه عکس‌هایی در این خواهد افتاد. یعنی نه فقط مَآل آن خشت برایش روشن است، بلکه تمام عکس‌ها را هم خواهد دید!

 چرا این‌طور است؟ به‌خاطر همین قضیّه است! این بیچاره و مسکین که از اوّل این‌طور نبوده و یک‌مرتبه هم که این‌طور نشده و نفس او به چنین نحوی درنیامده که این بزرگ او را این‌طور توصیف کند، بلکه کم‌کم پیدا شده است! یکی دست آقا را بوسید، دیگری پای آقا را بوسید، یکی گفت: «بهتر از این آقا در دنیا وجود ندارد!» دیگری گفت: «أوّلُ ما خَلقَ اللَه این آقا است!» و... . ما هم یک‌هم‌چنین چیزهایی شنیده‌ایم، شاید شما هم شنیده باشید! این نفس هم نفسی نیست که بتواند در قبال این مسائل دفاع کند، بلکه انفعال دارد و فعل ندارد!

 امّا هرچه از این تعریف و تمجیدها در جلوی امام علیه السّلام یا شخصی که به مرتبۀ ولایت رسیده است بگویید، فایده‌ای ندارد و انگار به دیوار گفته‌اید! اگر به امام بگویید: «یا ابن‌رسول‌اللَه، شما خدا هستید»، همین‌طور شما را نگاه می‌کند! یا شما به امام بگویید: «یا ابن‌رسول‌اللَه، شما خالق خدا هستید»، [باز همین‌طور شما را نگاه می‌کند]!

معنای اوّل سلوک: حفظ مراتب در هر مرتبه

 قبلاً گفتیم¹ که آن آدم احمق کارش به آنجایی می‌رسد که می‌گوید:

 کجا امیرالمؤمنین راضی است که شما راجع به او یک‌هم‌چنین توصیفی بکنید؟! امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌گوید: «أنا عبدٌ مِن عَبیدِ محمّدٍ!»² امیرالمؤمنین چون این‌طور است، امیرالمؤمنین شده است. خیال نکنید خیلی از شما راضی است!

 در روایت داریم که انبیا به هر مقدار که عشق و محبّتشان به امیرالمؤمنین بیشتر باشد، تقرّبشان به خدا بیشتر است!¹ این مطلب تا اینجا درست است و قبول داریم و این مسئله صد در صد صحیح است، ولی شنیدم یکی از افراد معروف می‌گفت:

می‌دانید که چرا پیغمبر آن‌قدر به خدا نزدیک است؟ چون علاقه‌اش به علی از همه بیشتر است!

 خب این که در اینجا نمی‌شود! شما باید موازین را در هر جا در همان مکان خودش حفظ کنید! سایر انبیا کجا و پیغمبر کجا؟! «أوّلُ ما خَلَق اللَه» انبیا نبودند، بلکه پیغمبر اسلام بود! «أوّلُ ما خَلَق اللَه نورُ نَبیِّک یا جابر!»² نور پیغمبر بود، نه انبیای دیگر! آن اسم اعظم و تجلّی اعظم الهی، وجود پیغمبر است!

اللَهمّ إنّی أسألُکَ بِالتَّجلّی الأعظَمِ فی هذه اللّیلةِ مِن الشّهرِ المُعَظَّمِ؛³ «خدایا، من در چنین شبی تو را به تجلّی اعظمت قسم می‌دهم!»

 در شب بیست و هفتم رجب [خواندن این دعا را] فراموش نکنید! شب بیست و هفتم رجب از آن شب‌های کارساز است و خیلی از انوار و تجلّیات توحیدیِ الهی در این شب است و اولیا و بزرگان، یک سال خودشان را برای درک این شب آماده می‌کردند. هم‌چنین اذکار و اوراد خاصّی هم دارد و إحیایش مسئلۀ بسیار مهمّی است و همین‌قدر بدانیم که در این شب پیغمبر به رسالت و بعثت رسید و این مسئلۀ کمی نیست!

 پیغمبر تجلّی اعظم است. البتّه از وجود پیغمبر، امیرالمؤمنین علیه السّلام و سایر ائمّه در راستای همین تجلّی قرار دارند و همۀ اینها واسطۀ فیض هستند، و الآن هم که بالأخره کار به‌دست امام زمان است؛ آن‌وقت ما می‌آییم و این‌طور مطرح می‌کنیم! این دقیقاً مخالف سلوک است!

 قبلاً این مسائل مطرح شد،¹ و طبعاً مفاسدی هم بر این قضیّه مترتّب است؛ چون نفس ما یک نفس تأثیر پذیر است، نه تأثیر گذار و هنوز به مرتبۀ تأثیر گذاری نرسیده است، طبعاً این مطالب در او اثر می‌کند و اگر در یک موقعیّت خاص باشد، ممکن است اثرات مفسده انگیز غیر قابل جبرانی بر جریان خارج از خودش به‌وجود بیاورد!

 این مطلب از نقطه‌نظر سلوکی بسیار حائز اهمّیت است؛ چون ما در بسیاری از اوقات می‌بینیم که افراد در این مطلب گیر هستند! مطالبی را که در این جلسه می‌خواهم مطرح کنم بسیار حسّاس و مهم است و نسبت به راه انسان بسیار تعیین‌کننده است و شاید تا به‌حال این مطالب را نگفته باشم!

معنای دوّم سلوک: عبودیّت و قطع تعلّقات

 راه سلوک عبارت است از راه عبودیّت! همان‌طوری‌که وقتی عنوان بصری از حضرت سؤال می‌کند: «حقیقت عبودیّت چیست؟» امام صادق علیه السّلام حقیقت عبودیّت را در سه فقره برای او ذکر می‌کنند. فقرۀ اوّل:

أن لا یَرَی العبدُ لِنفسِه فی ما خَوَّلَه اللَهُ مِلکًا؛ «اینکه بنده هیچ‌گاه برای خود [در آنچه خدا به او عنایت فرموده] مِلک و مالی را نبیند!»

یعنی به مالی که در تصرّف او است نظر استقلالی نیندازد و آن‌چنان از آن‌ِ خویش نداند که نتواند آن را از خود سلب کند. مثلاً این عبا و لباسی که من و شما پوشیده‌ایم به‌حسب ظاهر در تصرّف ما است و طبعاً کسی هم حقّ تعدّی به این لباس را ندارد؛ گرچه ما در این زمینه هم مسائلی داریم و از بزرگان هم مطالبی هست، ولی فعلاً جای طرح آنها نیست و آنها را به بعد موکول می‌کنیم.

 حالا گاهی‌اوقات من به عبای خود از این نظر می‌نگرم که: «به‌به، چه عبای خوبی است!² خوب است که ما این را برای خودمان نگه داریم و در مجالس بپوشیم!»

امّا نظر دوّم این است که در این حرفی نیست که عبای در تصرّف من، عبای خوبی است؛ ولی آیا واقعاً من باید طوری به این عبا عُلقه داشته باشم که اگر احیاناً از دست برود یا بسوزد یا شخصی آن را ببَرد، تحمّل آن برایم مشکل باشد؟!¹

 منظور امام علیه السّلام این است که انسان در عین اینکه مالک و متصرّف در اموال است, باید نظرش فقط نظر سطحی و مقطعی باشد! بله، الآن ما متصرّف هستیم؛ امّا اینکه فردا چه خواهد شد، نمی‌دانیم! اگر این حال در انسان باشد، انسان حرکت می‌کند.

علّت توقّف حضرت عیسی علیه السّلام در آسمان چهارم

 چندی پیش روایت صحیحه‌ای می‌خواندم که خیلی عجیب بود! روایت این بود:

اوّلین باری که حضرت عیسی ـ علیٰ نبیّنا و آله و علیه السّلام ـ را به معراج می‌بردند، حضرت با خود یک نخ و سوزن برداشت که اگر جایی از لباس او پاره شد بتواند آن را بدوزد. از آسمان اوّل و دوّم و سوّم گذشتند, امّا وقتی به آسمان چهارم رسیدند به آنها گفتند: «توقّف کنید!» پرسیدند: «چرا توقّف کنیم و بالاتر نیاییم؟!» خطاب رسید: «چون این بندۀ من به دنیا تعلّق دارد؛ زیرا هنگام آمدن به نزد من با خود سوزن و نخ هم آورده است!»²

یعنی او به همین اندازه تعلّقی که به یک سوزن و نخ دارد تا لباسش پاره نشود، نمی‌تواند [در اینجا حضور یابد] و خلاصه در این سفر، خالص و دربست نیامده است!

وجود مراتب مختلفۀ تکامل، حتّی در انبیا و ائمّه

 همۀ اینها حکایت از رموزی می‌کند؛ به‌جهت اینکه چون حقیقت معراج عبارت

است از حرکت در صورت؛ ـ البتّه غیر از آن معراج در معنا ـ لذا تصوّر حضرت عیسی این بود که در آن معراج ـ که حرکت در صورت مثالی و صورت برزخی است ـ همین لباس و همین خصوصیّت لباس ظاهری هم در آنجا وجود دارد، لذا وقتی که می‌خواست معراج کند چون نمی‌دانست به کجا می‌خواهد برود و در چه عوالمی می‌خواهند او را سیر بدهند، با خودش یک سوزن و نخ برمی‌دارد که اگر یک وقت در نزد پروردگار جایی از این لباسش به میخی یا دیواری گیر کرد و پاره شد، یک سوزن و نخی داشته باشد تا بتواند لباسش را بدوزد. البتّه آن مقام حُجب و حیایی هم که در حضرت بود، آن هم ضمیمه بود. هم‌چنین هنوز آن حقیقت معراج برای آن حضرت روشن نشده بود، به‌جهت اینکه مرتبۀ اوّل بود و انبیا هم مانند سایر افراد دارای مراتب مختلفۀ از تکامل هستند؛ یعنی این‌طور نیست که در ابتدا تمام مسائل برای آنها روشن باشد. حتّی در ائمّه هم همین‌طور است؛ مثلاً حالاتی که برای امیرالمؤمنین علیه السّلام در جوانی بود طبعاً با آن مسائلی که بعد از امامت برای آن حضرت پیدا شد تفاوت می‌کرد. بنابراین با تفاوت مراتبی که نسبت به انبیا موجود است، این مسائل بعید نیست!

 حضرت عیسی چیزی در این دنیا نداشت. امیرالمؤمنین علیه السّلام در نهج البلاغه راجع به آن حضرت می‌فرماید:

بالشتش از سنگ بود و از حشیش بیابان ارتزاق می‌کرد!¹

 حضرت عیسی اصلاً ازدواج نکرده بود و تعلّقی نداشت، حضرت عیسی منزل هم نداشت؛¹ ولی در عین‌حال وقتی که انسان می‌خواهد به‌طرف دوست برود، نباید غیر از دوست و محبوب چیزی را با خودش همراه کند؛ ولو یک نخ و سوزن! یک نخ و سوزن او را گیر داد، حالا ببینیم که ما به چه تعلّقاتی در اینجا گیر هستیم؟ واقعاً عجیب است!

 به‌یاد قضیّه‌ای افتادم راجع به افرادی که خدمت حضرت بقیّةاللَه ارواحنا فداه رسیده‌اند که جزء قضایای واقعی است و مرحوم حاجی نوری در کتاب نجم الثّاقب شرح حال و تاریخ آنها را ذکر می‌کند.

نظر بزرگان راجع به حکایات کتاب نجم‌الثّاقب

 البتّه نظر بسیاری از بزرگان من‌جمله مرحوم آقای انصاری ـ رضوان اللَه علیه ـ این بود که نود درصد حکایاتی که ایشان نقل می‌کند در عالم مکاشفه بوده، نه در عالم خارج و ظاهر؛ منتها از باب اینکه تشخیص بین مکاشفه و غیر آن برای آنها مشکل است، طبعاً آقایانی که در صدد تهیّۀ این مسائل بوده‌اند، به این مطالب اطّلاع نداشته‌اند و همه را به‌عنوان قضایای خارجی مطرح کرده‌اند، درحالتی‌که فقط دو سه مورد از این قضایا واقعی بوده است. یکی از آنها مربوط به مرحوم سیّد مهدی بحرالعلوم است. ایشان قطعاً از زمرۀ افرادی بوده که با همین بدن ظاهری و با همین خصوصیّات خدمت حضرت می‌رسیده و ایشان را زیارت می‌کردند.² دیگری مرحوم حاج علی بغدادی است³ که حضور و زیارت او خارجی بوده و مرحوم شیخ عبّاس قمی هم در مفاتیح ذکر کرده است.⁴و⁵

حکایت امام زمان علیه السّلام و مرد صابون‌فروش

 یکی از آن افراد، همین شخصی بوده که الآن حکایتش را عرض می‌کنم: [فردی بود که] خیلی دعا و توسّل می‌کرد که خدا زیارت آن حضرت را قسمتش کند تا اینکه بالأخره بعد اللّتیّا و الّتی، حضرت به یکی از همان افرادی که در این دنیا دارای عناوین خاصّی هستند و با آن حضرت ارتباط دارند، امر می‌کنند که فلان کس را به نزد ما بیاور! اتّفاقاً شغل این شخص صابون‌پزی بوده است و در آن‌موقع مقدار زیادی صابون درست کرده بود و روی پشت بام منزلش چیده بوده تا اینکه آفتاب آنها را خشک کند.

 آن شخص می‌آید تا او را به خدمت حضرت ببرد. مرد صابون‌فروش سر از پا نمی‌شناسد و همین‌طور حرکت می‌کنند و می‌آیند تا اینکه به کنار دریا می‌رسند. آن شخص می‌گوید: «به من توجّه کن و با من بیا!» و روی آب حرکت می‌کند. مرد صابون‌فروش هم همین‌طور می‌آید و روی آب حرکت می‌کند و جلو می‌آید تا یک‌مرتبه می‌بیند در آسمان ابر آمد و ابرها متراکم شد و شروع به باریدن کرد. یک‌مرتبه در دلش گفت: «ای دادِ بیداد، الآن همۀ صابون‌هایی که درست کرده‌ام خراب می‌شود!»

 به محض اینکه این خطور به ذهنش می‌آید، در دریا فرو می‌رود! آن شخص برمی‌گردد و می‌گوید: «چه شد؟ چه‌کار کردی؟ چرا نمی‌آیی؟!» و خلاصه دست او را که دارد دست و پا می‌زند، می‌گیرد. گفت: «من وقتی دیدم ابر آمد، یک‌دفعه یاد صابون‌هایی که در خانه درست کرده بودم افتادم که الآن خراب می‌شود!» گفت: «ای دادِ بیداد، کارت را خراب کردی! حالا عیب ندارد، بیا برویم ببینیم چه می‌شود!» آمدند تا به کنار دریا رسیدند. از دور نگاه کرد دید خیمه‌ای هست! نزدیک خیمه شدند. گفت: «صبر کن تا من اوّل بروم و برای تو اجازه بگیرم و بعد تو بیایی!» وقتی که آن شخص رفت، مرد صابون‌فروش صدای حضرت را شنید که فرمود:

رُدّوه فإنّه رجلٌ صابونیٌّ؛ «این شخص را رد کنید، او صابون‌فروش است!»

و حضرت اجازۀ ملاقات ندادند و او را رد کردند!¹

 آیا شما که قصد ملاقات حضرت را داری در فکر صابونت هستی؟! اگر بر فرض صابونت را دزد می‌بُرد چه می‌کردی؟! تو داری به ملاقات چه شخصی می‌روی؟ تو به ملاقات کسی می‌روی که تمام عوالم مُلک و ملکوت در تصرّف و اختیار او است, آن‌وقت به فکر چند عدد صابون خود هستی که روی پشت بام پهن شده است؟! این مسئله است!

معنای سوّم سلوک: سپردن امور به خداوند

 تا اینجا بحث پیرامون فقرۀ اوّل بود. حضرت در فقرات دیگر می‌فرمایند:

بنده هیچ تدبیری نکند غیر از آنچه خدا برای او قرار داده؛ و هیچ اشتغالی نداشته باشد إلاّ به آنچه خدا به او امر کرده و یا او را نهی فرموده است!²

 این مسیر، مسیر سلوک است! پس در مسیر سلوک باید همۀ امور به پروردگار متعال ختم بشود؛ نه به کس دیگر و نه به ذات دیگر! انسان باید در این راستا افکارش را تصحیح و توجیه کند!

 روی این حساب، انسان هرچه بیشتر در نفس خود و در فکر خود، امور را به پروردگار ارجاع دهد ـ البتّه واقعاً؛ نه‌اینکه فقط ظاهراً بگوید همۀ کارها در دست خدا است ـ و بر آنچه خداوند برای او تقدیر کرده راضی باشد, راه او به‌سمت پروردگار نزدیک‌تر، و مسیر او بازتر و صاف‌تر خواهد شد!

 حالا اگر انسان این کار را نکند، خدا با او چه‌کار می‌کند؟ خدا که دست از مالکیّتش برنمی‌دارد، خدا که دست از قیّومیتش برنمی‌دارد، خدا که دست از اراده و اطلاقش برنمی‌دارد! خدا می‌گوید: برو هر کاری دلت می‌خواهد بکن! تو می‌گویی کار دست من نیست؟ بسیار خوب، بگو دست خودت است! حالا اگر بگویی دست

خودت است به آن می‌رسی؟! نه دیگر! ما دنیا را به تو نسپرده‌ایم، ما دنیا را به‌دست جبرئیل و میکائیل و عزرائیل و اسرافیلمان سپرده‌ایم، ما دنیا را به جناب‌عالی نسپرده‌ایم که مَدار فُلک و فَلَک و مُلک و مَلَک بر اختیار حضرت‌عالی باشد تا اینکه وقتی بگویید: باید بشود، بشود؛ و وقتی بگویید نباید بشود، نشود! نه، این خبرها نیست! تو یک بنده‌ای هستی مثل سایر بندگان من! اگر پا را از حدّ خودت فراتر بگذاری، ما هم همین‌طور تو را می‌چرخانیم! تو مدام بر سرت می‌زنی و بالا و پایین می‌آیی، ولی آخرش چه می‌شود؟ آن چیزی می‌شود که من می‌خواهم، نه آن چیزی که تو می‌خواهی! حالا در این وسط چه کسی ضرر کرده است؟ من یا تو؟!

یا داوُدُ، تُریدُ و أُریدُ و لا یکونُ إلّا ما أُریدُ. فَإن أسلَمتَ لِما أُریدُ أعطَیتُک ما تُریدُ؛ وَ إن لَم تُسلِم لِما أُریدُ أتعَبتُک فیما تُریدُ ثُمّ لا یکونُ إلّا ما أُرید.¹

«ای داوود، تو یک اراده داری و من نیز یک اراده دارم، (یعنی تو به مقتضای نفست و به مقتضای تعلّقت به این عالم، اراده‌ای متفاوت از ارادۀ من داری.) و تحقّق پیدا نمی‌کند مگر ارادۀ من! پس اگر به آنچه من می‌خواهم راضی باشی، تو را به آنچه می‌خواهی می‌رسانم؛ (البتّه اگر واقعاً راضی باشی، یعنی اختیار و ارادۀ خودت را کنار بگذاری و اختیار و ارادۀ مرا قبول و جایگزین کنی!) و اگر نخواهی به آن چیزی که من رضایت می‌دهم و اراده کرده‌ام راضی باشی، بیچاره‌ات می‌کنم و مدام تو را می‌چرخانم و بالا و پایین می‌بَرم، و در نهایت هم همان چیزی می‌شود که من می‌خواهم!»

 خب خدا این حرف را زده است و پای حرف خودش هم می‌ایستد! ممکن است ما از حرف خود عدول کنیم، ولی خدا از آنچه می‌گوید عدول نمی‌کند و هیچ‌یک از ما و شما هم از عهده‌اش برنمی‌آییم؛ نه من، نه سرکار، و نه بالاتر از من!

 ما در دوران زندگیمان و در این سنوات با چشم خود دیدیم که عدّه‌ای آمدند و می‌خواستند بر خلاف رضا و مسیر پروردگار کار کنند, امّا نشد و رفتند! ملک‌الموت

آمد و به آنان گفت: شما اشتباه می‌کردید که خیال می‌کردید مالک‌الرّقاب همۀ مردم و زمین و زمان هستید و همه باید در تحت اراده و مشیّت شما قرار گیرند! حالا بفرمایید بروید و در آنجا حساب پس بدهید!

 خوشا به حال آن بنده‌ای که از اوّل بفهمد که اراده و مشیّت، اختصاص به اراده و مشیّت او دارد؛ آن‌وقت نه خود را به دردسر می‌اندازد و نه دیگران را مبتلا می‌کند! در این‌صورت زندگی برای او راحت و آرام می‌شود؛ یعنی در عین اینکه باید به تکلیف قیام کند، ولی در عین‌حال تعلّق ندارد! می‌گوید: وظیفه‌ای است، سر کار می‌رویم و برمی‌گردیم، صبح می‌رویم و ساعت دو می‌آییم، این کار را انجام می‌دهیم. اگر این کار به‌نحو بهتر انجام می‌گیرد، بگیرد؛ و اگر انجام نگیرد، او نمی‌خواهد. ما فقط تقصیر نکنیم!

هزینه کردن از خداوند در راه رسیدن به امیال نفسانی

 گاهی‌اوقات انسان خودش را جای خدا می‌گذارد و می‌خواهد از او برای خود مایه بگذارد؛ یعنی نفس او چیز دیگری را می‌خواهد، ولی آن را به‌حساب خدا می‌گذارد و می‌گوید: «خدا این‌طور می‌خواهد!» نه آقا جان، خدا نمی‌خواهد!

 مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ به شخصی فرموده بودند: «شما باید عِمامه بگذارید!» ولی او عمامه نمی‌گذاشت. من در این مورد با آن شخص خیلی صحبت کردم. استدلال او این بود:

الآن جامعه و محیط من این‌طور اقتضا می‌کند و این‌طور بهتر می‌شود برای دین کار کرد.

 خلاصه اینکه ادلّه‌ای را اقامه می‌کرد که الآن من در این وضعیّت به آن اهدافی که مورد نظرم هست ـ البتّه به خیال خودش ـ بهتر می‌توانم برسم. من به ایشان گفتم:

آقا، چرا این‌قدر به این راه و آن راه می‌زنی؟! من از تو یک سؤال می‌کنم: مگر نه این است که شما می‌خواهی با تمام این حرف‌ها این کار را به‌حساب خدا بگذاری؟ اینکه می‌گویی: «ما می‌خواهیم برای خدا و دین خدا کار کنیم و بهتر تبلیغ کنیم و پیشرفت بیشتری داشته باشیم»، یعنی شما داری از خدا مایه می‌گذاری! حالا اگر خدا برای تو ظاهر شود و بگوید: «مگر تو ادّعا

نمی‌کنی که تمام حرف‌هایت برای من است؟ پس من از تو می‌خواهم که عمامه بر سرت بگذاری و بر زبان علاّمه طهرانی قرار دادم که به تو بگوید!» حالا چه می‌گویی؟!

فکری کرد و گفت: «نفس اجازه نمی‌دهد!» به او گفتم: «از اوّل همین را بگو و ما را راحت کن! چرا این‌قدر پای این و آن را به وسط می‌کشی؟!»

معنای چهارم سلوک: ارجاع حوادث و جریانات عالم به خداوند متعال

 انسان باید در فکر فرو برود و به حساب برسد! وقتی مسئله‌ای پیش می‌آید، چرا بیخود به حساب خدا و پیغمبر و استاد بگذارد؟ چرا از اوّل به حساب خدا نمی‌گذارد؟! چون دستمان به خدا نمی‌رسد، یقۀ استاد را می‌چسبیم, یا می‌گوییم: «امام زمان نخواست!» چرا نمی‌گوییم: خدا نخواست؟! این چه حرفی است که «چون ارادۀ شما تعلّق نگرفت، نشد»؟! کدام اراده؟! من چه کسی هستم؟! غیر من کیست؟! این حرف‌ها چیست؟! چرا از اوّل نمی‌گوییم خدا نخواست؟! آیا این یک نوع فرار از مسئولیّت نیست؟! آیا این یک نوع شانه خالی کردن از مواجهۀ با واقعیّت‌ها و حقایق نیست؟! دقّت می‌کنید که چه می‌گویم؟ خیلی مسئله دقیق است!

 فرض کنیم شخصی به مرحوم آقا ـ که ولیّ است و در موقعیّت ایشان شکّی نیست¹ ـ بگوید: «اگر شما اراده می‌کردید این مسئله برای ما انجام می‌شد.» چقدر این کلام، کلام سستی است! زیرا اگر ارادۀ ایشان عین ارادۀ خدا است، پس چرا یقۀ آقا را می‌گیری؟! برو یقۀ خدا را بگیر و بگو: «خدایا، تو نخواستی!» خدا هم می‌گوید: «بله، من نخواستم و نمی‌خواهم! خب، چه می‌گویی؟!» امّا چون دستت به خدا نمی‌رسد، می‌آیی یقۀ آقا را می‌گیری!

 در زمان مرحوم آقا من زیاد می‌دیدم که وقتی مسائل و قضایایی برای بعضی افراد پیدا می‌شد، آن را به آقا مربوط می‌کردند و می‌گفتند: «اگر ارادۀ ایشان تعلّق می‌گرفت، این مسئله برای ما انجام می‌شد!» خب حالا تعلّق نگرفته است و نمی‌خواهد

بگیرد، می‌خواهی چه بگویی؟! اگر اراده و نظر استاد عین اراده و نظر پروردگار است، پس برو اصل را بگیر و مطلب را به اصل نسبت بده، چرا به فرع نسبت می‌دهی؟! و اگر نظر او خلاف نظر پروردگار است که آن استاد پَشیزی نمی‌ارزد و اصلاً به‌درد نمی‌خورد! منتها چون ما نمی‌توانیم و دستمان از آن مرتبه کوتاه است که خدا را بگیریم و پایین بکشیم ـ زیرا او پایین نمی‌آید ـ استاد بیچاره را گیر می‌آوریم و هرچه دلمان می‌خواهد به او می‌گوییم! مثلاً می‌گوییم: اگر شما اراده‌ات تعلّق می‌گرفت چنین و چنان می‌شد و... ! نه آقا، این حرف‌ها نیست؛ تمام این حرف‌ها خلاف و اشتباه است!

لزوم نگاه غیر استقلالی به استاد

 سالک فقط و فقط باید توجّهش به خدا باشد، و نباید به استاد به دید استقلالی نگاه کند! اگر به دید استقلالی نگاه کند، بر سر او همان خواهد آمد که بر سر آن شاگرد آقای حدّاد که مطرود شد آمد! اشتباه او همین بود که نخواست حساب خود را با خدا صاف کند، لذا می‌آمد یقۀ آقای حدّاد را می‌گرفت! بنده خودم شاهد بودم. نمی‌خواست به آنچه خداوند برای او تقدیر کرده رضایت بدهد، نمی‌خواست به آن سختی‌هایی که خداوند بر خلاف میلش برای او تقدیر کرده [رضایت بدهد]، بلکه می‌خواست که از دریچۀ نفس آقای حدّاد ـ روحی فداه ـ تقدیر خدا را عوض کند!

 خیلی عجیب است! آیا تو می‌خواهی تقدیر را عوض کنی؟! خیال می‌کنی که او به حرفت گوش می‌دهد؟! او آن‌قدر به ریشت می‌خندد تا خدای‌ناکرده کار به حدّ جسارت و تجرّی می‌رسد که یک‌مرتبه غیرت خدا می‌آید و می‌زند و به اسفل‌السّافلین می‌بَرد؛ آنجایی که دیگر هیچ خبری از او نیست! آن شخص به همین مسئله مبتلا شده بود.

 اشکال او این بود که به‌جای اینکه دندان روی جگر بگذارد و بر خلاف آنچه نفس او تقاضا می‌کند [حرکت کند، می‌خواست تقدیر را عوض نماید]! هر کدام از ما، نفس داریم و نفس ما هم تقاضایی می‌کند، منتها این را هم خدمت شما عرض کنم: اینکه فعلاً تا حدودی پا را از گلیم خود بیرون نمی‌گذاریم برای این است که

نمی‌توانیم و تیر و تفنگ پشت سر ما است و اگر بخواهیم قدری تعدّی کنیم کار ما به کلانتری و... می‌افتد, لذا از حدود خود تعدّی نمی‌کنیم؛ امّا اگر به ما بگویند: «آقا، هر کاری که دلت می‌خواهد بکن؛ اموال مردم را برای خود بردار، زنان آنها را تصاحب کن و به تمام منویّات خود برس!» در این‌صورت باید ببینیم که چه کسی در تَه قضیّه می‌ماند و چه کسی می‌تواند از این مسائل بگذرد! ما بعضی از مسائل را به‌خاطر فشار قانون و زور و چوبی که پشت سر ما است در ذهن خود پذیرفته‌ایم!

 در اوایل انقلاب یک روز از کنار چهار راهی می‌گذشتم. مأمور راهنمایی به من می‌گفت: «آقا، تو را به خدا بیایید به داد ما برسید!» گفتم: «چیست؟ چه شده است؟» گفت: «آقا، به بعضی از افراد که از چراغ قرمز می‌گذرند و می‌گویم بایست، در جواب می‌گویند: ”انقلاب کرده‌ایم!“ یا به شخصی می‌گویم: اینجا محلّ عبور عابر پیاده است! او می‌گوید: ”انقلاب کرده‌ایم تا آزاد باشیم!“» بعد با همان لهجۀ خاصّ خودش گفت: «اگر این انقلاب است، من صد سال این انقلاب را نخواستم!»

 ما انقلاب کردیم تا پایبند ارزش باشیم و قانون را اجرا کنیم و خودمان مقنّن الهی باشیم؛ نه‌اینکه قانون را برای مردم بیاوریم و خود از این محدوده خارج باشیم و از خطّ قرمز بگذریم! این با آن یکی است و هیچ فرقی نمی‌کند.

 پس سالک آن شخصی است که جریانات و حوادثی را که برای او پیش می‌آید به اصل برگرداند و خودش را هم راحت کند!

 بعد از فوت مرحوم آقا خیلی از چیزها در ذهن ما بود ـ ذهن خودم را می‌گویم ـ که باید انجام بشود، ولی انجام نشد! بسیاری از تصوّراتی که می‌کردیم محقّق نشد و هیچ‌کدام از آنها جامۀ عمل نپوشید، و الآن می‌بینم آن اهداف و ایده‌هایی که در نظر ما است، خواه جامۀ عمل بپوشد یا نپوشد، من در اینجا چه کاره هستم و من چه کسی هستم؟! ما یک پَر کاه یا کمتر از آن هستیم که در بستر اقیانوس حرکت می‌کند! یک پَر کاه را چه سِزَد بر اینکه بخواهد بر جریان امواج اقیانوس احاطه و سیطره پیدا کند! اگر خیلی هنر داشته باشد فقط مواظب باشد که همراه با امواج

حرکت کند و به این‌طرف و آن‌طرف نرود تا اینکه این امواج، کم‌کم او را برسانند. این مسئله برای ما مهم است!

تصوّری صحیح از مقام ولایت

 من در زمان مرحوم آقا می‌دیدم که تفکّر افراد، تفکّر سلوکی نیست؛ زیرا تصوّرشان بر این بود که حالا که این شخص ولیّ خدا است و به این مرتبه رسیده است, پس می‌توان خارج از محدودۀ توقّع منطقی و مقدّرات الهی از او توقّع داشت؛ درحالتی‌که این‌چنین نیست و او هم فرقی نمی‌کند! او به ولایت رسیده تا یک فرد عادیِ عادیِ عادی و بنده و عبد باشد! تمام این راهی را که او در طول پنجاه شصت سال رفته، برای این است که به جایی برسد که مانند کف دست باشد؛ آن‌وقت تو می‌خواهی به توقّع، نیّت و افکار تو جامۀ عمل بپوشاند؟! او می‌گوید: «من پنجاه سال زحمت کشیده‌ام که اراده و توقّع را از خودم بردارم، آن‌وقت تازه شما می‌خواهید ما را گرفتار کنید؟!» لذا اینها این کار را نمی‌کنند!

میزان و معیار شناخت عارف واقعی و مکتب عرفان

 معیار کمال عارف از غیر عارف همین است که غیر عارف با اراده و قدرتی که دارد، می‌آید و دخل و تصرّف می‌کند: این مریض را خوب می‌کند، آن مرده را زنده می‌کند و فلان گرفتاری را برطرف می‌کند؛ امّا یک عارف هیچ‌وقت این کارها را انجام نمی‌دهد، بلکه او نظام را براساس ظاهر و سیر عادی خودش قرار می‌دهد. این مکتب، مکتب مرحوم آقا است!

 غیر از این مکتب, مکاتب دیگری هم ـ حتّی همین الآن ـ هست که این‌گونه مسائل را هم در آن انجام می‌دهند و درست و واقعی هم است؛ ولی اینها مکاتب عرفان نیستند، بلکه همۀ اینها حرکت در نفس است، و ظهورات نفس هم متفاوت است و فرق می‌کند!

 یک وقت مسئله‌ای را در جایی می‌خواندم که خیلی تعجّب کردم و تا حدودی فرق بین مکتب مرحوم آقا و سایر مکاتب برای ما روشن شد. نقل می‌کنند:

شخصی با یکی از بزرگان و صاحب کرامات در بیرون مشهد به باغی رفته بودند. نیمه‌های شب سارقی برای دستبُرد زدن وارد باغ شد و اینها متوجّه

می‌شوند. آن شخص به آن مرد بزرگ گفت: «آقا، شما با یک اراده او را به بیرون پرتاب کنید یا او را در جای خود خشک کنید!»

او در جواب گفت: «مگر اینجا تفنگ نیست؟ (ظاهراً تفنگی هم در آنجا وجود داشته است) خدا این وسیله را قرار داده تا در چنین مواردی از آن استفاده بشود.» بعد به او گفت: «تو از تفنگ استفاده کن, اگر کارساز نشد آن‌وقت نوبت به من می‌رسد که از اراده و قدرتم استفاده کنم.»

 این کلام که انسان باید از همین وسایل ظاهر برای امور عادی استفاده کند بسیار صحیح و خوب است, زیرا تفنگ از وسایلی است که خدا قرار داده و جزء حوادث و پدیده‌های عالم طبع است. تا اینجای سخن اشکالی ندارد؛ امّا این جملۀ «تو از تفنگ استفاده کن، اگر کارساز نشد آن‌وقت نوبت به من می‌رسد که از اراده و قدرتم استفاده کنم»، اشکال دارد!

 چرا نوبت به شما می‌رسد؟! چرا؟! شاید قضای الهی بر این تعلّق گرفته باشد که امشب به این منزل دستبرد زده بشود! حالا اگر شما متوجّه سارق شدید، با سنگ و داد و بیداد و فریاد با او مقابله کنید؛ ولی نمی‌توانید از باطن خود استفاده کنید و او را در جا خشک کنید یا بکُشید و یا او را از آن عمارت به بیرون پرتاب کنید، زیرا او هم بنده‌ای از بندگان خدا است. درست است که الآن خلافی را انجام می‌دهد، ولی کار خلاف او نباید موجب بشود شما از مسیر عادی عالم طبع و عالم تکوین خارج بشوید، و از عالم شرع و عالم تربیت بیرون بیایید!

 شاید ارادۀ پروردگار تعلّق گرفته است که امشب به این منزل دستبرد زده شود، مگر حتماً باید مملکت در امن و امان باشد؟! ممکن است در بعضی اوقات خیلی هم بلبشو باشد، یا ارادۀ پروردگار تعلّق گرفته باشد که در یک زمان صلح و در زمانی دیگر جنگ باشد! پس شما نباید این کار را بکنی، و إلاّ از آن مسیر عادی خارج شده‌ای، آن‌وقت در اینجا تو ضرر کرده‌ای! چه‌بسا اگر این دزد، فرش یا وسیله‌ای را بردارد و ببرد، بلایی از تو دفع بشود! قضیّۀ حضرت موسی با آن شخص را ندارید؟

همان کسی که اسبش مُرد و الاغش مرد و قاطرش مرد، و بعد هم نوبت خودش شد!¹

 بنابراین گاهی‌اوقات میکروب و ویروس و زلزله و صاعقه و امثال‌ذلک می‌آیند و مسئله‌ای را انجام می‌دهند، و گاهی‌اوقات هم دزد و غیر دزد به‌سراغ انسان می‌آیند. اینها در عین اینکه از طرفی یک خطا و خلافی را انجام می‌دهند، ولی ممکن است که از آن‌طرف، نفعی هم برای این شخص داشته باشند و ما نمی‌دانیم؛ لذا وقتی جلوی این دزدی را می‌گیریم، کار از جای دیگر خراب می‌شود! در اینجا حکایات خیلی زیاد است و ما فعلاً بیش از این ادامه نمی‌دهیم.

معنای پنجم  سلوک: توجّه تام در همۀ مسائل به‌سمت پروردگار

 پس سیر و سلوک عبارت است از توجیه تمام مسائل به پروردگار؛ نه به شخص دیگر! شخص دیگر در اینجا چه‌کاره است؟! بعضی می‌گویند: «آقا، شما خواستید این‌طور بشود!» یا می‌گویند: «شما نخواستید این‌طور بشود!» نه آقاجان! الآن به همۀ شما می‌گویم: بینی و بین‌اللَه بنده نه اراده کردم، نه خواستم، نه دعا کردم و نه هیچ کار دیگری کردم! اصلاً کاری از ما برنمی‌آید و این حرف‌ها برای ما به سُخریه و استهزاء و مطالب فکاهی بیشتر شبیه است تا به مسائل حقیقی و واقعی!

 بعضی می‌گویند: «مرحوم آقا ارادۀشان تعلّق گرفته بود که این‌طور بشود، و إلاّ نمی‌شد!» یا «اگر ارادۀشان تعلّق نمی‌گرفت ما در این قسمت ضرر نمی‌کردیم!» حتّی در بعضی از اوقات، من خود شنیدم بعضی از دستوراتی را که مرحوم آقا به عدّه‌ای می‌دادند و تا حدودی خلاف [توقّع آنها] بود, در مقام اعتراض می‌گفتند: «اگر ما به این دستور گوش نمی‌دادیم به این قضیّه نمی‌افتادیم!» آخر چه کسی شما را مجبور کرد گوش بدهی؟!

 من‌باب‌مثال مرحوم آقا می‌گفتند: «صلاح شما در این است که در فلان معامله داخل نشوید!» بعداً آن شخص می‌دید که عجب، این چه معاملۀ پر سودی بود و می‌گفت: «اگر ما حرف آقا را گوش نمی‌دادیم چقدر سود می‌کردیم!» یا اینکه مثلاً

ایشان به یک زن می‌فرمودند: «صلاح شما بر این است که فلان شوهر را اختیار کنید!» یا به مردی می‌گفتند: «شما فلان دختر را بگیرید!» و امثال اینها؛ و بعد از اینکه اینها با مسائل و مشکلاتی روبه‌رو می‌شدند، می‌آمدند کاسه کوزۀشان را بر سر آقا می‌شکستند و می‌گفتند: «آقا، بفرمایید این موردی را که شما انتخاب کردید، حالا خودتان آن را درست کنید!»

کیفیّت ظهور و بروز افعال اولیای الهی

 خب قضیّه چیست و چطور می‌شود؟ اینها از این مسئله غافل‌اند که کار ولیّ خدا به‌هیچ‌وجه من‌الوجوه ظهور و بروز خارجی ندارد، همان‌طور که اگر ملائکه یک امری را در خارج محقّق کنند، ما تقصیر را به گردن آنها نمی‌اندازیم؛ چون دستمان به آنها نمی‌رسد! آن جریانی که من سابقاً¹ راجع به حضرت خضر و موسی توضیح دادم، یکی از اسرار بود.²

 اگر شخصی از دنیا برود یا به مرضی مبتلا شود، یا ضیقی برای او در وضع و تجارتش پیدا بشود، طبعاً همۀ اینها به‌واسطۀ سلسلۀ علل و اسباب عالم عِلوی و مجرّدات برای او حاصل می‌شود. در این‌صورت چرا ما به جناب عزرائیل اعتراض نمی‌کنیم که چرا این شخص را میراندی؟ چون دستمان به حضرت عزرائیل نمی‌رسد! امّا اگر همین کار را خضر انجام بدهد، فوراً موسی گریبان او را می‌گیرد که: «ای خضر، چرا بچّۀ ده ساله را می‌کشی؟!» اگر ما طلبه‌ها در آنجا بودیم به موسی می‌گفتیم: «اگر عزرائیل جان این طفل ده ساله را می‌گرفت، آیا تو به او هم اعتراض می‌کردی؟! آیا خضر را به‌اندازۀ عزرائیل قبول نداری؟!» اگرچه در اینجا هم با اینکه خضر است، امّا در واقع عزرائیل جان او را می‌گیرد! البتّه فرقی نمی‌کند؛ چون همۀ علل و اسباب در سلسلۀ طولیّه هستند و فقط یک علّت است که کار انجام می‌دهد، منتها در مظاهر مختلف؛ نه در یک مظهر خاص!

دیدگاه ظاهری و جهل از واقع، علّت اعتراض به استاد

 ما چون در مسئلۀ تعلّق به ظاهر گرفتار هستیم و دید ما دید ظاهری است، اگر مطلبی از غیب انجام بشود هیچ حرفی نمی‌زنیم؛ با اینکه میراندن، میراندن است و با هم فرقی نمی‌کند! یعنی چه اینکه عزرائیل جانش را بگیرد و چه خضر، در هر دو صورت باید زیر خاک برود و فرقی نمی‌کند. مشکل از ما است که دیدمان دید ظاهر است و همۀ اینها ناشی از جهل است!

 لذا سلوک باید این جهل را بردارد. در عالم واقع و خارج، مسئله تفاوتی ندارد و فقط به دید ما برمی‌گردد. اینکه من این‌قدر اصرار دارم که فرق بین عارف و غیر عارف فقط در دید و نظر است، برای این مسئله است! باید دید و نظر تصحیح بشود.

 حالا خیلی رُک و بی‌پرده صحبت کنم: اگر یک ولیّ خدا واقعاً کاری را انجام بدهد، قطعاً کار او الهی است و دیگر جای اعتراضی نیست! پس چرا به او اعتراض می‌کنید؟! حالا اگر این کار را ملائکۀ مدبّره: ﴿فَٱلۡمُدَبِّرَٰتِ أَمۡرٗا﴾¹ می‌کردند، شما چه می‌کردید؟! آیا غیر از اینکه بنشینید و دست روی دست بگذارید و زانوی غم به بغل بگیرید و بگویید: «دیگر نمی‌شود کاری کرد»، کار دیگری می‌کردید؟! خب اگر می‌توانید و دستتان به ملائکه می‌رسد، بسم اللَه! حساب آنها را برسید! ولی فرض این است که دسترسی به ملائکه ندارید!

 امّا اگر به شما بگویند: این کار را فلان ولیّ خدا انجام داده است، فوراً می‌گویید: همین الآن بلند می‌شوم و به سراغ او می‌روم و آن‌قدر در را می‌کوبم و آن‌قدر سماجت می‌کنم تا اینکه او را مجبور کنم [مسئله را برگرداند و منتفی کند]!

 من خود شاهد بودم که آن آقایی که در خدمت مرحوم حدّاد بود برای بهبود وضع زندگی‌اش چه سماجتی می‌کرد و ایشان را در فشار قرار می‌داد، حتّی کارش به جایی رسید که به آقای حدّاد گفت: «یا حاجت مرا برآورده کن یا آن اسراری را که

از شما می‌دانم به بقیّه می‌گویم!» آقای حدّاد هم مجبور شد تغییری در وضع او به‌وجود بیاورد؛ امّا نتیجه‌اش چه شد؟ باز من خود شاهد بودم که چندی نپایید که قهر و غضب الهی آمد و گریبان او را گرفت و او را به اسفل السّافلین فرو برد!

 من وقتی نامه‌ای که او برای مرحوم آقا نوشته بود را می‌خواندم، دیدم خودش اعتراف کرده بود که: «شما بدانید که من الآن در قعر جهنّم مبتلا هستم!» مرحوم آقا هم دیگر به او توجّه نکردند و به نامۀ او پاسخ ندادند و حتّی در سفر مکّه‌ای که مرحوم آقا به‌اتّفاق بعضی از دوستان رفته بودند و او هم آمده بود، هرچه اصرار کرد که مرحوم آقا صحبت کنند و بین او و آقای حدّاد واسطه بشوند، قبول نکردند و فرمودند: «من ذرّه‌ای از آنچه استادم برای تو تصمیم گرفته است تخطّی نخواهم کرد؛ تو برو کارت را با آقای حدّاد درست کن! دیگر کاری از دست من برنمی‌آید!» تمام اینها را در کتاب روح مجرّد¹ خوانده‌اید که چقدر ایشان وساطت کردند و تا چه اندازه و چند بار برای او زحمت کشیدند, ولی بالأخره صبر خدا هم حدّی دارد!

انصراف از توحید و خطرات مهلکۀ ناشی از آن

 این مسئله از مسائل بسیار مهم و از اسراری است که خیلی‌ها را زمین زده است! دیدِ ما نباید از توحید به مَظهر برگردد، و إلاّ در یک جا ما را بر زمین می‌زند! چون نفس بالا می‌آید و قدرت و قوّت پیدا می‌کند و می‌بیند که باید بر خلاف تقدیر و مشیّت الهی به راه دیگری برود؛ زیرا نمی‌تواند خود را با آن تقدیر و ارادۀ پروردگار وفق بدهد و به‌خاطر اینکه قوی شده، می‌خواهد در قبال اراده و رضای الهی بایستد! اینجا است که می‌خواهد آن قضا و قدر را که مخالف با نفس است تغییر بدهد و چون دستش به خدا نمی‌رسد، به یک مَظهر رو می‌آورد؛ و چون آن مَظهر هم نمی‌تواند بر خلاف ارادۀ خدا کاری انجام دهد و حرکتی بکند، آن شخص ساقط می‌شود؛ چون از اوّل خودش را تصحیح نکرده است!

دیدگاه مرحوم علاّمه طهرانی به استاد خویش، مرحوم حدّاد

 در اینجا مناسب است مطلبی را بگویم و به عرائض امروز خاتمه بدهم، و آن

اینکه: تقریباً یک سال قبل از فوت مرحوم آقا، یک شب من راجع به بعضی از مسائل که در ذهنم بود از ایشان سؤالاتی کردم. آخرین سؤال من از ایشان که کشف این قضیّه خیلی برایم مهم بود، این بود که پرسیدم:

آقا، نظر شما نسبت به آقای حدّاد چگونه بود و شما چه نظری در مورد ایشان داشتید و به چه کیفیّت به آقای حدّاد نگاه می‌کردید؟

 چون بالأخره مسائلی در ذهن من خَلَجان می‌کرد؛ ارتباط ایشان با مرحوم آقای حدّاد را می‌سنجیدم و بعضی از مسائل دیگر را در نظر می‌گرفتم که جمعش برایم مشکل بود, لذا می‌خواستم این قضیّه را از خود ایشان سؤال کنم.

 ایشان مطلبی را در مورد آقای حدّاد فرمودند که فعلاً بیان آن ضرورتی ندارد و در تتمّه‌اش فرمودند:

با توجّه به این مسئله و مطالبی که نسبت به ایشان گفتم، هیچ‌گاه من به دید استقلالی به ایشان نگاه نکردم!

یعنی ایشان را یک وسیله دیدم، نه‌اینکه ارادۀ او را مستقل ببینم و از او بخواهم و مسائل را به او [منتسَب کنم]!

ائمّه و اولیای الهی، واسطۀ فیض الهی

 بله، انسان در ارتباط با ولیّ خدا باید از او بخواهد، و در این مطلب حرفی نیست؛ ولی از او خواستن، به معنای خواستنِ از پروردگار است؛ نه‌اینکه جدای از او است: ﴿وَٱبۡتَغُوٓاْ إِلَيۡهِ ٱلۡوَسِيلَةَ﴾،¹ و در این مسئله حرفی نیست! باید انسان ائمّه را وسیله قرار بدهد و اگر آنها را واسطۀ بین خود و پروردگار قرار ندهد، در عین هلاکت و جهالت و ظلمت است!

 در اینکه ائمّه واسطۀ فیض هستند، واسطۀ عالم وجود هستند، واسطۀ حیات خود ما هستند شکّی نیست! الآن امام زمان علیه السّلام واسطۀ حیات خود ما است و

یک لحظه بدون عنایت حضرت، همۀ ما عدم هستیم؛ ولی وقتی ما به امام زمان علیه السّلام به دید یک مَظهر نگاه می‌کنیم، او را واسطه می‌بینیم؛ و واسطه هم از خود استقلال و اراده‌ای بر خلاف ارادۀ مولا و نظری بر خلاف نظر او ندارد!

 آیا ممکن است ما از امام زمان علیه السّلام بخواهیم که بر خلاف تقدیر الهی کاری انجام بدهد؟ او می‌گوید: «اگر من بخواهم این کار را انجام بدهم، دیگر امام و مُطاع و مُتّبَع شما نخواهم بود! من امام شما هستم چون واسطه هستم و اراده‌ای غیر از ارادۀ او ندارم، و إلاّ با سایر مردم چه فرقی می‌کنم؟!»

 مرحوم آقا با تمام این مسائلی که نسبت به استادشان فرمودند و او را در حدّ پرستش معرّفی می‌کنند, ولی در عین‌حال به من فرمودند: «من هیچ‌گاه نظر استقلالی به استادم نیفکندم!» فلهذا ایشان عبور می‌کند، ولی آن شخص با وجود اینکه به اقرار و اعتراف مرحوم آقا پرده‌ها و حجاب‌هایی از جلوی چشمانش کنار رفته بود، می‌ماند و سقوط می‌کند! چون مرحوم آقا از آقای حدّاد چیزی را بر خلاف، توقّع و طلب نکرد؛ هر قضیّه‌ای که برایش پیش می‌آمد [تسلیم بود]!

 ما خبر داریم که چه مسائلی برای ایشان پیش آمده است. بزرگ‌ترین آنها ابتلاء ایشان به شخصی مثل من بود. ولی در تمام این موارد حتّی یک بار ندیدم که نسبت به آقای حدّاد خطور یا تصوّری در ایشان پیدا شود! ابداً!

 امیدواریم پروردگار همان‌طور که بزرگان و اولیای خودش را دستگیری نمود و آنها را در صراط مستقیم که صراط ولایت ائمّه علیهم السّلام است، به سر منزل مقصود و مقام عبودیّت رساند، ما را هم در مسیر اولیای خودش ثابت و پایدار بدارد!

 عُلقه و ارتباط و ربط ما را به ولایت کلّیۀ مطلقۀ حقیقی حضرت بقیّةاللَه ارواحنا فداه، هر دَم بیش از پیش محکم و مستحکم بگرداند!

 در دنیا از زیارت اهل‌بیت و در آخرت از شفاعتشان ما را محروم نگرداند!

اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس چهل و یکم: حقیقت عبودیّت و کیفیّت تحقّق آن در نفس

٢٣ جمادی‌الثّانیة ١٤٢١ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

و صلّی اللَه علَی سیّدنا و نبیّنا أبی‌القاسم محمّدٍ

و علَی آله الطّیّبینَ الطّاهرینَ

سیَّما بقیّة اللَه فی الأرَضینَ أرواحُنا لتُرابِ مَقدَمه الفِداء

اثر خلط واقعیّت با مجاز و تخیّل

 قلتُ: «یا أباعبداللَه! ما حَقیقة العُبودیَّة؟» قالَ:

ثَلاثة أشیاءَ: أن لا یرَی العبدُ لنَفسه فیما خَوَّلَه اللَه مِلکا، لأنّ العبیدَ لا یکون لهم مِلکٌ، یرونَ المال مالَ اللَه یضَعونه حیثُ أمرَهم اللَه به؛ و لا یدَبِّرَ العبدُ لنَفسه تدبیرًا؛ و جملةُ اشتغالِه فیما أمرَه تعالَی به و نهاهُ عَنه.¹

 عنوان بصری به امام صادق علیه السّلام عرضه می‌دارد: «ای اباعبداللَه، حقیقت عبودیّت چیست؟» یعنی چگونه یک شخص می‌تواند عبد و بندۀ خدا باشد؟ البتّه واقعاً عبد باشد، نه ادّعائاً!

 عرض کردیم که خیلی از اوقات برای خود ما هم پیش می‌آید که بین واقعیّت و مجاز برای ما خلط و اشتباه می‌شود و تصوّراتی برای ما پیدا می‌شود، امّا وقتی‌که به آن واقعیّت می‌رسیم و در یک واقعیّت قرار می‌گیریم، عکس‌العمل ما با مدّعای ما

دو تا است. می‌گوییم: «آقا، ما از خود چیزی نداریم، اختیار دارید، ما لایق این مطالبی که شما برای ما می‌فرمایید نیستیم!» و به‌اصطلاح شکسته نفسی می‌کنیم؛ امّا اگر آن شخص از این تعارفات دست بردارد، یک‌دفعه می‌گوییم: عجب، چطور شد؟! تا به‌حال این شخص این‌طور با ما صحبت می‌کرد، امّا حالا خبری از این القاب و آداب و یال و کوپال‌ها و... نیست!

 در زمان سابق، امرای ارتش از این‌گونه مسائل بسیار داشتند؛ من‌باب‌مثال از این آهن‌ها و چدن‌های زرد و قرمز و بنفش ـ نمی‌دانم جنس آن چه بود ـ با رشته‌ای طناب مانند به شانۀ خود آویزان می‌کردند و اگر یکی از اینها از دنیا می‌رفت [با موسیقی و طبل و دُهل و شیپور او را تشییع می‌کردند].

مصائب مرحوم علاّمه طهرانی در ادارۀ مسجد قائم

 یکی از مصائب مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ در مسجد قائم ابتلای به این‌گونه مجالس بود؛ زیرا مسجد قائم دارای موقعیّت خوبی بود و اغلب این افراد بالإجبار می‌خواستند مجالس فاتحۀ‌شان را در آنجا برگزار کنند. ایشان هم مخالفت می‌کردند، ولی به علّت تهدید به بستن درب مسجد نمی‌توانستند در مقابل آنها بایستند!

 به‌یاد دارم که حتّی یک شب می‌خواستند جنازۀ یکی از امرای ارتش را به مسجد بیاورند و خادم طبق دستور مرحوم آقا با قرار دادن جنازه در مسجد مخالفت می‌کرد. اتّفاقاً سپهبد بختیار که ظاهراً در آن زمان رئیس ساواک بود، آمد و سیلی محکمی به گوش خادم مسجد زد و بعد به‌دنبال متولّی امور مسجد¹ فرستاد و زمانی‌که آمد گوشش را گرفت و گفت: «مثل اینکه زندان برایت جای خوبی است تا چند روزی در آنجا باشی!» و البتّه او هم یک جوابی به او داد، ولی علیٰ‌أیّ‌حال کار خودشان را کردند. آنها می‌آمدند و جنازه‌هایشان را در مسجد قائم می‌گذاشتند تا فردای آن روز با موسیقی و طبل و دهل و شیپور تشییع کنند؛ درحالی‌که تمام اینها حرام است! خلاصه مسجد محلّ رفت و آمد آقایانی شده بود که همه کراواتی و

ریش‌تراش و اهل هرگونه فسق و فجور بودند و حتّی بعضی از اوقات می‌خواستند افراد معلوم‌الحالی را به مسجد بیاورند. خلاصه مسائل و اوضاعِ خیلی سختی بود و واقعاً کاری از دست ایشان برنمی‌آمد که انجام بدهند. بعد هم می‌خواستند مجلس فاتحه تشکیل دهند که گاهی‌اوقات با نماز مغرب و عشاء تلاقی می‌کرد و شخصی را برای منبر دعوت می‌کردند و بر فراز منبر رسول خدا که باید فقط کلام رسول خدا و امام صادق علیهما السّلام گفته شود، از اوّل تا آخر منبرِ یک ساعتِ این آقای آخوند، به مدح و ثنا و تمجید و درجات و درکات این آدم معلوم‌الحال می‌گذشت که مثلاً چند تا پاگون¹ و پالان و قُپّه داشت و کلاهش چند متر بود، و اگر یک مقداری کم می‌گفت، مورد اعتراض واقع می‌شد! این مطالبی را که خدمتتان عرض می‌کنم خود من می‌شنیدم و رفقایی که در آن زمان بودند نیز در جریان هستند که واقعاً چه زمان اختناق و چه زمان سیاهی بود!

 این وضعیّت مساجد و خُطبای آن زمان شده بود که از این منبر رسول خدا و از این پلّه‌ها برای ارتقاء به کثرات و شهوات و اهواء خودشان استفاده می‌کردند. البتّه این قضیّه در هر زمانی که باشد باطل است! خلاصه، وضعیّت به این نحوه بود.

سؤال عنوان بصری از امام صادق علیه السّلام در خصوص حقیقت عبودیّت

 به هر حال انسان همیشه باید خود را محک بزند و ملاک قرار بدهد و ببیند که نسبت به تخیّلاتی که در زوایای نفس او پنهان شده، چقدر حسّاس است و تا چه مقدار نسبت به آنها مسئله دارد و گرفتار است.

 عنوان از امام علیه السّلام سؤال می‌کند که حقیقت عبودیّت چیست؟ حقیقت عبودیّت، نه آن عبودیّت مجازی که همۀ ما می‌گوییم عبدیم، و همۀ ما می‌گوییم مسلمانیم، و همۀ ما می‌گوییم شیعه هستیم! واقعاً آن عبودیّتی که خدای متعال از آن عبودیّت راضی باشد چیست؟! چه پدیده‌ای باید در انسان به‌وجود بیاید ـ نه‌اینکه فقط بگوید، بلکه به‌وجود بیاید ـ تا خود به خود عبد و بندۀ حقیقی خدا شود؟!

حکایتی در بیان تجلّی عبودیّت در امیرالمؤمنین علیه السّلام

 امیرالمؤمنین علیه السّلام بعد از جنگ نهروان در مسجد صحبت می‌کردند. قضیّه‌ای پیش آمد و اصحاب متوجّه مسئله‌ای شدند که ضرورتی ندارد راجع به آن توضیح بدهم. امیرالمؤمنین علیه السّلام وقتی این مسئله را از اصحاب دیدند، مطلبی را فرمودند. آنها هم افراد مختلفی بودند و هر کدام یک سطحی داشتند. یکی از خوارج که پای منبر حضرت نشسته بود، بلند شد و گفت:

قاتَلَهُ اللَهُ کافرًا ما أفقَهَه؛ «خدا این مرد کافر را بکُشد، عجب آدم بافهمی است که در مقابل یک‌هم‌چنین پدیده‌ای این مطلب را گفت و این عکس‌العمل را نشان داد!»

چون آنها اصلاً امیرالمؤمنین را کافر و یک شخص از دین برگشته می‌دانستند. اصحاب و افرادی که آنجا بودند از اینکه او به امیر و حاکم مسلمین چنین می‌گوید بسیار ناراحت شدند! حضرت فرمودند: روَیدًا!¹ «صبر کنید، کاری به او نداشته باشید!»

یعنی چه کارش دارید؟! یک کلامی با این مضامین از دهان او خارج شده است و یک حرفی زده است!

 ببینید، این امیرالمؤمنین است! به این شخص می‌گویند عبد!

 یا مثلاً سلمان داشت از مکانی می‌گذشت، شخصی به او گفت: «ای سگ!» سلمان با وجود آنکه حاکم مدائن بود انگار که اصلاً نشنید و رو به او کرد و گفت:

اگر از پل صراط رد شدم، من از سگ بهترم؛ و إلاّ سگ از من بهتر است!²

و به راه خود ادامه داد.

 دلیل این رفتار آن است که این پدیده در او تحقّق یافته است؛ لذا نه او را

می‌زند و نه به زندان می‌اندازد و نه به این دلیل که به حاکم مسلمین اهانت کرده است، برای او قانون إعدام جعل می‌کند! حقیقت عبودیّت در سلمان تحقّق یافته و عبد شده است و چقدر کار دارد که انسان به این مقام برسد، به حرف زدن نیست!

حُسن ظنّ بی‌دلیل، بزرگ‌ترین آفت سلوک

 یکی از بزرگ‌ترین آفت‌های سالک که مانع رسیدن او به بسیاری از درجات و موجب سلب بسیاری از مطالب از او می‌شود، حُسن ظنّ بیجا نسبت به یک شخص است.¹ لذا انسان همیشه باید در حسن ظنّ نسبت به افراد، جانب اعتدال را در پیش بگیرد؛ همان‌طور که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند:

اگر صلاح بر اهل زمانی غلبه کرد، سوء ظنّ به افراد خلاف است؛ و اگر فساد بر اهل زمانی غلبه کرد، حسن ظنّ به افراد خلاف است!²

 ملاکی که این روایت به انسان می‌دهد این است که انسان باید درست حسن ظن داشته باشد، نه غلط! بعضی‌ها همیشه می‌خواهند با همان فکر ابتدایی با افراد برخورد کنند و بعد مبانی را بر روی آن قرار دهند؛ یعنی نه‌تنها این ارتباط با افراد و حسن ظنّی که نسبت به افراد دارند در یک محدودۀ خاصّی تمام نمی‌شود، بلکه بر این اساس مبنا قرار می‌دهند و بر این اساس مطالبی را بار می‌کنند و بر این اساس مسائل مهمّی را در اختیار او قرار می‌دهند. اینجا دیگر مسئلۀ حسن ظنّ نیست، بلکه مسئلۀ باختن و ابطال عمر و ابطال حیات است! صحیح نیست که انسان نسبت به هر قضیّه‌ای یک نوع عمل کند.

 من‌باب‌مثال یک وقت شما به مسجدی می‌روید و می‌خواهید نمازی پشت سر امام جماعت بخوانید و بعد هم به‌دنبال کارتان بروید. خب می‌گویید إن‌شاءاللَه عادل است و تمام؛ امّا یک وقت می‌خواهید از کسی تقلید کنید، دیگر نمی‌توانید بگویید

إن‌شاءاللَه عادل است و تمام! بلکه اوّلاً باید با مشقّت و سختی بفهمید که او عالم است، و ثانیاً باید با مشقّت و زحمت خیلی بیشتری بفهمید که او باتقوا است و از هوای نفس گذشته است! به‌صِرف اینکه این آدم خوبی است و چیزی از او ندیده‌ایم، نمی‌توان از او تقلید و تبعیّت کرد.¹

تذکّر مرحوم آقای حدّاد نسبت به حسن ظنّ بی‌دلیل

 بنده نیز زمانی به این مسئله مبتلا بودم و نسبت به شخص معروفی ـ که الآن حیات ندارد ـ حسن ظن داشتم. روزی در خدمت مرحوم آقای حدّاد راجع به آن شخص ذکری به میان آمد. بنده براساس همان حسن ظن توقّع داشتم که آقای حدّاد از او تعریف کنند و بگویند بله، مرد بزرگی است؛ ولی ایشان سری تکان دادند و بسیار آهسته فرمودند: «عجب نفس کافری دارد!» ایشان حرف دیگری هم نزدند و از این بحث گذشتند.²

 من از یک طرف مات و مبهوت مانده بودم که چطور می‌شود شخصی که این‌قدر روی او سرمایه گذاشته بودیم، چنین باشد؟! ببینید چقدر مسئله عجیب و مهم است! ایشان این مطلب را برای ما گفتند دیگر! البتّه او یک شخص عادی بود ـ یعنی در سِلک [علما] نبود ـ و من نه از او تقلید می‌کردم و نه مراجعه‌ای داشتم، بلکه با آن ذهنیّتی که در سنین شانزده یا هفده سالگی داشتم، می‌خواستم نزد او بروم و از او استفاده کنم، و تصوّر می‌کردم که اگر دستم به مثل آقای حدّادی نرسید، می‌توان نزد او رفت! از طرف دیگر به آقای حدّاد هم اعتمادی ما فوق اعتماد داشتم؛ یعنی مسئله نسبت به ایشان تمام بود!

 ایشان این مطلب را برای این می‌خواستند بگویند که این‌قدر براساس ظاهر صالح به افراد اعتماد نکن؛ لذا بعد از حدود بیست سال برای بنده روشن شد که حرف آقای حدّاد در آن زمان چه بوده و آن شخص عجب آدمی بوده است!

 آقا، بسیار عجیب است که وقتی شیطان می‌خواهد وارد شود، آن‌قدر مشکل است که یک‌مرتبه انسان می‌بیند سال‌ها همین‌طور با شخصی گذرانده و بعد او چه شخصی از آب درآمده است!

حقیقت عبودیّت در کلام امام صادق علیه السّلام

 امام صادق علیه السّلام به عنوان می‌فرمایند: حقیقت عبودیّت در سه چیز است:

 اوّل:

أن لا یَرَی العَبدُ لِنَفسِه فیما خَوَّلَهُ¹ اللَه مِلکًا، لِأنّ العَبیدَ لا یَکونُ لَهم مِلکٌ، یَرونَ المالَ مالَ اللَهِ یَضَعونَه حیثُ أمَرَهُم اللَهُ به؛ «بندۀ خدا در نفس خود نسبت به آنچه خداوند به او اعطا کرده است احساس مِلکیّت نکند؛ زیرا بندگان مالک چیزی نیستند، مال را مالِ خدا می‌دانند و آن را در جایی صرف می‌کنند و قرار می‌دهند که خداوند به آنان امر کند!»

 دوّم:

و لا یُدَبّرَ العبدُ لنفسهِ تَدبیرًا؛ «بندۀ خدا برای خود هیچ‌گونه تدبیری نمی‌کند!»

چون اصلاً تدبیر بنده درست نیست! مثلاً اینکه تدبیر کند من الآن این کار را بکنم، شش ماه دیگر آن کار را بکنم. مولایش می‌گوید: «تو دو ماه دیگر از این شهر بلند می‌شوی و به شهر دیگر می‌روی!» پس اصلاً تدبیر معنا ندارد!²

 سوّم:

و جُملةُ اشتِغالِه فیما أمَرَهُ تَعالَی بِه و نَهاهُ عَنه؛ «در مخیّلۀ بندۀ خدا تنها یک مسئله می‌گذرد و آن اینکه: آنچه خدا به او امر کرده است انجام دهد و آنچه نهی کرده است ترک کند.»

 واقعاً انسان نمی‌داند راجع به این کلمات حضرت چه بگوید؟ آیا آن را اعجاز بداند یا اسم دیگری بر آن بگذارد؟!

 خب حالا به بحث از فقرۀ اولیٰ می‌پردازیم که امام علیه السّلام می‌فرماید:

أن لا یرَی العبدُ لنَفسِه فیما خَوَّلَه اللَه مِلکًا، لِأنّ العَبید لا یکونُ لَهم مِلکٌ؛ «بنده هیچ ملک و تملّک و تعلّقی را نسبت به آنچه خدا به او به‌عنوان عاریه داده است احساس نکند.»

بی‌اصل و ریشه بودن امور اعتباری

 به‌نحو اجمال عرض می‌کنم: در فلسفه بحثی است که می‌گوید: «هرچه در عالم اعتباریات وجود دارد باید برگشتش به یک امر حقیقی و انتزاعش از یک امر حقیقی باشد.»¹ یعنی آنچه ما در عالم اعتباریات به آن توجّه می‌کنیم و آن را به حساب می‌آوریم، باید مُنشَأ از یک امر حقیقی باشد؛ مثلاً یکی از مسائل و قضایای اعتباری مسئلۀ ریاست و مرئوسیّت است. چند نفر جمع می‌شوند و یک نفر را رئیس خودشان قرار می‌دهند و یا مسئول سازمانی قرار می‌دهند؛ و یا مثلاً در یک مسافرت، چند نفر می‌گویند: «آقا، مسائل با مشورت می‌گذرد و اگر اختلافی باشد، در نهایتِ امر، رأی فلانی را می‌پذیریم و مسئله خاتمه پیدا می‌کند.» در اینجا به یکی رئیس و به دیگری مرئوس می‌گویند. خب این یک مسئلۀ اعتباری است و در مسائل اعتباری اصلاً حقیقت قضیّه اعتباری است.

 من‌باب‌مثال مردم می‌آیند و یک نفر را انتخاب می‌کنند و به مجلس می‌فرستند. این یک قضیّۀ اعتباری است و اگر این شخص را انتخاب نکنند، شخص انتخاب نمی‌شود و به مجلس نمی‌رود؛ حالا اگر این نماینده علاّمۀ بحرالعلوم هم باشد، اگر مردم انتخابش نکنند، انتخاب نمی‌شود و باید در منزلش بنشیند؛ ولی اگر یک مرد یا یک زن معروفی باشد و مردم انتخابش کنند، به نمایندگی می‌رسد. البتّه در زمان حکومت سابق و شاه این‌طور نبود؛ چون آن رأی‌ها از قبل تعیین شده بود و مردم در آنجا بازیچه‌ای

بیش نبودند. می‌گفتند: «باید ببینیم که از تَه صندوق و از آن زیر چه درمی‌آید و قضیّه چه می‌شود، آنهایی که روی صندوق است هیچ ملاک نیست!» این‌طور می‌گفتند، نمی‌دانم! علیٰ‌أیّ‌حال مسئلۀ اعتبارات ما این‌مقدار ارزش دارد که خدمتتان عرض کردم.

 انتخاب مردم هم براساس بینش آنها و براساس مُدرکات آنها است. با یک عکس، یک‌شبه رأی آقا برمی‌گردد و دیگری را انتخاب می‌کند. آیا این‌طور نیست؟! این چیزی است که ما داریم می‌بینیم. هر کسی که عکسش بیشتر باشد مردم او را انتخاب می‌کنند، و ما باید در اینجا ببینیم که واقعاً سطح فکر ما و میزان ارزش ما چقدر است؟ چقدر حقیقت و واقعیّت در ما وجود دارد؟ شما در این انتخابات و مسائل گذشته دیدید که برای این عکس‌هایی که زدند چه مخارج و مصارفی شد! اینها برای چیست؟! اگر اینها صرف در امور خیریه و احداث مدارس و بالا  بردن سطح دانش و علم و فنّ این مملکت می‌شد واقعاً چه می‌شد؟ ولی تمام اینها کاغذ شد و بعد آن کاغذ هم پاره شد و به جوی ریخته شد. این را که از خودم نمی‌گویم و خودتان دارید می‌بینید. این می‌شود اعتبار!

 میلیاردها خرج می‌کند و بعد به او می‌گویند: «آقا، انتخاب نشده‌ای؛ هیچ، برو دنبال کارَت!» یعنی میلیاردها تومان همه آتش زده شد؛ معنای قضیّه این است! حالا باز هم می‌گوییم حکومت علی! میلیاردها صرف می‌کنیم و بودجه خرج می‌کنیم و فلان می‌کنیم، ولی همۀ اینها دل‌بخواهی است و براساس واقعیّت نیست؛ بلکه براساس اعتبار است، براساس ظاهر دلپسند و دلپذیر است، براساس جذّابیت‌های ظاهری است، براساس بوق و کَرنا است، براساس تبلیغات است!

 آدم عاقل کسی است که اگر تمام دنیا تبلیغات کنند و یک مسئله‌ای را بگویند از جای خودش تکان نمی‌خورد و تمام این حرف‌ها را کنار می‌گذارد و با خودش فکر می‌کند که مسئله از چه قرار است. اگر تمام در و دیوارها پُر از عکس بشود و تمام بیست و چهار ساعتِ رادیو و تلویزیون برای تبلیغاتِ از یک شخص باشد، بیایند و بروند و محاضرات و کنفرانس داشته باشند و هزار وعده بدهند ـ که یکی از آنها را

هم عمل نمی‌کنند و نکردند ـ سر جایش می‌ایستد و می‌گوید: «ما فریب این تلویزیون و رادیو و عکسِ روزنامه و شایعات و هیچ چیز دیگری را نمی‌خوریم! اگر بشناسیم به او رأی می‌دهیم، و اگر نشناسیم رأی نمی‌دهیم.» این آدم، آدم عاقل است؛ حالا چند تا عاقل در این مملکت داریم؟

 این عالَم، عالم اعتبار است. امروز این شخص را انتخاب می‌کنند، فردا همین مردم یا یک فرد دیگر یا یک مقام دیگری می‌آید و او را از این ریاست می‌اندازد، یا قانونی می‌آید و او را می‌اندازد، یا فردی می‌آید و إعمال نفوذ می‌کند و او را می‌اندازد، یا مردم رأیشان را پس می‌گیرند و او را خلع می‌کنند و امثال‌ذلک.

 این می‌شود اعتباری! چرا اعتباری است؟ چون پایدار نیست و ریشه ندارد؛ امروز به یک نحو است و فردا به یک نحو دیگر است! متوجّه عرضم می‌شوید که می‌خواهم چه عرض کنم؟ اعتبار اصل ندارد، ریشه ندارد، پایه ندارد؛ بلکه فقط هیاهو و جنجال و شایعات است. دلیلش هم این است که یک روز می‌آید و یک روز هم می‌رود. این می‌شود اعتبار! در مسئلۀ ریاست، وقتی شخص رئیس می‌شود، می‌آید و بر کُرسی و صندلی آن سازمان می‌نشیند و تکیه می‌دهد و حالی به خود می‌گیرد. به‌قول مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ وقتی که می‌دیدند بعضی‌ها در این ماشین‌های کذا نشسته‌اند و از جلوی مردم می‌آیند و می‌روند، می‌فرمودند: «إلَی جهنّمَ و بِئس المَصیر!»¹

یعنی وقتی که این آقا در این ماشین نشسته است، در واقع به‌سمت جهنّم می‌رود. ظاهرش بنز است، ظاهرش تُشک‌های نرم دارد، امّا باطنش قعر جهنّم است!

 اگر راست می‌گویید درب ماشین را باز کنید و از او یک سؤال بپرسید تا ببینید چه‌طوری جوابتان را می‌دهد. مردم و ماشین‌ها کنار بروند؛ چون من می‌خواهم بروم!

خب تو هم مثل یکی از افراد مردم هستی! شش تا جلو می‌روند، بوق می‌زنند و می‌گویند: «کنار بروید، فاصله بگیرید، چپ بروید و... .» که یک آدم می‌خواهد بیاید و رد بشود؛ آدمی که همین غذایی که ما می‌خوریم او هم می‌خورد و کارهایی که ما می‌کنیم او هم می‌کند. این آدمی که مثل ما است می‌خواهد بیاید و رد بشود. در زمان سابق وقتی که این شاه‌ها می‌خواستند بیایند و بروند، عدّه‌ای جلوتر می‌آمدند و دور باش و کور باش و کَر باش و... راه می‌انداختند که خود سلطان یا زن او می‌خواهد رد بشود! حالا ای کاش تحفه‌ای هم بودند!

داستان مواجهۀ امام جواد علیه السّلام با مأمون و لشکریان او

 یک روز مأمون با آن کَبکَبه و دَبدَبه و همین کَر باش و کور باش‌ها از جایی رد می‌شد. بچّه‌ها فرار کردند، ولی امام جواد علیه السّلام با اینکه نُه یا ده سال داشتند، سر جای خود ایستادند. مأمون تعجّب کرد! این قضیّه در موقع بازگشت هم تکرار شد و دوباره بچّه‌ها کنار رفتند، ولی حضرت سر جای خود ایستادند! مأمون گفت: «چرا مثل بقیّۀ بچّه‌ها نرفتی؟!» حضرت فرمودند:

من کاری نکرده بودم که از تو بترسم و از جای خود کنار بروم و فرار کنم! نه راه را بر تو بسته بودم و نه کاری کرده بودم که از مَآل و عاقبت کار خود هراس داشته باشم؛ لذا سر جایم ایستادم، بیا و عبور کن!¹

 امام جواد علیه السّلام می‌خواهد که شیعه‌اش در ارتباطاتِ خود به این‌قِسم عمل کند و این‌طور باشد. التفات کردید؟! این شیعه باید شیعۀ امام جواد علیه السّلام باشد! امام صادق علیه السّلام فرمود: «اگر پنج نفر مثل هارون مکّی داشتم، بر علیه اینها قیام می‌کردم!»² یعنی امام صادق پنج نفر مثل هارون مکّی نداشت!

معنای واقعی ریاسات دنیوی

 وقتی که این افراد [در آن ماشین‌های کذایی] می‌نشینند و جنبۀ ریاست و استعلا و استیلای بر مقدّرات یک مملکت [را به خود می‌گیرند]، دیگر خدا می‌داند

[که در قلبشان چه می‌گذرد]! بله، در ظاهر می‌گویند که ما خدمتکاریم و برای خدمت آمده‌ایم و تشنۀ قدرت نیستیم؛ امّا اگر قرار باشد که آن پُست از آنها گرفته شود، دیگر هیچ چیزی نیست که به یکدیگر نگویند؛ و اگر هم چیزی نگویند برای آن است که موقعیّت خودشان را حفظ کنند!

 این جنبه را جنبۀ ریاست می‌گویند که این جنبۀ ریاست یک امر اعتباری است، امّا منشأش و برگشتش به یک امر حقیقی است و آن امر حقیقی¹ عبارت از این است که انسان در خودش احساس استیلاء و احساس ریاست می‌کند.

 من‌باب‌مثال الآن شما بر وجود و جسم و افکار خودتان این احساس را دارید و این دیگر به‌دست کسی نیست؛ مثلاً من الآن دست خودم را حرکت می‌دهم و این لیوان را برمی‌دارم و دوباره روی زمین می‌گذارم، و این کار دیگر نه در اختیار شما است و نه در اختیار کس دیگری، بلکه در اختیار خودم است! این احساس ریاست بر جسم، بر اعضا، بر افکار و بر خصوصیّات و آثار وجودی انسان، دیگر امر اعتباری نیست؛ یعنی این‌طور نیست که اگر شما اراده بکنید، من بتوانم بردارم و اگر اراده نکنید، نتوانم؛ مگر در بعضی از حالات به‌خصوص! بنابراین برگشت این مسئله به یک امر حقیقی است. من فقط یک مثال زدم، حالا راجع به مِلک هم همین مسئله مطرح است.

 علیٰ‌أیّ‌حال این احساس ابتدائاً در انسان هست که اختیار تصرّف در اعضا و افکار و شؤونات، اعطاء از جانب کسی دیگر نیست؛ و حتّی اگر انسان در بیابان هم باشد و اصلاً انسانی هم وجود نداشته باشد، این احساس در وجود او هست. این یک احساس حقیقی است که منشأ می‌شود برای اینکه سایر مسائل اعتباریه در این عالم به‌وجود بیاید و به این مسائل اعتباری در این دنیا ترتیب اثر بدهند و بنای اجتماع بر همین مسائل اعتباری باشد.

اعتباری بودن زوجیّت، بر خلاف ابوّت و بنوّت

 یک مثال دیگر می‌زنم تا این مسئله را بهتر روشن کند: یکی از مسائل اعتباری در بین ما مسئلۀ ازدواج است؛ به‌خاطر اینکه ازدواج عبارت است از ارتباطی که به‌واسطۀ اجرای صیغۀ عقد ـ که از ناحیۀ شارع محلَّل شده است ـ بین مرد و زن ایجاد می‌گردد. عقدی می‌خوانند و تعلّقی بین دو نفر به‌وجود می‌آید که قبلاً نبوده است.

 این امر اختصاص به دین اسلام ندارد، بلکه در سایر ادیان هم جاری است؛ مثلاً در مسیحیّت کشیش در کلیسا، دست زن را در دست مرد گذاشته و می‌گوید: «من شما را بر طبق آیین مسیح زن و شوهر قرار دادم!» بعد از این کلام، احساسی جدید در آنها به‌وجود می‌آید که با قبل تفاوت دارد. حتّی اگر مرد و زن قبل از اجرای عقد به طریق نامشروع با هم بوده باشند، این احساسی را که بعد از اجرای صیغۀ عقد در آنها پیدا می‌شود، ندارند! این احساس، احساس جدیدی است که به آن «زوجیّت» و «همسری» می‌گوییم. آن احساس خاص، یعنی یک حالت تعلّق و یک حالت ربط بین دو نفس و ربط بین دو شخص؛ ولو اینکه به‌مجرّد اجرای صیغۀ عقد، آن دو از یکدیگر جدا شوند و در دو شهر مختلف، یکی در این‌طرف دنیا و دیگری در آن‌طرف دنیا زندگی کنند، ولی باز این احساس در بین خود آنها وجود دارد، باز این خود را زن او می‌داند و آن خود را مرد و همسر برای این می‌داند!

 امّا این مسئله، یک مسئلۀ اعتباری است؛ چون هیچ‌گونه پیوندی بین این دو نفر نبوده است. این از این‌طرف دنیا آمده و او هم از آن‌طرف دنیا آمده است و اتّفاقاً در جایی با هم آشنا شده‌اند و بعد هم می‌گویند: «بسیار خوب، حالا که آشنا شده‌ایم پس ادامه هم بدهیم!» و دیگر زن و شوهر می‌شوند.

 اما سؤال من در اینجا است که آیا شما نسبت به فرزندتان هم همین احساس را دارید؟ یا مادر نسبت به فرزندش هم این احساس را دارد؟ نه، چنین احساسی ندارید؛ چون آن ارتباط، اعتباری نیست!

 آیا تا به‌حال هیچ‌وقت شده است که پدری احساس کند با فرزندش بیگانه است و دیگر هیچ‌گونه ارتباطی بین آنها وجود ندارد؟! امکان ندارد! بله، ممکن است

به‌واسطۀ بعضی از مسائل، نِقار و کدورتی پیش بیاید و احساسی بین آنها پیدا شود که موجب جدایی موقّت باشد، ولی هیچ‌وقت نمی‌تواند آن فرزندی و پسر بودن و بنوّت را از خودش سلب کند و همیشه در ذهنش هست! می‌گوید: «فرزند من است، ولی من دیگر نگاهش نمی‌کنم و به او اعتنایی نمی‌کنم!» یا ممکن است مادری بگوید: «من دیگر این فرزند را اعتنا نمی‌کنم!» یا پسر بگوید: «من دیگر به این پدر یا به این مادر اصلاً توجّه نمی‌کنم!» و امثال‌ذلک. ولی همیشه در ذهن خود، بالأخره خودش را پسر اینها می‌داند؛ ولو به‌حسب ظاهر ارتباط نداشته باشند. یا آن مادر، خودش را مادر این پسر می‌داند؛ ولو به‌حسب ظاهر ارتباط نداشته باشند.

 چرا مسئله در اینجا این‌طور است ولی در ازدواج این‌طور نیست؟ چون ازدواج اعتباری است، ولی این مسئله اعتباری نیست! وجود این فرزند از آن پدر آمده است، لذا دیگر نمی‌تواند او را از خودش جدا کند. وجود فرزند از پدر و مادر است و او نمی‌تواند این ارتباط را تا ابدالآباد از خودش دفع کند و حتّی در مخیّله‌اش هم نمی‌آید! بله، ممکن است بگوید که من دیگر تا آخر عمر با این ملاقات نمی‌کنم و ارتباط ندارم، ولی بالأخره خود را پسر این شخص می‌داند.

 امّا اگر بین مرد و زن طلاق انجام شد، در ابتدای قضیّه ممکن است هنوز یک نوع تعلّقی وجود داشته باشد؛ امّا اگر دو سه سالی از این قضیّه بگذرد و مرد، زن بگیرد و زن هم شوهر کند، آیا همان عُلقه‌ای که مرد با فرزندش دارد با این زن هم دارد؟! نه دیگر، تمام شد و رفت! الآن انگار که از اوّل هیچ چیزی وجود نداشته است. این می‌شود امر اعتباری!

 البتّه ما مسئله را راجع به این قضیّه به اجمال گذراندیم، امّا آنچه در اسلام است و حقیقت زوجیّت بر آن اساس است، بالاتر از این است! مرد باید خود را از زن و زن باید خود را از مرد بداند و اصلاً غیر از این چیزی را فکر نکنند! به‌خصوص در مورد زن، دستور اسلام این است که آنچه در ذهن او می‌گذرد فقط اطاعت از مرد باشد. [هم‌چنین حقیقت زوجیّت] یک نوع پیوستگی ایجاد می‌کند که به‌هیچ‌وجه

قابل انفساخ نیست، مگر آنکه مشیّت خداوند امر دیگری را اقتضا کند.

 آن مسئلۀ اوّل می‌شود مسئلۀ حقیقی، و مسئلۀ دوّم می‌شود مسئلۀ اعتباری! اعتبار این است که یک روز باشد و یک روز نباشد، امروز به این‌نحو باشد و فردا به‌نحو دیگری باشد؛ امّا در مسائل حقیقی، دیگر امروز و فردا ندارد، بلکه همیشه بر یک منوال است!

انحصار مِلکیّت حقیقی برای خداوند

 یکی دیگر از امور اعتباری جنبۀ مِلکیّت است. البتّه منظور از اعتباری، بی‌ارزش بودن آن نیست؛ چون بسیاری از مسائل اجتماعی، و بلکه نود و چند درصد آنها بر محور مسائل اعتباری می‌گردد، و اسلام نیز به همین علّت به این مسائل ارزش می‌دهد تا اجتماع بگردد. اگر انسان مسائل اعتباری را لغو و بیهوده و غیر منشأ اثر بداند، اصلاً در اجتماع سنگ روی سنگ بند نمی‌شود و هر کسی به حقوق و نوامیس و أعراض دیگری تجاوز می‌کند. و اصلاً به همین علّت قانون وضع شده است تا امنیّت اجتماع محفوظ بماند و افراد بتوانند در سایۀ این امنیّت، رشد اجتماعی و فردی داشته باشند، و اگر ما مسائل اعتباری را کنار بگذاریم، اصلاً کیان انسان بر باد می‌رود و زندگی و تمدّن انسانی به نابودی منتهی خواهد شد. پس منظور، ارزش داشتنِ این مسئله نیست؛ بلکه منظور، اصل و حقیقت خود قضیّۀ اعتبار و عدم اعتبار است.

 حالا مثلاً من الآن نسبت به این عبا احساس مالکیّت می‌کنم. آیا این مالکیّت یک امر اعتباری است یا امر حقیقی است؟ همۀ ما می‌گوییم که این ملکیّت حقیقی است، چون من مالک این عبا هستم و دیگر کسی حقّ تصرّف ندارد؛ [ولی] آیا من واقعاً مالک این عبا هستم و این یک تعلّقی به من دارد که آن تعلّق هیچ‌وقت از بین نمی‌رود؟ نه‌خیر، این‌طور نیست! فردا ممکن است این عبا را به کسی ببخشم، یا اینکه ممکن است کسی این عبا را ببرد ـ کما اینکه در جلسۀ گذشته نظیر آن را خدمتتان عرض کردم¹ ـ یا اینکه اصلاً ممکن است بین ما و این عبا فاصله بیفتد؛ یعنی ما به رحمت خدا برویم و دیگر

این عبا هم جزء اموال [موروثه به‌حساب بیاید]! این مسئله، یک مسئلۀ اعتباری است؛ ولی ما خیال می‌کنیم که این قضایا حقیقی است، ما خیال می‌کنیم که نسبت به آنچه خداوند برایمان قرار داده استقلال داریم و هر کاری که بخواهیم می‌توانیم انجام بدهیم، ما خیال می‌کنیم نسبت به افرادی که در زیر دست داریم اختیار تام داریم و هر امر و نهی‌ای می‌توانیم بکنیم، ما خیال می‌کنیم به هر کیفیّتی می‌توانیم [عمل کنیم]!

دستور العمل اولیای الهی در کیفیّت سلوک با فرزندان

 این مطلب را قبلاً خدمتتان عرض کرده‌ام¹ که یک روز در خدمت مرحوم آقای حدّاد ـ رضوان اللَه علیه ـ بودم و ایشان با مخدّره‌ای راجع به کیفیّت سلوک با فرزندان صحبت می‌کردند و می‌فرمودند:

انسان نباید آنها را اذیّت کند و اضافه تنبیه کند، تنبیه و هر چیزی جای خود را دارد. انسان باید با آنها مماشات کند و با آنها راه بیاید؛ مخصوصاً اگر اولاد انسان سیّد باشد که موقعیّتش دقیق‌تر و حسّاس‌تر است!

 بعد فرمودند:

یک روز مرحوم قاضی ـ رضوان اللَه علیه ـ به کربلا آمده بودند و ما در خدمت ایشان پیاده حرکت می‌کردیم تا اینکه به درب منزل رسیدیم. در این‌موقع دختر خردسال ما (که بحمداللَه ایشان الآن حیات دارند) دنبال ما راه افتاد و دامن لباس بلند عربی ما را گرفت و به‌هیچ‌وجه رها نمی‌کرد و دائماً گریه می‌کرد که او را با خود ببریم. من از اصرار و سماجت این دختر بچّه عصبانی شدم و عبارتی را به‌کار بردم.² تا من این عبارت را گفتم مرحوم قاضی ایستادند و رگ‌های گردنشان متورّم شد و رو به بنده کردند و با یک غضب شدید فرمودند: «تو به چه حقّی به اولاد رسول چنین جسارتی کردی و چنین نسبتی دادی؟!³ به چه حقّی و برای چه این کار را کردی؟! تو به چه

اجازه‌ای در مِلک خدا و آنچه در تصرّف خدا است دخالت کردی؟!» مرحوم قاضی بسیار عصبانی شدند و تا مدّتی با ما صحبت نکردند و بعد از اینکه ما عذرخواهی کردیم که آقا ببخشید، ما بد کردیم، ایشان کم‌کم آرام شدند.¹

 این روش، روش بزرگان است! این روش، روش اولیای خدا است! اینها متملّق نیستند و اینها نمی‌آیند برای خود نمایی این مطالب را بگویند! مرحوم قاضی ـ رضوان اللَه علیه ـ در اینجا دارد شاگردش را ادب و تربیت می‌کند. می‌گوید: «تو خیلی بخواهی ادّعا بکنی، به خودت حرف بزن! به بقیّه چه‌کار داری؟! حالا چون این دختر تو است، تو هر حرفی را می‌توانی به او بزنی؟! حالا چون این فرزند تو است، تو هر نسبتی را می‌توانی به او بدهی؟!»

 لذا ما باید مواظب باشیم که با فرزندان خود طوری برخورد نکنیم که تعدّی در مِلک خدا به‌وجود بیاید! مسئلۀ تربیت یک مسئلۀ دیگری است، امّا اگر انسان پا را از گلیم خود بیرون بگذارد، خداوند جلوی او را می‌گیرد و او را مورد عتاب و خطاب قرار می‌دهد!

 راجع به این فقره‌ای که در این مجلس بیان کردیم و تازه شروع کردیم، مطالب زیادی هست و اگر خداوند توفیق بدهد بحث آن را إن‌شاءاللَه به مجالس بعد موکول می‌کنیم.

دستورات بزرگان نسبت به ماه رجب

 ایّام رجب نزدیک است و همان‌طور که دأب و دَیدن مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ بود، قبل از ماه رجب دوستانشان را جمع می‌کردند و راجع به اهتمام به ماه رجب مطالبی را می‌فرمودند.²

 من بدون توجّه به روایات و احادیثی که در فضیلت ماه رجب آمده است، آنچه از تجربیات شخصی خودم با مرحوم آقا و سایر بزرگان به‌یاد دارم این است که در تمام ایّام سال، به این ماه رجب از همۀ شهرها و ماه‌ها اهتمام بیشتری داشتند؛ حتّی از ماه رمضان هم اهتمام این بزرگان به ماه رجب بیشتر بود و عبارت ایشان این بود:

ماه رمضان برای عامّۀ مردم أنفع است و نفع بیشتری دارد، ولی نفع ماه رجب برای خصوص سالکان إلی‌اللَه از ماه رمضان بیشتر است، و تأثیراتی که در ماه رجب بر نفس وارد می‌شود، نسبت به آنچه در سایر ایّام‌اللَه ـ یعنی شعبان و رمضان و ذی‌القعده و به‌خصوص دهۀ اوّل ذی‌الحجّه¹ ـ وارد می‌شود، تأثیرات عمیق‌تر و زیربنایی‌تری است و ماه رجب از همۀ آنها مهم‌تر است!

 خود ایشان هم در ماه رجب به‌طور کلّی در زندگی و اعمال شخصی خودشان تغییراتی داشتند، و نسبت به رفقا و دوستانشان توصیه به مراقبت بیشتری می‌کردند² و می‌فرمودند:

ماه رجب، ماه الهی است و انسان نباید در ماه خدا غیر خدا را داخل کند! باید

مراقبه‌اش را در این ماه بیشتر کند! باید کلامش را در این ماه منضبط‌تر قرار بدهد و هر حرفی را نزند و هر مطلبی را نگوید؛ حتّی مسائل عادی و حرف‌های عادی هم در این ماه مضرّند!¹ هرچه در این ماه حالت سکوت و سکون و

آرامش بیشتر باشد، واردات بیشتر خواهد شد، و هرچه حالت تشویش و اضطراب باشد [آن واردات کمتر خواهد بود]. ملائکه در جایی که تشویش و اضطراب است و در جایی که دائماً محلّ جولان فکر و تخیّلات و خیالات است نمی‌آیند؛ ملائکه در جای سکون و آرامش می‌آیند!

 اینکه «این شخص آن را گفت و آن شخص این را گفت و این فرد این حرف

را به من زد، و چرا او نسبت به من این فکر را کرد؟! و حالا من جوابش را بدهم و با او این‌طور صحبت کنم»، اینها به درد ماه رجب نمی‌خورد! اگر شخصی با این تصوّرات و تخیّلات داخل در ماه رجب بشود، نصیبی نخواهد داشت.

 پس شرط اوّلی را که مرحوم آقا ذکر می‌فرمودند این است که انسان قلب خود را از هرچه تا به‌حال با او بوده پاک کند، و بدون این هیچ فایده‌ای ندارد! هرچه ذکر بگوید فایده‌ای ندارد، هرچه توجّه کند فایده‌ای ندارد؛ چون این توجّه و ذکر، توجّه صوری است و توجّه عمقی نیست؛ عمقش خراب است، در عمقش تشویش است، در عمقش هویٰ و هوس است، در عمقش تکثّرات است، در عمقش توغّل در کثرات است و فایده‌ای ندارد! فقط از یک صورت ظهور پیدا می‌کند و به همان صورت هم ختم می‌شود.

 بنابراین اوّلین کاری که سالک باید انجام بدهد این است که تصوّر کند در ماه رجب متولّد شده است. آیا بچّه‌ای که تازه از مادر متولّد می‌شود دشمن دارد؟! هنوز در این دنیا کاری نکرده است که دشمن داشته باشد! آیا کسی راجع به بچّه‌ای که از مادر متولّد می‌شود حرفی زده است یا غیبت او را کرده است؟! نه‌خیر، او تازه متولّد شده و هنوز نه دوستی پیدا کرده، نه دشمنی پیدا کرده، نه کسی را زده، نه به کسی بی‌احترامی کرده و نه شخصی نسبت به او بی‌احترامی کرده است؛ هیچ‌گونه ارتباطی نداشته است! انسان باید تصوّر کند که در ماه رجب متولّد شده و همچون بچّه‌ای است که در قلب و نفس او هیچ چیزی وجود ندارد. بچّه هیچ چیزی نمی‌فهمد؛ فقط وقتی که گرسنه می‌شود صدایش برای شیر خوردن درمی‌آید؛ و إلاّ هیچ نمی‌فهمد و حتّی مادرش را هم نمی‌فهمد! البتّه یک احساس خاصّی نسبت به او دارد. نه کینه‌ای در بچّه هست، نه بغضی در بچّه هست، نه حسدی در بچّه هست و نه حسابی! هیچِ هیچ!

 فلهذا مرحوم آقا تعبیر می‌کردند: «بچّه تا چند ماه اصلاً فانی است!» یعنی هیچ نوع تعلّق به کثرت در او نیست. اگر می‌خواهید به فنا نگاه کنید که در فنا چه خبر است، به بچّۀ شیرخوار نگاه کنید. نه نسبت به کسی کینه دارد، نه حسد دارد و نه

بغض دارد؛ ابداً! فقط هر وقت گرسنه‌اش بشود گریه می‌کند؛ فقط همین! آدم فانی هم مگر غیر از این چیز دیگری است؟! در وجود او نه حقد هست، نه حسد هست، نه تعلّق به دنیا هست، نه تعلّق به مادّه هست و نه تعلّق به کثرات!

 من‌باب‌مثال اگر به یک بچّه بگویند: «فلان‌جا زلزله شده و خراب شده است»، اصلاً نمی‌فهمد و فقط می‌گوید: «من گرسنه‌ام، شیرم را بدهید تا بخورم و بخوابم!» به او می‌گویند: «فلان کس نماینده شده است»، هیچ نمی‌فهمد و می‌گوید: «شیر من را بدهید تا بخورم و بخوابم! اینها برای خودتان و مبارک خودتان باشد!» فقط نیازش در ارتباط با مبدأ محفوظ است و بقیّه دیگر هیچ! آدم فانی هم فقط تعلّقش با مبدأ است و دیگر هیچ در نفس او نیست؛ منتها فرق بچّه و فانی در این است که بچّه وقتی که برمی‌گردد، تازه به کثرات برمی‌گردد و این تعلّقات یکی‌یکی به سراغش می‌آیند؛ ولی فانی وقتی که بقا پیدا می‌کند، دیگر همه را از دست داده است، و ما باید به همان‌جایی برگردیم که از آنجا آمده‌ایم.

ادراک حالات خاصّ ماه رجب توسّط اهل‌اللَه

 ماه رجب ماه فنای فی اللَه است، ماه خدا است، شهر اللَه است!¹ پیغمبر اکرم صلّی اللَه علیه و آله و سلّم فرمودند:

[أنّ] رجبَ شهرُ اللَهِ و شعبانُ شهری و رمضانُ شهرُ اُمّتی؛¹ «رجب ماه خدا است و شعبان ماه من است (که منظور ولایت است) و رمضان ماه عموم امّت من است.»

یعنی در ماه رمضان ـ که ماه امّت است ـ یک ارتباط خاصّی بین نفوس و پروردگار هست؛ ولی رجب شهراللَه و ماه خدا است. اینکه می‌فرماید رجب ماه خدا است یعنی یک حالت خاصّی در ماه رجب برقرار است که از آن حالت خاص، فقط اهل‌اللَه استفاده می‌کنند؛ نه هر کس دیگر! استفاده‌های دیگران ضعیف است. اهل‌اللَه هستند که می‌توانند این ماه را درک کنند؛ یعنی آن جاذبه‌ها و بارقه‌های مقام ربوبی و توحیدی که سالک را زیر و رو می‌کند و تعلّق سالک را از همه‌چیز قطع می‌کند و او را فقط متوجّه به حقیقت توحید می‌کند و از همۀ آن تذییلات و فروعات و رشته‌ها و تعلّقات و ارتباطات می‌بُرد، در ماه رجب است؛ حتّی ماه رمضان هم این کار را انجام نمی‌دهد!

 ماه رمضان ماه رحمت است، ماه برکت است، ماه انبساط است، ماه غفران است و خدا همه را می‌بخشد؛ ولی آن عمل زیربنایی و آنچه به درد سالک می‌خورد، برای ماه رجب است! بخشیدن گناه به درد سالک نمی‌خورد؛ چون بخشیدن گناه اوّلین چیزی است که ما از ائمّه و شفعاء انتظارش را داریم تا اینکه بیایند و شفاعت بکنند! آنچه به درد سالک می‌خورد حالت انبساط نیست، آنچه به درد سالک می‌خورد حالت بهجت نیست! البتّه خیال نکنید که اینها بد است، بلکه خیلی هم خوب است و به‌دست کسی نمی‌آید؛ ولی آنچه به درد آن سالک واقعیِ رِند می‌خورد ـ که می‌خواهد همه‌چیز را در راه خدا ببازد و از همه‌چیز بگذرد و فقط ژولیده و سر و پا برهنه در حریم او بیاید ـ بخشش گناه و انبساط و بهجت و... نیست؛ او آتشی می‌خواهد که به وجودش بزند و او را خاکستر کند! این به درد سالک می‌خورد و این در ماه رجب هست! لذا می‌گویند: رجب شهراللَه است!

 لذا برای اینکه انسان برای ماه رجب آماده بشود، اوّل چیزی که مرحوم آقا دستور می‌دادند اشتداد مراقبه بود!¹ سالک باید مراقبه‌اش را زیاد کند، سکوتش را زیاد کند، ارتباطش را با افراد به حدّ أقلّ مراوده و معاشرت برساند و با هر کسی صحبت نکند. نفوسی که گناهکار هستند، خواهی‌نخواهی هر کدام از آنها در ارتباط با انسان اثری می‌گذارند. رفتن به هر جا و دیدن هر کس برای انسان صحیح نیست؛ برعکس زیارت و عیادت مرضیٰ، رسیدگی به امور بیماران، به حال انسان سرعت می‌بخشد! صلۀ رحم به حال انسان سرعت می‌بخشد!² اگر بین دو نفر نقاری است و انسان آن نِقار را برطرف کند، این کار اثر بسیار بسیار عجیبی دارد! بارها ایشان می‌فرمودند:

اگر شخصی اصلاح ذات البین کند، ممکن است که بعضی از درهایی که به روی او بسته شده به‌واسطۀ این عمل باز شود!

 اصلاح ذات البین یعنی انسان شیطان را از بین دو نفر بیرون کند و به‌جای آن خدا را بیاورد. این معنا، معنای اصلاح ذات البین است. خلاصه ایشان روی مسئلۀ

مراقبۀ در ماه رجب خیلی تأکید داشتند، و روایات زیادی هم در این زمینه هست.

روایات فضیلت ماه رجب

 در اینجا یکی دو روایت را خدمت دوستان عرض می‌کنم و آن اینکه از پیغمبر اکرم روایت شده است که می‌فرماید:

أنّ اللَه تعالی نَصَبَ فی السّماءِ السّابعةِ ملَکًا یُقالُ لَه الدّاعی. فإذا دَخَلَ شهرُ رجبٍ یُنادی ذلک المَلَکُ کُلَّ لیلةٍ مِنهُ إلی الصّباحِ: «طوبیٰ لِلذّاکِرین، طوبیٰ لِلطّائعین [وَ] یقولُ اللَهُ تعالی: أنا جَلیسُ مَن جالَسنی و مُطیعُ مَن أطاعَنی و غافِرُ مَنِ استَغفَرنَی! الشّهرُ شَهری و العَبدُ عَبدی و الرّحمَةُ رَحمَتی! فمَن دَعانی فی هذا الشّهرِ أجَبتُهُ و مَن سَألَنی أعطَیتُهُ و مَن استَهدانی هَدَیتُهُ وجَعَلتُ هذا الشّهرحَبلًا بَینی و بینَ عِبادی فمَنِ اعتَصَمَ بی وَصَلَ إلیّ!»¹

«خداوند متعال در آسمان هفتم² مَلکی را قرار داده است که به او داعی³ می‌گویند. وقتی که ماه رجب داخل می‌شود این مَلک هر شب تا صبح صدایش بلند است که: ”خوشا به حال آن کسانی که در حال ذکر⁴ هستند، و خوشا به

حال آن کسانی که در حال اطاعت‌اند! خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: من هم‌نشین کسی هستم که او بیاید و خود را با من هم‌نشین کند، و من اطاعت کسی را می‌کنم که او اطاعت مرا بکند! (خدا دارد می‌گوید که من اطاعت می‌کنم!) و می‌بخشم کسی را که از من طلب بخشش کند! این ماه، ماه من است و همۀ این بندگان، بندگان من هستند و رحمت هم اختصاص به من دارد! پس کسی که مرا در این شهر بخواند او را اجابت می‌کنم، و کسی که از من بخواهد به او می‌دهم، و کسی که در این ماه از من طلب هدایت کند من او را هدایت می‌کنم!¹ من این ماه را ریسمان بین خود و بندگانم قرار دادم؛ پس هر کس که به این ریسمان چنگ بزند به من می‌رسد!“»

 این مطالب را آن ملک می‌گوید و این مسئله اختصاص به ماه رجب دارد. روایت دیگری نیز از پیغمبر اکرم است که می‌فرمایند:

تمام ملائکۀ آسمان و زمین در شب اوّل رجب در خانۀ کعبه جمع می‌شوند و در آنجا مشغول به طواف می‌شوند.¹

لذا عمرۀ رجبیّه ثواب حج را دارد و بسیار مؤکّد است!

ثواب زیارت ائمّه علیهم السّلام در ماه رجب

 همان‌طور که مرحوم آقا در کتاب روح مجرّد فرموده‌اند: «زیارت علی بن موسی الرضا علیهما السّلام در ماه رجب ثواب حج را دارد.»² روایاتی که نسبت به زیارت امام رضا علیه السّلام آمده خیلی روایات عجیبی است؛ حتّی راجع به سیّدالشّهدا علیه السّلام هم یک‌هم‌چنین روایاتی با این خصوصیّات نداریم! روایات اکیده‌ای از همۀ ائمّه علیهم السّلام در توصیۀ به زیارت امام حسین علیه السّلام وجود دارد، ولی عجیب این است که روایت زیارت علی بن موسی الرضا علیه السّلام یک چیز دیگر است؛ به‌خصوص در ماه رجب!³ و توفیق الهی نصیب آن کسی شده است که بتواند امام رضا علیه السّلام را در این ماه زیارت کند⁴ و خلاصه از حضرت بخواهد و او را رها نکند؛ نه‌اینکه بیاید

و یک زیارت بکند و بعد بگوید: «خداحافظ شما!» نه، باید برود و بچسبد و بگوید: «باید بدهی، و تا ندهی ما از اینجا نمی‌رویم!» امام رضا هم به‌خاطر اینکه خودش را راحت کند می‌گوید: «بسیار خوب، می‌دهیم، تو را راه می‌اندازیم!»

 یک شخص در آخر عمرش خدمت علی بن موسی الرضا رفته بود. من این قضیّه را از آن شخص در وقتی به‌یاد دارم که با عصا و به زور در خیابان راه می‌رفت و قدّش خمیده شده بود و خلاصه از آن افرادی بود که واقعاً مصداقِ «پایش لب گور» بود. او در یک‌هم‌چنین وضعی رفته بود و با یک عبارات غلاظ و شداد از حضرت کیمیا می‌خواست و می‌گفت: «ای علی بن موسی الرضا، تو را به جان مادرت فاطمۀ زهرا قسم می‌دهم که باید به من کیمیا و طلا بدهی!» کیمیا یعنی طلا دیگر!

 [باید به او گفت]: آخر اگر برای خودت می‌خواهی که داری می‌میری، و اگر برای دیگران می‌خواهی که دیگران هم خدایی دارند. واقعاً انسان باید از این‌گونه مسائل عبرت بگیرد!

 حضرت به خواب یک شخص دیگر آمده بود و گفته بود: «ما را از دست این شخص نجات بده! برو و به او بگو تو چهار ماه دیگر می‌میری، برای چه از ما کیمیا می‌خواهی؟!» آن شخص هم رفته بود و اتّفاقاً در خیابان با او برخورد کرده بود و گفته بود: «تو از امام رضا کیمیا می‌خواهی؟» او هم خیلی خوشحال شده بود و با خود گفته بود حتماً می‌خواهد به من کیمیا بدهد، چون کسی اطّلاع نداشت! آن شخص گفته بود: «حضرت دیشب به خواب من آمد و فرمود: ”من را از دست این نجات بده، او ما را به مادرمان قسم می‌دهد! به او بگو تو چهار ماه دیگر می‌میری!“» و چهار ماه دیگر هم مُرد! خب حضرت خواستند متنبّه‌اش کنند.

 امام رضا علیه السّلام دم یک دریایی نشسته‌اند که انتها ندارد، و اقیانوس کبیر واقعاً قطره‌ای از آن دریا است؛ حتّی حیف قطره، یعنی اصلاً نمی‌توان بر روی آن اسم گذاشت! این امام رضا می‌گوید: هرچه بخواهید من می‌دهم! آن‌وقت ما بلند شویم و برویم و چه داعی و چه خواسته و چه طلب‌هایی داشته باشیم! آیا این خجالت ندارد؟!

 خودشان گفته‌اند که ما می‌دهیم، پس باید پای حرفشان هم بایستند! لذا ما می‌رویم و به امام رضا علیه السّلام عرض می‌کنیم که شما به آن استکبار و انانیّت ما نگاه نکن، شما با آن بزرگواری و کرامت و عنایت و لطف و رحمت بی‌کرانی که خداوند برای شما قرار داده است با ما برخورد کن!

 امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌فرماید:

اللَهمّ و آخِذنا بعفوِک و لا تُؤاخِذنا بعَدلِک؛¹ «خدایا، با عفوت با ما برخورد کن و با عدلت برخورد نکن!»

 ملائکه در این ماه می‌آیند و به دور کعبه طواف می‌کنند و خداوند به آنها خطاب می‌کند:

ای ملائکۀ من، از من بخواهید که هرچه بخواهید به شما عطا می‌کنم!

ملائکه هم بامروّت هستند. می‌گویند: سالک باید رفیق و بامعرفت باشد و تنها تنها نخورد و به‌یاد رفقایش هم باشد. ملائکه هم که از سُلاّک حسابی هستند، فقط برای خودشان دعا نمی‌کنند، بلکه می‌گویند:

خدایا، خواست ما از تو این است که حاجت افرادی را که در این ماه روزه می‌گیرند و تو را عبادت می‌کنند بدهی!

این خواست ملائکه در شب اوّل ماه رجب است. خداوند هم می‌فرماید:

من حاجت شما را برآورده کردم!²

 البتّه آنها هم بی‌حساب نمی‌خواهند، چون می‌دانند که به حساب خودشان هم نوشته می‌شود. بالأخره دنیا، دنیای معامله است! آنها به خدا می‌گویند: خدایا، آنها را درست کن، چون وقتی که آنها درست شدند ما را هم درست می‌کنند. این شمّه‌ای بود از آنچه در این ماه روایت شده است.

 فلهذا مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی ـ أعلی اللَه مقامه ـ در کتاب شریف المراقبات می‌فرمایند:

رعایت ادب و شکر نسبت به ملائکه این است که انسان در ماه‌های رجب بر ملائکه درود بفرستد.¹

یعنی حالا که آنها دارند برای ما نزد سلطان استدعاء می‌کنند و حاجات را نزد سلطان می‌برند، انسان هم باید از آنها تشکّری داشته باشد.

توصیۀ بزرگان به روزه و ادعیۀ ماه رجب

 روزۀ در ماه رجب بسیار مؤکّد است.²و³ مرحوم آقا در آن وقتی که حالشان مساعد بود تمام ماه رجب یا اکثر آن را روزه می‌گرفتند. حتّی اگر انسان هر روز برای روزه گرفتن موفّق نمی‌شود، ذکری هست که اگر آن را صد بار بگوید، خداوند به‌جای روزه از کسانی که معذور هستند قبول می‌کند، و آن ذکر این است:

 «سُبحانَ الإلهِ الجَلیلِ، سُبحانَ مَن لا یَنبَغِی التَّسبیحُ إلّا له، سُبحانَ الأعَزّ الأکرَمَ، سُبحانَ مَن لَبِسَ العِزّ و هو له أهلٌ!»¹

 اذکار ماه رجب اذکار بسیار مهمّی است! ایشان به دوستانشان تذکّر می‌دادند که دعاهایی را که در ماه رجب هست بخوانند؛ به‌خصوص دعایی که از ناحیۀ حضرت آمده است: «اللَهمّ إنّی أسألُک بمعانی بجمیعِ ما یَدعوک به وُلاةُ أمرِک المَأمونونَ علَی سِرّک... .»² در هر روز ماه رجب خوانده شود؛ و بهترین وقتِ آن‌هم بین نماز ظهر و عصر است، و در بین‌الطّلوعین هم خوب است. انسان نباید از سایر ادعیه‌ای که در ماه رجب هست که مرحوم صاحب مفاتیح ذکر فرموده‌اند غفلت کند!³و⁴

اعمال لیلةالرّغائب و زمان آن

...¹

 مطلب دیگری که مرحوم آقا ذکر می‌فرمودند، راجع به اعمال شب جمعۀ اوّل

ماه رجب بود که به آن لیلةالرّغائب می‌گویند. رغائب جمع رغیبه و به معنای آن پاداش‌های بسیار ارجمند و ثمین و گران‌سنگ است. شبی بسیار مهم است و همۀ اساتید تأکید داشتند بر اینکه شاگردانشان اعمال این شب را که در مفاتیح آمده است¹ در بین نماز مغرب و عشاء بجا بیاورند، و خودشان هم آن را می‌خواندند.²

 براساس روایت پیغمبر اکرم که می‌فرمایند: «کسی که ماه رجب بر او وارد بشود درحالی‌که پنج‌شنبه را روزه گرفته باشد و این اعمال را در شب جمعه بخواند... .» اختلافی پیش آمده است. این‌طور که به ذهنم می‌آید ـ چون خیلی وقت پیش و در دوران طفولیّت بود ـ نظر مرحوم آقا در سابق این بود که اگر شب اوّل ماه رجب با شب جمعه مصادف شد، انسان باید شب جمعۀ دوّم را لیلةالرّغائب قرار بدهد؛ به‌جهت اینکه از روایات این‌طور استفاده می‌شود که باید پنج‌شنبۀ خود همان ماه رجب را روزه بگیرد. و ظاهراً امسال هم اگر ماه دیده بشود، پنج‌شنبه، آخر جمادی‌الثانیة قرار می‌گیرد.

 ایشان حدود سی سال پیش همان شب جمعۀ دوّم را لیلةالرّغائب قرار می‌دادند؛

ولی بعدها دیدم که تغییر نظر دادند و همان شب جمعۀ اوّل را در صورت مصادف شدن با شب اوّل رجب، لیلةالرّغائب قرار دادند.¹

 البتّه آنچه خود من هم از خصوصیّات روایات استنباط می‌کنم این است که روایت در مقام اغلبیّت و غلبۀ اکثریّت آمده است؛ یعنی وقتی که می‌فرماید: «کسی که ماه رجب بر او داخل بشود و پنج‌شنبۀ آن را روزه بگیرد... .» این در مقام اکثریّت است؛ چون در اکثر سنوات، شب اوّل ماه رجب در شب جمعه نیست. حالا ممکن است که برحسب اتّفاق و در بین این‌همه احتمالات، در یک سال شب اوّل رجب شب جمعه دربیاید؛ ولی بیست سال شب یکشنبه یا دوشنبه و یا... باشد ـ چون بالأخره شش شب دیگر از هفته وجود دارد ـ و این مسئله خیلی به‌ندرت اتّفاق می‌افتد. لهذا پیغمبر از این نقطه‌نظر اکثریّت را غلبه داده‌اند و فرموده‌اند که پنج‌شنبه را روزه بگیرید، و إلاّ روزه گرفتن خود پنج‌شنبه در ماه جمادی هم همان اثر را دارد! چه فرقی می‌کند؟! اگرچه اثر روزۀ رجب بیشتر است، امّا آنچه اثر می‌گذارد روزۀ روز پنج‌شنبه است.

 علیٰ‌أیّ‌حال توصیۀ من به دوستان و رفقا این است که اگر ممکن است در هر دو شب جمعه این عمل انجام بشود؛ یعنی هم شب جمعه‌ای که شب اوّل ماه رجب است و هم شب جمعۀ دوّم! همان‌طور که بعضی از بزرگان هم بر این مسئله تأکید دارند و می‌فرمایند: «انسان در هر دو شب این اعمال را انجام بدهد!»

 کلّ اعمال لیلةالرّغائب هم بیشتر از نیم‌ساعت نمی‌شود: شش تا دو رکعت مثل نماز صبح است که در هر رکعت بعد از حمد سه مرتبه سورۀ ﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ﴾ و دوازده

مرتبه سورۀ ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَهُ أَحَدٌ﴾ را می‌خواند و بعد از تمام شدن این دوازده رکعت، هفتاد مرتبه می‌گوید: «اللَهمّ صَلّ علَی محمّدٍ النّبیِّ الأُمّی و علَی آله» و بعد سر به سجده می‌گذارد و هفتاد مرتبه می‌گوید: «سُبّوحٌ قُدّوسٌ ربُّ الملائکَةِ و الرّوح» و بعد می‌نشیند و هفتاد مرتبه می‌گوید: «ربّ اغفِر و ارحَم و تجاوز عمّا تعلَمُ إنّک أنت العلیّ الأعظَمُ» و دوباره به سجده می‌رود و هفتاد مرتبه می‌گوید: «سُبّوحٌ قُدّوسٌ ربُّ الملائکَةِ و الرّوح» و بعد هم هر حاجتی که از خدا می‌خواهد درخواست می‌کند.¹ البتّه کیفیّت آن در مفاتیح نیز نوشته شده است.

 علیٰ‌کلّ‌حال ماه رجب ماه بسیار مهمّی است و همین‌طور ماه شعبان و رمضان! و این سه ماه از نعم الهی بر بندگانش است که این سه ماه را پشت سر هم از ماه‌های متبرّکه قرار داده است.

 دستورالعملی که مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ به شاگردانشان می‌دادند همان دستورالعملی است که مرحوم قاضی به شاگردانشان می‌دادند.² این دستورالعمل موجود است و رفقا تهیّه کنند و می‌توانند به هر آنچه در آن نوشته شده است در این سه ماه عمل کنند!

 إن‌شاءاللَه امیدواریم که خداوند ما را موفّق کند بر اینکه بتوانیم هرچه بیشتر از فیوضات و برکات این ماه‌های شریف متمتّع باشیم!

اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

شرح و ترجمۀ دعای «خابَ الوافِدونَ علَی غَیرِکَ»¹

 یکی از دعاهایی که در ماه رجب خواندنش در هر روز وارد است، دعای امام صادق علیه السّلام است که در مفاتیح هم دارد که حضرت این دعا را در هر روز می‌خواندند: «خابَ الوافِدونَ علَی غَیرِکَ و خَسِرَ المُتعرّضونَ إلّا لَک... .»²

 «خابَ» یعنی خائب شد. خائب یعنی کسی که دیگر امیدی به رسیدن به مطلوب ندارد. به کسی که از کاروان عقب بماند، می‌گویند خائب است. خائب و خاسر، دو عبارتی است که مضمونش نزدیک به هم است: خائب به کسی می‌گویند که مطلبی را از دست می‌دهد؛ خاسر به کسی می‌گویند که خسران‌زده است، یعنی نه‌تنها مطلب را از دست می‌دهد، بلکه دیگر آن را هم به‌دست نمی‌آورد و نمی‌تواند به آن برسد.

خابَ الوافِدونَ علَی غَیرِکَ؛ «تمام آن کسانی که بر غیر تو وفود کردند و وارد شدند، دستشان خالی است!»

اینها هیچ مایۀ پُر کننده‌ای ندارند؛ چون غیر از تو پوچ است، غیر از تو عدم است، غیر از تو حُباب است! افرادی که به‌دنبال غیر از تو رفتند و بار خودشان را در آستانی غیر از آستان تو فرود آوردند؛ به‌دنبال مقام رفتند، به‌دنبال مال رفتند، به‌دنبال کسب شهرت رفتند، به‌دنبال استفادۀ دنیوی رفتند، تمام این افراد خائب‌اند! حتّی غیر از جنبۀ مادّی، افرادی که حتّی به‌دنبال شخص بزرگی رفتند، حتّی به‌دنبال امام رفتند، ولی این به‌دنبال امام رفتن، امام را در تعیّن و در حد دیدن و بدون توجّه به توحید به او نگاه کردن بود، باز این «خابَ الوافِدونَ» است. آن کسانی که ولایت را جدای از توحید و مرتبه‌ای مادون توحید می‌دانند و به امام نه به‌عنوان وسیله، بلکه به‌عنوان موضوعیّت نگاه می‌کنند، باز اینها حسابشان با آن کسانی که به خود ذات پروردگار

توجّه دارند و امام را وسیلۀ برای وصول به او می‌دانند، تفاوت می‌کند.

و خَسِرَ المُتعرّضونَ إلّا لَک؛ «خسران‌زده شده‌اند و خاسرند آن کسانی که متعرّض غیر تو شده‌اند!»

یعنی غیر تو را به‌حساب آورده‌اند، افراد دیگر را به‌حساب آورده‌اند، در ارتباطاتشان حساب و کتاب‌هایی در نظر گرفته‌اند و مدّ نظر قرار داده‌اند.

 خدا شاهد است که اگر فقط یک خطور از انسان سر بزند که خطور غیر الهی باشد، خطور مادّی باشد، خطور دنیوی باشد، به پای انسان می‌نویسند! اینکه مثلاً با این شخص رفیق بشویم، به دردمان می‌خورد؛ حالا بد نیست که سلام و علیکی با این داشته باشیم. اینها همه‌اش می‌شود: «خَسِرَ المُتعرّضونَ إلّا لَک.»

 تمام کسانی که متعرّض غیر تو شدند، خسران پیدا می‌کنند. روزی همین شخص می‌آید و پشت می‌کند و بی‌توجّهی می‌کند. آن‌وقت انسان خسران‌زده یعنی چه؟ یعنی اینکه با خودش می‌گوید: «عجب! من که دو سال با این شخص بودم، ولی او همین‌طور بر سر یک مطلب واهی گذاشت و رفت؟!» این ناراحتی‌ای که برای انسان پیدا می‌شود برای چیست؟ برای این نیست که این شخص گذاشته و رفته است، بلکه برای این است که دو سال سرگردان او بوده است، دو سال بیکار و علاّف او بوده است و دو سال در ذهن خودش چیزهای دیگری را ترسیم می‌کرده است! به‌خاطر این مسئله است که این‌قدر ناراحت می‌شود؛ این یعنی خاسر!

 حالا اگر انسان دو سال با او باشد ولی تعلّق نداشته باشد، آیا وقتی که می‌رود ناراحت می‌شود؟ نه، بلکه می‌گوید: «برود، اینکه ناراحتی ندارد! دوباره می‌خواهد برگردد یا برنگردد!» چرا ناراحتی ندارد؟ به‌خاطر اینکه دلش را در اینجا گرو نگذاشته است و متعرّض او نشده است. با او ارتباط داشته، ولی متعرّض دیگری بوده است و دل در گرو دیگری گذاشته است و او هم که هیچ‌وقت از بین نمی‌رود. بله، اگر او از بین برود، انسان باید ندای وا مصیبتا سر بدهد، ولی او از بین نمی‌رود؛ امّا غیر از او همه از بین می‌روند!

 ما در زمان مرحوم آقا به چه کسانی دل بسته بودیم و به چه کسانی تعلّق داشتیم

و به چه افرادی پشت گرم بودیم و توجّه داشتیم؟ آنها کجایند؟ همه رفتند! این‌هم نتیجۀ «و خَسِرَ المُتعرّضونَ إلّا لَک.» پدر ما به ما گفت: متعرّض نباش؛ ولی حرفش را گوش ندادیم! به ما گفت و گوش ندادیم. البتّه خیال می‌کردیم مطلب طور دیگری است و ایشان مثلاً نظر جدّی ندارد؛ ولی حالا می‌فهمیم که نه، جدّی می‌گفته‌اند، و اینها همه برای انسان عبرت است!

لزوم انصراف از غیر پروردگار حتّی در ارتباطات سلوکی

 شما طبعاً این مطالب را در جریانات مادّی جستجو می‌کنید؛ یعنی افراد عادی مثل همسایه، رفیق، شریک و... ولی من می‌خواهم این مطلب را خدمتتان عرض کنم که مسئله بالاتر است؛ یعنی حتّی افرادی که شما آنها را در سلوک و در راه و در مسیر، شریک و رفیق و مؤانس و مصاحب با خودتان می‌دانید هم از این قاعده مستثنا نیستند! مگر ما افرادی را که در زمان مرحوم آقا بودند، سالک نمی‌دانستیم؟! اینکه دیگر مسئلۀ همسایه و شریک و اینها نبود! اینکه دیگر مشخّص است که حدّ أقل مسئلۀ مادّی نبود و به‌خاطر منفعت مادّی با آنها ارتباط نداشتیم، ولی همین که ما بدون توجّه به او با یک نفر و لو در طریق، احساس پشت گرمی کنیم، باز این هم غلط است! انسان باید به‌دنبال رفیق بگردد، حافظ می‌فرماید:

این مسئله صحیح است و این‌همه تأکید شده است نسبت به اینکه انسان نیاز به رفیق راه دارد و اینها ممدّ است، ولی صحبت در این است که این‌قدر مطلب حسّاس و دقیق است که اگر انسان بخواهد حتّی به رفیقِ راه، نظر استقلالی کند به این عنوان که «من دیگر این را پیدا کردم و کارم تمام است، من دیگر به این رسیدم و پشتم گرم است، این دیگر با بقیّه فرق می‌کند، این دیگر حسابش با بقیّه جدا است»، فردا یک‌دفعه می‌بیند که همین شخص گذاشت و رفت!

 ما همۀ این مطالبی را که داریم خدمتتان می‌گوییم، قبلاً گذرانده‌ایم و تجربه کرده‌ایم و الآن داریم تجربۀ‌مان را به شما می‌گوییم. من تمام این افکار، این اتّکائات و این تدلّی‌ها را قبلاً انجام داده‌ام و گذرانده‌ام و طی کرده‌ام و الآن دارم به شما می‌گویم: اگر کسی برای من مانده باشد، فقط او است!

 این مطلب وقتی برای من یک‌مرتبه صورت دیگری پیدا کرد که در این سال آخر حیات مرحوم آقا، یک شب که در خدمت ایشان بودم راجع به ارتباط ایشان با آقای حدّاد سؤال کردم، چون مسائلی برایم بود. ایشان فرمودند:

آقا سیّد محسن، خیال نکن که من به آقای حدّاد نظر استقلالی می‌کردم؛ نه، نظر من به ایشان هم نظر آلی بود، نظر وساطت بود، نظر وسیله‌ای بود، نظر ﴿وَٱبۡتَغُوٓاْ إِلَيۡهِ ٱلۡوَسِيلَةَ﴾¹ بود و حواسم جای دیگر بود!

 این همان آقایی است که کتاب روح مجرّد را راجع به استادش نوشته است. شما بالاترین حدّی که می‌توانید یک شخص را وصف کنید و بالاترین مرتبۀ از توصیف و حمد و ثنا را در این کتاب نسبت به آقای حدّاد پیدا می‌کنید، و باید هم همین‌طور باشد! آقای حدّاد همه‌چیزِ مرحوم آقا بود، سر تا پای وجود ایشان آقای حدّاد بود؛ می‌نشست از آقای حدّاد می‌گفت، بلند می‌شد از آقای حدّاد می‌گفت، می‌خوابید به‌یاد او می‌خوابید، اصلاً تمام وجود مرحوم پدر ما فانی در او بود. بارها می‌فرمود: «من خودم را در قبال ایشان صفر می‌بینم!» و ایشان شوخی هم نمی‌کرد و واقعاً جدّی می‌گفت؛ ولی با تمام این احوال، ایشان یک نکتۀ خیلی خیلی باطنِ باطنی و سرِّ سرّی که به کسی نمی‌گفت، در آن شب به ما گفت و ما هم در اینجا فاش می‌کنیم و آن اینکه:

 این اوضاعی را که تو در ارتباط ما با ایشان می‌بینی، باز تَه قضیّه‌اش این بود که ما به جای دیگر توجّه داشتیم و ایشان را وسیله می‌دیدیم، و او هم همین را از

شاگردش می‌خواست. او از شاگردش می‌خواست این‌طور باشد، اگر نمی‌خواست آن سرّ را به ایشان نمی‌سپرد. چون دید این شاگرد، شاگردی است که قابلیّت دارد این سرّ را حمل کند، او را به‌عنوان شاگردی پذیرفت؛ نه‌اینکه آقای حدّاد بیاید و بگوید: شما باید من را قبول داشته باشید! ما این‌همه برایت زحمت کشیدیم، آن‌وقت تو حواست جای دیگر است؟! تشکّر کردن شما از یک عمر [زحمت] این است؟!

 نه، او آقای علاّمه سیّد محمّدحسین طهرانی را یک عمر راه می‌برد تا به اینجا برساند! ـ مرحوم آقا که از اوّل این‌طور نبود ـ او ایشان را یک عمر حرکت می‌دهد تا به این مطلب برساند که از درون وجدانش احساس کند حدّاد هم یک وسیله است! اگر آقای حدّاد بخواهد مرحوم آقا را به نکته‌ای برساند که احساس کند آقای حدّاد در این میان هست، تازه اوّل شرک است؛ ولی حدّاد کسی نیست که شاگردش را به اینجا دعوت کند!

انحصار حقیقت به ذات پروردگار، پیام آیات قرآن و سیرۀ اهل‌بیت علیهم السّلام

 امام حسین کسی نیست که بخواهد اصحابش را به اینجا دعوت کند، پیغمبر کسی نیست که [بخواهد امّتش را به اینجا دعوت کند]! در آیۀ قرآن داریم: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٞ قَدۡ خَلَتۡ مِن قَبۡلِهِ ٱلرُّسُلُ﴾¹ [یا در نماز می‌خوانیم]: «أشهَدُ أنّ مُحمّدًا عَبدُهُ وَ رَسولُه» تمام آیاتی که شما در قرآن می‌بینید دارد آن نوک قلّه و رأس مخروط را به شما نشان می‌دهد. [می‌گوید]: پیغمبر با این یدِ بیضا و این شقّ‌القمر و این‌طرف و آن‌طرف و تمام اینها باز ﴿إِلَّا رَسُولٞ﴾؛ «یک فرستاده‌ای است!» در این وسط، همه‌کاره من هستم! منم که به پیغمبر، پیغمبری دادم! منم که او را عبد صالح خودم قرار دادم!

 قرآن از اوّل سورۀ حمد تا آخر ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَهُ أَحَدٌ﴾² می‌خواهد این نکته را بگوید؛ یعنی این شش هزار و ششصد و خُرده‌ای آیه که در قرآن هست، از معاد و مبدأ

و اخلاق و دین و اجتماعیّات و فقه و معاملات، آن نکتۀ ظریف در تمام این آیات قرآن از اوّل تا آخر، همین قضیّه است که آن حقیقت که در عالم وجود دارد فقط ذات پروردگار است و غیر از ذات پروردگار همۀ اینها مخلوق‌اند؛ حالا می‌خواهد پیغمبر باشد یا افراد عادی مثل ما باشد. اگر به این نکته رسیدیم، به رمز قرآن رسیده‌ایم، به رمز بعثت رسیده‌ایم، به رمز خلافت رسیده‌ایم!

 مرحوم آقا به این نکته رسید. من از ایشان سؤال کردم:

آقا، شما در این روح مجرّد مطالبی گفته‌اید که تا به‌حال حتّی به ما هم نگفته بودید!

ایشان فرمودند:

آقا، تازه من مطالبی را که می‌توانستم بگویم گفته‌ام، چیزهایی است که من نمی‌توانم بگویم!

 حالا با توجّه به همۀ این مطالب، نظر مرحوم آقا نسبت به آقای حدّاد، نظر [استقلالی نیست]! مکتب حقّ این است. اگر یک وقت دیدید که کسی به خود دعوت می‌کند، بدانید که آنجا با حق فاصله دارد.

 یک روز امیرالمؤمنین علیه السّلام با اصحابشان در خیابان بودند. یک‌مرتبه یک شخص ـ ظاهراً یک عبد ـ آمد و رو کرد به امیرالمؤمنین و گفت: «یا علی، تو هم یکی از بقیّه هستی و یک وسیله هستی و با بقیّه فرقی نمی‌کنی!»¹ امیرالمؤمنین رو کردند به اصحاب و گفتند: مُوَحِّدٌ وَاللَه؛ «[به خدا قسم این شخص] موحّد است و راست می‌گوید!»²

 امیرالمؤمنین نگفت: «بنده خلیفۀ رسول‌اللَه هستم، آن‌وقت تو آمده‌ای و به من می‌گویی تو کسی نیستی؟! عجب، به من می‌گویی؟!» اصلاً تمام ضربت خوردنش و تمام جنگ‌هایش به‌خاطر این بود که این مسئله را در مغز ما فرو کند که حقیقت فقط او است. منِ علی با فرزندانم که گل سر سبد عالم هستیم، در قبال او هیچ هستیم، در قبال او صفریم، در قبال او به‌حساب نمی‌آییم! اگر با او باشیم گل سر سبد عالم هستیم، و اگر بدون او باشیم با بقیّه فرقی نمی‌کنیم!

 الهی، چون در تو می‌نگرم از جملۀ تاج‌دارانم و تاج بر سر؛ و چون بر خود می‌نگرم از جملۀ خاکسارانم و خاک بر سر!¹

و ضاعَ المُلِمّونَ إلّا بکَ و أجدَبَ المُنتَجِعونَ إلّا مَنِ انتَجَعَ فَضلَکَ. بابُکَ مَفتوحٌ للرّاغِبینَ، و خَیرُکَ مَبذولٌ للطّالِبینَ، وَ فَضلُکَ مُباحٌ لِلسّائِلینَ، و نَیلُکَ مُتاحٌ لِلآمِلینَ، و رزقُکَ مَبسوطٌ لِمَن عَصاکَ، و حِلمُکَ مُعتَرِضٌ لِمَن ناواکَ. عادتُکَ الإحسانُ إلَی المُسیئینَ و سَبیلُکَ الإبقاءُ عَلَی المُعتَدین.

«ضایع شدند و از بین رفتند آن کسانی که إلمام کردند و فرو افتادند و خود را انداختند مگر به تو؛ و به تنگدستی و فقر رسیدند آن کسانی که غیر از تو را طلب کردند! باب تو و در رحمت تو همیشه برای کسانی که به آن مسائل و به آن تجلّیات رغبت دارند باز است؛ و خیر تو همیشه برای طالبین مبذول است؛ و فضل و احسانت برای سائلین، مباح است؛ و نیل و فیض رحمت تو و عطا و بخشش تو برای کسانی که آرزومندند، متاح و در دسترس است؛ و رزق تو حتّی برای کسی که تو را عصیان کند پخش است؛ و حلم تو به کسی که قصد دشمنی با تو را هم دارد معترض است و شامل حال او هم خواهد شد. عادت و صنیعه و روش تو احسان به گناهکاران است؛ و راه تو

ابقاء و حفظ بر کسانی است که تعدّی می‌کنند.»

 در اینجا دیگر مطلب یک قدری بالا می‌رود و سطح دعای حضرت اوج می‌گیرد:

اللَهُمّ فَاهدِنی هُدَی المُهتَدین؛ «خدایا، پس مرا به هدایت مهتدین راهنمایی کن!»

یعنی حالا که تو دارای این خصوصیّات هستی و یک‌هم‌چنین اوصافی داری که عطایت شامل همه است و راهت برای همیشه باز است و حلمت برای کسی که دشمنی می‌کند معترض است، دست مرا بگیر، از تو چیزی کم نمی‌شود!

و ارزُقنی اجتِهادَ المُجتَهدین، و لا تَجعَلنی مِنَ الغافِلینَ المُبعَدین، واغفِر لی یَومَ الدّین؛¹ «و اجتهاد و جَهد آن افرادی را که واقعاً جهد می‌کنند، نصیب من بگردان؛ و مرا از غافلینِ مُبعدین از رحمت خودت قرار نده؛ و مرا برای روز جزا مورد آمرزش قرار بده!»

پاسخ به کسانی که می‌گویند: «فایدۀ انجام دادن اعمال عبادی و خواندن ادعیه چیست؟»

 حالا ممکن است شخصی بیاید و بگوید: آقا، انجام دادن این اعمالی که ائمّه گفته‌اند، مثل روزه و دعا و... چه فایده‌ای دارد؟

 اوّلاً: جواب خیلی عادی و خیلی بسیط و پیش پا افتاده‌اش این است که واقعاً اگر ما این دعاها را نخوانیم، چه‌کار می‌کنیم؟! به در و دیوار نگاه می‌کنیم! پس کار خیلی شاقّی انجام نداده‌ایم تا بخواهیم بر سر امام و بزرگان منّتی بگذاریم که ما آمدیم! نه، به‌جای اینکه بلند شوید و با رفیقتان حرف‌های چرت و پرت بزنید که بنزین گران شده و نفت ارزان شده و...، دعای امام صادق را خوانده‌اید.

 ثانیاً: من از رفقا و دوستان و از خودم این سؤال را می‌کنم:

 با توجّه به اینکه ما یک‌هم‌چنین مطالبی را از ائمّه و بزرگان راجع به رسیدن به مراتب کمال و امثال‌ذلک شنیده‌ایم مانند «لَولَا الآجالُ الّذی کَتَبَ اللَهُ عَلَیهم لَم تَستَقِرَّ

أرواحُهُم فی أجسادِهِم طَرفَةَ عَینٍ شَوقًا إلَی الثّوابِ و خَوفًا مِن العِقاب؛¹ حالاتی که برای بزرگان هست، حالاتی است که اگر مدّت مرگ آنها معیّن و محدود نبود، یک آن‌ْ در این دنیا نمی‌ماندند، واقعاً یک آن‌ْ در این دنیا نمی‌ماندند!» یا مانند «و باشَروا روحَ الیقین و استَلانُوا مَا استَوعرَهُ المُترَفونَ؛² اینها به روح یقین رسیده‌اند!» و امثال‌ذلک، و می‌دانیم که این مقامات و معارف و مقام کمال و معرفتی که پیغمبر و امیرالمؤمنین وعده داده‌اند، هست و یقینی است و در آن شکّی نیست، اگر ما این دعاها و این روزه‌ها را نداشتیم، چه خاکی بر سرمان می‌کردیم؟ یعنی فرض کنید اگر ما از یک طرف یک‌هم‌چنین مقاماتی را تصوّر می‌کردیم، ولی از طرف دیگر راه رسیدن به این مقامات را نداشتیم، چه‌کار می‌کردیم؟! آیا به خدا نمی‌گفتیم: «خدایا، تو ظالمی! خدایا، این رسمش شد؟! خدایا، این مسائل وجود دارد ولی راه را به ما نشان ندادی! خدایا، درد را به ما می‌دهی ولی دوایش را نمی‌دهی»؟! اینها را می‌گفتیم. حالا خدا فرموده: بسم اللَه! من به شما دادم؛ این دعا، این روزه و این هم مراقبه!

 یعنی اگر واقعاً امام صادق نمی‌فرمود که یک‌هم‌چنین دعایی را بخوانید، یا از طرف پیغمبر یک‌هم‌چنین راهی نشان داده نمی‌شد و یک‌هم‌چنین قضیّه‌ای باز نمی‌شد و ما در روز قیامت می‌دیدیم که خداوند برای بعضی از بندگانش مراتبی را در نظر

گرفته است و غیر از حسرت هیچ‌چیز دیگری بر دل ما نمی‌ماند، آن‌وقت ما به خدا چه می‌گفتیم؟ آیا نمی‌گفتیم: «خدایا، تو ظالمی! چطور شد این مراتب را به بعضی‌ها می‌دهی و به ما نمی‌دهی؟! چطور شد یک‌هم‌چنین مقامی را به بعضی‌ها نشان می‌دهی؟!» می‌گفتیم دیگر! الآن خدا فرموده است: «بسیار خوب، من به شما دادم.» حالا این منّت دارد؟! اگر دکتر بیاید هم مرض را تشخیص بدهد و هم دوا را درب خانه به مریض بدهد، مریض باید بر سر دکتر منّت بگذارد که شما آمدی دوا را به ما دادی؟!

 پس بدانید که تا به‌حال ما چقدر مطلب را اشتباه فهمیده‌ایم. می‌گوییم: «آقا، ما آمدیم در این راه و سالک شدیم! ما آمدیم شاگرد علاّمه شدیم!» خب تشریف نیاورید! چه کسی گفته بیایید؟! آقاجان، اصلاً ما مطلب را نفهمیده‌ایم! مطلب چیز دیگری است، مطلب طور دیگری است! درد بزرگان و اولیای دین این بود که خواجه می‌فرماید:

یعنی آن کسی که آنجا است و آن حالات را دارد، برای ما آمده است، آن‌وقت ما می‌گوییم: «یا رسول‌اللَه، ما مسلمان شدیم، ما جزء اصحاب شما شدیم، ما شیعه شدیم!» پیغمبر می‌گوید: «یک آن‌ْ نمی‌خواهم به شما نگاه کنم!»

 مرحوم آقا در بیمارستان به من فرمودند:

آقا سیّد محسن، اگر نبود دستور استادم که «سیّد محمّدحسین، این راه را باید ادامه بدهی»، یک ساعت از عمرم را با یک نفر نمی‌گذراندم!

 من الآن دیگر صریحاً می‌گویم: یعنی تمام این اوضاعی که داری می‌بینی، این بیا و برو و این مجالس و تمام این حرف‌ها، اصل قضیّه‌اش چیز دیگری است. این فقط صورتی است که داری مشاهده می‌کنی! خلاصه ما به‌خاطر دستور استادمان خودمان را در دسترس همه رها کردیم و در اختیار همه گذاشتیم؛ و إلاّ من هستم و

اعمال خودم، من هستم و کار خودم، من هستم و سرنوشت خودم، و باید برای آن فکری بکنم و کاری انجام بدهم!

 حالا خدا می‌گوید: «آقا، برای اینکه من به تو ثابت کنم ظالم نیستم و عادلم و نسبت به بندگانم قوم و خویشی و رحمیّت را إعمال نمی‌کنم و پیغمبر و غیر پیغمبر برای من فرقی نمی‌کند، آمدم و این دوا را برایت گذاشتم، بفرمایید!» دوا چیست؟ همین مراقبه است، همین روزه است، همین بیداری شب است، همین دعاها است. دوا همین است، چیز دیگری نیست! پس این گوی و این میدان، تا اینکه إن‌شاءاللَه رفقا همّتی کنند و به‌قول مرحوم آقا از آن دود و دَم درویشی و نفس‌های درویشی به حال بدبختان و بیچارگان هم فکری کنند.

 إن‌شاءاللَه امیدواریم که خداوند متعال به قصور و تقصیر و جهل ما ننگرد، و با آن عمیمیّت لطف و عنایت خودش و آن وسعت مراتب ربوبی خودش، از نعماتی که برای بزرگان و اولیا در نظر گرفته است، ما را هم مشمول بگرداند.

اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس چهل و دوّم: اعتباریّت عالم دنیا و مظاهر آن

٨ رجب‌المرجّب ١٤٢١ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ للّه ربّ العالَمین

و الصّلاةُ و السّلام علَی أشرفِ المُرسَلین و خاتَم النّبیّین

أبی‌القاسم المُصطفیٰ محمّدٍ و علَی آلِه الطّیّبینَ الطّاهرین

و اللّعنةُ علَی أعدائِهم أجمَعین

اصیل نبودن امور اعتباری

 قُلتُ: «یا أباعبداللَه، ما حَقیقةُ العُبودیّة؟» قالَ:

ثلاثةُ أشیاءَ: أن لا یرَی العَبدُ لنَفسه فیما خَوَّلَه اللَهُ مِلکًا، لِأنّ العبیدَ لا یکونُ لَهم مِلکٌ، یرونَ المالَ مالَ اللَهِ یضَعونَه حیثُ أمرهُم اللَهُ بِه.¹

 عنوان بصری به امام صادق علیه السّلام عرض می‌کند: «ای اباعبداللَه، حقیقت عبودیّت چیست؟» حضرت می‌فرماید:

سه چیز است: اوّل اینکه بنده در آنچه خداوند به‌عنوان عاریت و امانت به او اعطا کرده تملّکی را نبیند و مِلکیّتی را احساس نکند؛ چون بندگان مالک چیزی نیستند،² مال را مال خدای متعال می‌دانند و آن را در جایی صرف

می‌کنند که خداوند آنها را امر کرده است.

 در جلسۀ قبل خدمت دوستان عرض شد که هر امر اعتباری باید به یک امر حقیقی و نفسی برگشت داشته باشد، و تمام اعتباریاتی که ما در این عالم آنها را مورد توجّه قرار می‌دهیم باید از یک امور حقیقی نشئت گرفته باشند؛ و إلاّ منشأ اعتبار در اینجا نامشخّص است و وقتی‌که منشأ اعتبار غیر مشخّص شد، آن امر اعتباری هم لغو خواهد بود. این ما حصل آن چیزی است که در جلسۀ گذشته عرض شد.

 حالا می‌آییم سراغ اینکه ببینیم ارتباط ما با پروردگار چه نوع ارتباطی است. آیا ما نسبت به خود و نسبت به آنچه به ما تعلّق دارد حقّ اختیار و تصرّف داریم یا نسبت به این قضیّه هم حقّ تصرّف نداریم؟!

 آیه‌ای در قرآن کریم هست که می‌فرماید:

﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ أَنتُمُ ٱلۡفُقَرَآءُ إِلَى ٱللَهِ وَٱللَهُ هُوَ ٱلۡغَنِيُّ ٱلۡحَمِيدُ﴾؛¹

«ای مردم، تمامیِ شما (بدون استثناء) فقیر و محتاج به پروردگار هستید، و به‌درستی‌که فقط خداوند است که غنی است و افتقار و احتیاج در او راه ندارد و مورد حمد و ستایش است!»

 لفظ ﴿ٱلۡحَمِيدُ﴾ که بعد از ﴿ٱلۡغَنِيُّ﴾ آمده است، به‌اصطلاح حیثیّت تعلیلیّه را بیان می‌کند؛ یعنی چرا خداوند حمید است؟ به‌جهت اینکه غنی است! پس هرجا که غنایی باشد، در آنجا حمد و ستایش هست؛ و هرجا که حمد و ستایشی باشد، در آنجا غنا و استغناء وجود دارد.

 من‌باب‌مثال شما وظیفه دارید که حواله‌ای صد میلیارد تومانی را از یک وزارتخانه به بانک بسپرید؛ آیا در اینجا چیزی به شما اضافه می‌شود؟! آیا شما در اینجا به‌واسطۀ حمل این حواله دارای ارزش و اعتبار می‌شوید؟! نه، بلکه فقط یک واسطه هستید و حتّی به‌اندازۀ یک پنج ریالی هم بر شما اضافه نخواهد شد، و اگر بخواهید دخل و تصرّف کنید، قانون شما را مورد بازخواست قرار می‌دهد که مثلاً چرا دیر بردی؟! چرا

زود نبردی؟! چرا نسبت به این مسئله کوتاهی کردی؟! اگر شما بگویید: «این حواله در دست من بود»، می‌گویند: «در دست شما بود، ولی به‌عنوان امانت بود؛ نه بالإستقلال!» شما مستقل نبودی و این مال شما نبود، بلکه شما در اینجا فقط حامل یک عاریه و حامل یک امانت هستید و بیش از این دیگر چیزی بر شما مترتّب نمی‌شود.

 بنابراین تمام حمدهایی که ما در این دنیا انجام می‌دهیم، حمدهای اعتباری است؛ یعنی جنبۀ واقعی ندارد. مثلاً وقتی که ما یک نفر را ستایش می‌کنیم و می‌گوییم: «به‌به، این آقا چقدر ثروت دارد»، آیا این به‌به گفتنِ ما و اینکه ما آن شخص را به این حمد و ستایش متّصف می‌کنیم و فضیلتی برای او قائل هستیم، این ستایش ما جایی دارد؛ یا اینکه باید ببینیم که حقیقت و واقعیّت این ستایش چیست؟ و این یک مسئلۀ بسیار مهمّی است که ما در اعتبارات و در مسائل بدانیم که چگونه صحبت کنیم و هر چیزی را در جای واقعی و حقیقی خودش قرار بدهیم!

حقیقت معنای عدل و ظلم

 ظلم و عدل دو مقولۀ متقابل و متضادّند: عدل یعنی انسان هر حکمی را برای موضوع خودش که متناسب با آن موضوع است قرار بدهد؛ و ظلم این است که خلاف آن حکم را در اینجا بیاورد.

 من‌باب‌مثال منزلی برای زید است، [ولی شخص دیگری ادّعای مالکیّت آن را دارد]؛ حالا اگر این دو نفر به دادگاه مراجعه کنند، این دادگاه دو صورت دارد: یا اینکه این دادگاه به حق حکم می‌کند و در تحت تأثیر هیچ نیروی مافوقی قرار نمی‌گیرد و نسبت به مسئله عادلانه حکم می‌کند و تشخیص می‌دهد که الآن این منزل برای زید است و بر طبق این تشخیص منزل را به زید می‌سپارد. به این می‌گویند: «امر را در جای خودش قرار دادن»؛ چون واقعاً این منزل برای زید بوده است! یا اینکه قاضی با اینکه مثل روز می‌داند که این منزل برای زید است، ولی به‌واسطۀ مسائل مختلفه‌ای حکم می‌کند که منزل برای آن شخص دیگر است! در این‌صورت این می‌شود ظلم؛ چون این مطلب را در غیر جای خودش و در غیر موضع مناسب خودش قرار داده است. این ظلم است و آن عدل است!

 حالا ما باید ببینیم که آیا این حمدها و ستایش‌هایی که در این دنیا بین السنۀ ما و وِرد زبان ما است، ستایش‌های واقعی است یا نه؟ ظاهراً قبلاً به این مسئله اشاره‌ای کرده‌ایم، ولی حالا اجمالاً یک برداشتی می‌کنیم.

اعتباری بودن تعریف و تمجید از اموال و مقامات

 راجع به مال می‌گوییم: «این شخص چقدر مرد خوبی است و چقدر مرد محترمی است و چقدر مرد با ارزشی است!» سؤال می‌کنند: «چرا این‌طور است؟!» می‌گوییم: «چون این‌مقدار ثروت دارد!» می‌گویند: «مگر این ثروت موجب ارزش یک شخص و موجب حمد او خواهد شد؟!» می‌گوییم: «اگر [موجب ارزش و حمد] نمی‌شود پس موجب چه می‌شود؟! بالأخره این شخص دارای این مال و منال و این مسائل است!» امّا یک‌مرتبه همین شخصی که دارای این خصوصیّات است، با یک تبصره یا با یک قانون یا با یک دستبرد و سرقت ورشکست می‌شود و دیگر بین او و شخصی که آه در بساط ندارد هیچ تفاوتی نیست و با رفتن مال احترامش هم می‌رود!

 پس بازگشت این حمد و ستایش به آن شخص نیست، بلکه به اموال او است؛ زیرا این شخص در جای خود محفوظ است وتغییری نکرده است و حتّی یک گرم هم از وزن او کم نشده است!

 البتّه ممکن است در اثر یک شکست، وزن بعضی افراد ناگهان ده یا پانزده کیلو کاهش پیدا کند یا آن شخص سکته کند و راهی بیمارستان شود! چند تا از این موارد را خود من سراغ دارم. چرا این اتّفاق می‌افتد؟ چون این مسکین بین اعتبار و حقیقت را خَلط کرده است، لذا سکته هم می‌کند! آقاجان، اگر از ابتدا درست فکر می‌کردی، سکته هم نمی‌کردی و صحیح و سالم راه می‌رفتی؛ چه ورشکست می‌شدی و چه مالی به‌دست می‌آوردی و در سعه قرار می‌گرفتی! ما این مسائل و مصائب را به علّت اشتباه در بینش، بر خودمان فرود می‌آوریم.

 [می‌گوییم]: «این آقا چقدر شخص محترمی است!» چرا؟ چون مال دارد! خب فردا مال او می‌رود و احترام هم با آن می‌رود. [و یا می‌گوییم]: «این مرد چقدر شخص خوب و با احترامی است!» و در قبالش بلند می‌شویم و می‌نشینیم و نیم ساعت

قبل از ورود او به حال خبردار می‌ایستیم که مثلاً آقا می‌خواهند تشریف بیاورند و چه بکنند! چرا؟ چون فرضاً ایشان رئیس فلان اداره است، لذا ما هم به‌خاطر اینکه مورد عنایت قرار بگیریم، این کارها را انجام می‌دهیم؛ چون بالأخره وقتی‌که او احساس می‌کند که یک شخص او را مورد احترام قرار داده است، بی‌تفاوت نمی‌ماند و آن شخص را مورد محبّت و عنایت قرار می‌دهد.

 عکس این قضیّه را در داستان حضرت جواد علیه السّلام با مأمون عرض کردم¹ که هنگامی‌که مأمون می‌خواست رد شود، آن حضرت سر جای خود ایستادند و تکان نخوردند! مأمون گفت: «چرا مثل بقیّه کنار نرفتی؟!» حضرت مانند شیر فرمودند:

نه کاری انجام داده بودم که بترسم و از عواقب آن خوف داشته باشم، و نه راه تو را بسته بودم؛ لذا سر جای خود ایستادم! از آن‌طرف راه داری و برو²

 این کلام، کلام امام است! به‌دلیل آنکه امام اعتبار را با حق قاطی نمی‌کند، لذا دیگر از کسی هم ترسی ندارد. حق را در حق و اعتبار را در اعتبار می‌بیند، و هر کدام را در جای خود محفوظ می‌دارد.

شرح حال قاآنی و برخورد امیرکبیر با او

 [امّا ما] بلند می‌شویم و تکریم می‌کنیم و می‌گوییم: «به‌به، چه آقای خوبی است!» و قصاید می‌گوییم و فلان می‌کنیم و... !

 می‌گویند: قاآنی از شعرایی بود که برای هر کسی که به سر کار می‌آمد قصیده می‌گفت و کاری نداشت که زید بن أرقم هست یا هر فرد دیگری! همین‌که می‌دید یک نفر رأس کار است و روی سریر نشسته و بر تخت سلطنت و صدارت تکیه زده است ـ حال هر کسی می‌خواهد باشد ـ [به مدح و ثنای او می‌پرداخت]!³ و معمولاً هم قضیّه همین‌طور است.

 قبل از میرزا تقی‌خان امیرکبیر، حاج میرزا آقاسی از نخست‌وزیران ایران در دورۀ قاجاریه بود.¹ حاج میرزا آقاسی آدم بدی نبود و فی‌الجمله انسان متدیّنی بود، ولی بسیار بی‌عرضه و بی‌تدبیر بود و از تنها چیزی که سررشته نداشت، امور مملکت و مملکت‌داری بود!² ظاهراً این رسم همیشه بوده و فقط اختصاص به زمان میرزا آقاسی نداشته است. گاه‌گاهی هم شخصی مثل امیرکبیر می‌آمد. امیرکبیر واقعاً مرد عجیبی بود، واقعاً مرد سیّاس و مدیری بود، به‌صورتی که انسان در کیفیّت ادارۀ مملکت توسّط او حیرت می‌کند! خلاصه، دیگر بگذریم.

 قاآنی در زمان حاج میرزا آقاسی قصیده‌ای بسیار طولانی و غرّاء راجع به ایشان گفت. اصل و اساس این قصیده بر پایۀ سرماخوردگی و زُکامی بود که جناب آقای حاج میرزا آقاسی مبتلا شده بود و گریپ³ شده بود! لذا او [دادِ سخن داده بود که]: «این گریپ شدن‌ِ تو، زمین و زمان را به هم زده، ملکوت را درهم پیچانده و ملائکه را به جان هم انداخته است، وقتی نفَس تو بالا می‌رود عرش تکان می‌خورد و وقتی پایین می‌آید فرش تکان می‌خورد و... !»⁴ جدّاً می‌گویم، بروید در دیوان او نگاه کنید! ظاهراً مورد عنایت جناب صدر اعظم هم قرار می‌گیرد و پاداش بسیار لایقی دریافت می‌کند.

 زمانه برمی‌گردد و دورۀ حاج میرزا آقاسی سپری می‌شود و صدارت به میرزا تقی‌خان امیرکبیر منتقل می‌شود. همین قاآنی روزی نزد امیرکبیر می‌رود و می‌گوید:

جناب میرزا، من راجع به شما قصیده و شعری گفته‌ام و می‌خواهم آن را روی سنگی قیمتی بتراشم و به خدمت شما بیاورم تا آن را بر در وزارتخانۀ‌تان نصب کنید!

 میرزا تقی‌خان اعتنایی نمی‌کند. دوباره قاآنی ـ که توقّع آن مسائل را داشت ـ می‌گوید: «آقا، مطلب را این‌طور گفته‌ام و فلان کرده‌ام و... !» تا اینکه میرزا تقی‌خان کم‌کم حوصله‌اش سر می‌رود و به ایشان می‌گوید: «قصیده‌ات را بخوان!» او شروع به خواندن می‌کند تا به این بیت می‌رسد:

میرزا تقی‌خان می‌گوید:

ساکت شو، فلان فلان‌شده! تو همان نبودی که برای یک سردرد و زکام و گریپِ این جناب میرزا آقاسی، مُلک و ملکوت را به‌هم پیچاندی و تمام زمین و زمان را به یکدیگر بستی؟! حالا داری می‌گویی که به‌جای ظالم شقی، نشسته عادل تقی؟! اگر او ظالم شقی بود، تو غلط کردی که راجع به او چنین قصیده‌ای گفتی! و اگر ظالم شقی نبود، (چون قضیّۀ آقاسی برای همه مشخّص شده بود و همه می‌دانستند) پس چرا تو او را ظالم شقی به‌حساب می‌آوری؟!²

ملاک در اشعار مذموم و غیر مذموم

 اینجا است که قرآن می‌فرماید:

﴿وَٱلشُّعَرَآءُ يَتَّبِعُهُمُ ٱلۡغَاوُۥنَ * أَلَمۡ تَرَ أَنَّهُمۡ فِي كُلِّ وَادٖ يَهِيمُونَ﴾.³

 افراد گمراه به‌دنبال شعرا می‌گردند و به‌دنبال آنها می‌روند! ﴿ٱلشُّعَرَآءُ﴾ یعنی کسانی که [همیشه به‌دنبال تخیّل هستند]، و منظور شعر به معنای نظم نیست؛ زیرا شعر به‌معنای نظم یکی از صناعات بیان است و خود ائمّه علیهم السّلام نیز شعر

می‌گفتند. از جمله اشعاری که امام هادی علیه السّلام برای متوکّل عبّاسی در شبی که حضرت را به دارالإمارۀ خودش جلب کرد، فرمودند:

یعنی این سلاطین برای خودشان در بالای کوه چه قصرها و چه دژها و چه قلعه‌ها ساختند، و چه اموالی را ذخیره کردند و چه مال‌هایی را از این مردم بردند و برای خودشان چه کارها کردند تا از مرگ در امان باشند و خود را از دسترس جنود الهی مصون و محفوظ بدارند؛ غافل از اینکه وقتی داعی مرگ فرا برسد، آنها را در همان‌جایی خواهند گذاشت که شخص بینوا و مسکینی را می‌گذارند.

 این کلام، کلام کیست؟ کلام امام هادی علیه السّلام است. آیا این قبیح است؟ قبیح نیست! هم‌چنین اشعاری که امیرالمؤمنین دارد، یا اشعاری که امام سجّاد علیه السّلام دارد.

 أصمعی نقل می‌کند:

به مکّه آمدم و نیمۀ شبی در مسجدالحرام طواف می‌کردم. دیدم صدای ناله و ضجّه‌ای می‌آید که من را به‌سوی خود کشید و جذب کرد. وقتی جلو رفتم جوانی را دیدم که موهای سیاه او از زیر عمامه‌اش هویدا است و دست به پردۀ کعبه گرفته و این اشعار را می‌خواند:²و³

...¹

«... امشب همۀ سلاطین باب‌های خود را به روی مردم بسته‌اند. ای خدا، فقط تو هستی که درب خانه‌ات باز است! دیگران همه حاجب و پاسبان گذاشته‌اند و پرده انداخته‌اند تا کسی در حریم آنها داخل نشود؛ فقط باب تو است که حاجب و پاسبان ندارد!»

 أصمعی که حضرت را نمی‌شناخت می‌گوید:

همین‌طور که حضرت این مطالب را می‌گفتند، صحبت و راز و نیاز ایشان بالا گرفت تا اینکه یک‌مرتبه به زمین افتادند! من رفتم و سر آن حضرت را به دامن گرفتم و وقتی نگاه کردم، دیدم علی بن الحسین است. آب آوردم و به صورت آن حضرت زدم. حضرت به حال آمدند و فرمودند: «تو چه کسی هستی؟!» به حضرت گفتم: یا ابن‌رسول‌اللَه، آخر شما چگونه چنین مطلبی را می‌گویید و چنین حرفی را می‌زنید، درحالی‌که خدا بهشت را به طفیل شما خلق کرده و تمام مردم (به‌اصطلاح ما و بلکه واقعیّت:) از صدقه سر شما خلق شده‌اند؟!

 باید توجّه داشت که اینها شوخی نیست، بلکه واقعیّات است! ائمّه علیهم السّلام به این‌نحو بودند! در اینجا حضرت بیاناتی بسیار بسیار عجیب دارند که خیال نکن این‌طور است! آنجا این حرف‌ها نیست!

کسی در آنجا مقرّب است که عبد باشد، «ولو کان عَبدًا حَبَشیًّا؛ [ولو اینکه عبد حبشی باشد]!» و کسی دور و مُبتَعِد است که خود را در مقام استغنا ببیند، «ولو کان سَیِّدًا قُرَشیًّا؛ ولو اینکه سیّد قریشی باشد!»¹

 امام سجّاد علیه السّلام این مطالب را با شعر می‌فرمود، زیرا گاهی‌اوقات بیان مسائل با شعر بسیار زیبنده‌تر است و در قلب و نفس بیشتر جای می‌گیرد.

 بنابراین منظور از شعرا در آیۀ شریفه کسانی هستند که همیشه به‌دنبال تخیّل هستند؛ مانند همین کسانی که دارید می‌بینید امروز در مدح فلان آقا مدح و ثنا و قصیده می‌گویند، و فردا برای دیگری! و همیشه همین‌طور بوده است. ﴿وَٱلشُّعَرَآءُ يَتَّبِعُهُمُ ٱلۡغَاوُۥنَ﴾.

 این را می‌گویند اعتبار! و بعد یک‌دفعه شما می‌بینید که تمام آن کبکبه و دبدبه از بین رفت، و آن مدح‌ها و ثناها هم به‌دنبال او از بین می‌رود و موضوع تغییر پیدا می‌کند و عوض می‌شود.

اختصاص مُلک و سلطنت حقیقی به پروردگار

 روی این حسب، حالا ببینید که کدام مُلک و سلطنت است که هیچ‌گاه از بین نمی‌رود و کدام مِلک و تملّکی است که اصالت دارد و هیچ‌گاه تغییر پیدا نمی‌کند؟ بدیهی است که فقط مِلک و تملّک پروردگار و مُلک و سلطنت او است، فقط به او اختصاص دارد و بس! این مطلب چقدر راحت و دو دو تا چهار تا است، ولی در عین‌حال ما از این مسئله بسیار غافلیم! من همین الآن برایتان دو تا مثال زدم: یک مثال از مِلک؛ و یک مثال از مُلک! یک مثال از تملّک؛ و یک مثال از مملکت و سلطنت!

 بنابراین هر امر اعتباری دستخوش زوال و تغییر و تبدّل است؛ مگر اینکه آن امر، حقیقی و واقعی باشد که در این‌صورت، زوال و تغیّر در آن راه ندارد!

تفسیر صدرالمتألهین از معنای «فقیر» در سورۀ فاطر

 روی این حساب، مرحوم صدرالمتألهین ـ رضوان اللَه علیه ـ در تفسیر آیۀ ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ أَنتُمُ ٱلۡفُقَرَآءُ إِلَى ٱللَهِ وَٱللَهُ هُوَ ٱلۡغَنِيُّ ٱلۡحَمِيدُ﴾¹ می‌فرماید:

فقیر در اینجا به معنای فَقر است، نه به معنای فقیر اصطلاحی! زیرا در فقیر اصطلاحی خود شخص زنده است، حال یک روز اموالش از دست می‌رود و روز دیگر برمی‌گردد؛ امّا در مسئلۀ ما و آنچه مربوط به ما است، وجود ما هم برای خود ما عاریه است!²

 آیا شما می‌توانید وجود خودتان را نگه دارید؟! آیا ما می‌توانیم سلامتی خودمان را نگه داریم؟! آیا ما می‌توانیم حیات را برای خودمان تضمین کنیم؟! آیا می‌توانیم؟! ما از یک ساعت دیگر خود خبر نداریم و حتّی یک متر جلوی پای خود

را هم نمی‌بینیم، حالا چگونه می‌توانیم حیات را برای خود تضمین کنیم؟! اگر چنین امری ممکن بود، آنهایی که دارای مِلک و مُکنت هستند به طریق اولیٰ می‌توانند.

حکایتی در اعتباری بودن تمام تعلّقات

 یکی از دوستان اصفهانی ما، پنج برادر و یک خواهر داشت و تمام آنها حتّی خواهرشان پزشک بود ـ یعنی مجموع کلّ خانواده پزشک بودند ـ و بعضی از آنها در بعضی از شهرستان‌ها از پزشکان و جرّاحان بسیار حاذق بودند. خود ایشان به بنده می‌گفت:

هر کسی ما را می‌دید با جدّیت می‌گفت: «مرگ سراغ پدر و مادری که شش پسر و یک دختر پزشک دارند نمی‌آید، و دیگر زندگی برای آنها تأمین است و حیات دیگر برای آنها مُؤبّد است؛ زیرا هر روز حدّ أقل دو نفر از آنها در خانه هستند! بالاتر از این؟!»

یک روز صبح پدر ما¹ طبق معمول برای اذان گفتن در بالای مأذنۀ مسجد از منزل خارج می‌شود. همین‌که می‌خواهد از خیابان عبور کند یک ماشین به او می‌زند و ایشان را پرتاب می‌کند و جان می‌دهد، درحالی‌که حتّی یکی از فرزندانش هم بالای سر او نبودند!

 التفات می‌کنید؟! مسئله چیست؟! اگر جای هفت فرزند، هفتاد فرزند هم باشند [کاری از عهدۀ آنان برنمی‌آید]! مگر مرگ در دست من و شما است؟! حساب و کتاب از جای دیگری است.

 بنابراین چرا به خود غرّه شده‌ایم و گول خورده‌ایم؟! تمام این تعلّقات ما همه اعتباری است؛ نه جمال برای ما حقیقت دارد و نه مال! گفت: «به مالت نناز که به یک شب بند است و به جمالت نناز که به یک تب بند است!»²

نقل شهید دستغیب از مسخ دفعی و تدریجی

 یک مرتبه خدمتتان عرض کرده‌ام که یک روز صحبت‌های مرحوم شهید آیةاللَه دستغیب ـ رحمةاللَه و رضوان اللَه علیه ـ را گوش می‌دادم، ایشان مثالی زدند که من

خیلی خوشم آمد و این مطلب به ذهنم نیامده بود. در قرآن داریم که خداوند متعال بعضی از اقوام گذشته را به‌صورت میمون مسخ کرده است.

﴿فَقُلۡنَا لَهُمۡ كُونُواْ قِرَدَةً خَٰسِ‍ِٔينَ﴾¹؛ «ما به آنها گفتیم به میمون تبدیل شوید [و از مقام انسانیّت دور گردید]!»

 البتّه آنها بعد از مسخ شدن، بیشتر از سه روز دوام نمی‌آوردند و بعد از آن فوت می‌کردند.² بعد ایشان نمونه‌ای از مسخ را از قول یکی از آقایانی که در شیراز بوده و در بعضی از ممالک خلیج تردّد داشته و ظاهراً در بحرین نیز منزلی داشته است نقل می‌کردند. ایشان می‌فرمودند:

این شخص در روز عاشورا از خانۀ همسایه‌اش صدای طبل و دهل و آلات موسیقی و این مسائل می‌شنود. خیلی تعجّب می‌کند و متأثّر می‌شود که این افراد در روز عاشورا می‌نوازند و می‌کوبند و به رسم عرب‌ها هلهله می‌کنند! البتّه می‌دانسته که این افراد ناصبی و مبغض اهل‌بیت هستند، امّا تا این حد توقّع نداشته است که در روز عاشورا بیایند و دست بزنند و هلهله بکنند! از این مسئله بسیار منقلب می‌شود و دیگر نمی‌تواند صبر کند و با حالت اعتراض به خداوند می‌گوید: «پس خدایی‌ات کجا رفته است؟! این چه وضعیّتی است که تو آنجا نشسته‌ای و اینها در روز شهادت بزرگ‌ترین بشر و انسان تاریخ عالم هلهله می‌کنند؟!» و خلاصه یک مقدار با خدا دعوا می‌کند و کلنجار می‌رود!

حدود ساعت دو بعد از ظهر، در همان حالی که این افراد دست می‌زدند، ناگهان دیگر صدای آنها قطع می‌شود. خیلی تعجّب می‌کند که قضیّه چیست؟! یک مقدار صبر می‌کند و بعد صداهای عجیبی که به حیوان شباهت دارد می‌شنود! لذا به درب خانۀ آنها می‌رود ولی هرچه درب خانه را می‌زند کسی درب را باز نمی‌کند. خلاصه با توجّه به این شرایط و قرائن، اهالی محلّه و

پاسبان را خبر می‌کند تا ببینند چه اتّفاقی افتاده است. آنها هم هرچه در زدند دیدند کسی درب را باز نمی‌کند! لذا با مأمورین از دیوار بالا می‌روند و می‌بینند که هفت میمون داخل اطاق‌ها می‌دوند و داد می‌زنند!

 این قضیّه را خود آن شخص برای مرحوم آقای دستغیب نقل کرده بود و وقوع آن مسلّم است و در بحرین هم اتّفاق افتاده است! و این افراد هم بعد از سه روز همان‌طور مردند. ظاهراً داد و بیدادهای این شخص با خداوند، خدا را بر سر غیرت آورده بود که حالا ببین چه خواهد شد! خلاصه به این می‌گویند مسخ!

 بنده هم نظیر این قضیّه را از یک منبع موثّق شنیده‌ام که در روز شهادت امیرالمؤمنین علیه السّلام در ماه رمضان اتّفاق افتاده است.

 این قضیّه الآن در بحرین معروف است و بعد از آن، بقیّه هم حساب کار خود را فهمیدند که با هر کسی می‌خواهند در بیفتند، با امام حسین علیه السّلام در نیفتند؛ چون اینجا مسئله‌اش فرق می‌کند!

 بعد مرحوم آیةاللَه دستغیب مثالی زدند که من خیلی خوشم آمد! ایشان فرمودند:

شما فکر نکنید که مسخ فقط تبدیل شدن یک انسان به حیوانی مانند میمون است، بلکه اگر عکس جوانیِ خود در سنّ بیست و چند سالگی را که یک جوان رعنا و زیبا و جاذب و جالب بوده‌اید، با الآن که پیرمرد نود ساله شده‌اید مقایسه کنید، می‌بینید که این دو با یکدیگر هیچ تشابه و ارتباطی ندارند! آن مسخ، مسخ دفعی بود و این مسخ، مسخ تدریجی است!¹

 آقا، آن قامت رعنا و صورت زیبا چه شد و کجا رفت؟! پاسخ آن است که ملائکۀ فعّالۀ نظام عالم و قوای موجودۀ در آن، دست‌به‌دست هم داده و کم‌کم آن را جلو می‌آورند، به‌طوری‌که اگر ما از این کیفیّت سیر نزولی² فیلم‌برداری کنیم، احساس

می‌کنیم کم‌کم چین و چروک در پوست او راه پیدا کرده و تغییر شکل داده و رفته‌رفته وضعیّت عضلات صورت تغییر پیدا می‌کند و موهای محاسن یکی‌یکی سفید شده و تمام صورت را فرا می‌گیرد!

 ولی اینها نباید انسان را گول بزند، چون این سیر در عالم خَلق است و انسان باید حواسش جای دیگر باشد؛ زیرا ممکن است که در آن جهت بالا برود! یعنی اگر انسان در راه باشد و مواظب خود باشد، به همان تناسبی که در جهت خلق نزول دارد، برعکس در جهت امر و باطن صعود دارد. به این می‌گویند عاریت!

تعلّق حمد حقیقی بر جمال ربوبی

 ای جان من، اگر این صورت زیبا برای توحقیقت دارد، آن را نگه دار! موادّ مقوّی و ویتامین‌ها و دارو استفاده کن تا همیشه آن را بشّاش نگه داری! کما اینکه گاه‌گاهی بعضی‌ها متوسّل به بعضی از جرّاحی‌ها و... می‌شوند. بله، ممکن است یکی‌دو روز با جرّاحی و این‌طرف و آن‌طرف بردن‌ِ قضیّه آن را نگه داری، ولی در نهایت مجبوری که دست‌های خود را به علامت تسلیم بالا ببری!

 بنابراین این مسئله می‌شود یک امر اعتباری، و این حمد و ستایشی که بر این جمال و زیبایی تعلّق می‌گیرد نیز اعتباری است؛ چرا که حمد حقیقی تنها بر جمال ربوبی تعلّق می‌گیرد، بر آن زیبایی‌ای که اصلاً قابل مقایسه با زیبایی‌های دیگر نیست و برای ما نیز اصلاً قابل تصوّر نمی‌باشد!

 مغربی می‌گوید:

 ایشان شوخی نمی‌کند، بلکه واقعیّت را بیان می‌کند! اگر تو حکومت دنیا و آخرت را با تمام غلمان و حورالعین آن به‌دست آوری، [با یک لحظه خیال حبیب قابل مقایسه نیست]!

حکایت شخصی که مدّعی بود از حورالعین گذشته است

 یک وقت من این قضیّه را نقل کرده‌ام که شخصی در زمان مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ می‌گفت: «ما در طلب او از حورالعین و غلمان و... گذشته‌ایم و به چیزی توجّه نداریم!» مرحوم آقا در جلسۀ تفسیر احادیث قُدسیّه در شب سه‌شنبه¹ در مسجد راجع به این موضوع صحبت می‌کردند، و این شخص هم در صف دوّم یا سوّم نشسته بود. ایشان فرمودند:

انسان در راه خدا باید فقط به محبوب نظر داشته باشد و سایر مسائل، او را به خود مشغول نکند. چه‌بسا ممکن است که خداوند برای او نعمات ظاهری پیش بیاورد ولی نباید به آنها دل بست. (بعد یک‌دفعه فرمودند:) بله آقا، می‌گویند: «ما دیگر از حور و غلمان گذشته‌ایم!» دیدن دست یک پرستار تو را گیج می‌کند و از همه‌چیز غافل می‌کند! این چه ادّعایی است که ما از حور گذشته‌ایم؟!²

 بلا فاصله خود آن شخص برای بنده نقل کرد:

امروز برای عیادت یکی از دوستانم به بیمارستان رفته بودم؛ در این حال یک پرستار برای عوض کردن سِرم بیمار آمد. در طول زمانی که آن پرستار در آنجا بود که بیشتر از یک دقیقه نشد، من محو تماشای دست این زن شده بودم و آن‌چنان زیبایی‌ای در این دست مشاهده کردم که اصلاً مرا گیج کرده بود!³

 تو که از دیدن یک دست گیج می‌شوی، وای به حال مسائل دیگر! ملاّ محمّد مغربی می‌خواهد بفرماید که اگر خدا تمام حکومت آخرت¹ را به کسی بدهد که «یافت دمی ـ یعنی فقط یک لحظه ـ لذّت وصال حبیب»،² او حتّی اصلاً خیالش را هم به ذهنش نمی‌آورد و اصلاً نمی‌گذارد که اینها خطور کنند! آن وصال و لذّتی که اگر یک جرقّه و جذبه‌اش به شخص بخورد، دیگر او را از تعلّقات عالم دنیا مُنسلِخ و جدا می‌کند، به‌طوری‌که بر هرچه جمال در دنیا و آخرت است قهقهه می‌زند و اصلاً در نظر نمی‌آورد!

واقعیّت جمال حقیقی از منظر بزرگان

 یکی از دوستان، در ماه رجب برای او حالی پیش آمده بود و به بنده می‌گفت:

فلانی، من تازه دارم خوشی را می‌فهمم! تو خوشی را در چه چیزی می‌بینی؟! آیا خوشی را در زن زیبا می‌بینی؟! آیا خوشی را در غذای کذا و زعفرانی می‌بینی؟! آیا خوشی را در رسیدن به مال می‌بینی؟! برای من فقط یک ثانیه حالی پیش آمد که اگر به دو ثانیه می‌رسید تمام ذرّات وجود من به اتم تبدیل می‌گردید و اصلاً از هم منتشر می‌شد و مُنسَلِخ می‌شد و جدا می‌شد و منفجر می‌شد! یعنی از شدّت آن مستی و شدّت آن خوشی دیگر نمی‌توانستم به ثانیۀ دوّم برسم! و از آن حال چه بگویم که اصلاً زبان من قادر به بیان نیست!

 به ایشان گفتم: آقاجان، تازه این خوشی شما صوری بوده و در عالم صورت برای شما اتّفاق افتاده است و هنوز به معنا نرسیده‌ای! و همین‌طور هنوز به بعد از معنا و به ذات که مافوق معنا است نرسیده‌ای! فهمیدی قضیّه چیست؟!

 این مطالب، واقعیّات است و [بزرگان] در عالم اعتبار نگفته‌اند. بنابراین جمال

حقیقی مختصّ به او است، و او است که همیشه جمیل بوده و هست و خواهد بود! تمام جمال‌های دنیا یک قطره و یک تنازل و یک سر سوزن است. امّا ما اینها را مستقل می‌دانیم و به آنها نظر استقلالی می‌کنیم. ما به این جمال‌ها عشق می‌ورزیم و آنها را جمال حقیقی می‌پنداریم و از جمال حقیقی غفلت می‌کنیم.

 یکی از دوستان نقل می‌کرد:

در سفری برای دیدن شخصی به تبریز رفتم. دیدم که او فرد مستعدّی است، لذا تصمیم گرفتم که قدری با او صحبت کنم و مقداری او را دست کاری کنم و به‌سمت خداوند بکشانم و حال و برنامۀ او را عوض کنم.

اتّفاقاً برای او مشکل خانوادگی پیدا شده بود و عیالش با او به نزاع و دعوا برخاسته بود و چند روزی او را ترک کرده و به منزل پدرش رفته بود. این شخص نیز در حسرت و فِراق یار می‌سوخت و می‌ساخت. ما هرچه خواستیم مشکلی را که او در دل داشت خدایی کنیم و بدین‌وسیله حالش را عوض کنیم، او پیوسته می‌گفت: «فلانی، اگر زور داری همسرم را به خانه برگردان، ما خودمان با خدا کنار می‌آییم!» دوباره ما زحمت می‌کشیدیم و از راه دیگری وارد می‌شدیم و قدری جلو می‌رفتیم، باز او می‌گفت: «فلانی، اگر یدِ بیضا داری آن کار را انجام بده!» من دیدم تنها راه همین است، لذا به منزل پدر و مادر آن زن رفتیم و به او گفتیم: «آقا جان، بلند شو بیا، این مسائل و گرفتاری‌ها حل می‌شود و... !» علیٰ‌أیّ‌حال بین آنها صلح و صفا دادیم.

 البتّه نه‌اینکه بخواهیم او را تخطئه کنیم، بلکه تمام این اُنس و محبّت‌ها الهی است؛ امّا صحبت در این است که مجاز کجا است و حقیقت کجا است؟! جمال حقیقی کجا است و جمال اعتباری کجا است؟! دیگر «تو خود حدیث مفصّل بخوان از این مجمل!»¹

نزول اسماء و صفات جمالیّۀ پروردگار، سرمنشأ حمد و ستایش‌ها

 آنچه به‌عنوان حمد و ستایش و امثال اینها در این عالم به کسی نسبت می‌دهیم تماماً براساس نزول صفات و اسماء جمالیه و جلالیۀ پروردگار در عالم وجود است؛

منتها ما مبدأ را نمی‌بینیم و فقط پایین را نگاه می‌کنیم، غافل از اینکه این رشته سَری نیز به بالا دارد که اگر آن قطع شود، پایین نیز قطع خواهد شد! چرا همیشه به پایین نگاه می‌کنی؟! این مسئله سری به بالا دارد!

 من‌باب‌مثال شما الآن به ما محبّت و لطف دارید، و بالأخره شرط رفاقت غیر از این نیست و شما باید از بیچارگان و فقرا دستگیری کنید! من نسبت به این قضایا چندان اصراری ندارم که تواضع و شکسته نفسی کنم و لابد دوستان هم وضعیّت بنده را می‌دانند؛ بنده نیز وضعیّت خودم را می‌دانم: ﴿بَلِ ٱلۡإِنسَٰنُ عَلَىٰ نَفۡسِهِۦ بَصِيرَةٞ﴾.¹

 علیٰ‌کلّ‌حال فعلاً وضعیّت به این کیفیّت است. حالا بنده می‌آیم و این حالِ خودم را در محک و بوتۀ آزمایش قرار می‌دهم: شما چرا نسبت به من محبّت و لطف دارید؟ این محبّت در وهلۀ اوّل به‌خاطر سیادت ما است؛ آیا این سیادت از آن‌ِ بنده است یا به‌خاطر انتساب به پیغمبر است؟! این سیادت که برای من نیست؛ بدیهی است که به‌خاطر انتساب به پیغمبر است! پس اینجا دیگر ما خلع سلاح شدیم. احترام به سید بسیار خوب است و مستحسن است و ثواب هم دارد و در مورد آن روایت هم داریم.² نه‌اینکه حالا چون من سیّد هستم این حرف را می‌زنم، بلکه این یک واقعیّت است! این به‌خاطر رسول خدا است، نه به‌خاطر فرد! بنابراین بنده باید این لطف و محبّت دوستان را نسبت به خود به‌عنوان مجاز تلقّی کنم، زیرا دوستان مرا نمی‌خواهند بلکه پیغمبر را می‌خواهند! چون رسول اکرم، فخر عالَم کائنات، پدر همۀ امّت، مبدأ عالم وجود و رحمةٌ للعالَمین است و او باعث شده است که امروزه به فرزندان و ذراری او احترام بگذارند. این قضیّه واضح و روشن است.

 جهت دوّم: چرا به بنده احترام می‌گذارید و محبّت دارید؟ الآن می‌خواهم از شما اقرار بگیرم که آیا نه به‌خاطر جنبۀ پیروی و متابعت از مکتب آن مرد بزرگ، مرحوم

والد ـ رضوان اللَه علیه ـ و شناخت صحیح از مکتب ایشان است؟! مکاتب زیادی وجود دارد، چرا شما به آنجاها نرفتید؟! کسی شما را مجبور به آمدن به اینجا نکرده و کسی شما را با تفنگ به اینجا نیاورده است، بلکه شما با اختیار خود آمده‌اید! یکی از اهواز آمده، یکی از کرمان آمده، خیلی از دوستان از اصفهان آمده‌اند، یکی از قزوین آمده، یکی از کرج آمده و یکی از طهران آمده است، و این مسافت‌ها کم نیست! شما برای چه به اینجا می‌آیید؟ برای این آمده‌اید که خود را به آن مبدأ و مسیر نزدیک کنید و خود را در آن وادی قرار بدهید و بگویید ما هم آمدیم و ما هم بودیم! غیر از این است؟!

 بنابراین شما می‌توانید در روز قیامت جلوی حضرت والد را بگیرید و بگویید: «آقای سید محمّدحسین، ما از آنجا به اینجا آمده‌ایم به‌خاطر اینکه مطالبی را از پسر شما بشنویم که او ادّعا می‌کرد که از شما می‌گوید!» این است دیگر! داریم بدون رودربایستی و رفیقانه صحبت می‌کنیم، ما رفیق هستیم و جلوی شما که دیگر نمی‌توانیم معلّق بزنیم!

 پس شما به‌خاطر مطالعۀ کتاب‌های ایشان و به‌خاطر آن حقیقت و واقعیّتی که در اینجا دیده‌اید، در اینجا حضور دارید؛ و إلاّ امروز مکاتب بسیاری هستند.

 بعد از فوت مرحوم آقا ـ رضوان اللَه علیه ـ من در شب چهارم فوت ایشان برای دوستان صحبت کردم و گفتم:

 «آن بزرگ از دنیا رفت، ولی خداوند که از دنیا نرفته است! ایشان که سهل است، بالاتر از ایشان پیغمبر اکرم و ائمّه و اولیا علیهم السّلام هم از دنیا رفتند و به زیر زمین رفتند ـ البتّه بدن آنها به زیر زمین رفت ـ و همان خاکی را که ما بر روی بدن ایشان ریختیم، بر بدن پیغمبر و امیرالمؤمنین هم ریختند؛ دیگر بالاتر از پیغمبر که وجود ندارد! ولی پروندۀ خداوند که بسته نشده است! این عبد صالح در این مدّت، مسائل و کارهایی را انجام داد و به وظایف خود عمل کرد و این کتاب‌ها را نوشت ـ ما می‌دانیم که ایشان چه مسائلی را متحمّل شد ـ و ﴿قَضَىٰ نَحۡبَهُۥ﴾¹ و در مسیر خود به‌سوی لقای خداوند حرکت کرد و

پرونده‌اش بسته شد. بسیار خوب، امّا خداوندی که در آن زمان بوده هنوز هم هست!»

 در آن شب گفتم:

 «دارم به شما می‌گویم: راه خدا راه کلک نیست، راه خدا راه دروغ نیست، راه خدا راه حُقّه‌بازی نیست، راه خدا راه دکّان‌داری و مرید بازی نیست! راه خدا راه صدق است! در این بازار، تنها متاع صدق و اخلاص را می‌خرند، و غیر از صدق ـ هرچه باشد ـ ارزانی بایع و مشتریان خود آن بازار باد! لذا هر کس که شخصی را سراغ دارد که می‌تواند از او استفاده کند، اگر به‌دنبال او نرود در روز قیامت معاقَب و مؤاخَذ است! باید برود و راه خدا این حرف‌ها را ندارد!»¹

دریافت حقیقت مکتب عرفان از آثار علاّمه طهرانی

 شما با مطالعۀ کتاب‌های ایشان حقیقتی را یافته‌اید که یا در سایر کتب کمتر بوده است، و یا آنچه به‌کار شما بیاید نبوده است! بله، ممکن است در سایر کتب هم باشد؛ ولی اطّلاع ما و شما نسبت به قضایا در همین حدود است.

 لذا شما به اینجا آمده‌اید تا بنده که مدّعی هستم مطالبی را از ایشان شنیده و یا دیده‌ام و تجاربی را که با ایشان داشته‌ام، در اختیار دوستان و برادران و خواهران قرار بدهم. مگر غیر از این است؟! پس دیگر قضیّه به بنده چه ارتباطی دارد؟! اگر به‌جای بنده شخص دیگری می‌آمد، مسئله همین‌طور نبود؟! در نتیجه این لطف شما نسبت به بنده می‌شود اعتباری! البتّه اعتبار به‌معنای بی‌ارزش نیست، بلکه منظور این است که من باید در وجدان خود این را بسنجم و ببینم که آیا شما به‌خاطر خصوصیّاتی که در من هست به من محبّت می‌کنید یا به‌خاطر انتسابم به ایشان و این کیفیّتی است که ما در پیش گرفته‌ایم. اگر نگاه بکنیم می‌بینیم که مسئله به او برمی‌گردد، پس چرا من بیایم و این را به خود نسبت بدهم؟!

 بنده در این مسئله هیچ شوخی ندارم و صریحاً به شما می‌گویم که نه تواضع می‌کنم و نه جانماز آب می‌کشم! و ابداً هم به این مطالب نیاز ندارم! امروز این مطلب

را می‌گویم تا اینکه فردا کسی نگوید که چقدر آقای خوبی بود و تواضع کرد! چنان‌که مرسوم است که وقتی کسی صحبتی می‌کند، نمی‌گویند که او اهل نبود، بلکه می‌گویند: «به‌به، عجب مرد بزرگی بود و چه تواضعی داشت!» نه آقاجان، مسئله نه تواضع است و نه تقیّه است و نه از این حرف‌ها، بلکه واقعیّت را به شما می‌گویم؛ حالا می‌خواهید بپذیرید یا نپذیرید! این یک واقعیّت است.

 پس محبّت شما نسبت به بنده اعتباری است و نسبت به ایشان حقیقی است. حال اگر بخواهیم مطلب را بالاتر ببریم و نسبت به مرحوم آقا نیز بسنجیم، می‌بینیم در آنجا نیز مسئلۀ اعتبار و حقیقت وجود دارد؛ زیرا چه کسی این لطف را در حقّ آقا کرد و چه عنایتی موجب شد ایشان به این درجه برسند؟! پر واضح است که فقط عنایت پروردگار شامل حال ایشان شده است، پس بازگشت تمام این موارد به پروردگار است.

 البتّه ایشان این مطلب را می‌دانست ولی ما نمی‌دانیم؛ اگرچه به لفظ می‌گوییم، امّا در مقام امتحان موضع می‌گیریم و چون و چرا می‌کنیم. خوب توجّه کنید آقایان! باید حواسمان جمع باشد که این دو روزِ دنیا ارزشی ندارد که انسان آن را به اعتبار بگذراند، بلکه باید حقیقت را پیگیری کند!

 نتیجۀ این صحبت آن شد که تمام آنچه که ما آنها را از امور حقیقیه می‌دانیم، اعتباری است و بازگشت آنها به نزول اسماء و صفات جمالیه و جلالیۀ پروردگار بر اصل وجود و شوائب وجود است که إن‌شاءاللَه در جلسۀ بعد مطرح خواهیم کرد.

 خداوند متعال چشمان ما را بینا و مَشاعر ما را نسبت به مُدرَکات حقیقی و معارف خودش مستبصر بگرداند! در دنیا و آخرت دست ما را از دامن ولاء اهل‌بیت عصمت و طهارت کوتاه نفرماید! آنی از آنات ما را به خود وا مگذارد! هر روزِ ما را از روز پیش پرنصیب‌تر و پرتمتّع‌تر بگرداند! در فرج امام زمان علیه السّلام تعجیل بفرماید و ما را از شیعیان حقیقی و ذابّین حریم او قرار دهد!

اللَهمّ صلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس چهل و سوّم: تشخیص حقایق و اعتباریّات، عمود خیمۀ سلوک

٢٢ رجب‌المرجّب ١٤٢١ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ لِلّه ربّ العالمین

و صلّی اللَه علَی سیّدنا و نبیّنا و حَبیبِ قُلوبِنا و طَبیبِ نُفوسِنا

أبی‌القاسم محمّدٍ و علَی آلِه الطّیّبینَ الطّاهرینَ المَعصومینَ المُکرّمینَ

و اللّعنةُ الأبدیّة علَی أعدائِهم أجمعینَ إلَی یومِ الدّینِ

 قال إمامُنا الصّادق علیه السّلام:

أن لا یَرَی العَبدُ لِنَفسِهِ فیما خَوَّلَهُ اللَهُ مِلکًا، لِأنّ العَبیدَ لا یکونُ لهم مِلکٌ.¹

رجوع مسائل اعتباری به مسائل حقیقی

 در جلسات گذشته راجع به رجوع مسائل اعتباری به مسائل حقیقی صحبت شد، و عرض شد که هر حیثیّت و شأن اعتباری که در این دنیا محلّ داد و ستد و مورد ارتباطات انسان است ـ و مدار زندگیِ این دنیا بر این اساس است ـ به مسائل حقیقی و اصیل و واقعی رجوع می‌کند.

 من‌باب‌مثال راجع به ملکیّت عرض شد که اگر وکیل، نماینده یا شخصی از طرف انسان در مغازه یا در حجره کاری برای او انجام بدهد، دخل و تصرّفاتی که می‌کند اعتباری است؛ یعنی او نمی‌تواند امضا کردن‌ِ چک و سفته، داد و ستد پول و انجام

معاملات را به‌نحو استقلال انجام بدهد، چون این حجره و این اموال و این سرمایه، ملک او نیست؛ بلکه او با اجازۀ صاحب مغازه و حجره با افراد معامله و داد و ستد می‌کند و به اعتبار اذن و اجازه‌ای که او در تصرّف داده است، این شخص این معاملات را انجام می‌دهد و افرادی هم که با او معامله می‌کنند، با همین دید به او نگاه می‌کنند؛ یعنی هم خود او و هم دیگران می‌دانند که او کاره‌ای نیست، بلکه فقط یک نماینده است و به‌اندازۀ یک قِرانی هم حقّ تصرّف و جابه‌جا کردن اموال را ندارد و اگر جابه‌جا کند قانون او را می‌گیرد و محکوم می‌کند؛ چون قانون برای این تصرّفات حدّ و مرزی قائل است. لذا می‌گوید: «تو نمایندۀ این شخص بودی! برای چه این کار را از طرف خود انجام داده‌ای؟! تو مُجاز نبودی که این معامله و تصرّف را انجام بدهی!»

 امّا اگر خود شخصِ صاحب تجارت و معامله، دخل و تصرّفاتی در اموال خود کند، قانون جلوی او را نمی‌گیرد؛ حتّی اگر بگوید: «من می‌خواهم تمام اموالم را آتش بزنم»، و همۀ اموال، اسکناس‌ها، اقمشه¹ و بضاعت خود را در دریا بریزد، قانون جلوی او را نمی‌گیرد که آقا چرا این کار را کردی و چرا اموالت را سوزاندی؟! نهایتاً مردم می‌گویند: «این فرد نادان و دیوانه شده است!» و بیش از این مقدار [او را مؤاخذه نمی‌کنند]؛ البتّه در آن‌طرف قضیّه باید حساب و کتاب پس بدهد، ولی فعلاً صحبت ما در این‌طرف است که مدار گردش اجتماع و حرکت اجتماعی [بر آن استوار است]؛ امّا اگر بیاید و به یک شخصی تعدّی کند، یا او را بزند، و یا شخصی را به قتل برساند، قانون جلوی او را می‌گیرد که چرا به مال یا جان کسی تعدّی کردی؟! چرا سرقت و دزدی کردی؟! لذا چون تعدّی به غیر است قانون او را محکوم می‌کند.

 ولی اگر شخصی دست خود را ببُرد، قانون او را به زندان نمی‌اندازد، بلکه می‌گوید: «بریدی که بریدی، خواستی نبری!» یا اگر شخصی پای خود را قطع کند، فقط می‌گویند: «دیوانه است!» و بیش از این چیزی بر او مترتّب نمی‌کنند؛ نه او را به

زندان می‌اندازند و نه او را محاکمه می‌کنند و نه مورد بازخواست قرار می‌دهند. یا من‌باب‌مثال اگر کسی بخواهد خودکشی کند و خود را از جایی به پایین بیندازد، یا دارویی بخورد که او را از بین ببرد، تنها کاری که انجام می‌دهند این است که فوراً او را به بیمارستان می‌رسانند و شستشوی معده می‌دهند و اگر پادزهر دارد به او می‌زنند؛ و اگر هم کار از کار گذشته و به کبدش سرایت کرده باشد، دیگر کارش تمام شده و بعد از فوت می‌گویند: «به سراغ اموال او برویم، چون خودش دیگر رفته است!»

 این مدارِ حکم و حکومت عُقلا در این دنیا است. بنابراین مردم در مسائل اعتباری و داد و ستدها حکم به اعتبار می‌کنند، حکم به اصالت و واقعیّت نمی‌کنند.

علّت انحصار ملکیّت اصلی و واقعی در خدا

 حالا به سراغ آقایی که این اموال در دست او است می‌رویم و از او سؤال می‌کنیم که آیا واقعاً شما مالک اصلی و واقعی این اموال هستید؟! آن‌وقت همان مطالبی که عرض کردیم در اینجا پیش می‌آید؛ یعنی در پاسخ می‌گوید: «نه، من مالک اصلی و واقعی نیستم؛ مالک اصلی و واقعی خدا است و او است که مقلّب‌القلوب است و او است که مقلّب‌الأحوال است و او است که تمام مسائل بر حول و حوش اختیار و ارادۀ مطلقۀ او در مدار است!» به این می‌گویند: مسائل حقیقی؛ و به آن می‌گویند: مسائل اعتباری!

 نکته‌ای که در جلسات گذشته راجع به کلام شریف امام صادق علیه السّلام مطرح شد این بود که تمام مسائل اعتباری بالأخره باید به مسائل حقیقی برگردد.

 چرا خداوند متعال مالک همۀ اشیاء است و ملکیّت ما، ملکیّت اعتباری و بالعرض و مجاز است؟! پاسخ مشخّص است و آن اینکه: وقتی اصل خلقت و وجود ما از پروردگار است، پس او نسبت به ما از خود ما اولیٰ و صاحب اختیار است؛ چون وجود ما از او است و هیچ‌کدام از ما در خلقت خودمان اختیار نداریم.

محروم بودن قائلین به کاهش جمعیّت از حقیقت اسلام

 حالا بنده سؤال می‌کنم که آیا شما در خلقت خود از خودتان اختیاری داشته‌اید؟! قطعاً پاسخ منفی است! زیرا پدرتان با یک مخدّرۀ مکرّمۀ مجلّله ازدواج کرده و بعد بر طبق سنّت سنیّۀ نبویّه و سیرۀ ائمّه ـ که ما اینها را هنگام قرائت خطبۀ عقد می‌خوانیم ـ و براساس جَرْی خلقت و نظام تکوین، مؤمنی از مؤمنان و شیعه‌ای از شیعیان اهل‌بیت

متولد شده است و این زهی سعادت و زهی افتخار هم برای آنها و هم برای شما است!

 آنهایی که می‌گویند: «آقا، باید نسل محدود باشد و...»، بویی از اسلام نبرده‌اند و اصلاً نمی‌فهمند که وقتی حقیقت توحید و سرّ تشیّع در کانون یک فرد تجلّی کند، چه خیرات و برکاتی را در نظام این عالم به‌وجود می‌آورد و چه مسائلی از او به‌وجود می‌آید! اینها فقط به همین «تعداد» نگاه می‌کنند و مسائل را به‌صورت کیلویی و عددی اندازه می‌گیرند و خیال می‌کنند همان‌گونه که تخم‌مرغ را به‌صورت عددی ـ ده تا، بیست تا، سی تا و... ـ می‌خرند، مسلمان‌ها هم عددی هستند؛ یعنی ده تا یا بیست تا مسلمان و سر و گردن و پا و دست و شکم داریم! لذا می‌گویند: «در ایران فلان مقدار نسمه¹ و جمعیّت در این نقشۀ جغرافیایی ساکن هستند و اینها چند کیلو وزن دارند، حالا اگر این چند کیلو انسان نصف شوند، بقیّه می‌توانند بیشتر بخورند و بخوابند و... !» امّا آن مسائل واقعی و حقیقی و سرّی که پیغمبر اکرم فرمودند:

فإنّی أُباهی بکم الأُمَمَ یومَ القیامَةِ و لو بالسّقطِ؛² «من حتّی سقط‌شده‌های از شما را هم به‌حساب امّتم و به‌حساب شیعیانم و به‌حساب افرادی که به من پیوسته‌اند می‌گذارم!»

اصلاً به تصوّرشان هم نمی‌آید!

 می‌گویند: «بچۀ سقط‌شده مگر چیست؟! یک تکّه گوشت فاسدی است که حیات ندارد و انسان آن را دور می‌اندازد!» ولی وقتی به روایات نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که می‌فرمایند: فرزند سقط‌شده در عالم برزخ رشد می‌کند و بزرگ می‌شود و تربیت می‌شود³ و بعد در کنار بهشت می‌ایستد و وقتی که ملائکه به آن بچّۀ معصوم می‌گویند: داخل

بهشت شو، خطاب به آنان می‌گوید: «لا أدخُلُ حتّی یَدخُلَ أبَوای؛¹ اوّل باید پدر و مادر من داخل بهشت بشوند تا بعد من داخل بشوم!» و اگر پدر و مادری دارای اشکال و مسئله‌ای باشند، خدا به برکت همین سقط، آنها را داخل در بهشت می‌کند.

 جان من، شما که از مسائل خلقت خبر ندارید و یک متر جلوتر از خودتان را نمی‌بینید، چطور برای اسلام تکلیف تعیین می‌کنید و برای نظام عالم پرونده درست کرده و برنامه‌ریزی می‌کنید؟! اصلاً ما چه می‌دانیم چه خبر است و از اوضاع چه اطّلاعی داریم؟!²

 علیٰ‌کلّ‌حال وجود ما در اختیار ما نبوده است و بلکه از ناحیۀ پروردگار افاضه شده است و ما در این دنیا آمده‌ایم تا اینکه مسیری را طی کنیم و به مراتب کمالی که او در نظر دارد برسیم. طریق آماده، همۀ راه‌ها مجهّز و استعداد به حدّ کافی! اینجا است که باید گفت: «گر گدا کاهل بود تقصیر صاحب‌خانه چیست؟»³

مخلوقات، وجود متنازلۀ پروردگار

 بر این اساس است که می‌گوییم: خداوند مالک همۀ خلایق است! بر این اساس است که می‌گوییم: خداوند مرید و مختار نسبت به فعلِ در مِلک خودش و مخلوقات خودش و متعیّنات نازلۀ از وجود خودش است! چون تمام آنچه در این عالم به‌وجود آمده است، متعیّنات متنازلۀ از وجود خود پروردگار است. دخل و تصرّفی که خداوند در نظام عالم و خلایق و مملوکات خود می‌کند، دخل و تصرّف در وجود خود او است، زیرا وجود ما جهتی ممتاز و جدای از وجود پروردگار که نیست تا اینکه خداوند این وجود را از آنجا به این عالم نزول داده باشد؛ بلکه همان وجود پروردگار که وجود بالصّرافه و بسیط و لا انتها و مطلق است، وقتی که به مرتبۀ تعیّن می‌آید و از آن صرافت نزول پیدا می‌کند، به صوَر و أشکال مختلف بروز و ظهور پیدا می‌کند. بنابراین تمام

خلایق ـ اعمّ از خلقت مادّی، نفْسی، روحی و مجرّدات ـ همگی وجودات متنازله و پایین آورده شدۀ ذات بسیط و بی‌انتهای حضرت احدیّت‌اند.

 حالا متوجّه شدیم که چرا آیۀ شریفه می‌فرماید:

﴿قُلِ ٱللَهُمَّ مَٰلِكَ ٱلۡمُلۡكِ تُؤۡتِي ٱلۡمُلۡكَ مَن تَشَآءُ وَتَنزِعُ ٱلۡمُلۡكَ مِمَّن تَشَآءُ وَتُعِزُّ مَن تَشَآءُ وَتُذِلُّ مَن تَشَآءُ بِيَدِكَ ٱلۡخَيۡرُ إِنَّكَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ﴾.¹

 بگو: خدایا، تو مالک مُلک و سلطنت هستی! سلطنت‌های دارا و اسکندر و کورش و داریوش و هر سلطنتی که ما می‌بینیم مجازی است. اگر اسکندر هم باشی و نیمی از اقلیم را فتح کنی، یک روز می‌آید که تمام آن مُلک و سلطنت را بگذاری و تو را با دست خالی و فقط با یک کفن از دو متر پارچه ببرند! پس این مُلک و سلطنت حقیقی نیست، و إلاّ پس چرا با خودت در قبر نمی‌بری؟! اگر بخواهی با خودت ببری کارت زار است!

نحوۀ ورود انسان در عالم قبر

 ای کاش لا أقل وقتی که در قبر می‌رویم بدانیم؛ امّا ما در قبر هم می‌خواهیم با همان تصوّرات گذشته و با همان تعیّنات و با آنچه با آن در این عالم خو گرفته‌ایم بیاییم! بدن ما خو نگرفته، بلکه نفْس ما خو گرفته است، و نفس هم که از بین نمی‌رود و هنگامی که وارد قبر می‌شود، با تمام تعلّقات و تعیّناتی که در عالم ماده و دنیا اتّحاد پیدا کرده است وارد عالم قبر می‌شود، لذا کارش گیر است! ولی اگر بدون آن تعلّقات وارد قبر شود، کارش گیر ندارد و نکیر و منکر راجع به آنچه انجام داده سؤال نمی‌کنند؛ چون انجام داده و دیگر گذشته است.

 اینکه از او سؤال می‌کنند: «چرا این کار را کردی و چرا این کار را نکردی؟!» به‌خاطر این است که الآن با او وجود دارد و الآن با او معیّت و اتّحاد دارد! او فقط ظاهری را کنار گذاشته و دست خالی رفته است، ولی باطن قضایا با نفس او متّحدند.

 [به‌عبارت‌دیگر]، عملی که انجام داده دارای دو جنبۀ مُلکی و ملکوتی بوده است: جنبۀ مُلکی همان است که آن را کنار گذاشته و اکنون تنها آمده است؛ و امّا جنبۀ ملکوتی آن با نفس او متّحد شده و الآن با او در قبر آمده و دیگر این مسئله را نمی‌توان کاری کرد.

 بله، در جنبۀ مُلکی انسان جدا می‌شود. من‌باب‌مثال شخصی که ده میلیارد دزدی کرده و وارد قبر شده است، این ده میلیارد را که با او در قبر نمی‌ریزند؛ بلکه یکی دو متر به او پارچه و کتان می‌دهند و می‌گویند: برو، همین برای تو کافی است! بنابراین بین او و آن حالت او از جنبۀ مُلکی انقطاع پیدا شده است؛ امّا جنبۀ ملکوتیِ دزدی، حالت کدورت، حالت ابتعاد، حالت کلاه‌برداری، حالت غِشّ، حالت دروغ، حالت اتّهام، حالت نفاق و حالت ظلمت با نفس او متّحد است و با او داخل در قبر شده است و دیگر از او کنده نمی‌شود! بله، جنبۀ مُلکی کاری ندارد؛ مانند کسی که لباسی را درآورده و کنار انداخته و لباس دیگری می‌پوشد.

 من‌باب‌مثال اگر الآن به بنده بگویند: «لباسی که به تن شما است نجس شده و احتیاج به آب‌کِشی دارد، لذا نمی‌توانید با آن نماز بخوانید»، [می‌گویم]: «خب مشکلی نیست، این لباس را درمی‌آورم و لباس دیگری می‌پوشم!» این به‌خاطر جنبۀ مُلکی است، و این جنبۀ مُلکی کاری ندارد و انسان می‌تواند مادّه را از خود جدا کند. امّا اگر انسان عملی را انجام دهد که کدورت و ظلمت آن عمل با او یکی شود، چگونه آن را درمی‌آورد؟! درآورید دیگر! آن است که با انسان وارد قبر می‌شود؛ آن‌وقت به او می‌گویند: حالا بیا و حساب پس بده که چرا این کار را کردی و چرا آن کار را نکردی؟! چرا در آنجا دروغ گفتی؟! چرا در آنجا حق را دیدی و چشمت را بستی و رفتی؟! چرا در آنجا باطل را دیدی و اعلان نکردی و از آن عبور کردی؟! چرا در آنجا نفاق کردی؟! چرا در اینجا تهمت زدی؟! چرا در آنجا غشّ در معامله کردی؟!

چرا در اینجا سخن راست را به مشتری نگفتی؟! چرا؟! حالا چه‌کار کند؟! او در قبر است و دیگر دستش به مشتری نمی‌رسد!

منظور از عالم قبر

 منظور از در قبر بودن، یعنی نفسش در عالم برزخ است! در آنجا باید به تمام کارهایی که انجام داده و با او متّحد شده است ـ از آن ظلمت و کدورت و نفاق و تهمت و سرقت و... ـ یکایک [پاسخ بدهد]! ولی آن کارها به او می‌گویند: «جان ما به قربانت، جان ما فدای تو بشود، تو رفیقی عزیزتر از ما نداری! تو از زنت جدا شدی، او هم دو روز برایت گریه کرد و روز سوّم بلند شد و رفت به‌دنبال کارش! از بچّه‌هایت جدا شدی، آنها هم چند روز کنار قبر تو آمدند و گریه کردند و یک مراسم هفتم هم تشکیل دادند و اقوام هم بر سر مزار آمدند و خرما و حلوایی پخش کردند و برایت فاتحه‌ای خواندند و هر کدام به‌دنبال زندگی خود رفتند و تمام! بعد هم گفتند که مخارج مراسم چهلم صرف در امور خیریّه شد، یعنی دیگر هیچ!» البتّه در این مسئله بین شوهر و زن فرقی نیست و هر دو یکی است؛ به زن هم همین را می‌گویند! می‌گویند: «شوهرت آمد و یک مقدار برایت گریه کرد و رفت و یک زن دیگر گرفت و اصلاً الآن یادش رفته است!»¹

بدعت مراسم اربعین برای اموات و اختصاص آن به سیّدالشّهدا علیه السّلام

 البتّه ما در اسلام مراسمی به نام چهلم نداریم، و لذا دوستان در مراسم اربعین شرکت نکند! اربعین فقط به سیّدالشّهدا علیه السّلام اختصاص دارد و مجالس اربعینی که امروزه در میان مسلمین متداول شده بدعت است و شرکت در آن بر خلاف سنّت پیروی و حفظ و حراست مبانی تشیّع است!

 اربعین فقط مختصّ سیّدالشّهدا است! ما حتّی برای رسول خدا هم اربعین نمی‌گیریم! برای رسول خدا فقط بیست و هشتم ماه صفر، برای امیرالمؤمنین فقط بیست و یکم رمضان، برای امام حسن مجتبی فقط هفتم صفر، برای امام زین‌العابدین

و امام رضا و همۀ معصومین علیهم السّلام فقط روز شهادت [آنها اقامۀ عزا می‌کنیم]؛ تنها کسی که در نصّ روایات، إحیای ذکر او بعد از شهادت و وفات جزء سُنن اکیده و معیاری برای تشیّع آمده است، فقط سیّدالشّهدا است!

 همان‌طور که اطلاق لفظ «امیرالمؤمنین» بر هیچ‌کدام از ائمّه حتّی برای رسول خدا هم نیست! یعنی بر فرض اگر کسی رسول خدا را به‌عنوان امیرالمؤمنین صدا بزند و یا امام حسن و یا امام رضا علیهم السّلام را امیرالمؤمنین خطاب کند، عمل حرام انجام داده است! یعنی مثل زنا و سایر امور محرّمه که حرام است، این عمل هم حرام است!

 حتّی به حضرت بقیّةاللَه ارواحنا فداه هم امیرالمؤمنین اطلاق نمی‌شود! یک موی از بدن آن حضرت هم راضی نیست که کسی به آن حضرت امیرالمؤمنین بگوید! چون این لقب اختصاص به علیّ بن ابی‌طالب دارد و فقط باید به علیّ بن ابی‌طالب امیرالمؤمنین گفت و بس!¹

 ائمّه هم که به خلفای عبّاسی امیرالمؤمنین می‌گفتند، از روی تقیّه بود. امام صادق علیه السّلام به منصور دوانیقی امیرالمؤمنین می‌گفت؛ موسی بن جعفر به هارون امیرالمؤمنین می‌گفت؛ مأمون خودش را امیرالمؤمنین می‌دانست و امام رضا علیه السّلام به مأمون امیرالمؤمنین می‌گفت!² اینها همه از روی تقیّه بود. امّا اطلاق امیرالمؤمنین بر غیر از ذات اقدس علیّ بن ابی‌طالب حرام است، حتّی بر حضرت بقیّةاللَه!

 ما باید راجع به مبانی دین و تشیّع تحفّظ داشته باشیم و این مسائل را حفظ کنیم! پس این مجلس اربعینی که امروزه برای مرده‌ها می‌گیرند تماماً بدعت است! اربعین اختصاص به سیّدالشّهدا علیه السّلام دارد! شما اگر خواستید در روز ثلاثین (سی‌ام) یا روز عشرین (بیستم) یا روز سِتّین (شصتم) یا روز صدم یا دویستم برای

اموات خود مجلس بگیرید! البتّه آن هم صحیح نیست، زیرا پیغمبر اکرم فرمودند: «عزاداری سه روز است و بس!» و خودشان به افراد صاحب عزا دستور دادند که سیاهی را بیرون آورده و از منزل خارج شوند، چون روز سوّم عزا تمام شده است.¹ این دستور پیغمبر بود، امّا امروزه ما مدام اضافه می‌کنیم و می‌گوییم: «آقا، اشکالی ندارد! بالأخره ذکر خیر است، قرائت قرآن است، یاد اموات است!»

 یعنی چه اشکال ندارد؟! وقتی اربعین مختصّ به امام حسین است، چطور اشکال ندارد؟! با گفتن اینکه اشکال ندارد کار درست نمی‌شود! اگر این کارها اشکالی ندارد پس چه چیزی اشکال دارد؟! ما باید بر مبانی تشیّع محکم بایستیم!

 [حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام فرمودند]:

عَلاماتُ المُؤمن خَمس: صلاةُ إحدی و خمَسین؛ و زیارةُ الأربعین؛ و التَّخَتُّمُ بالیمینِ؛ و تَعفیرُ الجَبین؛ و الجَهرُ بِبِسم اللَه الرّحمٰن الرّحیم.²

 یکی از این علامات «زیارة الأربعین» است. بنابراین زیارت اربعین فقط و فقط اختصاص به امام حسین علیه السّلام دارد!

 چرا نفرمودند: زیارت اربعینِ امام رضا؟! یک روایت هم پیدا نمی‌کنید! چه اشکالی دارد؟! چطور ائمّه علیهم السّلام این‌همه مطالب دارند، آن‌وقت راجع به خصوصیّت شهادت امام با آن‌همه اهمّیت مطلبی نگفته‌اند؟!

 در اینجا ما این ایراد را بر امام وارد می‌کنیم که اگر بر إحیای ذکر اهل‌بیت در اربعین تا این‌حد تأکید شده است، پس چطور در روایات فقط راجع به زیارت اربعین

امام حسین تأکید شده است؟! مگر امام سجّاد از امام حسین چه چیزی کم دارد؟! هر دو امام هستند، چه فرقی می‌کنند؟! یا حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام با امام حسین چه فرقی می‌کنند؟! امام، امام است و هر دو معصوم‌اند و هیچ فرقی نمی‌کنند! حضرت بقیّةاللَه ارواحنا فداه چه فرقی می‌کنند؟! پس معلوم می‌شود اراده و مشیّت الهی بر خصوص سیّدالشّهدا تعلّق گرفته است!

 حالا آقایان می‌گویند: «این طلب مغفرت است و چه اشکالی دارد؟!» می‌گوییم: اگر صرف طلب مغفرت است، پس شما این طلب مغفرت را شش ماه بعد برگزار کنید! آیا حتماً باید در روز اربعین بگذارید؟! این بدعت است!

 فلهذا نه من در زمان مرحوم آقا در مجلس اربعین کسی شرکت می‌کردم و نه خود ایشان شرکت می‌کردند! و ایشان سه سال قبل از وفاتشان ـ در ضمن مطالبی ـ به من فرمودند:

مراسم اربعین بدعت است، و شما زیر بار این بدعت نروید! اربعین اختصاص به حضرت سیّدالشّهدا دارد!

 بنده هم به رفقا و دوستانم توصیه می‌کنم در مجالس اربعین شرکت نکنند، یا اگر واقعاً مضطر می‌شوند و دیگر چاره‌ای نیست تذکّر بدهند! انسان کم‌کم می‌تواند با تذکّر یک سیره را برگرداند. حالا اگر اربعین نباشد ما چه چیزی کم می‌آوریم؟! ما بر طبق سنّت انجام می‌دهیم؛ بعد هم انسان نه مسئول است و نه در روز قیامت [بازخواست خواهد شد].

 چرا انسان عملی را انجام بدهد که فردا از او بازخواست کنند؟! یعنی انسان می‌خواهد عملی را برای خدا انجام بدهد، ولی نه‌تنها خدا از او قبول نمی‌کند، بلکه او را مورد بازخواست هم قرار می‌دهد!¹

 علیٰ‌ای‌ّحال این مسائل با انسان وارد قبر می‌شود و حقیقت و ملکوت عمل با

انسان اتّحاد برقرار می‌کند، و وقتی متحد شد دیگر باید یک‌یک مورد محاسبه قرار گیرد؛ و إلاّ ازنظر انقطاع بین او و مسائل مادّی، انقطاع حاصل شده است.

 اینها برای ما عبرت است! لذا اینکه بنده در اینجا همۀ جوانب مسئله را مورد بررسی قرار می‌دهم به‌خاطر این است که ما واقعاً به این قضیّه برسیم که تا به‌حال در چه افکاری سیر می‌کردیم و آیا این افکار ما صحیح بوده است؟ و آیا واقعیّت هم با افکار ما منطبق بوده است و یا اینکه واقعیّت چیز دیگری است؟

نقد قول «تحقّق خواسته‌های نفسانی انسان با پیروی از حق»

 آیۀ قرآن است که می‌فرماید:

﴿قُلِ ٱللَهُمَّ مَٰلِكَ ٱلۡمُلۡكِ تُؤۡتِي ٱلۡمُلۡكَ مَن تَشَآءُ وَتَنزِعُ ٱلۡمُلۡكَ مِمَّن تَشَآءُ﴾؛¹ «بگو خدایا، تو فقط مالک سلطنت هستی، و سلطنت را به هر کسی که بخواهی می‌دهی و از هر کسی که بخواهی می‌گیری!»

 خداوند در اینجا می‌خواهد بفرماید که تصوّر نکنید که چون از حق پیروی می‌کنید، امور باید بر وفق و دلخواه شما بگردد!

 آیا شما در تمام دنیا کسی را حق‌تر از امیرالمؤمنین علیه السّلام سراغ دارید؟! چه کسی است؟! بیایید بگویید! یعنی اصلاً انسان در این وجود دیوانه می‌شود! بنده دیشب راجع به قضیّه‌ای عادی از آن حضرت فکر می‌کردم، به‌طوری ماندم که اصلاً فکر من نتوانست جلوتر برود!

اعجاز امیرالمؤمنین در جمیع شؤون

 امیرالمؤمنین شخصیّتی است که همۀ مسائل کوچک و بزرگ او معجزه است! یعنی هر قدمی که آن حضرت برمی‌دارد و هر عملی که انجام می‌دهد، حتّی در یک مسئلۀ عادی هم معجزه است!

 آیا شما در این عالم وجود، بر حق‌تر از امیرالمؤمنین علیه السّلام و سایر ائمّه علیهم السّلام ـ منظور فقط همین چهارده معصوم است ـ سراغ دارید؟! در عالم وجود همین چهارده نفر هستند و بقیّه از کوچک و بزرگ همگی مُرخَصیم! البتّه بر ما لازم

است که نسبت به اولیا جسارت نکنیم، زیرا حساب آنهایی که به مرتبۀ ولایت رسیده‌اند از دیگران جدا است و منظور ما بشر نوعی و ادّعایی است! منظور ما ولایت ادّعایی و ولایت قلابی و مجازی است!

 این امیرالمؤمنین با این وضعیّت مردم را جمع کرده و می‌گوید که باید به جنگ با معاویه برویم و این جرثومۀ فساد را برداریم. امیرالمؤمنین می‌فرماید:

و سأجهَدُ فی أن أُطَهِّر الأرضَ مِن هذا الشَخصِ المَعکوسِ و الجِسمِ المَرکوسِ؛¹ «من تمام همت و تلاش خود را به‌کار می‌گیرم تا زمین را از این انسان واژگون پاک کنم!»

 معاویه شخص واژگونی است که عکس هر صفت اخلاقی ارزشمند و ملکۀ قابل تقدیری را که تصوّر کنید دارا بود و از هر جهت واژگون بود.

 حدود ده یا بیست نفر مانند مالک اشتر، حُجر بن عَدی، میثم و عدّه‌ای خاص بودند که امیرالمؤمنین را می‌شناختند، و بقیّه کالأنعام بودند. حضرت با این نیّت، اهتمام، خطابه، تشویق و تهدیدها حرکت می‌کنند و در جنگ صفین شرکت می‌کنند و مبارزه می‌کنند، تا جایی که این جنگ هجده ماه طول می‌کشد و بعد به شکست امیرالمؤمنین منتهی می‌شود و آن‌وقت از صفین برمی‌گردند! این یعنی چه؟!

 خدا در اینجا می‌خواهد این مسئله را بگوید: به‌دنبال امیرالمؤمنین علیّ بن ابی‌طالب رفتن و پیروی کردن، دلیل نمی‌شود بر اینکه خواست تو انجام بشود! تو بیا و خواستت را تصحیح کن؛ نه‌اینکه مسئله‌ات، مسئلۀ پیروزی باشد؛ نه‌اینکه مسئله‌ات، مسئلۀ غلبه باشد! تو باید به‌دنبال علی باشی؛ چه شکست بخورد و چه پیروز بشود. مسئله این است!

ظهور حقیقت توحید در امام حسین علیه السّلام

 علّت اینکه افرادی که با امام حسین به کربلا آمده بودند، در شب عاشورا برگشتند²

این بود که فکر آنها صحیح نبود. می‌گفتند که بالأخره او سیّدالشّهدا و پسر پیغمبر است و ما هم این‌همه یدِ بیضا از او دیده‌ایم! چون امام حسین هم امام بودند و هم در بین خیلی از افراد شاخص بودند. لذا آنها با خود گفتند: می‌رویم و می‌زنیم و همۀ اینها را مثل ملخ به هوا پراکنده می‌کنیم و کوفه را می‌گیریم، و بعد هم حمله می‌کنیم و شام را می‌گیریم!

 ولی در شب عاشورا وقتی که دیدند امام حسین علیه السّلام از شهادت خبر می‌دهد، و اینکه آنان را تکه‌تکه می‌کنند و سر و دست‌های آنها را به این‌طرف و آن‌طرف می‌اندازند و در نهایت بدن‌های آنان را زیر سم اسب لِه می‌کنند، با خود گفتند: عجبا! چه شد؟! ما خیال می‌کردیم که این پسر پیغمبر شقّ‌القمر می‌کند و خورشید را برمی‌گرداند و با یک فوت کردن، همه را می‌زند و از بین می‌برد؛ همان‌طور که پدرش دو دفعه خورشید را از مغرب به مشرق برگرداند!¹ امّا دیدند که در اینجا حرفی از حلوا و پلوی زعفرانی نیست، بلکه صحبت از زدن و کشتن و له شدن و سر از بدن جدا شدن و امثال اینها است! لذا گفتند: «نه آقا، ما نیستیم، خداحافظ شما!» حضرت هم به‌خاطر اینکه آنها راحت باشند دستور دادند: «چراغ‌ها را خاموش کنید تا کسی نفهمد! بلند شوید و بروید!»²

 حضرت با این عمل خود به بقیّه فهماندند که حقیقت توحید این است؛ حالا هر کس اهل توحید است بسم‌اللَه! سیّدالشّهدا برای کسانی مثل زُهیر، مسلم‌بن‌عوسجه، هانی‌بن‌عروه، مسلم‌بن‌عقیل و امثال آنان امام است که می‌گفتند: «اگر هزار بار [ما را قطعه‌قطعه کنند و بسوزانند و خاکسترمان را به باد دهند دست از یاری شما برنمی‌داریم]»،³ نه برای کسانی که گذاشتند و رفتند!

 حالا آیا ما که به‌دنبال آن حضرت هستیم و سینه می‌زنیم و مجالسی هم داریم،

همین‌طور هستیم؟! یعنی اگر امام حسین در اینجا بیایند و چنین جریانی تکرار شود و محک زده شود و ما چشم بر هم بگذاریم و از آن بگذریم، باخته‌ایم! هر روز محک زده می‌شویم و هر روز حسابرسی می‌شویم! اگر عقلمان را به‌کار بیندازیم هر دقیقه کربلا است!

لزوم توجّه سالک به خدا در همۀ احوال

 مرحوم آقا می‌فرمودند:

آقا، سالک باید گوش به زنگ باشد! سالک باید تمام حواسش متوجّه باشد که مبادا ببازد! اگر یک دقیقه یا حتّی یک لحظه غفلت کند، در همان یک لحظه باخته است!

 حالا اگر برگردد، آن یک مطلب دیگری است؛ ولی در همان یک لحظه ممکن است که چیزهایی بیاید و بگذرد و انسان از آن غفلت کند! قضیّه این است.

شاخصۀ منحصر به فرد چهارده‌معصوم علیهم السّلام

 شما از سیّدالشّهدا بالاتر چه شخصی را سراغ دارید؟! امام حسین می‌گوید: «من می‌آیم؛ هرچه خداوند تقدیر کرده خودش آن را می‌داند!»¹ لذا با یزید بیعت نمی‌کنند چون آن را خلاف می‌دانند. از مدینه به مکّه می‌روند و چون حضرت را دنبال کردند، به‌خاطر احترام مکّه و حفظ کعبه [به‌جانب عراق حرکت فرمودند].

 امام حسین می‌دانست که بالأخره کشته خواهد شد، لذا می‌توانست بگوید: حالا که قرار است کشته شوم بگذار در کعبه مرا بکشند تا آبروی یزید بیشتر از بین برود! یعنی حضرت از روی کینه‌ای که از یزید در دل دارد با خود بگوید: حالا که این نامرد به‌دنبال ما فرستاده و می‌خواهد ما را اغتیال و ترور کند، پس بگذار در حرم باشد! امّا حضرت این کار را نمی‌کنند، چون حضرت کینه ندارد، حضرت مثل من و شما نفس ندارد! حضرت می‌گوید: حالا که می‌خواهند مرا بکشند، بگذار از مکّه بیرون بروم تا احترام کعبه محفوظ باشد!²

 حالا متوجّه شدید که چه می‌خواهم بگویم؟! امام، این است! امام به فکر این نیست که یزید را خراب کند! امام به فکر این است که کعبه را از لوث اتّهام پاک کند! امام به فکر این نیست که بنی‌امیه را رسوا کند! امام به فکر این است که این جایگاه الهی را در منظر مردم و افکار آنها تقدیس کند و آبروی آن را نبرد! یعنی مبادا حرمی که پروردگار متعال آن را برای مردم امن تعریف کرده است، به‌دست امام از امنیّت بیفتد!

 حالا فهمیدید که چرا ما فقط از چهارده‌معصوم دم می‌زنیم؟ اصرار ما بر اینکه فقط باید از اینها تبعیت کرد بدین‌جهت است که چهارده‌معصوم نفس ندارند و اصلاً این معادلات و مسائل من و شما در ذهنشان نیست! ائمّه اصلاً در این وادی نیستند! ما به چه چیزی فکر می‌کنیم و آنها به چه چیزی فکر می‌کنند!

 حالا این امام حسین علیه السّلام می‌فرماید: ما را دعوت کرده‌اند و براساس تکلیف به‌سمت کوفه حرکت می‌کنیم،¹ درحالی‌که همین کوفیان به سراغ او می‌آیند که باید برگردید! حضرت فرمودند: «خود شما به من نامه داده‌اید!»²

 خیلی عجیب است! یعنی انسان می‌تواند جریان کربلا را در زندگی خود پیاده کند، به‌نحوی‌که در یک‌یک قضایایی که برای او اتّفاق می‌افتد، در ارتباطش با افراد، در نحوۀ زندگی‌اش، و در نحوۀ معاشرت‌های خود، کلام و قدم آن حضرت را یک به یک مدّنظر قرار دهد و از او پیروی کند؛ حضرت می‌گوید: «من [راه را به شما] نشان داده‌ام! لازم نیست که شما این‌قدر بگویید: ﴿يَٰلَيۡتَنِي كُنتُ مَعَهُمۡ فَأَفُوزَ فَوۡزًا عَظِيمٗا﴾؛³ ”ای کاش با شما بودم [و به فوز عظیم نائل می‌شدم]!“ بفرمایید! این حرف‌های من، این کارهای من و این هم إقدام من! تو هم عمل کن! اگر عمل کنی با منی! لازم نیست که ادّعای حضور در کربلا را بکنی!» این‌طور نمی‌شود که ما از

یک طرف ادّعا و گریه کنیم و بگریانیم و بعد هم «آن کار دیگر می‌کنند!»¹

 امام حسین با این عمل خود نشان دادند که راه من راه توحید است، راه من راه جَرْی و تطبیق با اختیار و مشیّت الهی است! ما آمده‌ایم تا هرچه او اراده و مشیّت کرده خودش جلو برود؛ یعنی خودش دارد می‌آید و انجام می‌دهد!

 پس ما باید فکرمان را تصحیح کنیم، زیرا این مسائل همیشه و در همه‌جا هست! چنین تصوّر نکنیم که حالا که قدمی در راه گذاشته‌ایم، پس دیگر باید مسائل بر وفق مراد باشد! این مطلبی است که بنده می‌خواهم در اینجا بگویم! چرا ما باید مطالب را بپوشانیم و با صراحت صحبت نکنیم؟!

درس توحید در جنگ‌های بدر و اُحد

 ﴿قُلِ ٱللَهُمَّ مَٰلِكَ ٱلۡمُلۡكِ﴾؛ «بگو: خدایا، مالک‌المُلک فقط تویی!» چون مُلک و سلطنت، و ملکیّت حقیقی برای تو است؛ حتّی از دید مادّی و دیدگاه ما، این ملکیّت نسبت به پیغمبر و امام هم اعتباری است؛ امّا از دیدگاه دیگر که عرض خواهم کرد، نسبت به آنها حقیقت دارد. آنها هم همین حرف را می‌زنند که: خدایا ملکیّت و سلطنت فقط به تو اختصاص دارد! مگر پیغمبر نبود که در جنگ بدر مردم را برای جنگ با کفّار جمع کرد و ملائکه هم وارد شده و مسئله را تمام کردند. ﴿إِذۡ تَقُولُ لِلۡمُؤۡمِنِينَ أَلَن يَكۡفِيَكُمۡ أَن يُمِدَّكُمۡ رَبُّكُم بِثَلَٰثَةِ ءَالَٰفٖ مِّنَ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةِ مُنزَلِينَ﴾.²

 در جنگ بدر خداوند مسلمین را به‌وسیلۀ ملائکه تأیید کرد. در این جنگ شیطان به‌صورت شخصی از مشرکین ظاهر شده بود؛ یعنی همین شیطان و بزرگواری

که ما هر روز با او سر و کار داریم و با ما اتّحاد برقرار کرده است، در صورت برزخیِ مشرکین تصرّف کرده بود و می‌گفت: «برویم و به آنها حمله کنیم و... !» و آنها نیز او را می‌دیدند و تأیید می‌کردند. امّا ناگهان دیدند که همین شخص دارد فرار می‌کند. در روایت داریم به او گفتند: «چرا فرار می‌کنی، تو که به ما چنین و چنان می‌گفتی؟!» شیطان گفت: «آنچه من می‌بینم شما نمی‌بینید! خداحافظ!»

 او وقتی که دید ملائکه آمده‌اند، گفت: «عجب! ما دیگر از این مسئله خبر نداشتیم که ملائکه و جبرائیل و میکائیل هر یک با هزار نفر بیایند!» لذا وقتی دید که نمی‌تواند از عهدۀ آنها برآید گفت: «خداحافظ، ما رفتیم!» مشرکین هم وقتی دیدند آن کسی که داشت تشویقشان می‌کرد دارد فرار می‌کند، آنها هم پا به فرار گذاشتند!¹

 امّا در جنگ احد [مسلمین در پاسخ مشورت رسول خدا] گفتند: «می‌رویم و می‌زنیم و چه می‌کنیم!» وقتی که پیغمبر می‌فرماید که در مدینه دفاع کنیم، جناب حمزه می‌گوید: «یا رسول‌اللَه، برای ما ننگ است که بگویند: ”مسلمین دارند داخل شهرشان دفاع می‌کنند!“ ما مرد پیکار و نبردیم و باید برای جنگ به بیرون برویم!» حمزۀ سیّدالشّهدا واقعاً مرد بزرگی بود ولی زیر بار نرفت!² علیٰ‌أیّ‌حال هر کسی که امیرالمؤمنین نمی‌شود!

 حضرت حمزه لقب سیّدالشّهدا را داشت و تا قبل از قضیّۀ کربلا این لقب اختصاص

به او داشت!¹ ما باید بدانیم که واقعاً فداکاری‌هایی که او کرد عجیب بود، ولی بالأخره مقام و معرفت امیرالمؤمنین مطلب دیگری است، و باید هم همین‌طور باشد!

 خلاصه، حضرت حمزه قبول نکرد و مردم را به بیرون مدینه کشاند که می‌رویم و می‌زنیم و... ! امّا خبر ندارد که از یک طرف وحشی (غلام هند) با نیزه‌ای او را به زمین می‌اندازد، و از طرف دیگر افرادی که در بالای کوه هستند، تا فرار مقداری از مشرکین را می‌بینند سنگر خود را رها می‌کنند و خالد بن ولید هم با پانصد نفر از پشت سر می‌آید و بقیّۀ آنها را که یازده نفر بودند به شهادت می‌رساند و جنگ را برمی‌گرداند و موجب شکست اسلام می‌شود! فقط یک معجزه باعث شد که آنها تصوّر کردند قضیّه تمام شده است و رفتند.²

لازمۀ بر حق بودن، ‌پیروزی دائمی بر دشمن نیست!

 در اینجا می‌بینیم که پیغمبر شکست خوردند؛ یعنی پروردگار می‌خواهد بگوید: حکومت فقط در دست من است! همین پیغمبر را در یک جا پیروز می‌کنم و در یک جا شکست می‌دهم! این امیرالمؤمنین را در جنگ جمل و نهروان پیروز می‌کنم و در جنگ صفین او را شکست می‌دهم و قضیّه را به نفع معاویه تمام می‌کنم.

 آیا بهتر از این می‌توانید توحید را پیدا کنید؟! دقّت کنید که چه چیزی عرض می‌کنم! یعنی اگر قرار بر این بود که به صِرف وارد شدن افراد در یک جریان حق، خداوند تمامی خواست‌های آنها را تأمین کرده و آنان را به مقصد برساند، در این‌صورت همۀ مردم وارد این جریان می‌شدند و کسی در حقّانیّت امیرالمؤمنین شک نمی‌کرد! چه کسی بود که شک کند؟! آنچه باعث شد که مردم به‌دنبال امیرالمؤمنین نروند این بود که می‌دیدند ورود در این جریان، گاهی توأم با پیروزی و گاهی همراه با شکست است و همیشه این‌طور نبوده که قضیّه فقط به یک طرف بغلطد!

 امیرالمؤمنین این است و راهش هم این است! روی این جهت بود که آنان

می‌گفتند: حال که این‌طور است، ما نزد امثال ابوبکر و عمر و معاویه می‌رویم که فقط به یک طرف می‌غلطند و سفره‌های رنگین دارند؛ و إلاّ راه امیرالمؤمنین دارای دو طرف است: گاهی با سختی و گاهی با یُسر است! گاهی با صحّت و گاهی با مرض توأم است!

 اینجا است که انسان در بزنگاه‌هایی که در قضایای زندگی برایش پیش می‌آید نباید این ملاک را از دست بدهد که: قرار گرفتن در یک جریان و موقعیّت حق، دلیل بر پیروزی ظاهری نیست!

کلمات ائمّه علیهم السّلام، بیانگر مقام عبودیّت آنها

 فلهذا می‌بینیم که این‌گونه مطالب که «برویم و بزنیم و آنجا را بگیریم و...»، در کلمات ائمّه نبوده است. آنها به مردم می‌گفتند: برویم وظیفۀ خود را انجام بدهیم، حالا ممکن است که شکست بخوریم و ممکن است که پیروز بشویم! این عبارت از مقام عبودیّت است که عبد از خود چیزی ندارد! یک روز مولا او را برای کاری به این خانه می‌فرستد، و فردا به منزلی دیگر؛ حالا آیا عبد می‌تواند به مولا اعتراض کند که چرا مرا به این‌طرف و آن‌طرف می‌فرستی؟! هر روز مرا به یک جا بفرست! او می‌گوید: تو عبد من هستی؛ من می‌گویم: امروز این نامه را به فلان‌جا ببر و فردا به جای دیگر! یا می‌گویم: امروز برو و پول را به این بده، فردا برو و پول را به دیگری بده! اینکه تو را به کجا می‌فرستم به تو ربطی ندارد! مثل شخصی که به امیرالمؤمنین اعتراض کرد که: «یا علی، الآن شما این‌قدر مال به فلان شخص می‌بخشی درحالی‌که این شخص محتاج نیست!» حضرت فرمودند: «من می‌بخشم و تو بخل می‌کنی؟! من بهتر تشخیص می‌دهم یا تو؟! از جیب تو که ندادم!»¹

بنای عالم تشریع و امر و نهی، براساس واقعیّت و اصالت

 این مِلک و این حکومت، می‌شود مِلک و حکومت واقعی! و وقتی که این مِلک، مِلک واقعی شد، بر این اساس عالم تشریع و اعتبار قرار می‌گیرد! چرا ما مکلّفیم از اوامر و نواهی پروردگار اطاعت کنیم؟ چون خدا مالک ما است! آیا به آن مطلبی که می‌خواهم بگویم رسیدید؟!

 پس عالم تشریع و عالم امر و نهی، براساس یک واقعیّت و براساس یک اصالت است؛ نه براساس صِرف تعبّد و اینکه چون خدا گفته است: «باید از من اطاعت کنی»، ما هم باید اطاعت کنیم! یعنی چون برگشتِ این اوامر و نواهی به مالکیت اصلی و حقیقی است، ما ملزم به اطاعت از اوامر و نواهی پروردگار هستیم! چون وجود ما از وجود حق است و وجود ظلّی و تبعی است، لذا باید نسبت به وجود حق مطیع باشیم!

جایگاه نداشتن تعبّد کورکورانه در احکام اسلام

 من‌باب‌مثال اگر یک نفر در خیابان به شما بگوید: «از من اطاعت کن و این کار را انجام بده»، شما می‌گویی: «برو به‌دنبال کارَت آقا!» و اگر تشتّت ایجاد کند، پاسبان را صدا می‌زنید و می‌گویید که این شخص مزاحمت ایجاد می‌کند. پاسبان از او سؤال می‌کند: «چرا چنین حرفی می‌زنی؟!» در جواب می‌گوید: «دلم می‌خواهد!» به او می‌گویند: «نه، نمی‌شود؛ مملکت دل‌بخواه نیست، این حرف که شما می‌زنی باید بر یک اساسی باشد!» اگر بگوید: «من از او بزرگ‌ترم»، می‌گویند: «بزرگ‌تر بودن که دلیل نیست!» اگر بگوید: «من عمامه دارم»، می‌گویند: «عمامه داشتن هم دلیل نیست، بلکه ملاک برای این حرف تو چیست؟ آن را بگو!»

 امّا اگر به خدا مراجعه کنیم و از او بپرسیم که برای چه به بندگانت می‌گویی باید از من اطاعت کنید، می‌گوید: «چون من مالک اصلی هستم!» اینجا دیگر زبان‌ها بسته می‌شود.

 لذا این دین می‌شود دینی عُقَلایی و عقلانی! یعنی دینی که در احکامش تعبّد و چماق و زور وجود ندارد؛ بلکه دین، دین عقل است! ملاک و معیار اصلی در متابعت از اوامر و نواهی الهی، حرکت براساس منطق و عقل است! یعنی چون پروردگار متعال مالک ما است، پس ما باید در تحت اراده و اختیار او باشیم، و مسئله هم صحیح است و مبنای عقلایی هم بر همین است! چون این اموال در اختیار من است، پس من می‌توانم تصرّف کنم؛ امّا دیگران نمی‌توانند چون مال آنها نیست! حتّی اگر شخصی را به‌جای خود در حجره بگذارم او فقط در محدودۀ اختیار می‌تواند کارها را انجام بدهد و چون مال او نیست نمی‌تواند از محدودۀ مجاز تعدّی کند.

اهمّیت عقلایی بودن اطاعت

 روی این حساب، صِرف امر و نهی کردن، دلیل بر ملزم بودن انسان بر اطاعت حتمی از او نمی‌باشد؛ بلکه اطاعت حتماً باید عقلایی باشد!

 من‌باب‌مثال شما برای ناراحتی معده به طبیب متخصّص مراجعه می‌کنید و او هم مرض را تشخیص می‌دهد. حالا اگر طبیب به شما بگوید: «من اراده می‌کنم که شما به‌جای شربت مالوکس¹ یا قرص رانیتیدین،² هر بار یک لیوان آب با چند حبۀ قند بنوشید»، اگر هزار بار هم این را بگوید، خاصیّت داروی معده در آب یا قند نمی‌رود، لذا می‌گوییم: «آقا، برای چه؟!»

 ـ: من طبیبم و به تو می‌گویم این را بخور، چون این خاصیّت رانیتیدین را دارد!

 ـ: آقا، من می‌خورم امّا این قند است!

 ـ: چون من می‌گویم شما تعبّداً باید انجام بدهی!

 ـ: آقا، چرا داری زور می‌گویی؟! اگر سواد داری نسخه بنویس تا من بروم از داروخانه بگیرم؛ و اگر هم سواد نداری، چرا داری زور می‌گویی؟! قند، قند است و دارای گلوکز و خاصیّت‌های مخصوص به خود است، دوای ناراحتی معده هم چیز دیگری است! پس طبیب ولو اینکه طبیب است نمی‌تواند زور بگوید و این زور گفتن غیر عقلایی است! این‌طور نیست؟!

 با گفتن یک طبیب، یک شیء خاص تأثیر دارویی پیدا نمی‌کند! با تحمیل و تأکید یک پزشک، لیوان آب خاصیّت پادزهری یا خاصیّت شربت سینه و فلان آنتی‌بیوتیک را پیدا نمی‌کند! اگر دنبال خاصیّت آنتی‌بیوتیک هستید، باید مقداری از شربت آن را در آب حل کنید و به بچّه بدهید تا خوب شود! یعنی باید آنتی‌بیوتیک باشد نه آب شیر؛ ولو اینکه هزار بار به خوردن آن تأکید نمایند! چون کلام طبیب،

کلامی اعتباری است و اعتبار هیچ‌وقت در خارج، حقیقت را ایجاد نمی‌کند؛ بلکه حقیقت باید در خارج وجود داشته باشد!

لزوم بنای امر و نهی بر محور حقیقت

 بنابراین ـ خوب دقّت کنید که می‌خواهم چه بگویم ـ اگر قرار باشد که امر و نهیی در این عالم وجود داشته باشد، باید براساس یک حقیقت باشد؛ پس هیچ کسی نمی‌تواند بدون دلیل به انسان امر و نهی کند که باید این کار را انجام بدهید و آن کار را انجام ندهید!

 پس شخصی می‌تواند به انسان امر و نهی کند که مالک اصلی انسان است؛ یعنی اختیارش نسبت به انسان، اختیاری تعبّدی و اعتباری نیست، بلکه اختیاری اصلی و براساس مالکیت است! اگر طبیب بخواهد نسخه‌ای بدهد، باید نسخه‌ای بدهد که از جنبۀ تعبّد و اعتبار بیرون باشد، و جنبۀ حقیقت و واقعیّت داشته باشد. وقتی طبیب بخواهد به مریض آنتی‌بیوتیک بدهد، باید بگوید: «این‌مقدار مایع را با این‌مقدار از آنتی‌بیوتیکِ در شیشه مخلوط کن و بخور و اگر آب خالی بخوری فایده ندارد!» پس باید کلام او بر یک امر حقیقی و واقعی مترتّب باشد و اگر صرفاً از پیش خودش و به‌عنوان اینکه طبیب است هرچه دلش می‌خواهد بگوید، مریض نباید به حرفش گوش بدهد، و آن هیچ تأثیری ندارد!

 مثلاً شخص می‌گوید: «من دارم از ناراحتی معده می‌میرم!» طبیب می‌گوید: «برو و آب بخور!» می‌گوید: «چقدر آب بخورم؟! یک سطل آب خوردم!» می‌گوید: «باز هم بخور!» درحالی‌که اصلاً یکی از مسمومیّت‌ها، مسمومیّت آبی است که کلّیه از کار می‌افتد! لذا مریض می‌گوید: «چقدر بخورم؟! معده و کلّیۀ من از کار افتاد! هر چیزی یک حسابی دارد!» امّا آن طبیب می‌گوید: «چون من طبیب هستم باید به حرفم گوش کنی!» می‌گوییم: «طبیب هستی باش، ولی باید درست نسخه بدهی! به‌صرف طبابت که نمی‌توانی هر دستوری بدهی!»

اهمّیت تشخیص حقایق از اعتباریات

 اینجا است که کلام امام صادق علیه السّلام بنا بر روایت مصباح الشّریعه جایگاه خود را نشان می‌دهد. حضرت می‌فرماید:

لا یَحِلُّ الفُتیا لِمَن لا یَستَفتی مِن اللَه تَعالی بِصَفاءِ سِرِّهِ و إخلاص عَمله و علانیته و بُرهانٍ مِن رَبِّه فی کُلّ حالٍ.¹

 فتوا دادن جایز نیست مگر برای کسی که با باطنش به ملکوت وصل شده باشد، و هر حرفی را نزند و هر چیزی را نگوید!

 إن‌شاءاللَه در جلسۀ آینده در این مسئله بحث خواهد شد، و این جلسه مقدّمه‌ای برای آن مبحث می‌باشد.

 تشخیص بین حقایق و اعتباریات، عمود خیمۀ سلوک و سنگ بنای حرکت انسان به‌سوی پروردگار است.

 امیدواریم خداوند متعال چشمان ما را باز و گوش‌های ما را شنوا و قلب ما را مستعد برای تلقّی مصالح و مفاسدمان قرار بدهد! در هر حالی سایۀ مقام ولایت کبری حضرت بقیّةاللَه ارواحنا فداه را از سرِ ما کوتاه نگرداند! در دنیا و آخرت، ما را از زیارت و شفاعتشان محروم نگرداند!

اللَهمّ صَلّ علَی محمّدٍ و آل‌محمّدٍ

مجلس چهل و چهارم: اختصاص تصرّف در جمیع شؤون انسان به پروردگار

٦ شعبان‌المعظّم ١٤٢١ هجری قمری

أعوذُ باللَه مِن الشّیطان الرّجیم

بسمِ اللَه الرّحمٰن الرّحیم

الحمدُ لِلّه ربّ العالمینَ و الصّلاةُ و السّلامُ علَی أشرفِ المُرسلینَ

و خاتَمِ النّبیّینَ أبی‌القاسمِ محمّدٍ و علَی آلِه الطّیّبینَ الطّاهرینَ

و اللّعنةُ علَی أعدائِهم أجمعینَ

 قلتُ: «یا أباعبداللَه، ما حَقیقةُ العُبودیّة؟!» قال:

ثَلاثةُ أشیاءَ؛ أن لا یرَی العَبدُ لِنَفسِه فیما خَوَّلَهُ اللَهُ مِلکًا، لِأنَّ العَبیدَ لا یکونُ لهم مِلکٌ، یرونَ المالَ مالَ اللَهِ یضَعونَه حیثُ أمَرَهُم اللَهُ به.¹

 امام صادق علیه السّلام به عنوان می‌فرمایند:

حقیقت عبودیّت در سه چیز است: اوّل اینکه بنده برای خود در آنچه خداوند از متصرّفات و اموال و نعَم خود به او اعطا می‌کند احساس تملّک و ملکیّت نکند؛ زیرا بندگان برای خود ملکیّتی نمی‌بینند، بلکه تمام ملکیّت را منحصر در ملکیّت موالی و مولاهای خود می‌بینند. مال را فقط مال خداوند می‌دانند و در جایی خرج می‌کنند که خدا به تصرّف و قرار دادن در آنجا امر کرده است.

تبیین کیفیّت دخل و تصرّف در امور

 در جلسۀ گذشته راجع به مسائل اعتباری و حقیقی صحبت شد و عرض شد که

انسان نسبت به آنچه متعلّق به او است اختیار تصرّف دارد؛ زیرا مالک و صاحب اختیار آن تصرّفات است.

 من‌باب‌مثال الآن من اختیار دارم که دست خودم را حرکت بدهم یا حرکت ندهم، یا اختیار دارم که چهارزانو بنشینم یا دو زانو بنشینم، یا اختیار دارم که بایستم یا بخوابم، یا اختیار دارم که حرکت کنم یا بنشینم؛ این به‌خاطر این است که من مالک اعضا و جوارح خودم هستم.

 هم‌چنین اختیار دارم که اموال خودم را در هر موردی که بخواهم ـ البتّه در صورتی‌که خلاف شرع نباشد¹ ـ مصرف کنم؛ یعنی نسبت به کیفیّت صرف مال به مقداری که شارع اجازه داده مختار هستم، چون نسبت به این مال احساس ملکیّت می‌کنم؛ امّا شخص دیگری نمی‌تواند تصرّف کند، چون این اختیار به او داده نشده است. شما نمی‌توانید در مال همسایه تصرّف کنید چون به شما اختیار تصرّف داده نشده است و اگر تصرّف کنید با قانون با شما برخورد می‌شود و شما را به زندان برده و تأدیب می‌کنند، و در صورت ادامه به حبس و... کشیده خواهد شد و بر حسب مراتب جرم، مراتب کیفری آن هم تفاوت پیدا می‌کند؛ چون از حدود و حقوق و اختیار تعدّی شده است و شارع هم آن دخل و تصرّفات را تأیید می‌کند و این دخل و تصرّفات را مذمّت و تقبیح می‌کند.

 در اسلام و هر دینی دخل و تصرّفات باید در محدودۀ قانون انجام گیرد. می‌گویند:

شخصی وارد باغی شد و از درخت میوه‌ای بالا رفت و مشغول خوردن شد؛ در این‌حال صاحب باغ او را دید و به او گفت: «به چه اجازه‌ای در مِلک من وارد شده و از درخت بالا رفته‌ای و مشغول خوردن هستی؟!»

او هم خود را به راه دیگری زد و ـ به‌اصطلاح ـ موحّد شد و از دید توحیدی نگاه می‌کرد و همه چیز را مال‌اللَه می‌دید و می‌گفت: «باغ خدا است، درخت

خدا است، میوه خدا است، من خدا هستم و تو خدایی! چه می‌گویی: مال من، مِلک من، میوه و درخت من؟! این حرف‌ها چیست؟!»

صاحب باغ با خود گفت: بسیار خوب، حالا که از این راه وارد شده است ما هم از همین راه وارد می‌شویم؛ لذا چوب را برداشت [و به او زد] و گفت: «چوبْ خدا است، زننده خدا است، خورنده هم خدا است!»¹

لذا آن شخص دید که نه، این‌طور نشد!

 بله، کسی که این حرف را می‌زند، دیگر از دیوار و درخت مردم بالا نمی‌رود! حال او حالِ توحید است و از آن در بهترین حال و بهترین موقعیّت استفاده می‌کند و این یک مسئلۀ مهمّی است!

تبعیّت از امیال نفسانی، علّت انحراف فکری و طریقی در سلوک

 اتّفاقاً یکی از آفت‌های سلوک و انحرافات فکری و طریقی این مسئله است. این نفس می‌آید و مسائل را به این‌نحو توجیه می‌کند؛ در آنجایی که می‌بینیم بعضی از مسائل با منافع ما و با منافع نفس و با حرکت نفس و با اتّجاه نفس و با تمایلات نفس تطبیق می‌کند، این نفس می‌آید و تمهّلات و وسائل و بهانه و ادلّه‌ای برای توجیه خود می‌تراشد و آنها را درست می‌کند. دقیقاً مثل مجسّمه‌سازی که شخص می‌تواند

مجسّمۀ خود را به هر کیفیّت و صورتی دربیاورد. او مواد را در اختیار می‌گیرد و گاهی به صورت سگ و مار و عقرب و گاهی به صورت آهو و کبوتر و غزال و گُل درمی‌آورد. این مسئله در اختیار خود او است.

 نفس انسان هم این‌چنین است و اصلاً می‌تراشد و درست می‌کند و مجسّم می‌کند؛ نه‌اینکه فقط تئوری بدهد، بلکه اساساً وضعیّتی موجود و حقیقی و واقعی ـ نه اعتباری ـ به آن می‌دهد و می‌گوید: «اصلاً واقعیّت و حقیقت این است و باید این‌طور باشد و غیر از این نباید باشد!» چون آن اتّجاه و جهت‌گیری و درخواست و تمایلات و طلب نفس در جهتی خاص قرار گرفته و در جهت عام نیست و به‌صورت کلی و جمعی به مسائل نمی‌نگرد، بلکه به‌طور فردی و تک‌طریقی و تک‌مسیری نگاه می‌کند! وقتی در مضیقه قرار می‌گیرد، فکر و خواست و دلیل او نسبت به یک جریان به‌نحو دیگری می‌شود؛ امّا وقتی‌که از مضیقه بیرون آمد، تفکّر او تغییر پیدا می‌کند.

 چرا در اینجا دو طرز تفکّر و دو نوع راه و دلیل مطرح می‌شود؟! دیروز در مضیقه بودی و می‌گفتی: باید این‌طور باشد؛ امّا حالا که از مضیقه بیرون آمدی، فکر تو باز شده و دیگر در بند تمایلات و منافع نفس نیست، بلکه دارد یک بندهای دیگری پیدا می‌کند! الآن نفع خود را در اظهار نظر صریح و باز و جمعی و عامّ الشمول می‌بیند؛ ولی آن‌موقع چون در گرفتاری بود، نوع دیگری فکر می‌کرد! و این یکی از مسائلی است که ما باید هر لحظه مواظب آن باشیم!

 مراقبه‌ای که [بزرگان] مطرح می‌کنند یعنی همین! یعنی خود را از گیر نفس و بندها و قیدها درآوردن؛ آن‌وقت خدا هم به انسان کمک می‌کند و افکار انسان با حقایق مطابق خواهد شد، یا نزدیک به تطابق قرار می‌گیرد.

منشأ اختلاف طرز تفکّر اشخاص

 شخص هر جا می‌بیند که برای رسیدن به مقصود، مسائل و مصالحی برایش وجود دارد، خواهی‌نخواهی و به‌طور اتوماتیک‌وار این ادلّه یکی پس از دیگری در معرض او قرار می‌گیرد و عباراتی از قبیل «آقا، امروزه مصلحت مسلمین این‌طور اقتضا می‌کند و الآن باید این‌طور باشد، و اگر نباشد آن‌طور می‌شود و...» را مطرح

می‌کند؛ امّا همین‌که از آن موقعیّت خارج می‌شود، می‌گوید: «نه‌خیر آقا، این مسئله را باید گفت و اعلان نمود! اخفا کردن، ظلم است! چرا باید کتمان شود؟! ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡتُمُونَ مَآ أَنزَلَ ٱللَهُ مِنَ ٱلۡكِتَٰبِ﴾؛¹ آن کسانی که کتمان می‌کنند، چنین و چنان هستند! علمایی که حقایق و معارف را نمی‌گویند و اخفا و کتمان می‌کنند، خدا آنها را به چه مسائلی مبتلا می‌کند و... !»

 امّا در واقع، طرف مقابل او همان شخص است و همان رفتار و روش را دارد و مطالب او حتّی به‌اندازۀ سر سوزنی تغییر پیدا نکرده است؛ حالا چه شد که آن آیات یک‌دفعه تغییر پیدا کرد؟! طرف مقابل شما همان است و اگر بد بود بدتر یا خوب نشده، و اگر خوب بود بد نشده است؛ بلکه شما تغییر پیدا کرده‌ای!

دیدگاه تحلیلی علاّمه طهرانی از نظرات موافقین و مخالفین ولایت و حکومت

 مرحوم پدر ما ـ رضوان اللَه علیه ـ می‌فرمودند:

من وقتی که اکثر مبانی ولایی و حکومتی و قضا را که از علمای سابقین تا به‌حال نوشته شده است ملاحظه و بحث می‌کردم، می‌دیدم که اکثر آنها (نه همۀ آنها) افرادی بوده‌اند که به یک نحوه تعلّقی به قضیّه داشته‌اند!

 حالا چه کسانی که در تأیید ولایت و حکومت و قضا نسبت به حاکم دینی و عالم دینی نوشته‌اند، و چه افرادی که در جهت مخالف نوشته‌اند؛ یعنی در مقام رد و انتقاد از مسئولیّت حقوقی و قضائی نسبت به عالم دینی!

 یعنی آن کسی که در تأیید صحبت کرده است، دستش در کار بوده و مسئولیّتی داشته است؛ و آن کسی که رد کرده است، در جریان نبوده یا برکنار شده بوده و امثال‌ذلک. این قضیّه بدیهی است و مسئله‌ای است که نیاز به دلیل ندارد!

نمونه‌ای از اعمال سلیقه در یک حکم شرعی براساس مصالح دنیوی

 من خودم یک نمونه‌اش را ذکر می‌کنم: یکی از آقایانی که در قزوین دفن شده، مرحوم شیخ ملاّ محمّدتقی برغانی است که توسّط بهائیّت به قتل رسید و در همین

شاهزاده حسین دفن است. ایشان کسی بود که وقتی در قزوین توسّط یکی از آقایان و علما اقامۀ نماز جمعه می‌شد، به سختی در مقابل این قضیّه می‌ایستاد، به‌طوری‌که نقل می‌کنند اغلب مجالس او و اصحاب و مریدانش بر رد و انکار اقامۀ نماز جمعه تشکیل می‌شد.

 همین‌که امام جمعۀ قزوین یک هفته به طهران رفت؛ بلا فاصله ایشان ـ چون دیگر کسی نبود ـ به‌جای او اقامۀ نماز جمعه کرد و از آن پس، از مؤیّدین اقامۀ نماز جمعه شد و شروع کرد از این‌طرف دلیل آوردن و اسمش هم شهید ثالث شده است!

 زمانی که امام جمعه به قزوین برگشت، گفت:

من نفهمیدم این چه حکم شرعی‌ای است که با یک رفت و برگشت به طهران، صد و هشتاد درجه تغییر می‌کند!¹

 ببینید! این مسئله اختصاص به طیف خاصّی دون طیف دیگری ندارد؛ بلکه اتّفاقاً در مورد ما و قشر علما و روحانیّت بسیار خطیر و حساس است! این مطلب را در همه‌جا و در هر صنف و رشته و حرفه‌ای دیده‌ام؛ چون در همۀ ما نفس موجود است و اشکالی هم ندارد، بالأخره همۀ ما نفس داریم و باید در صدد اصلاح بربیاییم. اگر همۀ ما کامل بودیم که نیازی به راه و سیر و مراقبه و امثال اینها نداشتیم.

تبعیّت از نفس، عامل هلاکت انسان

 پیغمبر اکرم می‌فرماید:

أعدی عَدوِّک نَفسُک الّتی بَین جَنبَیک؛² «بزرگترین دشمنان تو، نفسِ تو است که تو را در میان گرفته است!»

 بزرگ‌ترین دشمن تو نفس تو است؛ چون هر دشمنی با بدن فیزیکی و ظاهری و دنیوی ما کار دارد، امّا این نفس با بدن اُخروی ما کار دارد، با روح ما و سرّ ما و باطن ما و جان ما کار دارد و او را از رفتن باز می‌دارد و نگه می‌دارد و مانع می‌شود!

 چه‌بسا اتّفاق افتاده است که انسان مدّت‌ها نسبت به یک قضیّه نظری داشته و آن مطلب را این‌طرف و آن‌طرف گفته و پخش کرده و فساد بار آورده و اختلاف ایجاد کرده است، امّا بعد معلوم می‌شود که: عجبا، نظر او نسبت به این قضیّه اصلاً نفسانی بوده و اساساً مسئله این‌طور نبوده است!

 حتّی رسول اکرم در عبارتی می‌فرمایند: «إنّ لِکُلّ إنسانٍ نَفسًا!» بعد از حضرت سؤال می‌کنند: «أ لک یا رسول اللَه نفسٌ؟» حضرت می‌فرماید:

هر انسانی دارای نفسی است که او را منحرف کرده و از مسیر دور می‌کند، و برای او حقیقت را باطل و باطل را حق جلوه داده و به‌سمت باطل سوق می‌دهد تا آخر او را به درّه می‌کشاند.¹

 دیده شده است که اصلاً این نفس، انسان را به هلاکت می‌کشاند؛ چنان‌که در زمان احتضار عمر، از او سؤال می‌کنند: «بهترین فرد برای خلافت را چه شخصی می‌بینی؟!» می‌گوید: «مگر بهتر از علیّ بن ابی‌طالب هم می‌توان تصوّر کرد؟!» به او می‌گویند: «پس چرا او را انتخاب نمی‌کنی؟!» عمر در پاسخ می‌گوید:

لا أتحَمّلُه حَیًّا و مَیّتًا؛ «من نه در حیاتم و نه در مردنم نمی‌توانم ببینم علی بر خلافت نشسته است!»²

 ببینید، دارد می‌میرد و خود او هم می‌داند نیم ساعت دیگر می‌میرد، امّا این نفس تا کجا می‌آید و انسان را نگه می‌دارد! آقا، موقع مردن است دیگر!

 عمر معاد را قبول داشت، ولی این قضیّه طوری دست و پای انسان را می‌بندد و طوری انسان را در یک مخمصه قرار می‌دهد که مدام بر روی آن عذاب و آن وضعیّت و آن مسائل و آن مبانی و اعتقاداتی که نسبت به ما بعد در نظر دارد، پوشش می‌اندازد، پوشش می‌اندازد و پوشش می‌اندازد!

مهم‌ترین راه مقابله با نفس

 این [نفس دارای] چه قدرتی است و راه [غلبۀ بر] آن چیست؟ راهِ آن یک حرکت و یک خیز و یک جهش است! یعنی تا انسان می‌بیند که نفس می‌خواهد برای او بازی درآورد و معلّق بزند، فوراً پاتک بزند و اصلاً نگذارد که مدام در ذهنش تقویت شود و برای خود جایی باز کند تا اینکه در آن موقعِ دیگر، [دفع آن] مشکل باشد؛ چون هرچه بر این تخیّلات، تصوّرات و مسائل نفسانی بگذرد، نفس موقعیّت خود را در انسان بیشتر تثبیت و قوی می‌کند و پیوسته ریشه‌های آن زیاد شده و جلوتر می‌رود؛ همان‌طور که ریشۀ بعضی درخت‌ها ـ مانند درخت توت و نخل ـ خیلی طویل است و حتّی تا چند منزل هم همین‌طور ادامه پیدا می‌کند! امّا ریشۀ بعضی از درخت‌ها در همان محوّطه هست و در شعاع بیش از یکی دو متر گسترش پیدا نمی‌کند.

 حالا اگر می‌بینی که این درخت توت یا نخل ضرر دارد و می‌خواهی آن را از منزل درآوری، باید هرچه زودتر آن را دربیاوری و نگذاری که این درخت، بزرگ و تنومند شود و نگذاری که ریشه بدواند؛ زیرا در آن‌موقع، دیگر خیلی مشکل خواهد شد! خصوصاً اگر انسان وسیله هم نداشته باشد!

 بنابراین تا وقتی که هنوز تخیّلات تثبیت نشده‌اند، انسان باید جلوگیری کند و نگذارد و فوراً خلافش را انجام دهد! در این‌صورت نفس خلع سلاح شده و سپر می‌اندازد و انسان احساس انبساط می‌کند؛ آن بهجت و انبساطی که برای انسان پیدا می‌شود، به‌خاطر پاتکی است که خیلی سریع به نفس زده است.

 من‌باب‌مثال از برادر مؤمن خود کدورتی در دل دارید، نفس شروع می‌کند: «بله، تقصیر او بود! او این کار را کرد که این‌طور شد! او این کار را کرده و حالا توقّع دارد که من به او سلام کنم و به منزلش بروم! من دیگر به منزلش نمی‌روم، ولو اینکه ده سال هم بماند!»

 همین‌که این‌گونه مطالب می‌خواهند بیایند، باید فوراً مشغول خواندن کتاب یا قدم زدن شده و اصلاً نگذارید که بیایند، و در اوّلین فرصت شب به منزل او بروید و بگویید:

 ـ: سلام علیکم!

 ـ: علیکم السّلام و رحمةاللَه! چرا به اینجا آمده‌ای؟!

 ـ: آمده‌ام سلام و علیکی کنم و با هم بنشینیم و چای بنوشیم و میوه‌ای بخوریم و... ! آیا به داخل نیایم؟! اگر می‌گویی نیایم، برمی‌گردم!

 ـ: نه، بفرمایید! بفرمایید!

 خلاصه می‌رویم و یک میوه و یک چای می‌خوریم و مسئله تمام می‌شود! امّا

اگر قرار باشد که مسئله همین‌طور ادامه پیدا کند و یکی از این‌طرف و دیگری از آن‌طرف مسئله را ادامه بدهد، دائماً از هم دور می‌شوند و فاصله می‌گیرند و از یکی دو متر فاصله به جایی می‌رسند که یکی در مشرق و دیگری در مغرب می‌ایستد و موقعیّتشان بُعد بین مشرق و مغرب می‌شود!

تعارض راه خدا با پیروی از نفس

 این راه، راه خدا نیست؛ زیرا اوّلاً: شما یک رفیق را از دست داده‌اید؛ ثانیاً: تبعات و خلاف‌هایی بر این مسائل مترتّب شده است؛ ثالثاً: از همۀ اینها مهم‌تر اینکه شما راه بین خود و خدا را بسته‌اید و دیگر این نفس، نمازش نماز نیست!

 این مطلبی را که خدمتتان عرض می‌کنم از خودم نمی‌گویم، بلکه از بزرگان نقل می‌کنم: شما بدانید که اگر بین دو برادر مؤمن خلاف باشد، با وجود این موقعیّتِ نفس، دیگر نماز آنها نماز نیست؛ ولو اینکه در آن نماز هرچه حضور قلب هم داشته باشند! آن نماز نه‌تنها به‌اندازۀ سر سوزنی اثر نمی‌گذارد، بلکه اثر عکس خواهد گذاشت، و این مسئله کار را خیلی خراب می‌کند! خرابی در آنجایی است که انسان نماز بخواند و به‌واسطۀ همان نماز در نفسانیّاتش بیشتر فرو برود و این بیشتر ریشه بدواند!

 البتّه گاهی باید خلاف باشد و براساس یک تکلیف است که موارد خاصی دارد و در جای خود محفوظ است. در اینجا مقصود ما همین اختلافات ظاهری، شخصی، مالی و بالأخره مسائلی است که طبعاً بین افراد موجب نِقاش و خلاف است.

 خداوند می‌فرماید:

﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ ٱلۡقُرۡءَانِ مَا هُوَ شِفَآءٞ وَرَحۡمَةٞ لِّلۡمُؤۡمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ ٱلظَّـٰلِمِينَ إِلَّا خَسَارٗا﴾.¹

 قرآن برای شفا و رحمت است، امّا شفای از چه؟ شفای از همین امراض! نه شفای از سرطان و سردرد و زخم معده ـ اگرچه ممکن است که شامل آنها هم بشود

و البتّه هست و برای اهلش این‌چنین است ـ بلکه شفای از دردهایی است که اگر آن امراض با یک قرص آسپرین برطرف بشود، این با هزار مَن دوا هم از بین نمی‌رود!

داستان مکاشفۀ بایزید بسطامی

 می‌گویند:

بایزید بسطامی یک روز بارانی از جایی می‌گذشت. در این حال سگی را دید که در کنار راه خوابیده و از باران خیس شده است. او عبای خود را با حالتی خاص جمع کرد تا با سگ برخورد نکند.¹

سگ به زبان مکاشفه درآمد و گفت: «چرا این حال را به خود گرفتی؟! تو عبای خود را جمع کردی تا نجاست من به تو سرایت نکند، بسیار خوب، ولی این حالت تو دیگر چیست؟!

اوّلاً: ای بایزید، بگو ببینم که چه کسی تو را بایزید قرار داده است که این‌قدر به‌دنبالت بیفتند و مرید و بیا و برو داشته باشی؛ و چه کسی مرا سگ قرار داد که اینجا بیفتم و کسی به من اعتنا نکند؟! غیر از این است که خالق تو و من یکی است؟! آیا در این هم شک داری؟! بنابراین چرا این‌گونه عمل می‌کنی و وقتی می‌خواهی از کنار من رد شوی به خود حالت می‌گیری؟!²

ثانیاً: این نجاستی که تو از آن پرهیز می‌کنی نجاست و قذارت ظاهری است که با یک مشت آب برطرف شده و تبدیل به طهارت می‌شود؛ اگر عبایت به من خورد یک لیوان آب ـ نه بیشتر ـ می‌ریزی و عبایت طاهر می‌شود!³ برو

و به داد نجاست دلت برس که به هفت دریا شسته نخواهد شد!

ثالثاً: شکر خدا را که مرا سگ آفرید تا مبتلای به این امراض نباشم و کسی به من اعتنا نکند و همچو بایزید به یک عدّه مرید مبتلا نشوم که به‌دنبال من بیفتند و مرا از آن حقیقت و باطن و چشم باطن کور گردانند! من سگی هستم که در اینجا افتاده‌ام و کسی به من اعتنا نمی‌کند!»¹

 چه کسی دارد این حرف را می‌زند؟ این حرف‌ها را آن سگ نمی‌گوید، بلکه کس دیگری دارد می‌گوید!

 چرا انسان باید این‌طور باشد؟! هرچه بر انسان می‌گذرد باید جنبۀ عبودیّت در او بیشتر شود، درحالی‌که بعضی را می‌بینیم که می‌گویند: «ما پانزده یا بیست سال در نزد آقا بودیم، حالا این جوجه به ما درس می‌دهد!» جوجه یعنی چه؟! پانزده سال چیست؟!

 مگر سیر و سلوک به زمان و مکان و وزن و کِشی و مَنی و کیلو و سنّ بیشتر است؟! این حرف‌ها چیست؟! گاهی‌اوقات انسان مسائل و مطالبی را از افراد مبتدی می‌بیند و می‌شنود که آنهایی که ده‌ها سال راه رفته‌اند هنوز در آن قضایا گیر هستند!

دلیل عقلی و نقلی اولویّت پروردگار نسبت به ما

 بنابراین مال به‌واسطۀ ملکیّت برای انسان اختیار می‌آورد و هر کجا که ملک حقیقی باشد، اختیار تصرّف هم وجود دارد.

 حالا سؤال ما این است: وجود ما که از وجود حضرت حق ـ جلّ و علا ـ است و نزول آن فیضِ وجود در قوالب و تعیّنات است که از مقام اجمال به مقام بسط و انبساط درآمده است، پس اولای به این تصرّف چه کسی خواهد بود؟! آیا ما هستیم یا

پروردگار؟! وجود ما که مُنبعث از وجود پروردگار است و جز آن ذات حیِّ قیومِ [دارای] اطلاق و لا یتناهی، چیز دیگری نبوده است تا ما را از او بزاید و خلق کند و به این عالم بیاورد، بنابراین آیا او از خودِ ما به ما اولیٰ و صاحب‌اختیارتر و صاحب‌تصرّف‌تر نیست؟!

 حضرت عیسی علیٰ نبیّنا و آله و علیه السّلام این مطلب را این‌طور می‌فرماید:

﴿إِن تُعَذِّبۡهُمۡ فَإِنَّهُمۡ عِبَادُكَ وَإِن تَغۡفِرۡ لَهُمۡ فَإِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ﴾؛¹ «خدایا، اگر تو این مردم را عذاب کنی، کار خلافی نکرده‌ای، اینان بندگان تو هستند. (وجودشان وجود نازلۀ وجود تو است، بنابراین تو در مُلک خود دخل و تصرّف کرده‌ای، پس کسی نمی‌تواند اعتراض کند) امّا اگر آنها را ببخشی، غفران و رحمت لازمۀ ذات تو و لازمۀ وجود تو است!»

 اینجا است که در آیات قرآن نقلاً، و به‌مقتضای ادلّۀ عقلی عقلاً، اختیار پروردگار متعال و مبدأ أعلیٰ و علةالعلل همۀ موجودات نسبت به اعمال و کردار و کیفیّت تصرّف ما از خود ما بیشتر است!

 یعنی اگر ما بدون تکلیف و رضایت الهی کاری انجام دهیم، او می‌گوید: «چرا در مال من دخل و تصرّف کرده‌ای؟!» مثلاً ما نمی‌توانیم بدون دلیل شرعی انگشت خود را قطع کنیم و بگوییم: «انگشت برای ما است و لذا می‌خواهیم آن را قطع کنیم!» زیرا خداوند می‌گوید: «تو حق نداری این کار را کنی! تو مال خود نبودی که بتوانی هر دخل و تصرّفی در خودت بکنی! تو مال من هستی و باید هر عملی را به اذن من و اجازۀ من انجام دهی!»

 لذا اگر کسی قتلِ نفس کند و خودش را بکُشد و از بین ببرد، همان گناهی که برای قتل نفس غیر بر او مترتّب است، بر قتل خودش هم مترتّب است؛ یعنی [جزایش] عذاب جهنّم و عذاب الیم است، چون ما در ملک مولا تصرّف کرده‌ایم؛ درحالی‌که ما نمی‌توانیم هر کاری را انجام بدهیم!

انحصار حقّ تشریع و جعل احکام به پروردگار متعال

 لهذا چون پروردگار متعال به‌واسطۀ ولایت تکوینیه و صاحب‌اختیار بودن،

نسبت به ما و خلایق و بندگانش صاحب تصرّف است، فقط او می‌تواند تشریع و جعل احکام شرعی کند و افراد را موظّف به اطاعت از اوامر و نواهی شرعیّه کند؛ غیر از پروردگار حتّی جبرئیل هم نمی‌تواند این حرف را بزند، چون فقط خدا است که مالک تصرّف است و غیر پروردگار همه عبد و عبید او هستند و همه حتّی پیغمبر اکرم در قبال ذات جلال ربوبی و ولایت مطلق ربوبی و قهّاریت ربوبی و قیّومیت علی‌الاطلاق ربوبی علی‌السّواء هستند! لذا هیچ‌کس نمی‌تواند [چنین تصرّفی بکند]!

 آیۀ قرآن صراحت دارد که هیچ نبی و رسولی نمی‌تواند از جانب خدا بیاید و به دیگران بگوید که مرا اطاعت کنید: ﴿كُونُواْ عِبَادٗا لِّي مِن دُونِ ٱللَهِ﴾؛¹ «بندگان من باشید و درتحت اطاعت من دربیایید!» هیچ‌کس نمی‌تواند این کار را انجام بدهد؛ چون این امر فقط و فقط اختصاص به ذات پروردگار دارد!

معنایی دقیق از آیۀ ﴿وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَيۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِيدِ﴾

 لذا آن ذات دارای ولایت تکوینی است و به مقتضای آن ولایتش در قرآن می‌فرماید:

﴿وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَيۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِيدِ﴾؛² «ما به انسان از رگ حیاتی³ و رگ گردن او (و از دَم و خونی که در رگ‌ها جریان دارد و باعث ادامه و استمرار حیات او است) به او نزدیک‌تریم!»

 «نزدیک‌تریم» یعنی چه؟! یعنی همۀ زمام وجود تو به‌دست ما است؛ اگر بخواهیم ادامه می‌دهیم و اگر نخواهیم یک فاتحه برای آقا بخوانید که از دنیا رفت و

تمام شد! اگر بخواهیم امروز را برایت نگه می‌داریم و اگر نخواهیم فوراً رگ حیات تو را قطع می‌کنیم! اگر بخواهیم صحّت را بر تو مسلّط می‌کنیم و اگر نخواهیم مرض را بر تو مسلّط می‌کنیم! این را می‌گویند: ﴿وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَيۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِيدِ﴾.

 اگر آن خونی که حیات انسان به آن بستگی دارد یک لحظه از جریان بایستد، همۀ دستگاه‌ها از کار می‌افتند و همۀ سلّول‌ها می‌میرند و بعد از چهار دقیقه اوّل مغز از کار می‌افتد و بعد یکی‌یکی اعضای دیگر از کار می‌افتند، و بعضی از اعضا مثل قرنیه شش ساعت بعد از فوت هم ادامۀ حیات دارند، امّا بعد از آن دیگر می‌میرد! بنابراین نزدیک‌تر از این خون ـ همین مایعی که از چند جزء تشکیل شده است ـ به بدن ما چیست؟! هیچ!

 خدا می‌گوید: ما از آن خون هم به تو نزدیک‌تریم؛ چون آن خون هم در اختیار ما است و اگر ما بخواهیم آن را نگه می‌داریم! حالا همه جمع شوید و دستگاه نوار قلب بیاورید و عکس‌برداری و اسکن کنید و بالا و پایین کنید و... !

لحظۀ ارتحال مرحوم علاّمه طهرانی در بیمارستان

 در زمان ارتحال مرحوم آقا، من همان‌جا ایستاده بودم و می‌دیدم که دستگاه‌ها نشان می‌دادند که عضلات چپ و راست قلب یکی‌یکی از کار می‌افتادند و آثار فوت یکی‌یکی روشن می‌شد. آنها هم همین‌طور ایستاده بودند و نگاه می‌کردند و بعضی هم نفس مصنوعی می‌دادند و می‌گفتند: «فلانی را صدا بزنید، بیایید شُک بدهید و چه بکنید و... !» ما هم فقط نگاه می‌کردیم، چون می‌دیدیم که قضیّه به همین روال است و قرار بر این است که قلب بایستد و کاری نمی‌توان کرد؛ زیرا اراده و مشیّت او تعلّق گرفته است که الآن قلب از کار بایستد! لذا بنده به آنها گفتم: «دیگر این کارها فایده‌ای ندارد؛ چرا این‌قدر ایشان را اذیّت می‌کنید؟!»

 وقتی‌که گراف¹ کاملاً صاف و فِلَت² شد و دیگر هیچ نبود، یکی از آنها نزد

بنده آمد و گفت: «آقا، حالا هرچه می‌خواهید ـ سورۀ یاسین یا... ـ بخوانید دیگر!» این است معنای ﴿وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَيۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِيدِ﴾.

 مرحوم آقا چه شخصی بود؟ شخصی بود که ما او را ولیّ و صاحب اختیار و قادر بر انجام هر امری می‌دانستیم، و من شوخی نمی‌کنم! البتّه فعلاً ما مطالب را نمی‌گوییم، ولی اگر فرصت شد بعداً برخی از حالات ایشان و آنچه را از ایشان سر زده است، می‌گویم! ولی الآن چه شد که مثل یک چوب روی زمین افتاده و حتّی نمی‌تواند پلک خود را بر هم بزند یا انگشت خود را حرکت دهد؟! انگار صد سال است که از دنیا رفته است!

ظهور مقام غیرت پروردگار در جمیع مخلوقات

 امام هم همین‌طور است، پیغمبر هم همین‌طور است! همان امیرالمؤمنینی که عمرو بن عبدود را [کُشت]¹ و در جنگ صفّین [شجاعانه جنگید] و لیلةالهِرّیر [او معروف است]² و زره‌اش پشت نداشت و می‌فرمود:

من هیچ‌گاه پشت به دشمن نمی‌کنم تا احتیاج به زره داشته باشم، من همیشه در مصاف با دشمن در مقابل او هستم!³

وقتی‌که قبض روح شد، همانند قطعۀ چوبی روی زمین افتاد و گویی صد سال است که حرکتی ندارد! تمام شد!

 این مقام غیرت پروردگار است! خدا می‌گوید: «برای من، همه یکی هستند؛⁴ بین مورچه و پیغمبرم تفاوت نیست و هر دو را قبض روح می‌کنم! این مورچه بعد از مردن روی زمین ساکن می‌شود، رسول خدا هم پس از قبض روح حرکتی ندارد و تمام شد!» اگر امیرالمؤمنین رسول خدا را در قبر نمی‌گذاشت، هزار سال هم می‌گذشت بدن

رسول خدا روی زمین باقی می‌بود و دیگر نمی‌توانست وارد قبر شود، چون باید یکی آن بدن را بلند می‌کرد و درون قبر می‌گذاشت!

 اگر امام سجّاد با طایفۀ بنی‌اسد بدن سیّدالشّهدا علیه السّلام را در قبر نمی‌گذاشت، همین‌طور روی زمین باقی می‌ماند؛ همان‌طور که بدن آن حضرت سه روز روی زمین بود! وقتی که کاروان به‌سمت کوفه می‌رفت و امام سجّاد در غُل و زنجیر بودند، به قوّۀ امامت به کربلا آمدند و با کمک طایفۀ بنی‌اسد، یک‌یک شهدا را بررسی و دفن کردند. حضرت ابوالفضل را در آنجا و بقیّۀ شهدا را در [همین مکان فعلی] دفن نمودند؛¹ و إلاّ بر روی زمین می‌ماندند، چون از دنیا رفته‌اند! خدا می‌گوید: «برای من همه یکی هستند و هیچ تفاوتی ندارند!»

 پس حالا سراغ ذاتی برویم که از خود ما و اختیار ما به ما اولیٰ است؛ یعنی اگر بنده بخواهم تصمیمی بگیرم، اگر با ارادۀ او منطبق باشد انجام می‌شود و اگر منطبق نباشد انجام نمی‌شود؛ اگر با خواست او منطبق باشد انجام می‌شود و إلاّ انجام نمی‌شود!

بنای امر و نهی خداوند و التزام به آن براساس قاعدۀ عقلی

 ببینید! این قاعده، یک قاعدۀ عقلی بود و ما با قاعدۀ عقلی جلو آمدیم! چرا ما می‌توانیم در اعمال و در جوارح و اعضایمان تصرّف کنیم؟ چون ما مالک عرفی اینها هستیم! چرا فقط پروردگار می‌تواند به ما امر و نهی کند، نه شخص دیگر؟ چون او مالک حقیقی ما است و از ما به ما نزدیک‌تر است!

 بنابراین براساس قاعدۀ عقلی، امر و نهی و الزام بر فعل یا ترک آن باید از ناحیۀ مالک حقیقی انسان باشد و او فقط ذات پروردگار است! پس شرع هم باید تنها از ناحیۀ ذات او باشد، نه کسی دیگر! اگر شخصی در خیابان بگوید: «بنده به شما امر می‌کنم که این کار را بکنید»، شما می‌گویید: «بیخود امر می‌کنی، برو دنبال کارت! اگر خودم ببینم که این کار صلاح و صحیح است انجام می‌دهم و إلاّ هیچ الزامی نیست! اگر در این دنیا هم زور نداشتم و با چماق مجبور شدم، آن دنیا جلویت را می‌گیرم!»

کلام امام حسین علیه السّلام در علّت عدم بیعت با یزید

 امام حسین علیه السّلام به آنها فرمود:

من دست در دست یزید نمی‌گذارم؛ زیرا او غاصب است، قمارباز و شطرنج‌باز است! شما مرا به‌عنوان امام قبول ندارید، ولی بالأخره مسلمان که هستم، اختیار که دارم، شعور که دارم، پسر پیغمبر که هستم! چقدر شرم‌آور است که من دست در دست یزیدِ سگ‌بازِ میمون‌بازِ قمارباز و شطرنج‌باز¹ بدهم و با او به‌عنوان خلیفۀ رسول خدا بیعت کنم!²

 امام رضا علیه السّلام فرمودند:

از شیعیان ما نیست کسی که به شطرنج نگاه کند و یزید را لعنت نکند!³

 [حضرت می‌فرماید]: من نمی‌گویم که شما مرا امام بدانید و حتّی نمی‌خواهم مرا امام بدانید، ولی آیا به‌عنوان یک مسلمان حق دارم بر طبق اختیار، عقل، شعور و مَدارکم عمل کنم یا نه؟! اگر می‌گویید: حق ندارم، پس بیایید و هر کاری که می‌خواهید بکنید! [امّا بدانید که] من دست در دست یزید نمی‌دهم و تا وقتی که توان دارم با

شما می‌جنگم و وقتی که توان نداشتم بزنید و مرا بکشید!

 مگر شما غیر از جدا کردن سر و کشتن من و تسلّط و احاطۀ بر بدن من کار دیگری هم می‌توانید بکنید؟! مگر شما بر روح و جان و سرّ و آن تعلّق و ربط من با پروردگار هم تسلّط دارید؟! شما تنها بر بدنی تسلّط دارید که با یک گلوله یا یک قرص سیانور یا یک ضربۀ در گیجگاه از پا درمی‌آید؛ امّا نسبت به آن‌طرفِ خط چه می‌کنید؟! آیا گمان می‌کنید که با کشتن من کار تمام شده است؟! نه آقا جان! تازه اوّلِ باز شدن پروندۀ شما است!

 خیال می‌کنید همین‌که پسر رسول خدا را بکشید و حتّی علی اصغر او را به شهادت برسانید و اهل‌بیت او را اسیر کنید، دیگر کار به همین راحتی تمام شده است؟! تازه پروندۀ شما باز می‌شود!

عاقبت زورداران و زرمداران تاریخ در برابر مالک اصلی

 فرضاً در این دنیا شخصی بر عده‌ای حکومت کند و با زور و سرنیزه مطالب خود را بر دیگران إعمال کند، آیا قضیّه به همین‌جا تمام می‌شود؟! چه بسیار زورداران و زرمدارانی را دیدیم که در طول تاریخ روی کار آمدند و زور گفتند و خود را بر مردم تحمیل کردند و عاقبت آنها چه شد! عاقبت آنها همان شد که خود با دیگران انجام می‌دادند! چون مالک اصلی دیگری است!

 آن مالک اصلی را چه می‌کنی؟! بر فرض که در این عالم زورت به شخصی رسید و ظاهراً توانستی بر او برتری جویی، ولی آیا بر مالک اصلی خود هم می‌توانی غلبه کنی؟! آیا می‌توانی بر آن مالک اصلی چیره شوی؟! آیا می‌توانی تقادیر و مشیّت او را هم در اختیار خود بگیری؟! قطعاً این کار را دیگر نمی‌توانی انجام دهی! پس قدری سرمان را پایین انداخته و یک مقدار دیگر بیشتر فکر کنیم و یک مقدار متواضعانه‌تر با مسائل برخورد کنیم! آخر چقدر سرکشی و چقدر منم منم! چقدر من این هستم و تو آن هستی؟! این که نمی‌شود! به هرحال این حقیقت و واقعیّت و اعتباریّت مسئله است و خود ما هم که داریم می‌بینیم!

اتّحاد ولایت چهارده معصوم با پروردگار براساس ولایت تکوینی

 اینجا است که مسئلۀ اطاعت شرعی به اطاعت از پروردگار انحصار پیدا می‌کند. اطاعت فقط از آنِ خدا است و بس! نه از آن امام و پیغمبر است، و نه از آن جبرائیل

و میکائیل، و نه از آن روحانیّت و یا افراد عادی! یعنی هیچ‌کس در عالم وجود غیر از ذات پروردگار، حقّ تصرّف و حقّ امر و نهی نسبت به بندگان را ندارد! این مربوط به ولایت تکوینی است.

 حالا نکته در اینجا به بعد است که اگر خداوند این ولایت تکوینی را ـ که به معنای اختیار تصرّف در اشیاء است ـ به دیگران مثل ذوات معصومین علیهم السّلام بدهد، در این‌صورت آنها نسبت به ما از خود ما اولیٰ به تصرّف خواهند بود!

 ذوات چهارده معصوم از جانب پروردگار واسطۀ فیض به بندگان و واسطۀ نزول حقیقت و نور وجود از مقام اجمال به مقام بسط و انبساط، و نیز واسطۀ تنزّل مقام احدیّت به مقام واحدیت در تمام مظاهر ـ چه مجرّدات و چه عالم طبع و عالم مادّیات ـ هستند! پس فقط این چهارده نفر و این چهارده ذات مقدّس واسطۀ فیض از مبدأ أعلیٰ به عالم وجود هستند!

 یعنی الآن حضرت بقیّةاللَه، امام زمان ارواحنا فداه واسطۀ فیض از جانب پروردگار به جمیع عالم وجود ـ از ملائکۀ مقرّب گرفته تا ذرّات نامرئی در عالم ماده ـ می‌باشند و ولایت امام زمان همان ولایت تکوینی پروردگار است! پس امام زمان در مقام عبودیّت، نسبت به ما اولیٰ به تصرّف است، همان‌طور که خدا اولیٰ به تصرّف است! پس در واقع دو چیز نیستند و هرچه هست فقط خدا است؛¹ منتها از آنجایی که پروردگار اولیٰ به تصرّف است و ولایت تکوینی دارد، ممکن است که ولایت تکوینی خود را در مقام نزول فیضِ وجود و اراده و مشیّتش در قالب شخصی به‌عنوان واسطه قرار دهد.

ملائکه، واسطه و مجری مشیّت الهی

 مگر ما وسائط نداریم؟! مگر ملائکه وسائط نیستند؟! مگر در قرآن ﴿فَٱلۡمُدَبِّرَٰتِ أَمۡرٗا﴾² نداریم؟! مگر در قرآن ملائکۀ عذاب به قوم نوح و قوم لوط و امثال‌ذلک

نداریم؟! مگر ملائکۀ رحمت نداریم؟! مگر آنها واسطه نیستند؟! ملائکۀ روز داریم، ملائکۀ شب داریم؛ ملائکۀ شب کارهایی انجام می‌دهند و ملائکۀ روز کارهای دیگری را انجام می‌دهند. ملائکۀ عذاب داریم، ملائکۀ رحمت داریم، ملائکۀ علم داریم، ملائکۀ رزق داریم، ملائکۀ موت داریم، ملائکۀ حیات داریم. آنها آن حقیقت اراده و مشیّت پروردگار را با خودشان در این عالم می‌آورند و اجرا می‌کنند ولی ما نمی‌بینیم!

 هر کدام از آنها با آن ولایت، قدرت، اراده و قوایی که پروردگار متعال در آنان به ودیعت گذاشته است، جریان تقادیر الهی را در این عالم، تکوین و تحقیق می‌بخشند. بنابراین ملائکه هستند که صحّت و مرض می‌آورند؛ ملائکه هستند که موت و حیات می‌آورند! در قرآن هم داریم:

﴿قُلۡ يَتَوَفَّىٰكُم مَّلَكُ ٱلۡمَوۡتِ ٱلَّذِي وُكِّلَ بِكُمۡ﴾؛¹ «[بگو ای پیامبر که] این ملک‌الموت جان شما را می‌گیرد!»

 و نیز می‌فرماید:

﴿ٱلَّذِينَ تَتَوَفَّىٰهُمُ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ ظَالِمِيٓ أَنفُسِهِمۡ﴾؛² «آن کسانی که ملائکه آنها را قبض‌روح می‌کنند درحالی‌که در این دنیا بر خودشان ظلم کرده‌اند.»

 حضرت ملک‌الموت برای قبض ارواح در رأس است و ملائکه‌ای هم در تحت نظر او هستند؛ دقیقاً مثل فرماندۀ لشکری که می‌خواهد جایی را فتح کند و می‌گوید: «آن گروه برود و آنجا را بگیرد، آن گردان برود آنجا را فتح کند و... .» حضرت اسرافیل هم ملائکه‌ای دارد و حضرت جبرائیل هم ملائکه‌ای دارد که در تحت فرمان آنها می‌باشند. اینها ملائکۀ مقرّبی هستند که در این عالم کار انجام می‌دهند.

 من‌باب‌مثال گاهی‌اوقات دیده‌اید که هرچه به مریض قرص و دوا می‌دهند خوب نمی‌شود، به‌خاطر اینکه پیچ از آنجا هنوز سفت است و شُل نشده است؛ بعد وقتی که شخصی می‌آید و یک حمد می‌خواند، پیچ شل می‌شود و آن مریض خوب

می‌شود! گاهی‌اوقات هم هنوز با اینکه به مریض قرصی نداده‌اند خوب می‌شود؛ زیرا [شفا] باید از آنجا بیاید! خیال نکنید که اثر قرص و دوا خارج از [تدبیر الهی] است، همۀ اینها یکی است و فرقی نمی‌کند؛ منتها باید ببینیم که آیا مَلک به دوا اجازۀ تأثیر داده است یا نه، و إلاّ یک شیشه که سهل است، اگر یک بشکه هم از این دوا بنوشی هیچ اثر نمی‌کند؛ زیرا هنوز اجازۀ تأثیر داده نشده است و هر وقت اجازۀ تأثیر داده شود تأثیر می‌کند!

 پس همۀ ملائکه با ولایت تکوینی در این عالم کار انجام می‌دهند. آیا شما تصوّر کرده‌اید که ملائکه پرونده‌ای را باز می‌کنند و می‌بینند که خدای متعال به آنها دستور داده است که فلان کار را انجام بدهند؟! آیا ملائکه به صِرف گفتن یک امر اعتباری می‌توانند قدرت پیدا کنند تا عملی را انجام دهند؟!

 من‌باب‌مثال اگر به یک بچّۀ پنج ساله هزار بار هم بگویم که یک سنگ پنجاه کیلویی را از اینجا بردار و به آنجا بگذار، آیا آن بچّه می‌تواند چنین سنگی را بردارد؟! این می‌شود اوامر اعتباری! به شخصی می‌توانم این حرف را بزنم که قدرت دارد پنجاه کیلو را بردارد. بنابراین باید این قدرت در او باشد!

 این همان نکته‌ای است که من می‌خواهم عرض کنم: وسائطی که از جانب پروردگار قضای الهی را در این عالم جریان می‌دهند، با قدرتی که خدا داده دارند انجام می‌دهند؛ نه صرفاً به‌عنوان یک امر اعتباری و یک انشاء؛ زیرا اگر خدا آنها را به کاری امر کند ولی قدرت انجام آن را به آنان ندهد نمی‌توانند انجام دهند! آیا ملائکۀ موت می‌توانند کسی را قبض روح کنند و آیا ملائکۀ عذاب می‌توانند قوم لوط را طوری عذاب کنند که انگار هزار سال است از دنیا رفته‌اند؟! و آیا می‌توانند آن‌چنان زلزله‌ای ایجاد کنند که شهر را به‌طور کلّی در زیر زمین دفن کنند؟! اگر قدرت نداشته باشند چطور می‌توانند؟! مثل این است که من به این دیوار یا به این سنگ یا به این چوب امر کنم که فلان کار را بکن! آیا می‌توانند انجام بدهند؟! نه نمی‌توانند؛ چون قدرت ندارند!

 بنابراین ملائکه با ولایت تکوینی پروردگار در این عالم کارها را انجام می‌دهند و اگر ولایت تکوینی را نداشته باشند نمی‌توانند سرِ سوزنی را از جای خود تغییر دهند!

 حالا سراغ امام می‌آییم و می‌گوییم: امام علیه السّلام هم بر ملائکه ولایت تکوینی دارد! قضیّه روشن شد؟! یعنی الآن کلّ عالم وجود در تحت اراده و مشیّت حضرت بقیّةاللَه می‌گردد! پس امام زمان علیه السّلام از خونی که در ورید و رگ ما در جریان است به ما نزدیک‌تر است، و چون امام از ما به ما نزدیک‌تر است و صاحب اختیارتر است، تنها او می‌تواند به ما امر کند؛ نه شخص دیگر!

 همان‌طور که پروردگار از نقطه‌نظر تکوین، نسبت به ما صاحب اختیار و تصرّف است و حقّ الزام بر فعل و الزام بر ترک فقط از ناحیۀ او معقولیت دارد و از غیر او اصلاً معقولیت ندارد، این الزام بر فعل یا ترک از ناحیۀ حضرت بقیّةاللَه ارواحنا فداه نیز معقولیت دارد و هیچ‌کس نمی‌تواند آن را انجام بدهد و این به ذات آن حضرت اختصاص دارد!

عینیّت ولایت و معرفت امام و پروردگار

 بنابراین همان مسئلۀ ﴿وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَيۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِيدِ﴾¹ الآن در وجود حضرت بقیةاللَه ارواحنا فداه مجسّم است و از رگ گردن ما به ما نزدیک‌تر است؛ چون آن حضرت ولایت تکوینی دارد! اینجا است که سیّدالشّهدا علیه السّلام راجع به معرفت خدا می‌فرمایند:

 مَعرفةُ أهلِ کلِّ زمانٍ إمامَهُ الّذی یَجِبُ عَلیهم طاعتُه؛² «[معرفت خدا عبارت است

از معرفت مردم هر زمان نسبت به] امام زمانی که واجب است از او اطاعت کنند.»

 چون ولایت امام، ولایت خدا است! و إلاّ معرفت افراد عادی، مثل معرفت به اینکه زید پسر عمرو است و در فلان سال متولّد شده و این‌مقدار هم تحصیلات دارد و تمام، چه معرفتی است؟! چرا ما مکلّفیم که به امام زمان معرفت پیدا کنیم؟ چون وجود آن حضرت به مرتبۀ عبودیّت مطلقه رسیده و لذا ولایت تکوینی پروردگار در او تجلّی پیدا کرده است!

انحصار ولایت مطلقه به امام علیه السّلام

 روی این حساب، آیا ما می‌توانیم ولایت شرعیۀ فقهیۀ مطلقه را برای امام قائل شویم؟ بله! قرآن این حقیقت را این‌چنین بیان می‌کند:

﴿وَمَا كَانَ لِمُؤۡمِنٖ وَلَا مُؤۡمِنَةٍ إِذَا قَضَى ٱللَهُ وَرَسُولُهُۥٓ أَمۡرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ ٱلۡخِيَرَةُ مِنۡ أَمۡرِهِمۡ﴾.¹

«وقتی خدا و رسول او² حکمی می‌کنند، هیچ فرد مؤمن و مؤمنه‌ای نمی‌توانند با آن مخالفت کنند!»

 کلمۀ ﴿أَمۡرًا﴾ اطلاق دارد؛ یعنی مطلقاً هرچه می‌خواهد بگوید! مثلاً اگر پیغمبر