معاد شناسی ج10

مجلس شصت و هفتم: أعراف و أهل آن‌

أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم‌

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم‌

الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ و الصَّلَاةُ و السَّلامُ عَلَى سَیدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرین‌

و لَعْنَةُ اللهِ عَلَى أعْدآئِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الآنَ إلَى قیامِ یوْمِ الدّین‌

لَا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ الْعَلىِّ الْعَظیم‌

 قال اللهُ الحكیمُ فى كِتابِه الكَریم:

 وَ بَيْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ‌.¹

 «و میان بهشتیان و دوزخیان حجابى است، و بر اعراف مردانى هستند كه هر یك از بهشتیان و دوزخیان را از علائم چهره و سیمایشان مى‌شناسند، و هنوز خودشان داخل در بهشت نگردیده‌اند ولى امید و انتظار و طمع دخول در آن را دارند؛ به بهشتیان ندا مى‌كنند كه: سلام باد بر شما.»

 این آیه شریفه، محلّ و موقف اعراف و اهل آن را نشان میدهد، كه در عَرصات قیامت، و در بین بهشت و دوزخ و مُهَیمن بر هر دو، و

فاصله بین سعادتمندان و اشقیاء مى‌باشد. و چون در بین آیاتى واقع است كه حال و خصوصیات برخورد و ملاقات و گفتگوى بهشتیان با جهنّمیان را بیان میكند، و موقعیت و منزلت اهل اعراف را نشان میدهد؛ اوّلًا لازم است كه تمام این آیات را بیاوریم، و سپس در اطراف و جوانب آن به بحث پردازیم‌

آیات أعراف در قرآن كریم‌

 امّا آیات:

 وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ* وَ نَزَعْنا ما فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ وَ نُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.

 وَ نادى‌ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ* الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ.

 وَ بَيْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ* وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.

 وَ نادى‌ أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ قالُوا

ما أَغْنى‌ عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ* أَ هؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لا يَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ.

 وَ نادى‌ أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرِينَ* الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا وَ ما كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ‌.¹

ترجمه آیات أعراف

 «و كسانى كه ایمان بیاورند و عمل نیكو انجام دهند ـ و البتّه ما بیش از وسع كسى به او تكلیف نمى‌كنیم ـ آنان اهل بهشتند، و پیوسته و بطور جاودان در آن زیست مى‌كنند.

 و ما از دلها و سینه‌هاى آنان هر گونه غِلّ و آلودگى را بیرون كشیدیم. و در بهشت در زیر قصرهایشان نهرهائى جارى است. و میگویند: سپاس و حمد اختصاص به خداوند دارد كه ما را بدین منزل و مقام رهبرى كرد؛ و اگر هر آینه خداوند ما را بدینجا هدایت نمى‌فرمود، ما هیچگاه خود به خود و در خود چنین نبودیم كه بتوانیم بدین مقام و منزل هدایت شویم؛ همانا رسولان خدا ما را بحقّ هدایت كردند و براى ما حق را نشان دادند. و آنگاه بر آنان ندائى رسد كه: اینست آن بهشتى كه در پاداش أعمالى كه شما در دنیا بجاى مى‌آورده‌اید، بر سبیل اعطاء و ارث به شما موهبت شده است.

 و آنگاه بهشتیان به جهنّمیان ندا مى‌كنند كه: آنچه را كه پروردگار

ما به ما وعده داده بود، همه را حقّ و استوار یافتیم! آیا آنچه را هم كه پروردگار شما به شما بیم داده بود و بر حذر داشته بود، حقّ و استوار یافتید؟!

 در جواب میگویند: آرى! و در این وقت إعلان كننده اى در میان آنها اعلان میكند كه: لعنت و دورباش از رحمت خدا بر ستمكاران باد!

 ستمكاران كسانى هستند كه راه خدا را بر مردم مى‌بندند، و آن راه را كج و مُعوَج مى‌جویند، و آنان به روز حشر و قیامت ایمان ندارند.

 و بین این دو گروه (بهشتیان و دوزخیان) پرده و حجابى است. و بر قسمت‌هاى بالاى آن حجاب، كه أعراف آن باشد، مردانى هستند كه تمام افراد را یكایك (چه از بهشتیان و چه از دوزخیان) از سیما و آثار و علائمشان مى‌شناسند.

 و افرادى كه (بر قسمت‌هاى پائین آن حجاب قرار دارند و) هنوز خودشان داخل در بهشت نگردیده‌اند ولى امید و انتظار و طمع دخول در آن را دارند، به بهشتیان ندا مى‌كنند كه: سلام باد بر شما!

 و چون نگاه آنان را به طرف دوزخیان برگردانند گویند: بار پروردگارا! ما را با قوم ستمگر، یكجا قرار مده، و با معیت آنان ما را مگذار!

 و صاحبان و ملازمان اعراف، مردانى را كه از سیما و علائمشان مى‌شناسند ندا میدهند كه: آنچه را كه شما اندوختید و جمع كردید،

و آنچه را به مباهات و سرافرازى و بلند پروازى و استكبار بدان اتّكاء داشتید، به هیچگونه دستى از شما نگرفت، و سودى نبخشید و شما را در امروز بى نیاز ننمود!

 آیا نمى‌بینید این بهشتیان را كه شما در دنیا سوگند یاد میكردید كه خداوند آنان را مشمول رحمت خود نمى‌گرداند و در بهشت داخل نمى‌كند (چگونه همگى مشمول رحمت شده و در بهشت‌ها مسكن گزیده‌اند! و این اصحاب أعراف به این بهشتیان خطاب مى‌كنند كه) داخل شوید در بهشت بدون هیچگونه خوف و اندیشه، و بدون هیچگونه حزن و غصّه اى كه در شما راه نخواهد یافت!

 و اهل جهنّم در این حال اهل بهشت را ندا دهند كه: از آب و طعامى كه خداوند شما را روزى فرموده است قدرى هم بر ما افاضه كنید و ما را بهرمند سازید! اهل بهشت در جواب گویند: آب و طعام بهشت را خداوند بر كافران و منكران حرام فرموده است.

 بر آن كسانى كه دین خود را لهو و لعب پنداشتند، و باطل و بازیچه گرفتند، و حیات و زندگى دنیا آنان را فریفت. پس به پاداش آنكه آنان چنین روزى را كه روز لقاء و دیدار ماست فراموش كردند و به خاطر نیاوردند، و آنكه آیات ما را انكار میكردند؛ ما نیز امروز آنها را مورد نظر رحمت قرار نمیدهیم، و در بوته نسیان و فراموشى مى‌اندازیم!»

 این مجموع آیاتى بود كه در آن، أعراف به كار رفته بود، و دیدیم كه فقط لفظ اعراف در دو جا آمده، و اهل اعراف و رجال اعراف كه‌

به عنوان ضمیر نیز چند جا آمده بود فقط در همین آیات بود.

تفسیر اجمالى آیه أعراف‌

 آنچه با دقّت تامّ و توجّه كامل به دقائق این آیات بدست مى‌آید، آنستكه: اعراف فاصله و حجابى است بین بهشتیان و جهنّمیان؛ این حجاب داراى درجات و مراتبى است.

 در درجات اعلاى آن نفوس قدسیه كه حاكم و مسیطر بر بهشت و دوزخند و هر یك از آنان را از علائم و سیمایشان مى‌شناسند، قرار دارند.

 آنان به قدرى قوىّ و در مراتب خلوص و قرب، پا در افق عالى نهاده‌اند كه مُهَیمن و مسلّط بر هر دو گروه از بهشتیان و جهنّمیان هستند، و بهشت و جهنّم در زیر نظر و در حیطه نفوذ و اراده آنهاست.

 آنانند كه به بهشتیان میگویند: ادْخُلُوا الْجَنَّةَ، داخل در بهشت شوید!

 و آنانند كه‌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ‌، همه را از علائم و سیمایشان مى‌شناسند.

 و آنانند كه‌ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ‌، در میان مردم محشر اعلان مى‌كنند كه: دورى از رحمت خدا فقط براى ستمكاران است.

 و آنانند كه در خطاب مجهول: وَ نُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ، فاعل آن ندا هستند، و به اهل بهشت خیر مقدم میگویند و بشارت به خلود و دوام میدهند.

 و آنانند كه جهنّمیان را مورد مؤاخذه و بازپرسى قرار میدهند و میگویند: ما أَغْنى‌ عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ. و نیز به‌

آنها میگویند: ببینید این بهشتیان هستند كه شما سوگند میخوردید كه خداوند آنان را به بهشت وارد نمى‌كند.

 و در درجات پائین اعراف، جماعاتى از مردم هستند كه به آن نفوس قدسیه و مُخْلَصه مرتبط، و پیرو و شیعه آنان بوده و جزء گروه آنان محسوب مى‌شده‌اند ـ همچون لشگریان حاكم و سلطان كه جزء دستگاه حكومت‌اند ـ ولى بواسطه گناه و خطائى كه انجام داده‌اند، یكسره به بهشت نرفته و در انتظار فیض رحمت و شفاعت و اخذ ورقه عبور از صراط هستند. آنان هنوز داخل در بهشت نشده‌اند، و در بین بهشت و دوزخ واقعند، ولى امید رحمت و نزول فیض و ورود در بهشت را دارند.

 و آنانند كه به بهشتیانى كه قبل از آنها داخل در بهشت شده‌اند و آرمیده‌اند، سلام میفرستند و میگویند: سَلامٌ عَلَيْكُمْ.

 و آنانند كه چون صورتشان به جانب ظالمان و دوزخیان منعطف شود، گویند: بار پروردگارا! ما را با گروه ستمگران قرار مده، رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ!

 و ما در موارد عدیده از این دوره علوم و معارف اسلام، چه در «إمام‌شناسى» و چه در «معادشناسى» به إثبات رسانیده‌ایم كه بندگان مُخلَصین حضرت حقّ، در محشر براى سؤال و كتاب حضور ندارند؛ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ* إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ‌¹، و مقام آنها اعلى و اشرف است، و حساب و كتاب امّت‌ها به دست آنان است.

 پس آنها كه به مقام بقاء بالله فائز گردیده‌اند، و داراى مقام بقاء بعد از فناء و منزلت جَمعُ الجَمعى هستند از بهشت و دوزخ بالاتر، و در حجاب اقرب، مهیمن و مسیطر بر دو گروه بوده و از آن افق اعلى به همه مى‌نگرند! و همه را مى‌شناسند، و مقام و درجه هر یك را معین و مشخّص مى‌سازند.

تفسیر تفصیلى آیه أعراف‌

 این اجمال استفاده اى بود كه از آیات اعراف نمودیم. حال بپردازیم به بحث دقیق قرآنى از راه تفسیر آیه به آیه، و در ضمن از روایات وارده از اهل بیت عصمت كه همگى مؤید و شاهد بر این حقیقت است نمونه‌هائى ذكر كنیم، بِحَولِ اللهِ و قُوَّتِهِ؛ و لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ العَلىِّ العَظیم:

 وَ بَيْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ‌.

 أعرافِ حجاب و پرده، قسمت‌هاى بالاى آن را گویند. و نیز اعراف، نام براى تپّه‌ها و تل‌هاى بلندى است كه از رَمْل‌هاى بیابان تشكیل شده است، و غالباً بواسطه وزش بادهاى تند این تل‌هاى رملى بوجود مى‌آید.

 و چون در این آیه، اعراف به دنبال حجاب ذكر شده است، محتمل است كه معناى اوّل از آن مراد باشد. و بودن مردانى بر روى اعراف، معناى دوّم را تقویت میكند. و لیكن بین این دو معنى در آیه مباركه، منافات و مغایرتى نیست، زیرا كه معناى حجاب: ما یحْجُبُ شَیئاً عَن شَىْ‌ءٍ (چیزى كه چیزى را از چیز دیگرى مستور

كند) مى‌باشد، و بنابراین میتوان گفت كه: این مردانى كه بر روى اعراف قرار دارند، در مقام و محلّ مرتفع و بلندى هستند كه بر هر دو جمعیت، از گروه بهشتیان و گروه جهنّمیان سیطره و إشراف دارند، و بر هر دو منزل و درجه از بهشت و دوزخ واقف مى‌باشند. و به همین جهت كانوا عَلَى الاعْرافِ، روى اعراف هستند، تا آنكه همه طبقات و اصناف را به سیما و علائمشان بشناسند. چون مادّه لغوىِ اعراف از عَرَفَ یعْرِفُ مَعْرِفَةً و عِرْفاناً به معناى شناختن و دانستن است.

 خداوند تعالى در قرآن كریم در سوره حدید، وصف اعراف را با تعبیر «سُور» كه به معناى دیوار است، و گفتگوى بین بهشتیان و دوزخیان را كه در اینجا آمده است، در آنجا به عنوان گفتگوى بین منافقین و منافقات با مؤمنین و مؤمنات بیان میكند؛ و چنانكه مى‌بینیم در هر دو جا بیان یك امر و حقیقت را به دو عنوان و تعبیر مى‌نماید:

 يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ‌.¹

 «روز قیامت روزى است كه مردان منافق و زنان منافق، به كسانى كه ایمان آورده‌اند میگویند: شما به ما نظرى كنید! و نگاهى بیندازید! تا بدین‌وسیله ما از نور چهره شما، مقدارى براى خود بهره‌

برداشته و اقتباس كنیم!

 به آنها در پاسخ گفته مى‌شود: شما به عقب و قهقرا برگردید! و از آنجا طلب نور كنید! در این حال بین این دو دسته، دیوارى زده مى‌شود كه درى دارد؛ و آن در، ظاهرى دارد و باطنى؛ در باطنش رحمت است، و در ظاهرش از مقابل در، عذاب است.»

 و در ذیل آیه اعراف داشتیم:

 وَ نادى‌ أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرِينَ.

 «و جهنّمیان به بهشتیان ندا مى‌كنند: قدرى از آب و یا طعامى كه خداوند به شما روزى كرده است، بر ما رحمت آورده و إفاضه كنید! در جواب آنها اهل بهشت میگویند: خداوند آن آب و طعام را بر كافران حرام كرده است.»

 در قیاس این دو آیه واقع در سوره اعراف و سوره حدید، مى‌بینیم كه: گفتار منافقین به مؤمنین كه به ما نظرى كنید تا از نور شما توشه اى برگیریم، و آنچه در جواب مى‌شنوند كه به عقب و پشت برگردید و از آنجا التماس نور كنید (انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً) بعینه همان گفتار اهل جهنّم است به اهل بهشت كه: بر ما از آب و طعامى كه خدا به شما داده است بدهید! و جواب مى‌شنوند كه: خداوند آنها را بر كافران حرام نموده است‌ (أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرِينَ).

حجاب بین بنده بهشتى و دوزخى، امر واحدى است‌

 پس بنابراین، سور و دیوارِ كشیده شده بین منافقین و مؤمنین، همان حجاب و اعراف فاصل بین بهشتیان و دوزخیان است. و در آیه سوره حدید كه فقط منافقین را بر روى درِ این سور قرار داده است، به جهت آنستكه آنان با مؤمنین در ظاهر امرشان اشتراك دارند، چون بنا به فرض منافق هستند. پس درِ این دیوار كه باطنش و حقیقتش ایمان و واقع است، رحمت؛ و ظاهرش از جلوى در، عذاب است؛ و منافقان چون از حقیقت خبرى ندارند، از باطن كه رحمت است سودى نمى‌برند، و فقط از ظاهر اسلام و ایمان در دنیا استفاده كرده‌اند كه آنهم در محشر به صورت عذاب جلوه‌گر میگردد.

 و حاصل معنى آنستكه حجاب و دیوار چیز واحدى هستند ولى داراى دو وجهه و دو جهت: ظاهرى و باطنى، ظاهرش عذاب است و باطنش رحمت. كسانى كه به باطنش رسیده‌اند، از فوز و كامیابى إیمان و حقیقت بهرمند شده‌اند؛ و كسانى كه به ظاهرش اكتفا كرده و از باطن خبرى ندارند همان دسته اى هستند كه از حقیقت ایمان و عقیده پاك بى بهره‌اند، و فقط براى حفظ مصالح شخصیه ایمان آورده‌اند، و همان دسته اى هستند كه از ظاهر در برابر این دیوار در عذابند.

 و گویا این دیوار چنین است كه اگر هر آینه انظارشان از ظاهر تجاوز میكرد و به باطن میر سید، به نعیم الهى میرسیدند و رحمت حقّ آنانرا فرا میگرفت؛ ولى چون به ظاهر قناعت كردند، از درون آن بى بهره‌اند.

راه خدا یكى است؛ یكى به استقامت و دیگرى به انحراف مى‌پیماید

 پس دیوار و حجاب یكى است؛ ظاهرى دارد و باطنى. و مؤمنان و كافران، در مقابل خود فقط یك راه به سوى خدا دارند كه باید بپیمایند، و این راه واحد است، همچنانكه دیوار و حجاب واحد است.

 و اختلاف فقط از ناحیه ادراك و فهم آنهاست؛ عیناً مانند حالى كه در دنیا دارند، كه بین مؤمنان و كافران فرقى نیست در اینكه هر دو باید راهى را كه به سوى خدا دارند طى كنند؛ این راه را مؤمنان بطور استقامت طى مى‌كنند و گام در صراط مستقیم مى‌نهند، و كافران منحرف مى‌شوند و بطور اعوجاج و كجى مى‌پیمایند.

 پس همه با هم هستند، و اختلاف از جهت استقامت و انحراف نفوس است، و از جهت اراده و انتخاب خوب و یا اراده و انتخاب زشت.

 و لذا مى‌بینیم در ذیل آیه سوره حدید وارد است كه:

 يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قالُوا بَلى‌ وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ.¹

  (چون بین منافقان و مؤمنان دیوار زده مى‌شود، و سور كشیده مى‌شود) منافقان به مؤمنان میگویند: مگر ما با شما در دنیا نبوده‌ایم و معیت نداشته‌ایم؟! مؤمنان در پاسخ میگویند: آرى! و لیكن شما خود را به فتنه و فساد انداختید! و پیوسته انتظار كشیدید!

 و در شكّ و تردید بسر بردید! و آرزوهاى دراز شما را فریفت، تا آنكه امر خدا نازل شد و مرگ گریبانتان را گرفت، و آن غَرور و شیطان و نفس گول زننده و فریب دهنده شما را گول زد (و با خدعه و مكر شما را در غفلت نگاه داشت، تا ناگهان امر خدا آمد و كار از كار گذشت).»

 و این همان امر واحدِ ذو وجهین را میرساند، كه منافقان با مؤمنان ازهرجهت از جهات طبیعى و مزایاى مادّى در دنیا با هم بودند، در یك زمین، و یك عشیره، و یك غذا، و یك كسب و كار، و یك پدر و مادر، و یك مقدار عمر، و بالاخره چنانكه مى‌بینیم در این جهات طبیعى مَیزى و فرقى ندارند، و لیكن نیت و هدف و أخلاق و گرایش معنوى تفاوت داشت، و همین موجب شد كه آنان را به دوزخ بكشاند و مؤمنان را به بهشت رهبرى كند.

 پس صراط واحد است، و آن راهى است كه باید انسان بسوى خداوند تعالى طى كند؛ مؤمنان از راه مستقیم، و كافران و منافقان و بدكاران از راه اعوجاج و انحراف طى مى‌كنند.

 و قبل از آیه اعراف آمده است:

 وَ نادى‌ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ* الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ.

 «اهل بهشت به اهل جهنّم گویند: حقّاً آنچه را كه پروردگار ما به‌

ما وعده داده بود، حقّ و محكم و ثابت یافتیم! آیا آنچه را هم كه پروردگار شما به شما وعده داده بود (از پاداش سخت) حقّ و محكم و ثابت یافتید؟!

 در پاسخ گویند: آرى! و در این حال إعلان كننده‌اى اعلام میدارد كه: لعنت خداوند بر ظالمان است؛ آن كسانى كه مردم را از راه خدا بازداشتند، و راه را به روى آنها بستند، و آن را كج و مُعوج پنداشتند، و به آخرت كافر شدند.»

راه بسوى خدا ظاهرى دارد و باطنى‌

 پس راه، راه واحد است، و آن راه براى خداست و بسوى خداست؛ یكى به استقامت و درستى و راستى طى میكند، و دیگرى به انحراف و كجى مى‌پیماید. و این همان حقیقت واحد سور و حجاب و اعراف است، كه یكى به باطن توجّه دارد، و یكى به ظاهر؛ باطنش رحمت، و ظاهرش نقمت و نكبت است.

 و این مطلب در قرآن كریم تصریحاً و تلویحاً بسیار آمده است؛ مثلًا خداوند مى‌فرماید:

 يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ.¹

 «از حیات و زندگى دنیا ظاهرى را میدانند و بس، و ایشان از زندگى و حیات آخرت غافل هستند.»

 در اینجا روشن است كه به قرینه مقابله كه آخرت را در مقابل ظاهر حیات دنیا قرار داده است، منظور و مقصود از آخرت، باطن‌

حیات دنیاست. پس یك حیات است و بس؛ ظاهرى دارد و باطنى: ظاهرش همین زندگى بهیمیت و شهوت و وهم و غفلت از سراى جاودانى و حیات انسانى ابدى و معنوى است، و باطنش حیات انسانى و معنوى و روحى و عقلى است كه مستلزم و ملازم با بیدارى و هشیارى است، كه هر كدام از این دو صورت كه دو وجهه این حیات واحد را تشكیل داده‌اند، پس از مرگ بطور بروز و ظهور نمایان شده و تجلّى مى‌نمایند.

 و مى‌فرماید:

 أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ.¹

 «آیا این مردم با خود فكر نمى‌كنند كه پروردگار، آسمانها و زمین و ما بینهما را نیافریده است مگر به حقّ و أجل مُسمّى؟! و حقّاً كه بسیارى از مردم، به زیارت و لقاء پروردگارشان كافرند.»

 یعنى خلقت آسمانها و زمین، اگر به دیده حق نگریسته شود و با حقّ و أجل مسمّى ملاحظه گردد، راه مستقیم و استوار فكرى است؛ و اگر به دیده باطل نگریسته شود و با انكار لقاء خداوند توأم باشد، راه كج و انحراف فكرى است.

 و مى‌فرماید:

 وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمالُهُمْ كَسَرابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً

حَتَّى إِذا جاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً وَ وَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسابَهُ‌.¹

 «و كسانى كه كفر ورزیده‌اند، كردار آنان همچون سرابى است كه در زمین خشك و لم یزْرعى واقع است. شخص تشنه آن را آب مى‌پندارد و به دنبالش میرود، تا همینكه بدان رسید، أبداً آبى را نمى‌یابد، بلكه آنجا خداوند را مى‌یابد كه حساب او را بطور تامّ و تمام میكند، و در حساب استیفا مى‌نماید.»

 راه بسوى خدا واحد است؛ شخص كافر سراب را به صورت آب مى‌بیند، و مؤمن آب را به صورت آب. و هر دو با هم میروند؛ اوّلى تشنه كام مى‌ماند و به سزاى غفلت و خیال باطلش میرسد، و دوّمى سیراب میگردد.

عمر و زندگى با امید لقاء خداوندْ سعادت، و بدون آن آتش است‌

 و مى‌فرماید:

 فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَياةَ الدُّنْيا* ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدى‌²

 «پس اى پیغمبر! روى گردان از كسى كه از یاد ما روى گردانیده است، و غیر از زندگى و حیات دنیا چیزى را نمى‌خواهد! این نهایت درجه بلوغ علم و پایه دانش آنانست. بدرستیكه پروردگار تو داناتر است به كسى كه از راه او گمراه شده، و به كسى كه در راه او راهنمائى شده و راه را یافته است!»

 این آیه روشن است در اینكه زندگى كردن در دنیا، و غیر از بهیمیت و مراتب نازله از عیش و عشرت چیزى را نفهمیدن و نخواستن، عین گمراهى و إعراض از یاد خداست؛ و زندگى كردن در این دنیا و مقصد را لقاى خدا قرار دادن و غیر از این مراتب نازله چیزى را عالى‌تر و بهتر خواستن، عین اهتداء و راه یافتگى است.

 و مى‌فرماید:

 إِنَّ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ* أُولئِكَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ.¹

 «و حقّاً آن كسانى كه امید دیدار و ملاقات با ما را ندارند، و به زندگى پست دنیوى قناعت كرده‌اند، و بدان دل داده و اعتماد نموده و سكون و آرامش خود را در آن قرار داده‌اند، و آن كسانى كه از آیات ما در غفلت هستند؛ حقاً محلّ و مأواى آنان در پاداش چنین كردارى كه نموده‌اند، آتش است.»

 این آیه میرساند كه اطمینان و دلبستگى به این ظاهر زندگى دنیوى، و اكتفا به آن، و عدم امید لقاى خدا، آتش است. و به عكس، همین زندگى چنانچه توأم با امید لقاى پروردگار، و عدم اتّكاء و اعتماد به امور زوال پذیر دنیا باشد، و با توجّه و درایت به آیات خدا بوده باشد، سعادت و بهشت است.

 و آیات وارده در این سبكِ بیان بسیار است، و از همه بلیغ‌تر و

رساتر این آیه است كه:

 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ* جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ.¹

 «آیا نظرى نیفكندى بسوى كسانى كه نعمت خدا را به كفر تبدیل كردند و قوم خود را به دیار هلاكت و نابودى كشاندند؟ آنان در جهنّم مى‌سوزند، و جهنّم بد قرارگاهى است!»

 سابقاً ذكر كردیم كه مراد از نعمت در این آیه، ولایت است.² و ولایت، سبیل و راه بسوى خداست؛ و در مقابلش كفر است، یعنى بستنِ راه و مسدود شدن طریق عبودیت.

ظاهر، فانى و از بین رونده؛ و باطن ثابت و پابرجاست‌

 پس غایت و نهایت سیر چنین افرادى كه بر ظاهر جمود دارند و از باطن إعراض مى‌كنند، بَوار و هلاك و نابودى است. و ظاهر، از بین رونده، و خراب شونده، و نابود است؛ و باطن، پایدار، و ثابت، و بادوام، و پا برجا؛ همچنان كه خداوند مى‌فرماید:

 وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ.³

 «و اى پیامبر! به كسانى كه ایمان آورده‌اند بشارت بده كه از براى آنان در نزد پروردگارشان گامى متین و قدمى راستین است.»

 و نیز مى‌فرماید: فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ.⁴

 «در نشیمنگاه راست و درستى، در نزد خداوند مالك و مقتدر، نشست دارند.»

 و نیز مى‌فرماید:

 لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا تَأْثِيماً.¹

 «در بهشت خداوندى، سابقون كه مقرّبان درگاه او هستند هیچگاه سخن لغو و بیهوده، و سخنى كه آنان را به گناه اندازد نمى‌شنوند.»

 و نیز مى‌فرماید:

 لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا كِذَّاباً²

 «متّقیان در بهشت، هیچوقت سخن لغو و بیهوده، و سخن دروغ نمى‌شنوند.»

 و علیهذا نهایت و غایتِ مؤمنان، محلّ صدق و حقّ است، كه در آنجا أبداً دروغ و لغو و باطل نیست، به خلاف غیر مؤمنان.

صفات و خصوصیات نفسانیه اهل أعراف‌

 و بالجمله، اصحاب أعالى و مقامات مرتفع أعراف، كسانى هستند كه بر هر دو مكان از بهشت و آتش تسلّط و هیمَنه و اشراف دارند، و بر هر دو گروه از سعادتمندان و شقاوت پیشگان سیطره و استیلا دارند.

 چون میدانیم كه آن تل‌ها و فاصله‌هاى بین آنها مانند تلّ رَمل و شن از رمل مادّى طبیعى نیست، چون در آن روز، زمین به گونه فعلى‌

نیست، و در آن پست و بلندى و اعوجاج و كژى نیست.

 وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ يَنْسِفُها رَبِّي نَسْفاً* فَيَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً* لا تَرى‌ فِيها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً.¹

 «و اى پیامبر! چون از تو درباره كوه‌ها در روز قیامت بپرسند، پس بگو: خداوند چنان آنها را از جا بركند و خرد كند و خاك‌شده آنرا بر باد دهد كه هیچ از آن اثرى نماند. و بنابراین، آن كوه‌ها به صورت زمین مستوى و هموارى درآید كه أبداً در آن هیچگونه كجى و بلندى را نمى‌بینى!»

 پس مراد از اهل اعراف، ارتفاع مقام و منزلت آنهاست نسبت به اهل محشر كه اهل جمعند.

 و آنانند كه از مُحضَرین نیستند، چون از مُخلَصینى هستند كه خداوند آنان را از صَعْقه و نفخ صور، و از فزع و دهشت آن روز، در حفظ و مصونیت داشته است. و مقام و محلّ آنان حِجاب است كه در آن رحمتى است كه هر چیزى را فرا گرفته، و مسلّط بر آتش است كه بر اهلش استیلا دارد.

 و میتوان این معنى را از این گفتار خداى تعالى استشعار نمود كه فرموده است: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ‌ «مؤذّنى و اعلان كننده‌اى اعلام كرد در بین بهشتیان و دوزخیان.» و نفرمود: فأذن بینهم مؤذن «مؤذّنى و اعلان كننده اى كه بین آنها بود اعلام كرد.» زیرا در صورت اوّل ظاهر اینست كه مؤذّن و اعلان كننده از خود

آنها نیست بلكه مسیطر بر آنهاست، به خلاف صورت دوّم كه ظاهر اینست كه مؤذّن و اعلان كننده اى كه از آنها بود چنین گفت.

 و آنانند كه در روز قیامت حاكمند، هم حاكم بر بهشت و هم حاكم بر جهنّم. از جهنّمیان بازپرسى و مؤاخذه مى‌كنند و آنان را مورد عتاب و ملامت قرار میدهند. و آیه اعراف صریح در این مطلب است:

 وَ نادى‌ أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ قالُوا ما أَغْنى‌ عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ* أَ هؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لا يَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ.

 «و اهل اعراف، مردانى را كه از روى سیما و علائمشان مى‌شناسند ندا مى‌كنند كه: آنچه را كه شما جمع كردید و آنچه را كه موجب استكبار خود قرار دادید، شما را بى نیاز ننمود و دستى از شما نگرفت! آیا این بهشتیان نیستند كه شما سوگند میخوردید كه خداوند آنان را داخل در بهشت نمى‌كند؟!»

 و سپس خود اهل اعراف به بهشتیان امر مى‌كنند كه:

 ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ.

 «داخل در بهشت شوید، بدون آنكه هیچ خوف و ترسى براى شما باشد، و بدون آنكه هیچ غصّه و اندوهى داشته باشید!»

 و آنانند اصحاب روح كه فقط در معیت فرشتگان، در روز قیامت حقّ سخن گفتن را دارند، و سخن آنها صواب است.

 يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ‌

الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً.¹

 «روز قیامت روزى است كه روح و فرشتگان بطور صفوف منظّم در پیشگاه خداوند قیام مى‌كنند، و كسى سخن نمى‌گوید مگر آن كسى كه خداوند رحمن به او اذن داده باشد، و سخن به راستى بگوید.»

 زیرا كه با وحىِ روح، علم به كتاب و ایمان پیدا مى‌شود، و روح مقام و موجودى است أفضل از همه ملائكه.

 وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ‌²

 «و همچنین اینطور است كه ما روحى را از امرمان به تو وحى كردیم، كه قبل از این وحى نمیدانستى كه كتاب چیست، و نمیدانستى كه ایمان چیست!»

حكم و قضاوت اهل أعراف بر خاسران و مجرمان‌

 و آنانند كه در روز قیامت حكم به خسران و زیان كسانى مى‌كنند كه در جان و نفس‌هاى خود و اهلشان دچار خسران و زیان شده‌اند:

 وَ تَراهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْها خاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ وَ قالَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ.³

  (و اى پیامبر!) مى‌بینى كه ستمكاران را بر آتش عرضه میدارند،

و آنان از شدّت ذلّت و سرافكندگى، ترسناك و دل تهى شده، و با نگاه ضعیف از گوشه چشم به آن مینگرند. و كسانى كه ایمان آورده‌اند میگویند: زیانكاران كسانى هستند كه درباره نفوس خود و اهل خود در روز قیامت دچار خسران شده اند!»

 ظاهراً این ایمان‌آورندگان، به عنوان قضاوت و حكومت چنین حكمى را مى‌كنند؛ و این، اختصاص به متّصفان به صفات اهل اعراف دارد و این حكم از وظائف اهل آن است.

سوگند مجرمان در قیامت، كه ما غیر از ساعتى درنگ نكرده‌ایم‌

 و آنانند كه به آنها علم و ایمان داده شده، و در پاسخ سوگند مجرمان كه ما غیر از ساعتى درنگ نكردیم میگویند: شما در كتاب خدا تا روز بعث درنگ كرده‌اید!

 وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَيْرَ ساعَةٍ كَذلِكَ كانُوا يُؤْفَكُونَ* وَ قالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِيمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتابِ اللَّهِ إِلى‌ يَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ وَ لكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ.¹

 «و در روزى كه ساعت قیامت بر پا شود، مجرمان سوگند یاد مى‌كنند كه غیر از یك ساعت در دنیا درنگ نكرده‌اند؛ اینچنین دأب و روش آنها بود كه به دروغ و بهتان سخن مى‌گفتند. و كسانى كه به آنها علم و ایمان داده شده است میگویند: شما در كتاب خدا تا روز بازپسین و حشر درنگ كرده‌اید! و اینست روز بازپسین، و لیكن شما چنین بودید كه نمیدانستید.»

پاسخ اهل أعراف از ادّعاى مجرمان‌

 این گمان غلط و پندار نادرست آنان، به جهت آنست كه در دنیا خود را مقید ساخته بودند، و أنظار خود را به نگاه كردن و توجّه به همان ساعتى كه در آن سرگرم افكار شیطانى، و هواجس نفسانى، و ملتذّات حیوانى بودند منعطف داشته بودند، و بیشتر از این مقدار انظار و افكار خود را وسعت نبخشیده بودند كه زمانهاى خود را قبل از دنیا، و امور واقعه خود را بعد از دنیا بنگرند، و به حسب سیطره زمان، این أمَد طویل و مدّت طولانى و دراز را ادراك كنند!

 آنان فقط ساعت فعلى و زودگذر را میدیدند كه پیوسته به وجود مى‌آید و از بین مى‌رود، یك ساعت ظاهر مى‌شود و آن ساعت مختفى مى‌شود؛ و بنابراین سوگند یاد مى‌كنند در روز حشر كه ما غیر از یك ساعت در دنیا توقّف نداشته‌ایم!

 آرى اگر تمام مدّت زندگى و حیات دنیوى را نسبت به عمر زمان و دَهْر اندازه بگیریم، بسیار كم است و حقّاً میتوان گفت: ساعتى بیش نیست؛ ولى آنان چنین منظورى از تقلیل را نداشته‌اند، و گرنه حرف صحیحى بود. و چون این مقصودشان نبوده است، از آنها مؤاخذه مى‌شود، و این قول به درنگ یك ساعت را به عنوان إفك و دروغ از آنان مى‌شنوند.

 و لیكن همان طور كه گفته شد، بنا بر اصل قیاس عمر انسان به سعه زمان و عالم طویل و دهرِ سرمد، بیش از یك ساعت نیست؛ همچنان كه خدا فرماید:

 كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ.¹

 «گویا آنها در روزى كه آنچه از آن بیم داده شده‌اند را ببینند، بیش از یك ساعت از روز درنگ نكرده‌اند.»

 و نیز فرماید:

 قالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ* قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَسْئَلِ الْعادِّينَ* قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.²

 «خداوند در روز قیامت به كافران میگوید: چند سال شما در روى زمین توقّف كردید؟ آنان میگویند: ما یك روز یا مقدارى از یك روز را توقّف كرده‌ایم! و تو اى پروردگار! از حسابگران بپرس (كه ما در این سخن راست میگوئیم).

 خداوند میگوید: شما اگر از زندگانى ابدى خود مطّلع بودید، میدانستید كه مدّت توقّفتان در دنیا، با آنكه چندین سال بوده است، بسیار اندك و كم بوده است!»

 بارى، شاید گفتار اهل علم و ایمان به مجرمان كه: شما در كتاب خدا تا یوم بعث درنگ كردید! و اینست روز بعث‌ (وَ قالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِيمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتابِ اللَّهِ إِلى‌ يَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ وَ لكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) اشاره باشد به گفتار خداوند متعال در آیه:

 وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ إِلى‌ أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ.¹

 «و اگر گفتارى از پروردگار تو اى پیغمبر سبقت نگرفته بود كه: آنان را تا اجل مسمّى نگاه میداریم، هر آینه بین آنها حكم مى‌شد.»

 و همچنین اشاره باشد به آیه:

 هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضى‌ أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ.²

 «اوست آن كسى كه شما را از گِل آفرید و اجل را معین كرد، و اجل مسمّى در نزد اوست.»

 و در صدر بحث «معادشناسى» در جلد اوّل، مجلس دوّم، بحثى راجع به اجل و اجل مسمّى در پیرامون آیه كریمه:

 ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى‌³

 «خداوند آسمانها و زمین و آنچه بین آنهاست را نیافرید مگر به حقّ و اجل مسمّى.»

 آوردیم و روشن شد كه: اجل مسمّى ثابت است و در نزد خداست، و وجهه ملكوتى و ثابت این اجل است.

 و علیهذا گفتار اهل علم و ایمان كه اصحاب اعرافند ـ به مجرمان، از آن جنبه ملكوتى و تعیین اجل مسمّى است، به اینكه‌

چون درنگ شما و انتهاء آن هر دو مسلّم بوده است، بنابراین اینست روز بعث! و لیكن شما بر این تحدید و انتهاء ملكوتى علم نداشتید! و اجل مسمّى را حاكم و محیط بر اجل نمى‌دیدید! و نمیدانستید كه: إن الساعة کلمح البصر أو هو أقرب‌. «ساعت قیامت و روز بعث مانند چشم بر هم گذاردن است بلكه نزدیكتر.» و نمیدانستید كه: وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ. «روز جهنّم به كافران احاطه دارد.»

 و بنابراین در غفلت و جهل بسر بردید! و اینك دانستید كه اینست روز بعث و یوم الحشر و القیامة.

 یك نكته ناگفته نماند: این ادّعاى غیر صحیح از مجرمین كه ما غیر از یك ساعت توقّف نكرده‌ایم، و پس از آن ظهور بطلان این ادّعا، و أمثال این اختلافاتى كه در مخاصمات بین ضعفاء و مستكبران واقع مى‌شود، و ردّ و بدلهائى را كه قرآن بین تابعین و متبوعین بیان میكند، و در روز قیامت با یكدگر مشاجرات و منازعاتى در پیرامون مسائل دنیویه دارند كه هر كدام میخواهند جُرم و جَریمه را به گردن دیگرى اندازند؛ منافاتى ندارد با آنچه سابقاً گذشت كه: روز قیامت، روزى است كه حقائق ظهور و بروز میكند، و حجاب‌ها و پرده‌ها كنار میرود، و سرائر و بواطن آشكارا مى‌شود. زیرا این كشف حقائق و آشكارا شدن و غیر قابل إنكار گشتن، داراى مراتب و درجاتى است: در نزد بعضى تامّ و تمام و به كمال مرتبه، و در نزد بعضى دیگر فى‌الجمله و مقدار كمى؛ و این تفاوت مراتب در تمام شئون قیامت موجود است.

روایات دالّه بر اینكه أعراف، موقف اهل عرفان است‌

 روایات وارده در این باب از جهت مفاد و موضوع به چند بخش قسمت مى‌شوند:

 اوّل:

 روایاتى كه دلالت دارند بر اینكه در مادّه اعراف، عرفان و معرفت به كار رفته است. و شاید ریشه این نوع تعبیر، از آیه قرآن گرفته شده باشد كه: وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ.

 چون در این آیه، وقوف بر اعراف را از آنِ كسانى قرار داده است كه معرفت دارند بواسطه علامت و نشانه‌هائى كه در سیماى مردم است، اگر ضمیر هٌمْ‌ به‌ کلًّا بر گردد؛ و یا به نشانه‌هائى كه در سیماى خودشان است اگر ضمیر هُمْ به رِجَالٌ بر گردد.

 و ممكنست بگوئیم به هر دو یعنى به‌ رِجَالٌ‌ و کلًّا بر گردد، و از نقطه نظر ادبیت اشكالى ندارد. و عنوان ارجاع ضمیر به جامع بین دو چیز مذكور در عبارت، خالى از لطف نیست.

 در تفسیر «مجمع البیان» آورده است كه:

 «بَكر بن عبد الله مُزْنى به حسن گفت: به من چنین رسیده است كه: اهل اعراف، گروهى هستند كه نیكى‌ها و بدى‌هاى آنان به قدر هم است، و لذا بین بهشت و دوزخ وقوف دارند.

 حسن دست خود را بر ران خود زد و گفت: اهل اعراف كسانى هستند كه خداوند آنان را براى معرفت و شناسائى اهل بهشت و جهنّم در آن محلّ وقوف داده است؛ تا بعضى را از بعضى دیگر تمیز دهند. و سوگند به خدا كه چه بگویم؟ شاید بعضى از آنان، با ما در

این خانه باشند!

 و ثَعلبى با اسناد خود در تفسیر از ضحّاك، از ابن عبّاس آورده است كه: اعراف مكان بالا و مرتفعى است بر روى صراط، و بر آن حمزه و عبّاس و علىّ و جعفر قرار دارند. و آنان محبّان خود را به سفیدى چهره، و دشمنان خود را به سیاهى چهره مى‌شناسند.»

 و سپس گفته است:

 قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ عَلَیهِ السَّلَامُ: هُمْ ءَالُ مُحَمَّدٍ عَلَیهِم السَّلَامُ؛ لَا یدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ لَا یدْخُلُ النَّارَ إلَّا مَنْ أَنْكَرَهُمْ وَ أَنْكَروُهُ.

 «حضرت باقر علیه السّلام گفتند: اهل اعراف آل محمّد علیهم السّلام هستند؛ داخل بهشت نمى‌شود مگر كسى كه آنها را بشناسد و آنها او را بشناسند، و داخل آتش نمى‌گردد مگر كسى كه آنها را ناشناخته بگیرد و آنان او را ناشناخته بگیرند.¹»

 و در «تفسیر عیاشى» از هِلْقام از حضرت باقر علیه السّلام آورده است كه در جواب اینكه پرسیده بود: مراد از وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ‌ در آیه شریفه: وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ‌ چیست؟ فرمودند: آیا شما در بین خودتان، اهل خبره و شناسائى ندارید؟! آیا بر قبائل خود كسانى را كه خوبان را از بدان بشناسند ندارید؟!

 هِلقام گوید: عرض كردم: آرى.

 حضرت فرمود: ما هستیم آن مردانى كه تمام خلائق را از روى‌

سیما و علائم مى‌شناسیم!¹

روایات دالّه بر اینكه اهل أعراف، عارفان به خلائق‌اند

 و نیز عیاشى از زاذان، از سلمان آورده است كه گفت: شنیدم بیش از ده بار رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم به على میفرمود:

 یا عَلِىُّ! إِنَّكَ وَ الأوْصِیاءَ مِنْ بَعْدِكَ أَعْرَافٌ بَینَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ؛ لَا یدْخُلُ الْجَنَّةَ إلَّا مَنْ عَرَفَكُمْ وَ عَرَفْتُمُوهُ، وَ لَا یدْخُلُ النَّارَ إلَّا مَنْ أَنْكَرَكُمْ وَ أَنْكَرْتُمُوهُ.²

 «اى علىّ! تو و اوصیاء بعد از تو، أعراف هستید بین بهشت و آتش؛ داخل در بهشت نمى‌شود مگر كسى كه شما را بشناسد و شما هم او را بشناسید، و داخل آتش نمى‌شود مگر كسى كه شما را ناشناخته گیرد و شما هم او را ناشناخته گیرید!»

 و نیز عیاشى از سَعد بن طَریف از حضرت باقر علیه السّلام در تفسیر این آیه آورده است كه فرمودند:

 اى سعد! ایشان آل محمّد علیهم السّلام هستند؛ داخل بهشت نمى‌شود مگر كسى كه آنها را بشناسد و آنها او را بشناسند، و داخل جهنّم نمى‌شود مگر كسى كه آنان را ناشناخته گیرد و آنان او را ناشناخته گیرند.³

 و نیز عیاشى از ثُمالى از حضرت باقر علیه السّلام آورده است كه در پاسخ كسى كه از گفتار خداوند تعالى: وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ‌ سؤال كرده بود فرموده‌اند:

 نَحْنُ الاعْرَافُ! الَّذِینَ لَا یعْرَفُ اللهُ إلَّا بِسَبَبِ مَعْرِفَتِنَا. و

نَحْنُ الاعْرَافُ! الَّذِینَ لَا یدْخُلُ الْجَنَّةَ إلَّا مَنْ عَرَفَنَا وَ عَرَفْنَاهُ، وَ لَا یدْخُلُ النَّارَ إلَّا مَنْ أَنْكَرَنَا وَ أَنْكَرْنَاهُ.

 وَ ذَلِكَ بِأَنَّ اللهَ لَوْ شَاءَ أَنْ یعَرِّفَ النَّاسَ نَفْسَهُ لَعَرَّفَهُمْ، وَ لَكِنَّهُ جَعَلَنَا سَبَبَهُ وَ سَبِیلَهُ وَ بَابَهُ الَّذِى یؤْتَى مِنْهُ‌.¹

 «ما هستیم اعراف! آن كسانى كه خداوند شناخته نمى‌شود مگر بوسیله شناخت ما. و ما هستیم اعراف! آن كسانى كه داخل بهشت نمى‌شود مگر آن كه ما را بشناسد و ما او را بشناسیم، و داخل آتش نمى‌شود مگر آن كه ما را انكار كند و ما او را انكار كنیم.

 و این بجهت آنست كه خداوند اگر إراده میفرمود و میخواست خود را بدون واسطه به مردم بشناساند البتّه مى‌شناسانید، و لیكن او ما را سبب و وسیله و درى قرار داده است كه باید از آن داخل شد.»

 و در «بصائر الدّرجات» از محمّد بن الحسین از موسى بن سَعْدان از عبد الله بن قاسم از بعضى اصحابش از سعد إسكاف ـ پس از سؤال او از حضرت باقر علیه السّلام از تفسیر این آیه، و پس از جواب آن حضرت بر همین نهجى كه أخیراً از «تفسیر عیاشى» ذكر شد ـ آورده است كه حضرت به دنبال آن اضافه میكنند كه:

 فَلَا سَوَاءٌ مَا اعْتَصَمَتْ بِهِ الْمُعْتَصِمَةُ وَ مَنْ ذَهَبَ مَذْهَبَ النَّاسِ؛ ذَهَبَ النَّاسُ إلَى عَینٍ كَدِرَةٍ یفْرُغُ بَعْضُهَا فِى بَعْضٍ، وَ مَنْ أَتَى ءَالَ مُحَمَّدٍ أَتَى عَیناً صَافِیةً تَجْرِى بِعِلْمِ اللهِ لَیسَ لَهَا نَفَادٌ وَ لَا انْقِطَاعٌ‌.

 ذَلِكَ بِأَنَّ اللهَ لَوْ شَاءَ لَارَاهُمْ شَخْصَهُ حَتَّى یأْتُوهُ مِنْ بَابِهِ، لَكِنْ جَعَلَ اللهُ مُحَمَّدًا وَ ءَالَ مُحَمَّدٍ الابْوَابَ الَّتِى یؤْتَى مِنْهَا وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ: وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى‌ وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها¹و².

 «و بنابراین مساوى نیستند آنچه كه معتصمین بدان تمسّك میجویند با آنچه كه مردم به هر سو راهى را انتخاب نموده و میروند؛ مردم پیوسته براى آب خوردن به سوى چشمه‌هاى آلوده و كدر میروند كه بعضى از آنها در بعضى دیگر ریخته شده و آمیخته میگردد، ولى كسى كه به سوى آل محمّد بیاید به سوى چشمه صاف و پاكى آمده است كه به علم خدا جارى است و هیچگاه انقطاع و نابودى ندارد.

 و این حقیقت به جهت آنستكه اگر خداوند اراده فرموده بود كه خودش را بشخصه به مردم بشناساند تا بدون هیچ واسطه از در خدا وارد شده و او را ببینند، البتّه چنین كارى را میكرد، ولیكن محمّد و آل محمّد را درهائى براى شناسائى خود قرار داده است كه باید از آن درها وارد شوند؛ و اینست معناى گفتار خدا كه: نیكوئى و خوبى به این نیست كه شما در خانه‌ها از پشت آنها وارد شوید! ولیكن خوبى براى كسى است كه تقوى پیشه ساخته است! و شما به خانه‌ها از درهاى آنها وارد شوید!»

 بارى، و نظیر مفاد این روایت را درباره اهل اعراف، فُرات بن‌

إبراهیم در تفسیر خود، از أصبَغ بن نُباته و از حَبّة عُرَنى از أمیرالمؤمنین علیه السّلام،¹ و شیخ صدوق «در معانى الاخبار» از حضرت باقر از حضرت أمیر المؤمنین علیهم السّلام،² و علىّ بن إبراهیم در تفسیر خود،³ و كلینى از حضرت صادق علیه السّلام در گفتگوى ابن‌كَوّاء با أمیرالمؤمنین علیه السّلام‌⁴ آورده‌اند.

مؤذّن و إعلان كننده لعنت خدا بر ظالمین، أمیر المؤمنین است‌

 دوّم:

 روایاتى كه دلالت دارند بر آنكه اعلان كننده بین بهشتیان و دوزخیان كه: لعنت خدا بر ظالمان است، أمیرالمؤمنین علیه السّلام هستند.

 طبرسى از أبو القاسم حَسْكانى با اسناد خود از محمّد بن حنفیه از أمیر المؤمنین علیه السّلام آورده است كه‌ إنَّهُ قَالَ‌: أَنَا ذَلِكَ الْمُؤَذِّنُ! «من آن مؤذّن هستم!»

 و نیز حسكانى با اسناد خود از أبو صالح از ابن عبّاس روایت كرده است كه:

 إنَّ لِعَلِىٍّ فِى کتَابِ اللهِ أَسْمَآءٌ لَا یعْرِفُهَا النَّاسُ؛ قَوْلُهُ: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ‌، فَهُوَ الْمُؤَذِّنُ بَینَهُمْ؛ یقُولُ: أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ‌، الَّذِینَ كَذَّبُوا بِوِلَایتِى وَ اسْتَخَفُّوا بِحَقِّى‌⁵.

 از براى علىّ علیه السّلام در كتاب خدا اسم‌هائى هست كه مردم آنها را نمیدانند؛ مثل گفتار خدا كه مى‌فرماید: «مؤذّنى بین بهشتیان و جهنّمیان اعلان كرد.» كه اوست همان مؤذّنِ بین ایشان؛ ندا میدهد: آگاه باشید كه لعنت خدا بر ستمكاران است. ستمكاران كسانى هستند كه ولایت مرا تكذیب كرده‌اند و حقّ مرا سبك شمرده‌اند.»

 و عیاشى از محمّد بن فُضیل از حضرت امام رضا علیه السّلام در گفتار خداوند: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ‌ روایت كرده است كه:

 قَالَ: الْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِین عَلَیهِ السَّلَامُ‌.¹

 «حضرت فرمودند: مؤذّن و اعلام دارنده أمیر المؤمنین علیه السّلام است.»

 و كلینى، از حسین بن محمّد از مُعَلَّى بن محمّد از وَشّاء از أحمد بن عمر حَلّال‌² آورده است كه از حضرت أبو الحسن علیه السّلام درباره تفسیر گفتار خداى تعالى: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ‌ سؤال كردم، حضرت فرمودند: مؤذّن أمیر المؤمنین‌

علیه السّلام است.¹

رجال أعراف، أئمّه اهل بیت علیهم السّلام هستند

 سوّم:

 روایاتى است كه دلالت دارد بر آنكه رجال واقفین بر اعراف، أئمّه آل مُحمّد هستند:

 در «بصائر الدّرجات» از أحمد بن محمّد از ابن مَحبوب از أبو ایوب از بُرَید عِجْلى روایت كرده است كه:

 سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللهِ: وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ، قَالَ: أُنْزِلَتْ فِى هَذِهِ الامَّةِ، وَ الرِّجَالُ هُمُ الائِمَّةُ مِنْ ءَالِ مُحَمَّدٍ.

 قُلْتُ: فَمَا الاعْرَافُ؟ قَالَ: صِرَاطٌ بَینَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ؛ فَمَنْ شَفَعَ لَهُ الائِمَّةُ مِنَّا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُذْنِبِینَ نَجَا، وَ مَنْ لَمْ یشْفَعُوا لَهُ هَوَى.²

 «بُرید گوید: از حضرت باقر علیه السّلام درباره این آیه پرسیدم، فرمود: درباره این امّت نازل شده است، و رجال اعراف، امامان از آل محمّد هستند.

 من گفتم: پس خود اعراف چیست؟! حضرت فرمود: راهى است بین بهشت و جهنّم؛ و هر كس را كه از مؤمنان گناهكار، امامان ما شفاعت كنند نجات پیدا میكند، و هر كس را كه شفاعت نكنند سقوط میكند.»

 و نیز در «بصائر الدّرجات» از بعض اصحاب، از محمّد بن حسین از صَفوان از ابن مُسكان از أبو بصیر، از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام در گفتار خداى تعالى: وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ‌ آورده است كه: قَالَ: الائِمَّةُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیتِ فِى بَابٍ مِنْ یاقُوتٍ أَحْمَرَ عَلَى سُورِ الْجَنَّةِ، یعْرِفُ كُلُّ إمَامٍ مِنَّا مَا یلِیهِ.

 قَالَ رَجُلٌ: مَا مَعْنَى مَا یلِیهِ؟ قَالَ: مِنَ الْقَرْنِ الَّذِى هُوَ فِیهِ إلَى الْقَرْنِ الَّذِى كَان.¹

 «حضرت فرمودند: مراد از رجال، امامان از ما اهل بیت هستند كه در دَرى از یاقوت سرخ بر دیوار بهشت وقوف دارند، و هر یك از امامان ما مى‌شناسد آنچه را كه نزدیك به اوست. مردى گفت: مقصود از آنچه نزدیك به اوست چیست؟ حضرت فرمودند: از آن زمانى كه او در آن زیست میكند تا زمانى كه بوده است.»

 و عیاشى در تفسیر آورده است از مَسْعَدة بن صَدَقة از جعفر بن محمّد از پدرش از جدّش از أمیر المؤمنین علیه السّلام كه:

 قَالَ: أَنَا یعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ، وَ أَنَا أَوَّلُ السَّابِقِینَ، وَ خَلِیفَةُ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، وَ أَنَا قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، وَ أَنَا صَاحِبُ الاعْرَافِ.²

 «فرمود: من پیشوا و رئیس و زعیم مؤمنین هستم، و من اوّل سبقت گیرنده در اسلام هستم، و من خلیفه رسول پروردگار جهانیان‌

هستم، و من قسمت كننده بهشت و آتش هستم، و من صاحب اعراف هستم.»

 این سه دسته از روایات متّفقاً دلالت دارند بر آنكه رجال و اهل اعراف فقط ائمّه و پیشوایان اهل بیت و آل محمّد علیهم السّلام هستند.

وقوف ائمّه علیهم السّلام و شیعیان گنهكار، بر أعراف‌

 چهارم:

 روایاتى است كه دلالت دارند بر آنكه بر اعراف، امامان و پیشوایان آل محمّد با تابعین خود از گناهكارانى كه امید عفو و شفاعت و انتظار رحمت درباره آنان است، وقوف دارند.

 مانند روایت وارده در «تفسیر علىّ بن إبراهیم» از پدرش از ابن محبوب از ابو ایوب از بُرَید، از أبى عبد الله علیه السّلام كه:

 «اعراف تل‌هائى است بین بهشت و آتش. و رجال اعراف، أئمّه صلوات الله علیهم أجمعین هستند كه با شیعیان خود بر اعراف وقوف دارند.

 و این در حالى است كه مؤمنین بدون حساب همگى روانه بهشت شده‌اند.

 أئمّه علیهم السّلام به شیعیان خود كه گناهكارند و بر اعراف وقوف دارند میگویند: ببینید برادرانتان را كه بدون حساب روانه بهشت گردیده اند! و اینست گفتار خداوند تبارك و تعالى:

 سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ.¹

 «سلام خداوند بر شما باد! درحالى‌كه هنوز آنها داخل در بهشت‌

نشده‌اند، ولى امید دخول در آن را دارند.»

 و سپس به آنان گفته مى‌شود: حالا نظرى بیندازید بسوى دشمنانتان كه در آتشند! و اینست معناى گفتار خداوند تعالى:

 وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ* وَ نادى‌ أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ‌ (فِى النَّارِ) قالُوا ما أَغْنى‌ عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ‌ (فِى الدُّنْیا) وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ.¹

 «و چون نگاه آنان را به طرف دوزخیان برگردانند گویند: بار پروردگارا! ما را با قوم ستمگر یكجا قرار مده!

 و صاحبان و ملازمان اعراف مردانى را كه (در آتشند و) از سیما و علائمشان مى‌شناسند، ندا میدهند كه: آنچه را شما (در دنیا) اندوختید و جمع كردید، و آنچه را به مباهات و سرافرازى و بلندپروازى و استكبار بدان اتّكاء داشتید، به هیچ وجه دستى از شما نگرفت و سودى نبخشید و شما را در امروز بى نیاز ننمود.»

 و سپس ائمّه علیهم السّلام به دشمنان خود كه در آتش هستند میگویند: اینان شیعیان ما و برادران ما هستند كه شما در دنیا سوگند میخوردید كه خداوند آنها را مشمول رحمت خود نمى‌كند. و در این حال ائمّه به شیعیان میگویند:

 ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ.²

 «همگى داخل بهشت گردید! بدون آنكه هیچ ترسى و یا آنكه هیچ غصّه اى براى شما بوده باشد.»

 و در این حال دوزخیان به بهشتیان میگویند: قدرى از آب و یا از طعامى كه خدا به شما روزى كرده است به ما بدهید!¹»

كلام مرحوم صدوق و شیخ مفید درباره أعراف‌

 و مرحوم صدوق در كتاب «عقائد» فرموده است:

 «اعتقاد ما در اعراف آنستكه آن، سور و دیوارى است بین بهشت و آتش، و بر آن مردانى هستند كه تمام افراد را (چه از بهشتیان و چه از دوزخیان) از سیما و آثار و علائمشان مى‌شناسند. و آنان پیامبر و اوصیاء او علیهم السّلام مى‌باشند.

 (شیخ مفید در شرح این كلام فرموده است: گفته شده است كه: اعراف كوهى است بین بهشت و آتش. و نیز گفته شده است كه: آن، سور و دیوارى است بین بهشت و آتش. و محصّل كلام آنكه: مكانى است كه نه از بهشت است و نه از آتش. و بر طبق آنچه گفتیم روایت وارد شده است؛ و بر اینكه چون روز قیامت شود، بر آن سور رسول خدا و أمیر المؤمنین و ائمّه طاهرین از ذرّیه أمیر المؤمنین صلواتُ الله علیهم قرار دارند. و مراد از رجال در آیه اعراف آنانند ...)

 داخل در بهشت نمى‌گردد مگر كسى كه آنها را بشناسد و آنها او را بشناسند، و داخل در آتش نمى‌گردد مگر كسى كه آنها را انكار كند و آنها او را انكار كنند.

 و در كنار اعراف كسانى هستند كه حكم آنها تأخیر افتاده است تا

امر خدا صادر شود؛ یا آنان را عذاب كند و یا از گناه آنان درگذرد.¹»

 پنجم:

 روایاتى هستند كه دلالت دارند بر آنكه بر اعراف، گناهكاران و خطاپیشگانى وقوف دارند كه حَسَنات و سَیئات آنان مساوى است، و هنوز حكم آنان قطعى نشده است.

 عیاشى از طَیار از حضرت صادق علیه السّلام آورده است كه‌ قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَىُّ شَىْ‌ءٍ أَصْحَابُ الاعْرَافِ؟

 قَالَ: اسْتَوَتِ الْحَسَنَاتُ وَ السَّیئَاتُ؛ فَإنْ أَدْخَلَهُمُ اللهُ الْجَنَّةَ فَبِرَحْمَتِهِ، وَ إنْ عَذَّبَهُمْ لَمْ یظْلِمْهُمْ.²

 «به آن حضرت گفتم: اصحاب اعراف كیانند؟ فرمود: آنان كه حسنات و سیئات آنها برابر است؛ حال اگر خداوند آنان را به بهشت برد از روى رحمت اوست، و اگر عذابشان كند به آنها ستم نكرده است.»

 و علىّ بن إبراهیم آورده است كه:

 سُئِلَ الْعَالِمُ عَلَیهِ السَّلَامُ عَنْ مُؤْمِنِى الْجِنِّ أَ یدْخُلُونَ الْجَنَّةَ؟

 فَقَالَ: لَا، وَ لَكِنَّ لِلَّهِ حَظَائِرَ بَینَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یكُونُ فِیهَا مُؤْمِنُو الجِنِّ وَ فُسَّاقُ الشِّیعَةِ³.

 «از عالم آل محمّد علیهم السّلام پرسیدند كه: آیا مؤمنان از

طائفه جنّ در بهشت میروند؟

 فرمود: نه، و لیكن خداوند حَظیره‌هائى در بین بهشت و آتش دارد كه در آن مكانهاى معین شده مؤمنان از جنّ و فاسقان از شیعه سكونت دارند.»

 درباره این گروه سعدى شیرازى گفته است:

محصّل مجموع روایات أعراف و اهل آن‌

 بارى، این مجموع روایاتى بود كه در این زمینه آمده بود، و ما از هر طبقه از روایات چند نمونه آوردیم.

 و محصّل مجموع با ملاحظه جمع دِلالى بین آنها این مى‌شود كه:

 اعراف مكانى و حاجبى است بین بهشت و جهنّم كه داراى درجات بالا و پائین است؛ و در درجات بالاى آن ائمّه علیهم السّلام وقوف دارند، و در دامنه و درجات پائین شیعیان و افرادى از بزهكاران كه هنوز حساب آنها یكسره نشده و حكم آنها صادر نشده است. هر بزرگى با امّتِ تكلیف معین نشده خود، بر روى اعراف است.

 البتّه مقام بالاى اعراف، مقامى است بسیار رفیع و بسیار منیع، كه دست كسى بدان نرسد، و شاهپر بال بلند پرواز هیچ طائرى قصد عبور از آن را نكند، زیرا آن مقام اختصاص به كسانى دارد كه هم بر

بهشت و هم بر دوزخ حاكمند، و هم بر بهشتیان و هم بر جهنّمیان مُسَیطر و مسلّط هستند. آنان در چنین افق مبین و مقام ارجمندى وقوف دارند، همه را با علائم و نشانه‌ها مى‌شناسند، و درجه و مقام هر یك از بهشتى‌ها را در مراتب هشتگانه آن معین مى‌كنند، و دركات و مراتب هفتگانه دوزخ را میدانند و دوزخیان را در آن محل‌ها توزیع مى‌نمایند.

 و این روایات همگى تطابق دارد با مفاد آیاتى كه ذكر شد، زیرا در آیات هم رجال اعراف را با مشخّصاتى بیان فرموده است كه غیر از مقرّبان درگاه حضرت احدیت و پیشوایان اهل بیت كسى چنین مقامى را ندارد.

 و نیز در آیات همان طور كه دیدیم، حال دسته اى را بیان میكند كه هنوز داخل بهشت نشده و امید دخول در آن را دارند.

مقام حضرت زهرا علیها السّلام در أعراف‌

 ولى در اینجا یك نكته باید ذكر شود، و آن اینست كه: مقام حضرت صدّیقه كبرى فاطمه زهرا سلام الله علیها كجاست؟ آیا آنهم بر اعراف است، و یا در مراتب و درجات پائین‌تر؟

 هیچ شكّى نیست كه آن مقام مقدّس نیز در طراز مقام فرزندانش از پیشوایان و ائمّه اهل بیت است، و علّت آنكه در این روایات تصریح به وقوف آن حضرت بر اعراف نشده است، به جهت آنست كه ضعفاء عقول حقیقتاً اعراف را كوهى مثلًا به مثابه جبال دنیا تخیل مى‌كنند، و بنابراین صعود آن مخدّره بر فراز كوه و تلّ، منافى مقام حیا و عصمت است.

 كما اینكه در بعضى از روایات سابقاً داشتیم كه با آنكه حال آن بى بى در محشر و سائر مشاهد با ائمّه یكسان است، و با آنكه آن مخدّره نیز بر بالین هر شخص محتضر هنگام مرگ حاضر مى‌شود، ولى در روایات احتِراماً لِجَلالها نامشان را نبرده‌اند، و مخصوصاً در روایات ذكر شده كه برده نشدن نام به علّت قصور ادراك و فهم عامّه است.

 زیرا آنان نمیدانند كه در مقام عالى اعراف كه از بهشت عالى‌تر است و حجاب اقرب است، عنوان انوثیت در مقابل ذكوریت نیست؛ همه این عناوین برداشته مى‌شود، این عناوین متعلّق به پائین اعراف و متعلّق به بهشت و دوزخ است، و لذا نام مقدّس آن بى بى منطوى در عنوان رجال آمده است در این آیه مباركه: وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ.

 همچنان كه بدون شبهه نام آن بى بى منطوى در عنوان رجال است در آیه مباركه نور:

 فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ* رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِيتاءِ الزَّكاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ.¹

 «در خانه‌هائى كه خدا رخصت داده است كه رفعت یابد و نام او در آنجاها برده شود، تسبیح خدا را مى‌نمایند در صبحگاه و شبانگاه‌

مردانى كه هیچ كسب و تجارتى آنان را غافل نمیدارد از یاد خدا، و نه از إقامه نماز و نه از دادن زكوة. و از روزى كه دل‌ها و چشم‌ها از آن روز در وحشت و اضطراب است در واهمه و دهشت هستند.»

 بارى، مجال ضیق است كه در این باره قدرى بیان و قلم را گسترده داریم، تا اخلّاء روحانى و برادران ایمانى بدانند كه مقام و درجه این زن كه افتخار هزاران پیغمبر و امام، و شفیعه صدّیقان و شهیدان و پیامبران أُولوا العزم است، تا چه حدّ و چه غایت است! او سرّ رسول الله است، او جوهره و سلاله نبوّت است، كه رسول خدا دست او را مى‌بوسید، و بر جاى خودش مى‌نشاند، و پیوسته در بیتش میرفت، و هر وقت از سفر و غزوه مراجعت میكرد، اوّل به دیدن او در خانه او میرفت.

صلوات محیى الدّین بر حضرت صدّیقه كبرى سلام الله علیها

 وَ (صَلَواتُ اللهِ وَ مَلَآئِکتِهِ وَ حَمَلَةِ عَرْشِهِ وَ جَمیعِ خَلْقِهِ مِنْ أَرْضِهِ وَ سَمائِهِ) عَلَى الْجَوْهَرَةِ الْقُدْسیةِ فى تَعَینِ الإنْسیةِ.

 صورَةِ النَّفْسِ الْکلّیةِ، جَوادِ الْعالَمِ الْعَقْلیةِ، بَضْعَةِ الْحَقیقَةِ النَّبَویةِ، مَطْلَعِ الانْوارِ الْعَلَویةِ، عَینِ عُیونِ الاسْرارِ الْفاطِمیةِ.

 النّاجیةِ الْمُنْجیةِ لِمُحِبّیها عَنِ النّارِ. ثَمَرَةِ شَجَرَةِ الْیقینِ، سَیدَةِ نِساءِ الْعالَمینِ. الْمَعروفَةِ بِالْقَدْرِ، الْمَجْهولَةِ بِالْقَبْرِ. قُرَّةِ عَینِ الرَّسولِ، الزَّهْراءِ الْبَتولِ؛ عَلَیها الصَّلَاةُ وَ السَّلامُ.¹

 «درود و تحیات بى شائبه خداوند، و فرشتگان او، و حاملین عرش او، و جمیع عالم آفرینش او، از زمینى او و آسمانى او، بر آن پاكیزه گوهر قدس باد، كه با تجرّد قدسیه در هیئت انسیه، عالم بشریت را زینت داده است.

 آن حقیقت طاهره، خود صورت نفس كلّى و بخشنده و نیروآورنده عالم عقلى است. پاره اى از حقیقت احمدى، و مَطلَع و مَشرِق انوار علوى است. و اصل و منبع سرچشمه‌هاى اسرار مكنونه فاطمى است.

 رستگار و آزاد كننده محبّین خود از آتش است، و جوهره ثمره درخت معرفت و یقین، و بزرگ بانوى بانوان عالمین. قدرش معلوم و معروف، و قبرش پنهان و مجهول است. نور دیده رسول الله، و نام گرامى و لقب سامى‌اش فاطمه زهراء، و بتول عذراء است؛ كه درود و سلام خدا بر او باد.»

أشعار مرحوم كمپانى درباره آن حضرت‌

 «او مادر امامان عقول روشن و درخشان است، بلكه مادر پدر خودش است، درحالى‌كه آن پدر علّة العلل است.

 او در ارْزَنْدگى مقام، روح پیامبر است. و در همسرى و همتائى همتاى كسى است كه همتا ندارد.

 او در ظرائف و رقائق وجود، متمثّل گردیده است، و لطیفه اى است كه از مقام شهود و ادراك بسى بالاتر است.

 او در با فضیلت‌ترین اطوار، صورت گرفته است، و نتیجه و خلاصه ادوار و اكوار است.

 حقیقت كمال در بى سابقه‌ترین صورت زیباى خود شكل گرفته است.

 او در عالم نزول، حوراء است و در مراتب صعود، محور عقل‌ها و اندیشه‌ها.

 او با واقع و عیان خود، به احسن بیان و بینه، عالَمِ وجوب را در عالم امكان تمثیل كرده است.

 او قطب آسیاى عالم وجود است، چه در قوس نزول و چه در قوس صعود.

 آرى! در محیط این دائره نزول و صعود، مدار اعظم و اوسعى غیر از فاطمه طاهره نیست.»

مجلس شصت و هشتم: بهشت و تعیین محلّ آن‌

أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم‌

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم‌

الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ و الصَّلَاةُ و السَّلامُ عَلَى سَیدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرینَ‌

و لَعْنَةُ اللهِ عَلَى أعْدآئِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الآنَ إلَى قیامِ یوْمِ الدّینِ‌

لَا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ الْعَلىِّ الْعَظیم‌

 قال اللهُ الحكیمُ فى كِتابِه الكَریم:

 وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّى إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ* وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ* وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ.¹

 «و مردم پرهیزكار و با تقوا را كه در مصونیت خدا درآمده‌اند، دسته دسته بسوى بهشت برند، تا هنگامى كه بدانجا رسند و درهاى بهشت را به رویشان بگشایند، و پاسداران و نگهبانان بهشتى به آنها

سلام كنند بدین گونه كه سلام باد بر شما! پاك و پاكیزه و طیب هستید! اینك در بهشت وارد شوید و بطور جاودان زیست كنید!

 مؤمنان با تقوا گویند: سپاس و ستایش از آنِ خداوند است، كه وعده خود را با ما بر اساس صدق و راستى استوار ساخت، و ما را وارثِ زمین گردانید، تا هر كجاى از بهشت را كه بخواهیم منزل بگیریم؛ پس چقدر مزد و پاداش عاملین به أمر خدا خوب و عالى است.

 و اى پیغمبر! در آن روز مشاهده میكنى كه فرشتگان خدا، گرداگرد عرش خدا اجتماع كرده، و با حمد پروردگارشان او را تسبیح و تقدیس مى‌كنند؛ و در میان آنان به حقّ حكم مى‌شود. و همه زبان به حمد مى‌گشایند و میگویند: حمد و ستایش اختصاص به خداوند دارد، كه او پروردگار عالمیان است.»

خطبه أمیر المؤمنین علیه السّلام در آثار تقوى‌

 أمیر المؤمنین علیه السّلام در نتیجه و أثر تقوا مى‌فرماید:

 وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ یتَّقِ اللهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا مِنَ الْفِتَنِ وَ نُوراً مِنَ الظُّلَمِ، وَ یخَلِّدُهُ فِیمَا اشْتَهَتْ نَفْسُهُ، وَ ینَزِّلُهُ مَنْزِلَ الْكَرَامَةِ عِنْدَهُ؛ فِى دَارٍ اصْطَنَعَهَا لِنَفْسِهِ، ظِلُّهَا عَرْشُهُ وَ نُورُهَا بَهْجَتُهُ، وَ زُوَّارُهَا مَلَآئِكَتُهُ، وَ رُفَقَآؤُهَا رُسُلُهُ‌.

 و خطبه را ادامه میدهد تا آنكه مى‌فرماید:

 فَبَادِرُوا بِأَعْمَالِكُمْ تَكُونُوا مَعَ جِیرَانِ اللهِ فِى دَارِهِ؛ رَافَقَ بِهِمْ رُسُلَهُ، وَ أَزَارَهُمْ مَلَآئِكَتَهُ، وَ أَكْرَمَ أَسْمَاعَهُمْ أَنْ تَسْمَعَ حَسِیسَ نَارٍ أَبَدًا، وَ صَانَ أَجْسَادَهُمْ أَنْ تَلْقَى لُغُوباً وَ نَصَباً؛ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ‌

يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ‌.¹

 «و اى بندگان خدا! بدانید كه هر كس تقواى خدا را پیشه سازد، خداوند براى او راه خلاصى و رهائى از فتنه‌ها قرار میدهد، و نورى را براى روشنگرى از تاریكى‌ها و ظلمت‌ها. و او را در آنچه نفس او بدان مائل است و اشتها دارد مخلَّد و جاودان میكند، و او را در نزد خودش در منزلگاه كرامت و تكریم منزل میدهد؛ در خانه‌اى كه خداوند براى خودش تهیه كرده است كه سایه آن خانه عرش اوست، و نور آن خانه بهجت اوست، و واردین و زائرین آن خانه فرشتگان او هستند، و مصاحبان و رفیقان آن خانه پیامبران و فرستادگان او مى‌باشند ...

 بنابراین با انجام دادن أعمال صالحه سبقت بگیرید و مبادرت كنید تا با همسایگان خدا در خانه خدا باشید؛ همانها كه خداوند پیامبران و رسولانش را رفیق آنها قرار داده، و فرشتگانش را زائر و ملاقات كننده آنان نموده، و گوش‌هاى آنها را رفیع‌تر و منیع‌تر قرار داده از آنكه حتّى لحظه اى صداى ضعیف و خفىّ آتشى را بشنوند، و بدن‌هاى آنها را در حفظ و مصونیت قرار داده از آنكه سختى و تعب را حس كنند؛ و این فضل و رحمت خداست كه به هر كه بخواهد میدهد، و خداوند داراى فضل عظیمى است.»

 للّه الحمد و له المنّة كه خداوند تبارك و تعالى ما را موفّق گردانید تا بحث در مسائل معاد را بدین منزل كه منزل بهشت است برسانیم. و

این بحث بسیار نفیس و دقیق و لطیف است، زیرا بحث از منزلگاه حقیقى و مأمن انسان و ملجأ و موطن اصلى اوست. و لذا همانطور كه استاد ما حضرت آیة الله علّامه طباطبائى مدّ ظلّه العالى فرموده‌اند، آن‌قدر در آیات و روایات آمده است كه قلم از استقصاء و تحریر آن خسته مى‌شود. و در قرآن كریم در وصف بهشت قریب سیصد آیه آمده است كه در تمام سوره‌هاى قرآن مطّرد و شایع است، مگر بیست سوره كه سوره ممتحنه و منافقین و هجده سوره از سوره‌هاى كوچك است‌¹. و لیكن ما إن شاء الله به حول و قوّه او به حسب مقدّر، در پیرامون آن به بحث مى‌پردازیم.

بهشت كجاست؟

 و اینك باید ببینیم: مكان و محلّ بهشت كجاست؟

 از این آیه كه در مطلع گفتار ذكر شد، از زبان بهشتیان كه در هنگام ورود در بهشت، در مقام حمد و ستایش حضرت حق میگویند:

 الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ.

 «حمد اختصاص به خدا دارد، آن كسى كه وعده خود را به ما براستى انجام داد، و ما را وارث زمین گردانید تا هر كجاى از بهشت را كه بخواهیم مسكن گزینیم.»

 به روشنى میتوان استفاده نمود كه در آنجا ارتباط مخصوصى بین زمین و بهشت است. و شاید گفتار آنان كه‌ صَدَقَنا وَعْدَهُ‌ «وعده‌اش را به ما براستى انجام داد.» اشاره باشد به این آیه مباركه:

 وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ.¹

 «و حقّاً ما بعد از تورات در كتاب زبور داود نوشتیم كه زمین را بندگان صالح ما به ارث مى‌بَرند.»

 و معناى وراثت آنست كه انسان مالك چیزى گردد پس از آنكه دیگرى مالك بود، و از او به انسان منتقل گردد؛ انتقال سلف به خلف. پس در مفاد میراث، باید چیزى ثابت باشد و كسى بعد از تصرّف دیگرى آن را تصرّف كند، و آن خَلَف در تصرّف آن، قائم مقام و جانشین سَلَف گردد.

آیا بهشت در زمین است؟

 و مقتضاى سیاق این آیه، در مقام بیان راستى وعده، این بود كه بگوید: أوْرَثَنَا الْارض نَتَبَوَّأُ مِنْها «زمین را به ما ارث داد تا در آن زمین مسكن گیریم.» و یا آنكه بگوید: أوْرَثَنَا الْجَنَّةَ نَتَبَوَّأُ مِنْها «بهشت را به ما ارث داد تا در آن مسكن گزینیم.» و چون این‌طور بیان نفرموده است، و سیاق عبارت را بدین گونه ریخته است كه: أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ «زمین را به ما ارث داد تا در بهشت مسكن بگیریم.» استفاده مى‌شود كه در اینجا حتماً باید ربط و ارتباط خاصّى بین زمین و بهشت بوده باشد.

مسأله «وراثت» درباره بهشت و دوزخ‌

 همچنان كه در بقیه آیاتى كه زمین به عنوان وراثت داده شده است، مطلب از همین قرار است؛ مثل آیه:

 أَ وَ لَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ

أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ.¹

 «آیا كسانى كه زمین را بعد از ساكنان آن ارث بردند، ندانستند كه اگر ما بخواهیم، آنان را به گناهانشان میگیریم و مأخوذ میداریم؟»

 و مانند آیه:

 وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِي بارَكْنا فِيها.²

 «و ما به كسانى كه چنین بودند كه مورد استضعاف قرار میگرفتند، مشارق زمین و مغارب آن را كه در آنها خیر و بركت خود را قرار داده بودیم، به عنوان ارث دادیم.»

 بارى، بسیارى از آیات دیگر بر همین نهج ایماءً و یا صراحةً دلالت دارند بر آنكه بهشت در روى همین زمین است؛ مانند آیه:

 وَ سَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ.³

 «و بزودى كافران خواهند دانست كه عاقبت این خانه از آنِ كیست؟»

 و صریح‌تر، آیه:

 وَ الَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ* جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ

أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ* سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ.¹

 «و آن كسانى كه به جهت جستجوى رضا و طلب وجه پروردگارشان شكیبائى و استقامت مى‌ورزند، و اقامه نماز مى‌كنند، و از آنچه ما به آنها روزى داده‌ایم، در پنهان و آشكارا انفاق مى‌نمایند، و با حسنات و نیكوئى‌ها سیئات و زشتى‌ها را دفع و طرد مى‌كنند و از خود دور مى‌سازند؛ عاقبت این خانه از آنِ آنهاست.

 عاقبت این خانه، بهشت‌هاى عَدْنى است كه خودشان در آن داخل مى‌شوند و از پدرانشان و جفت‌هایشان و فرزندانشان هر كدام كه صلاحیت داشته باشند داخل در بهشت عَدْن مى‌شوند، و فرشتگان از هر درى بر آنان وارد مى‌شوند و سلام خدا را بر آنان میدهند، بدینگونه كه: سلام بر شما باشد، در پاداش آن استقامت‌ها و شكیبائى‌ها كه نمودید! پس چه خوب است عاقبت این خانه!»

 در این آیه ملاحظه مى‌شود كه‌ جَنَّتُ عَدْنٍ‌ را در توصیف‌ عُقْبَى الدَّارِ آورده است، كه بَدَل و یا عطف بیان براى آن است. و در هر صورت مفادش آن مى‌شود كه‌ عُقْبَى الدَّارِ، عاقبت این خانه، همان بهشت‌هاى عدن است.

 و چون میدانیم كه تحقّق معناى دخول، مستلزم خروج فى‌الجمله اى مى‌باشد، بنابراین مَثَل این كسانى كه داخل در بهشت‌

مى‌شوند مَثل كسانى است كه در زمینى سكونت داشته باشند، و سپس در آنجا یك خانه براى سكونت خود بنا كنند، و پس از آن یك اطاق از اطاق‌هاى آن را زینت كنند و داخل آن شوند. در این صورت میگویند: داخل در این اطاق شدند؛ اطاقى كه در این خانه، و خانه اى كه در این زمین است.

 پس دخول در بهشت، دخول در اوج بعد از حضیض، و ارتقاء بعد از كمالات است.

 و بر این مثابه آیاتى دیگر در قرآن كریم وارد است، مانند:

 قالَ مُوسى‌ لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ.¹

 «موسى به قوم خود گفت: به خداوند استعانت جوئید و شكیبائى كنید! زیرا كه حقّاً زمین اختصاص به خدا دارد، كه به هر یك از بندگانش بخواهد به عنوان ارث میدهد؛ و عاقبت از آنِ متّقیان و پرهیزكاران است!»

 و مانند:

 تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ كانَ تَقِيًّا.²

 «اینست آن بهشتى كه ما به هر یك از بندگان خود كه متّقى و پرهیزكار باشد، به ارث میدهیم.»

 و مانند:

 وَ تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.¹

 «و اینست آن بهشتى كه به شما در پاداش و مزد كردارى كه انجام داده‌اید، به عنوان وراثت میرسد!»

 در اینجا دو روایت وارد است كه وراثت را به گونه اى دیگر تفسیر میكند، ولى هیچیك از آنها منافاتى با وراثت زمین ندارد.

 اوّل: در تفسیر «مجمع البیان» از رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم وارد است كه:

 مَا مِنْ أَحَدٍ إلَّا وَ لَهُ مَنْزِلٌ فِى الْجَنَّةِ وَ مَنْزِلٌ فِى النَّارِ؛ فَأَمَّا الْكَافِرُ فَیرِثُ الْمُؤْمِنَ مَنْزِلَهُ مِنَ النَّارِ، وَ الْمُؤْمِنُ یرِثُ الْكَافِرَ مَنْزِلَهُ مِنَ الْجَنَّةِ. فَذَلِكَ قَوْلُهُ: أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ‌.²

 «هیچكس نیست مگر آنكه براى او منزلى در بهشت است و منزلى در جهنّم؛ پس شخص كافر، منزل جهنّمىِ مؤمن را از او به ارث مى‌برد و شخص مؤمن، منزل بهشتىِ كافر را از او به ارث مى‌برد. و اینست معناى گفتار خداوند: شما بهشت را در ازاء أعمالى كه بجاى آورده‌اید، به عنوان ارث مى‌برید.»

 دوّم: در كتاب «ثواب الاعمال» صدوق، از پدرش از سَعد از احمد بن حسین از عثمان بن عیسى از بعضى از اصحاب خود، از حضرت صادق علیه السّلام روایت كرده است كه: خداوند هیچیك‌

از خلائق را نیافریده است مگر آنكه براى او منزلى در بهشت و منزلى در آتش خلق كرده است.

 و چون اهل بهشت در بهشت سُكنى گیرند و اهل آتش در آتش مسكن گزینند، یك منادى ندا میكند كه: اى اهل بهشت! برخیزید و به جهنّم نظر كنید. بر مى‌خیزند و مُشرفِ بر آتش میگردند، در این حال منزل‌هاى آنان را در آتش به قدرى بالا مى‌آورند كه همه ببینند، و سپس به آنها گفته مى‌شود: این منزل‌هاى شما در آتش بود كه اگر هر آینه گناه خدا را مى‌نمودید در آنها داخل مى‌شدید!

 و اگر فرض كنیم كه كسى از شدّت سرور و خوشحالى بمیرد، اهل بهشت از شدّت سرور و خوشحالى در آن روز باید بمیرند، چون خداوند چنین عذابى را از آنان برداشته است.

 و سپس ندا مى‌كنند: اى جماعت اهل آتش! سرهاى خود را بلند كنید و به منزلهاى خود در بهشت نظر افكنید! آنان سرهاى خود را بلند مى‌كنند و به منزل‌هاى خود در بهشت نظر مى‌اندازند و آن نعمت‌ها را در آنجا مى‌بینند. و در این حال به آنان گفته مى‌شود: اینست منازل شما در بهشت، كه اگر اطاعت خدا را میكردید داخل مى‌شدید.

 و در این صورت اگر فرض شود كه كسى از شدّت غصّه و اندوه بمیرد، باید در آن روز اهل جهنّم از شدّت غصّه و اندوه بمیرند.

زمین بصورت بهشت به متّقیان مى‌رسد

 پس بهشتیان منزل‌هاى بهشتى جهنّمیان را ارث مى‌برند، و جهنّمیان منزلهاى جهنّمى بهشتیان را ارث مى‌برند؛ و اینست مفاد

گفتار خداوند عزّ و جلّ:

 أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ* الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ.¹

 «ایشانند ارث برندگان، آن كسانیكه بهشت فردوس را به ارث مى‌برند، و در آن جاودان مى‌مانند.»²

 بارى، این نحوه تَوارث منازل بهشت و دوزخ به جاى خود محفوظ است، ولى هیچ منافاتى ندارد با آنكه این بهشت در زمین باشد و این نحوه توارث در آنجا صورت گیرد.

 و البتّه باید دانست كه آن زمین دیگر مثل این زمین نیست؛ زمینى پاك و نورانى، و زمین دیگرى خواهد شد:

 يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ.³

 «روزى است كه زمین بصورت غیر این زمین تبدیل مى‌شود.»

 وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها.⁴

 «و زمین به نور پروردگارش روشن و منوّر میگردد.»

 وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ.⁵

 «و زمین در قیامت یكسره در دست و قبضه خدا خواهد بود.»

 و شاهد بر گفتار ما اینست كه در روز قیامت هر روزى اى كه به‌

بهشتیان داده میشود میگویند: این همان روزى اى است كه قبلًا به ما داده شده است، و به آنان روزى‌هائى داده شده است كه بعضى شبیه به بعض دیگرند: كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً.¹

 بارى، در «تفسیر علىّ بن إبراهیم» در ذیل آیه شریفه:

 وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى‌* عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى‌.²

 «و هر آینه به تحقیق كه رسول ما، جبرائیل را یكبار دیگر در سِدرة المُنتهى دید.»

 علىّ بن إبراهیم گفته است: مراد، آسمان هفتم است. و امّا ردّ بر آن كسانى كه منكر شده‌اند كه بهشت و آتش هم اكنون آفریده شده‌اند گفتار خداوند است كه: عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى‌.³ أىْ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى‌. فَسِدْرَةُ الْمُنْتَهَى‌ فِى السَّماءِ السّابِعَةِ وَ جَنَّةُ الْمَأْوَى‌ عِنْدَها. «در نزد آن، یعنى در نزد سِدرة المُنتهى، جنّة المَأوى‌ است. پس‌ سِدرة المُنتهى‌ در آسمان هفتم است و جنّة المَأوى‌ هم در جنب آنست.»⁴ پس معلوم مى‌شود كه‌ جنّة المَأوى‌ فعلًا موجود است.

بهشت و دوزخ در ملكوت زمین است‌

 از اینجا استفاده مى‌شود كه بهشت در آسمان هفتم است. و

علّامه مجلسى رضوان الله علیه درباره مكان بهشت فرموده است كه: أخبار دلالت دارند بر آنكه بهشت ما فوق آسمان‌هاى هفتگانه است، و به این عقیده اكثر مسلمانان معتقدند.¹

 و این مطالب منافات ندارد با آنكه محلّ بهشت زمین بوده باشد، زیرا مراد از آسمانهاى هفتگانه معلوم نیست كه این آسمانهاى طبیعى باشد، به علّت آنكه تمام این آسمانها با ستارگان از كواكب و سیارات و خورشید و منظومه‌ها و كهكشانها همه و همه آسمان دنیاست، طبق آیه شریفه:

 إِنَّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِبِ.²

 «ما آسمان دنیا را با جلوه‌هاى ستارگان زینت بخشیدیم.»

 و بنابراین آسمان هفتم و یا ما فوق آسمان هفتم كه در بطون و طبقات مخفیه و پنهان عالم مُلك است، منافات ندارد كه در ملكوت زمین باشد. پس ملكوت و باطن زمین ممكن است آسمان هفتم بوده باشد، و آنجا بهشت باشد. و شاهد بر این مطلب آنستكه زمین در آنوقت زمین هست و زمین نیست؛ زمین هست به اعتبار آنكه همین زمین است، و زمین نیست به جهت آنكه مُشرِق و نورانى شده و به زمین دگرى مبدّل گشته، و در قبضه خداوند قرار گرفته است.

 شاهد بر این گفتار دو آیه در قرآن كریم است كه دلالت دارد بر آنكه عرض بهشت به اندازه آسمان‌ها و زمین است:

 اوّل: آیه: وَ سارِعُوا إِلى‌ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ.¹

 «و سرعت كنید بسوى مغفرتى از جانب پروردگارتان و بهشتى كه عرضش به اندازه آسمانها و زمین است؛ آن را براى پرهیزكاران مهیا نموده‌اند.»

 دوّم: آیه: سابِقُوا إِلى‌ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ.²

 «پیشى بگیرید بسوى مغفرتى از جانب پروردگارتان و بهشتى كه عرضش به اندازه آسمان و زمین است؛ آن را براى كسانیكه ایمان به خدا و فرستادگان خدا آورده‌اند مهیا كرده‌اند.»

 و از رسول أكرم صلّى الله علیه و آله و سلّم مى‌پرسند:

 إذَا كَانَتِ الْجَنَّةُ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَ الارْضِ فَأَینَ تَكُونُ النَّارُ؟ فَقَالَ النَّبِىُّ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ: سُبْحَانَ اللهِ! إِذَا جَاءَ النَّهَارُ فَأَینَ الْلَیلُ؟!³

 «اگر عرض بهشت بقدر آسمان و زمین باشد پس آتش كجاست؟ حضرت فرمود: سبحان الله! زمانى كه روز بیاید پس شب كجاست؟!»

 از این گفتار دُرَربار حضرت میتوان استخراج ابوابى از علم و

معرفت نمود، و به حقیقت بهشت و دوزخ پى برد. حضرت مى‌خواهد این را برساند كه همان طور كه روز و شب، دو أمر عارض بر روى زمین هستند و با یكدیگر بهیچوجه جمع نمى‌شوند، چون شب آید جهان را تاریكى فرا میگیرد و نقطه اى از نور نیست، و چون روز آید روشنائى عالم را فرا میگیرد و شب را پس میزند و دیگر شبى نیست؛ همینطور بهشت و جهنّم دو امر عارضى بر روى آسمان و زمین هستند. بهشت باطن و ملكوت است، و در عالم قرب است؛ و دوزخ در عالم ظاهر و ملك است، و در عالم بُعد است، و این دو أبداً با یكدیگر تزاحم و تصادمى ندارند. موطن بهشت، عالم معنى و حقیقت است، و عالم علم و عرفان و رفع حجاب و كشف مجهولات است؛ و موطن دوزخ عالم باطل و مجاز است، و عالم جهل و نابینائى و حجاب و تراكم مجهولات است؛ و اینها با هم نمى‌توانند اجتماع كنند.

بهشت و دوزخ با هم تزاحمى ندارند، و اجتماعى هم ندارند

 علم چون بیاید جهل را كنار میزند، و حقّ چون درآید باطل را مى‌زداید، و حجاب چون پس رود غطاء و پرده را از چهره محبوب برمیدارد. بهشت چون بیاید جهنّم را كنار میزند، روز چون بیاید شب را از بین مى‌برد. پس هم بهشت در آسمانها و زمین است و عرضش و وسعتش به اندازه آنهاست، و هم جهنّم؛ لیكن در آن وقتى كه بهشت است، و در آن مرتبه اى كه بهشت است، و در آن رتبه از قرب و ملكوتى كه بهشت هست، جهنّم نیست.

 جهنّم در وقت دیگر، و در مرتبه دیگر، و در رتبه بُعد ملكوتى‌

است؛ پس هیچگاه با هم تزاحم و تصادم ندارند، كما آنكه هیچگاه با هم جمع نمى‌شوند. و در مرحله نفوس بشرى، طلوع علم و عرفان و كشف حُجب نورانى و ظلمانى چون تحقّق پذیرد، دیگر در آن صُقع و ناحیه از نفوس، جهل و عَماء و پرده و غِطاء نیست. و در مرحله ظهور نور علم و تابش آن بر هَیاكِل عالم كثرت و موجودات ارضى و سمائى، تجلّى بهشت و جنّت است؛ و در مرحله خفاء و عماء كه هر یك از موجودات ارضى و سمائى به نظر استقلالى نگریسته مى‌شوند ظهور جهنّم و دوزخ است.

 و محصّل مطلب آنكه: همان بهشتى كه عرضش به اندازه آسمانها و زمین است، همان عالم واقع و ملكوت است كه با دوزخ تزاحمى ندارد؛ و همان ملكوت زمین است كه‌ وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها، و يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ، وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ درباره آن صدق میكند.

 و از همین بیان روشن مى‌شود جواب إشكال دیگرى كه: اگر بهشت در آسمان است، پس چگونه عرضش به اندازه آسمانها و زمین است؟ و نیز سخافت و بى پایگى جوابهائى را كه در «مجمع البیان» از أنَس بن مالك، و از قَتاده، و از أبو بكر أحمد بن علىّ و دیگران نقل كرده است.¹

 حال باید ببینیم كه آیا بهشت و جهنّم الآن آفریده شده‌اند، یا آنكه بعداً آفریده مى‌شوند؟

بهشت و جهنّم در حال حاضر آفریده شده هستند

 از بسیارى از مباحث قبل، چون مسأله تجسّم أعمال، و عدم از بین رفتن چیزى در عالم تكوین، و مسأله معاد جسمانى دانستیم كه آنها فعلًا موجودند؛ و آیه مباركه در سوره یس:

 قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ يا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ* بِما غَفَرَ لِي رَبِّي وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ.¹

 و آیه مباركه در سوره نوح:

 مِمَّا خَطِيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً.²

 صراحت بر این مطلب داشت. و اینك فقط به ذكر چند روایت اكتفا مى‌كنیم:

روایات وارده بر اینكه بهشت و جهنّم در حال حاضر موجودند

 در «عیون أخبار الرّضا» و «أمالى» و «توحید» شیخ صدوق روایت میكند از علىّ بن إبراهیم، از پدرش، از هَروى؛ و در «احتجاج» شیخ طبرسى مرسلًا از هَرَوى روایت كرده است كه:

 قالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا عَلَیهِ السَّلَامُ: یا بْنَ رَسُولِ اللهِ! أَخْبِرْنِى عَنِ‌

الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، أَ هُمَا الْیوْمَ مَخْلُوقَتَانِ؟!

 فَقَالَ: نَعَمْ، وَ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ قَدْ دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ رَأَى النَّارَ لَمَّا عُرِجَ بِهِ إلَى السَّمَاءِ.

 قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: فَإنَّ قَوْمًا یقُولُونَ: إنَّهُمَا الْیوْمَ مُقَدَّرَتَانِ غَیرُ مَخْلُوقَتَینِ!

 فَقَالَ عَلَیهِ السَّلَامُ: مَا أُولَئِكَ مِنَّا وَ لَا نَحْنُ مِنْهُمْ. مَنْ أَنْكَرَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَدْ كَذَّبَ النَّبِىَّ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ وَ كَذَّبَنَا، وَ لَیسَ مِنْ وَلَایتِنَا عَلَى شَىْ‌ءٍ، وَ خُلِّدَ فِى نَارِ جَهَنَّمَ! قَالَ اللهُ عَزّ وَ جَلَّ: هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ* يَطُوفُونَ بَيْنَها وَ بَيْنَ حَمِيمٍ آنٍ‌. وَ قَالَ النَّبِىُّ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ: لَمَّا عُرِجَ بِى إلَى السَّمَاءِ أَخَذَ بِیدِى جَبْرَئِیلُ فَأَدْخَلَنِى الْجَنَّةَ فَنَاوَلَنِى مِنْ رُطَبِهَا فَأَكَلْتُهُ فَتَحَوَّلَ ذَلِكَ نُطْفَةً فِى صُلْبِى، فَلَمَّا هَبَطْتُ إلَى الارْضِ وَاقَعْتُ خَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ؛ فَفَاطِمَةُ حَوْرَاءُ إنْسِیةٌ.

 فَكُلَّمَا اشْتَقْتُ إلَى رَائِحَةِ الْجَنَّةِ شَمَمْتُ رائِحَةَ ابْنَتِى فَاطِمَةَ.¹

 «أبو صَلْت هَروى میگوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض‌

كردم: اى پسر رسول الله! از بهشت و دوزخ براى من بازگو كن، كه آیا آنها امروز آفریده شده اند؟!

 حضرت فرمود: آرى، و رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم داخل در بهشت شد، و آتش را دید در آن وقتى كه او را بسوى آسمان به معراج بردند.

 من عرض كردم: جماعتى میگویند: آنها امروز در عالم تقدیرند، و هنوز خلق نشده اند!

 حضرت فرمود: آنان از ما نیستند، و ما از آنان نیستیم. كسى كه خلقت بهشت و جهنّم را إنكار كند پیغمبر صلّى الله علیه و آله و سلّم را تكذیب كرده است و ما را نیز تكذیب كرده است، و بهیچوجه در تحت ولایت ما نیست، و در آتش دوزخ مخلّد خواهد شد! خداوند عزّ و جلّ مى‌فرماید: اینست آن جهنّمى كه مجرمان آن را تكذیب مى‌نمایند، كه آن مجرمان پیوسته در میان آن جهنّم و فلزّ گداخته دور میزنند و گردش مى‌كنند.

 و رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمود: چون مرا به معراج آسمان بردند، جبرئیل دست مرا گرفت و داخل در بهشت كرد، و از رطب بهشتى به من داد و من آن را خوردم، و آن رطب در صلب من تبدیل به نطفه شد، و چون به زمین بازگشتم، با خدیجه مباشرت و آمیزش نمودم و او به فاطمه حامله شد؛ پس فاطمه حوریه اى است كه انسان است.

 و من هر وقت اشتیاق به بوى بهشت پیدا میكنم بوى دخترم‌

فاطمه را استشمام میكنم.»

 و بر همین نهج در «تفسیر علىّ بن إبراهیم» وارد است كه:

 رسول خدا فاطمه را (كه بر او و بر پدرش و شوهرش و اولادش هزار هزار تحیت و سلام باد) بسیار مى‌بوسیدند، و این امر بر عائشه سخت و دشوار بود، و پیوسته در اعتراض بود. رسول الله صلّى الله علیه و آله فرمودند: اى عائشه! چون مرا به آسمان بردند، داخل بهشت شدم، پس جبرئیل مرا به درخت طوبى نزدیك نمود و از میوه‌هاى آن به من داد و من خوردم، پس خداوند آن را در پشت من تبدیل به نطفه كرد، و چون به زمین آمدم، با خدیجه مواقعه كردم و به فاطمه آبستن شد. و بنابراین من هیچگاه فاطمه را نمى‌بوسم مگر آنكه بوى درخت طوبى را از آن استشمام مى‌نمایم.¹

 در «خصال» صدوق از ابن وَلید از صَفّار از ابن أبى الخطّاب از محمّد بن عبد الله بن هِلال از عَلاء از محمّد، از حضرت باقر علیه السّلام آورده است كه:

 قَالَ: وَ اللهِ مَا خَلَتِ الْجَنَّةُ مِنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ مُنْذُ خَلَقَهَا، وَ لَا خَلَتِ النَّارُ مِنْ أَرْوَاحِ الْكُفَّارِ الْعُصَاةِ مُنْذُ خَلَقَهَا عَزّ وَ جَلَ‌ الْخَبَرَ.²

 «حضرت فرمودند: سوگند به خدا كه بهشت از أرواح مؤمنان از وقتى‌كه خداوند بهشت را آفریده است خالى نمانده است، و جهنّم‌

نیز از وقتى‌كه خداوند عزّ و جلّ آن را آفریده است، از ارواح معصیت‌كاران خالى نمانده است.

ردّ بر كسانى كه میگویند بهشت و جهنّم آفریده نشده‌اند

 و از «تفسیر نُعمانى» در روایت وارده از أمیر المؤمنین علیه السّلام ذكر شده است كه آن حضرت فرموده‌اند:

 و امّا ردّ بر كسانى كه میگویند: فعلًا بهشت و جهنّم آفریده نشده‌اند، گفتار خداوند تعالى است:

 عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى‌* عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى‌.¹

 «در نزد آخرین درخت (كه نهایت سیر ارواح و نفوس و فرشتگان است). و در نزد سِدرة المُنتهى بهشتِ محلّ سكونت است.»

نَفقه و مصالح ساختمان بهشت، ذكر خداست‌

 و رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند: من در بهشت داخل شدم، و در آنجا قصرى را از یاقوت سرخ دیدم كه داخل آن از خارج آن دیده مى‌شد و خارج آن از داخل آن دیده مى‌شد، از شدّت نورى كه داشت.

 گفتم: اى جبرئیل! این قصر از آنِ كیست؟! گفت:

 لِمَنْ أَطَابَ الْكَلَامَ، وَ أَدَامَ الصِّیامَ، وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ، وَ تَهَجَّدَ بِاللَّیلِ وَ النَّاسُ نِیامٌ!

 «براى كسى كه گفتارش را پاكیزه گرداند، و روزه‌اش را ادامه دهد، و إطعام طعام كند، و شبانگاه كه مردم به خواب روند او به تهجّد مشغول باشد!»

 أمیر المؤمنین گویند: من به رسول الله عرض كردم: در امّت تو

كیست كه چنین طاقتى داشته باشد؟!

 رسول الله فرمود: اى علىّ! نزدیك بیا. چون نزدیك شدم فرمود: آیا میدانى پاكیزگى گفتار چیست!؟ گفتم: خدا و رسول خدا داناترند.

 رسول الله فرمود: سُبْحَانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ وَ اللهُ أَكْبَر گفتن است.

 فرمود: آیا میدانى ادامه دادن روزه كدام است؟! من عرض كردم: خدا و رسول خدا داناترند.

 فرمود: كسى كه ماه رمضان را روزه بدارد، و یك روز از آن را إفطار نكند!

 فرمود: آیا میدانى اطعام طعام كدام است؟! من عرض كردم: خدا و رسول خدا داناترند.

 فرمود: كسى كه براى عیالات خود روزى حلال طلبد، بطورى كه از فقر و پریشانى آبروى آنان را حفظ كند.

 فرمود: آیا میدانى شب‌زنده‌دارى در وقت خواب رفتن مردم چیست؟! گفتم: خدا و رسول خدا داناترند.

 فرمود: كسى كه شب را نخوابد مگر آنكه نماز عشاء را كه در آخر انجام داده مى‌شود بجاى آرد. و مراد از مردم در این كلام، طائفه یهود و نصارى هستند، زیرا آنها بین نماز مغرب و عشاء میخوابند.

 و رسول الله صلّى الله علیه و آله فرمود: چون مرا به سوى آسمان سیر دادند، من داخل در بهشت شدم.

 فَرَأَیتُ فِیهَا قِیعَانَ وَ رَأَیتُ فِیهَا مَلَآئِكَةً یبْنُونَ لَبِنَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةً مِنْ فِضَّةٍ، وَ رُبَمَا أَمْسَكُوا. فَقُلْتُ لَهُمْ: مَا بَالُكُمْ قَدْ أَمْسَكْتُمْ؟!

 فَقَالُوا: حَتَّى تَجِیئَنَا النَّفَقَةُ.

 فَقُلْتُ: وَ مَا نَفَقَتُكُمْ؟!

 قَالُوا: قَوْلُ الْمُؤْمِنِ: سُبْحَانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ وَ اللهُ أَكْبَرُ؛ فَإذَا قَالَ بَنَینَا، وَ إذَا أَمْسَكَ أَمْسَكْنَا.

 «در آنجا دیدم زمین‌هائى را كه در آنها فرشتگان، با یك خشت از طلا و یك خشت از نقره مشغول ساختمان بودند؛ و چه بسا مى‌شد كه آنها دست از كار مى‌كشیدند. من به آنان گفتم: به چه علّت شما از كارتان دست برمیدارید؟!

 آنان گفتند: دست بر میداریم تا به ما نفقه و مصالح ساختمانى برسد. من گفتم: نفقه شما چیست؟!

 آنان گفتند: گفتار مؤمن كه میگوید: سُبْحَانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ وَ اللهُ أَكْبَرُ؛ چون بگوید، ما مشغول ساختمان مى‌شویم و چون از گفتن دست بردارد ما هم از ساختن دست بر میداریم.»

 و رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند: چون پروردگار من، مرا به آسمانهاى هفتگانه سیر داد و بدانجا برد، جبرائیل دست مرا گرفت و بر روى یك فرش مَخملى از فرش‌هاى مخملى بهشت نشاند، و یك دانه بِه، به من داد.

 من آن به را به دو نیمه شكافتم، كه ناگاه یك حوریه از میان آن بیرون آمد و در مقابل من برخاست و گفت: السَّلَامُ عَلَیكَ یا مُحَمَّدُ!

 السَّلَامُ عَلَیكَ یا أَحْمَدُ! السَّلَامُ عَلَیكَ یا رَسُولَ اللهِ! من گفتم: وَ عَلَیكِ السَّلَامُ، كیستى تو؟!

 حوریه در پاسخ گفت: من راضیه مرضیه هستم. خداوند جبّار مرا از سه چیز آفریده است: قسمت بالاى بدن من از كافور است، و قسمت میانه من از عَنبر، و قسمت پائین من از مُشك است. و خداوند وجود مرا از آب حیوان خمیر كرده است، و پروردگار من به من گفته است: بوده باش. و بنابراین من براى برادرت و وصیت على ابن أبى طالب هستم.

 و این قضیه و أمثال این قضیه دلالت دارند بر آنكه بهشت موجود است، و عكسِ همین مطالب نیز درباره جهنّم صادق است.¹

 و قسمت صدر این روایت را شیخ طوسى در «أمالى» خود با سند متّصل از رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم آورده است.²

 و در «تفسیر فرات بن إبراهیم» با اسناد خود از حُذیفة یمانى روایت كرده است كه عائشه بر رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم وارد شد درحالى‌كه رسول الله مشغول بوسیدن فاطمه علیها السّلام بودند.

 عائشه گفت: اى رسول خدا! چگونه او را مى‌بوسى درحالى‌كه او زنى است و شوهر دارد!؟

بِه، میوه أمیر المؤمنین، و سیب میوه سید الشّهداء، و انار میوه حضرت زهراء سلام الله علیهم است‌

 حضرت رسول در این حال حدیث معراج را بیان كردند تا بدینجا رسیدند كه فرمودند: و سپس جبرئیل علیه السّلام دست مرا گرفت و داخل در بهشت نمود، و من بسیار شادان بودم.

 من در بهشت برخورد كردم با درختى كه از نور بود و آن درخت داراى تاجهائى از نور بود، و در پاى آن درخت دو فرشته بودند كه زینت آلات و حلّه‌ها را در هم مى‌پیچیدند. و من جلو رفتم و سیب‌هائى دیدم كه هیچ سیبى را به آن عظمت و بزرگى ندیده بودم. و من یك دانه از آن سیب‌ها را برداشتم و شكافتم، یك حوریه از آن بیرون آمد كه گوئى مژگان چشمهایش چون پرهاى جلوى بالهاى باز شكارى بود.

 من گفتم: اى حوریه! تو متعلّق به كیستى؟! حوریه گریست و گفت:

 لِابْنِكَ الْمَقْتُولِ ظُلْمًا: الْحُسَینِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ أَبِى طَالِبٍ عَلَیهِمُ السَّلَامُ.

 «براى پسر مظلوم تو كه از روى ستم كشته مى‌شود: حسین بن علىّ بن أبى طالب علیهم السّلام.»

 و باز مقدارى به جلو رفتم، و برخورد كردم با رُطَبى كه از كره نرم‌تر و از عسل شیرین‌تر بود. یك دانه از رطب را برداشتم و خوردم، و من اشتهاى به خوردن آن داشتم. آن یك دانه رطب در صُلب من تبدیل به نطفه شد، و چون به زمین فرود آمدم با خدیجه آمیزش نمودم و او به فاطمه بار برداشت.

 پس فاطمه حَوراءِ إنسیه است، و من هر گاه كه میل به بوى بهشت پیدا میكنم، دختر خودم فاطمه را مى‌بویم.¹

هر كس ذكر خدا گوید، به مجرّد آن خداوند درختى براى او در بهشت مى‌كارد

 از «مجموعة وَرّام بن أبى فِراس» از أبو أیوب أنصارى از رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم آورده است كه:

 لَیلَةً أُسْرِىَ بى، مَرَّ بى إِبْرَاهِیمُ عَلیهِ السَّلَامُ: فَقَالَ: مُرْ أُمَّتَكَ أَنْ یكْثِرُوا مِنْ غَرْسِ الْجَنَّةِ! فَإنَّ أَرْضَهَا وَاسِعَةٌ وَ تُرْبَتَهَا طَیبَةٌ.

 قُلْتُ: وَ مَا غَرْسُ الْجَنَّةِ؟! قَالَ: لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إلَّا بِاللهِ.²

 «در آن شبى كه مرا به معراج بردند، ابراهیم علیه السّلام از نزد من عبور كرد، و گفت: امّت خود را امر كن تا در بهشت، زیاد درخت بكارند! چون زمین بهشت بسیار وسیع، و خاك آن بسیار پاك است.

 من گفتم: درختى كه در بهشت كاشته مى‌شود چیست؟ ابراهیم گفت: لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إلَّا بِاللهِ است.»

 و در «كافى» از جماعتى از أصحاب، از فُضیل بن عبد الوهّاب از إسحق بن عبید الله [عبد الله‌] از عُبید الله بن وَلید وَصّافى، مرفوعاً از رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم روایت كرده است كه:

 مَنْ قَالَ: لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، غُرِسَتْ لَهُ شَجَرَةٌ فِى الْجَنَّةِ مِنْ یاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ مَنْبَتُهَا فِى مِسْكٍ أَبْیضَ، أَحْلَى مِنَ العَسَلِ وَ أَشَدُّ بَیاضًا مِنَ‌

الثَّلْجِ وَ أَطْیبُ رِیحًا مِنَ الْمِسْكِ. فِیهَا أَمْثَالُ ثَدْىِ الأبْكَارِ تَعْلُو عَنْ سَبْعِینَ حُلَّةً.

 وَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ: خَیرُ الْعِبَادَةِ قَوْلُ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ. وَ قَالَ: خَیرُ الْعِبَادَةِ الاسْتِغْفَارُ؛ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللهِ عَزّ وَ جَلَّ فِى كِتَابِهِ: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ‌¹و².

 «هر كس كه بگوید: لَا إلَهَ إلَّا الله، در بهشت درختى براى او كاشته مى‌شود از یاقوت سرخ كه ریشه‌اش در مُشك سفید است، كه از عسل شیرین‌تر است و از برف سفیدتر و بوى آن از مشك بهتر است. و در آن درخت مانند پستان‌هاى دختران دوشیزه مى‌باشد، كه از پس هفتاد پارچه و حلّه نیز برآمده است.

 و رسول الله فرمود: بهترین عبادت گفتار لَا إلَهَ إلَّا الله است. و بهترین عبادت استغفار است؛ و بر همین مطلب است گفتار خداوند عزّ و جلّ در كتاب خود: پس بدان كه هیچ مقصودى و معبودى جز خدا نیست، و بر گناهانت استغفار كن و آمرزش بخواه.»

 و در «أمالى» صدوق روایت میكند از أحمد بن هارون فامىّ از محمّد بن عبد الله حِمْیرى از پدرش از أحمد بن محمّد بن خالد بَرقى، از حضرت صادق، از پدرش، از جدّش علیهم السّلام كه:

 قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ: مَنْ قَالَ: سُبْحَانَ اللهِ، غَرَسَ اللهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِى الْجَنَّةِ. وَ مَنْ قَالَ‌:

الْحَمْدُ لِلَّهِ، غَرَسَ اللهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِى الْجَنَّةِ. وَ مَنْ قَالَ: لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، غَرَسَ اللهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِى الْجَنَّةِ. وَ مَنْ قَالَ: اللهُ أَكْبَرُ، غَرَسَ اللهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِى الْجَنَّةِ.

 فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیشٍ: یا رَسُولَ اللهِ! إنَّ شَجَرَنَا فِى الْجَنَّةِ لَكَثِیرٌ!

 قَالَ: نَعَمْ! وَ لَكِنْ إیاكُمْ أَنْ تُرْسِلُوا عَلَیهَا نِیرَاناً فَتُحْرِقُوهَا! وَ ذَلِكَ أَنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ یقُولُ: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ‌¹و².

 «حضرت فرمودند: رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند: هر كس بگوید: سُبْحَانَ اللهِ خداوند براى او درختى در بهشت مى‌كارد، و هر كس بگوید: الْحَمْدُ لِلَّهِ خداوند براى او درختى در بهشت مى‌كارد، و هر كس بگوید: لَا إلَهَ إلَّا اللهُ خداوند براى او درختى در بهشت مى‌كارد، و هر كس بگوید: اللهُ أَكْبَرُ خداوند براى او درختى در بهشت مى‌كارد.

 مردى از قریش گفت: یا رسول الله! بنابراین ما درخت‌هاى بسیارى در بهشت داریم!

 رسول الله فرمود: آرى! و لیكن مبادا آنكه آتش‌هائى بفرستید و آن درخت‌ها را بسوزانید! و اینست مفاد گفتار خداوند عزّ و جلّ: اى كسانى كه ایمان آورده اید! از خداوند اطاعت كنید و از رسول او

اطاعت كنید، و اعمال خود را باطل مكنید.»

 چرا مردم الآن بهشت و جهنّم را نمى‌بینند؟

 حال اگر كسى بگوید كه: اگر در امروز بهشت و دوزخ خلق شده‌اند، و مسلّماً محلّ دوزخ در زمین است، و بهشت نیز به تقریبى كه از آیات قرآن استفاده شد، در ملكوت زمین است؛ پس چرا مردم آن را نمى‌بینند؟

 پاسخ آنست كه: مردم هنوز چشم بهشت بین و دوزخ بین خود را نگشوده‌اند، و گرنه مى‌دیدند. و ما در بحث تجسّم أعمال به اثبات رساندیم كه هیچ عملى در عالم تكوین از بین نمیرود؛ و در نشآت، صورت خود را عوض و بدل میكند، و بهشت و جهنّم جز بروز و ظهور حقیقت اعمال چیزى نیست.

 وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ* وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغاوِينَ.¹

 «و بهشت براى متّقیان نزدیك شد، و دوزخ براى گمراهان ظاهر و بارز شد.»

 وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرى‌.²

 «و دوزخ براى كسى كه ببیند، ظاهر و بارز شد.»

 و بنابراین، فقط در روز قیامت چشم واقع بین مردم در اثر تجرّد گشوده مى‌شود، و ادراك حقائق مى‌كنند؛ و اگر هم امروز آن چشم گشوده شود بهشت و جهنّم را مى‌بینند، همچنانكه براى رسول الله و أئمّه معصومین و اولیاى خدا گشوده شده است.

 و كلمه‌ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ خوب بر این معنى دلالت دارد، همچنان كه در آیه دیگرى نیز مى‌فرماید:

 وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ.¹

 «و بهشت براى متّقیان نزدیك گردیده شد، درحالى‌كه دور نیست.»

 چون نزدیك شدن را در مورد چیزى گویند كه وجود داشته باشد ولى دور باشد، و اینك او را نزدیك كنند. و البتّه معلوم است كه نزدیك شدن بهشت، به نزدیك شدن ادراك انسان به حقیقت بهشت است، مثل عباداتى را كه انجام میدهیم تقرّباً إلى الله، كه منظور رفع حجاب و ادراكِ نزدیكى است، نه آنكه العیاذ بالله ما از خدا دور باشیم و به واسطه عبادت به خدا نزدیك شویم.

 بارى، در قرآن كریم وارد است كه جهنّم هفت در دارد:

 لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ.²

 «از براى دوزخ هفت در است، و از براى هر درى، از كافران و معاندان مقدار قسمت شده اى معین گردیده است.»

بهشت، هشت در دارد

 ولى درباره تعداد درهاى بهشت چنانچه مشهور است، در قرآن كریم آیه اى نداریم، بلى در اخبار بسیارى وارد شده است كه آن درها هشت عدد است. و شاید سرّش این باشد كه چون رحمت خدا بر غضب خدا سبقت دارد، طبق آیه كریمه:

 إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى‌ أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ.¹

 «آن كسانى كه از نزد ما درباره آنان خیر و نیكوئى پیشى گرفته است، از آتش دوزخ دورشدگانند.»

 بنابراین همیشه درهاى رحمت و فضل و عافیت و خیر، بر درهاى نقمت و نكبت و مسكنت و شرّ زیاده است. و آب كه مظهر رحمت خدا در این جهان است، بر آتش كه مظهر غضب خداست سبقت دارد، و آن را خاموش میكند.

روایات وارده درباره درهاى بهشت‌

 از جمله آن اخبار، روایت وارد در «خصال» صدوق است با سند متّصل خود از حضرت صادق از پدرش از جدّش از علىّ بن أبى طالب علیهم السّلام كه فرمود:

 بهشت هشت در دارد: از یك در پیامبران و صدّیقان وارد مى‌شوند، و از یك در صالحان و شهیدان، و از پنج در شیعیان و محبّان ما وارد مى‌شوند.

 و من پیوسته بر صراط ایستاده‌ام و خدا را میخوانم و میگویم:

 رَبِّ سَلِّمْ شِیعَتِى وَ مُحِبِّىَّ وَ أَنْصَارِى وَ مَنْ تَوَلَّانى فِى دَارِ الدُّنْیا!

 «بار پروردگار من! شیعیان مرا و محبّان مرا و یارى كنندگان مرا و كسانى را كه از من در دار دنیا متابعت كردند، همه را سلامت بدار!»

 و در این هنگام ندائى از درون عرش خدا میرسد كه: درخواست تو قبول شد، و تو درباره شیعیانت شفیع قرار داده شدى. و هر یك از

شیعیان من و افرادى كه ولایت مرا پذیرفتند و مرا یارى نمودند و با دشمنان من كه با من با گفتار و یا با كردار خود محاربه نمودند محاربه كردند، درباره هفتاد هزار نفر از همسایگان و خویشاوندانش شفاعت میكند.

 و یك درِ دیگرى هم هست كه از آن در سایر مسلمین كه گوینده‌ لَا إلَهَ إلَّا الله‌ باشند و در دل آنها بقدر ذرّه اى از بغض ما اهل بیت نباشد، داخل بهشت میگردند.¹

 ما در مجلس شانزدهم از جلد سوّم بحث «معادشناسى» مفصّلًا در این مطالب بحث كردیم و روشن ساختیم كه جهنّم محلّ منكرین و مستكبرین است، و بنابراین عامّه اگر عدم قبول ولایتشان مستند به إنكار و استكبار نباشد بلكه ناشى از قصور بوده و گوینده شهادتین باشند، به بهشت میروند.

 و روایت مفصّلى از «كتاب سُلیم بن قَیس هِلالى» از أمیرالمؤمنین علیه السّلام آوردیم كه دلالت داشت بر آنكه مَقسم هفتاد و سه فرقه كه یك فرقه اهل نجات و بقیه اهل هلاكتند كسانى هستند كه داراى مكتب و ادّعا بوده و خود را پرچمدار میدانند، و امّا كسانى كه این‌طور نیستند آنها خارج از این تقسیم هستند، و آنها اكثریت افراد هر ملّتى را تشكیل میدهند. و آنها مستضعفینى هستند كه در هر دوره و زمان در تحت تسلّط و غلبه مستكبران آن عصر بوده و از خود رأى و دخالت و استقلالى ندارند. و بنابراین عامّه و اهل تسنّن كه چنین نیستند، همه‌

اهل بهشتند؛ غایة الامر از یك درِ خاصّ به بهشت میروند و آنان هم درجه و هم مقام با شیعه نیستند.

 و نیز در «خصال» با سند خود از جابر از حضرت باقر علیه السّلام روایت كرده است كه:

 قَالَ: أَحْسِنُوا الظَّنَّ بِاللهِ، وَ اعْلَمُوا أَنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیةَ أَبْوَابٍ، عَرْضُ كُلِّ بَابٍ مِنْهَا مَسِیرَةُ أَرْبَعِینَ سَنَةً!¹

 «فرمود: گمان و پندار خود را به خدا نیكو كنید، و بدانید كه براى بهشت هشت در است، و عرض هر درى به اندازه مسیر چهل سال راه است!»

 و در «أمالى» صدوق از أنس بن مالك روایت كرده است كه چون پسرى از صحابى كبیر و شریف: عُثمان بن مَظعون وفات كرد، غصّه و اندوه او شدّت یافت، تا جائیكه در خانه خود براى محلّ عبادت مسجدى قرار داد تا در آنجا به عبادت مشغول شود.

 این داستان به رسول الله رسید، و حضرت به نزد او آمدند و گفتند: اى عثمان! خداوند براى ما رهبانیت را ننوشته است، و رهبانیت امّت من در جهاد فى سبیل الله است.

 اى عثمان بن مظعون! از براى بهشت هشت در است، و از براى جهنّم هفت در. آیا تو را خوشحال نمى‌كند اینكه از درى از آن وارد نشوى مگر اینكه پسر خودت را در پهلو و كنارت ببینى كه دست به دامن تو زده است و خود را شفیع تو بسوى پروردگارت قرار میدهد!؟

 عثمان گفت: آرى!

 پس مسلمین گفتند: یا رسول الله! آنچه براى عثمان است براى ما نیز در مصیبت فرزند هست؟

 حضرت فرمود: آرى؛ براى هر یك از شما كه صبر كند و به حساب خدا بگذارد.

 پس حضرت فرمود: اى عثمان! كسیكه نماز صبح را در جماعت بخواند، و سپس براى تعقیب به ذكر خدا بنشیند تا آفتاب طلوع كند، از براى او در بهشت فردوس هفتاد مرتبه و درجه است، و ما بین هر درجه تا درجه دیگر به قدر هفتاد سال راهى كه اسب لاغر تیز رو میدود فاصله است.

 و كسى كه نماز ظهر را در جماعت بخواند، براى او پنجاه مرتبه و درجه در بهشت‌هاى عدن است، كه ما بین هر درجه تا درجه دیگر به قدر پنجاه سال دویدن اسب تندرو است.

 و كسى كه نماز عصر را به جماعت بگزارد، براى او پاداش آزاد كردن هشتاد نفر از فرزندان اسماعیل است كه هر كدام آنها صاحب خانه و زندگى باشند.

 و كسى كه نماز مغرب را به جماعت بگزارد، اجر و مزد او یك حجّ مبرور و یك عمره مقبوله است.

 و كسى كه نماز عشاء را به جماعت بخواند، ثواب او بمانند بیدارى و شب‌زنده‌دارى در شب قدر است.¹

وصف درهاى بهشت در معراج رسول خدا

 و مجلسى رضوان الله علیه از كتاب «فضائل» شاذان‌¹، و از كتاب «روضه» با إسناد خود مرفوعاً از عبد الله بن مسعود روایت میكند از حضرت رسول الله صلّى الله علیه و آله كه فرمود: چون در معراج مرا به آسمان بردند، جبرئیل به من گفت: بهشت و جهنّم مأمور شده‌اند كه خود را بر تو عرضه كنند.

 من بهشت را دیدم و آن نعمت‌هائى را كه در آن بود، و جهنّم را دیدم و آن عذاب‌هائى را كه در آن بود.

 بهشت داراى هشت در بود، و بر فراز هر درى چهار كلمه نوشته بود كه هر كلمه آن از تمام دنیا و آنچه در دنیاست، براى كسى كه بداند و عمل كند بهتر است. و جهنّم داراى هفت در بود، و بر فراز هر درى سه كلمه نوشته بود كه هر كلمه اى از آن براى كسى كه بداند و عمل كند از دنیا و آنچه در آنست بهتر است.

كلمات نوشته شده بر فراز درهاى بهشت‌

 در این حال جبرئیل به من گفت: بخوان اى محمّد كه بر بالاى درها چه نوشته شده است! و من خواندم. امّا بر درهاى بهشت:

 بر بالاى در اوّل نوشته بود:

 لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللهِ‌. «براى هر چیز راهى و چاره اى است، و راه وصول به راحتى و عیش چهار صفت است: قناعت، و بذل كردن حقّ، و ترك كینه، و مجالست با اهل خیر.»

 و بر بالاى در دوّم نوشته بود:

 لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ الله‌. «براى هر چیز

راهى و چاره اى است، و راه وصول به سرور و خوشحالى در آخرت چهار صفت است: دست كشیدن بر سر یتیمان، و عطوفت بر بیوه زنان، و كوشش در برآوردن نیازهاى مؤمنان، و تفقّد از فقیران و مسكینان.»

 و بر بالاى در سوّم نوشته بود:

 لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللهِ. «براى هر چیز راهى و چاره اى است، و راه وصول به سلامتى در دنیا چهار صفت است: كم گفتن، و كم خوابیدن، و كم راه رفتن، و كم خوردن.»

 و بر بالاى در چهارم نوشته بود:

 لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللهِ. «كسى كه ایمان به خدا و روز قیامت دارد، باید میهمان خود را گرامى بدارد. و كسى كه ایمان به خدا و روز قیامت دارد، باید همسایه خود را گرامى بدارد. و كسى كه ایمان به خدا و روز قیامت دارد، باید پدر و مادر خود را گرامى بدارد. و كسى كه ایمان به خدا و روز قیامت دارد، باید یا كلام خوب و گفتار خیر بگوید و یا ساكت باشد.»

 و بر بالاى در پنجم نوشته بود:

 لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللهِ. «كسى كه بخواهد به او ظلم نشود، باید خود او ظلم نكند. و كسى كه بخواهد به او فحش ندهند و شتم ننمایند، باید خود او فحش ندهد و شتم ننماید. و كسى كه بخواهد ذلیل و پست نشود، باید كسى را ذلیل و پست نكند. و كسى كه بخواهد به دست‌آویز متین و استوارى در دنیا

و آخرت چنگ زند، باید بگوید: لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللهِ.»

 و بر بالاى در ششم نوشته بود:

 لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللهِ. «كسى كه دوست دارد قبرش وسیع و گشاده باشد، مساجد را بنا كند. و كسى كه دوست دارد او را كرم‌ها در زیر زمین نخورند، در مساجد سكونت كند. و كسى كه دوست دارد پیوسته پاك و تازه باشد و نپوسد و كهنه نشود، مساجد را جاروب كند. و كسى كه دوست دارد جایگاه خود را در بهشت ببیند، مساجد را با فرش و بِساط، فرش كند.»

 و بر بالاى در هفتم نوشته بود:

 لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللهِ. «سفیدى و روشنائى دل در چهار صفت است: عیادت كردن از مریضان، و تشییع از جنازه‌ها، و خریدن كفن‌ها، و رد كردن قرض‌ها.»

 و بر بالاى در هشتم نوشته بود:

 لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللهِ. «كسى كه دوست دارد از این درها وارد بهشت شود، باید به چهار صفت متمسّك گردد: سَخاوت، و حُسن اخلاق، و صدقه دادن، و نگاه داشتن خود را از اذیت و آزار بندگان خداوند متعال.»

 سپس در اینجا كلماتى را كه بر بالاى درهاى هفتگانه جهنّم نوشته بود، رسول الله كاملًا شرح میدهند،¹ و ما ان‌شاءالله در بحث‌

جهنّم، این قسمت از روایت را بیان خواهیم كرد.

وصف غرفه‌هاى بهشت‌

 در «معانى الاخبار» با إسناد خود از انس بن مالك روایت كرده است كه رسول الله فرموده است:

 إنَّ لِلْجَنَّةِ بَابًا یدْعَى الرَّیانَ، لَا یدْخُلُ مِنْهُ إلَّا الصَّائِمُونَ.¹

 «بدرستى كه براى بهشت درى است كه ریان نامیده مى‌شود، و از آن در كسى وارد نمى‌شود مگر روزه‌گیرندگان.»

 این نكته ناگفته نماند كه:

 در قرآن كریم و روایات، ذكرى از «غُرفه‌هاى بهشتى» به میان آمده است، و از مضمون آنها استفاده مى‌شود كه محلّ خاصّى است كه حائز اهمّیت است.

 «غُرفَه» در لغت به اطاقهاى فوقانى گویند كه بر روى اطاقهاى دیگر ساخته مى‌شود، و آن درجه و محلّ عالى و مرتفع از خانه و قصر است؛ و در روایات و آیات كنایه از مقام و درجه عالى در بهشت است كه به افراد خاصّى عنایت مى‌شود، مثلًا در سوره زمر آمده است:

 لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعادَ.²

 «لیكن براى آن كسانى كه تقواى پروردگارشان را بجاى آورده‌اند غرفه‌هائى است كه در بالاى آنها نیز غرفه‌هائى بنا شده است، و از زیر آن غرفه‌ها نهرهائى در جریان است. اینست وعده خدا؛ كه خدا

خلف وعده نمى‌كند.»

 و در سوره فرقان داریم:

 أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ يُلَقَّوْنَ فِيها تَحِيَّةً وَ سَلاماً.¹

 «ایشان (بندگان پروردگار رحمن كه در آیات قبل، شرح حال آنان را بطور مشروح طىّ دوازده آیه ذكر كرده است) در اثر شكیبائى و استقامتى كه نموده‌اند پاداش آنان غرفه است كه به آنها داده مى‌شود، و در آن غرفه پیوسته با تحیت و سلام از نزد خداوند برخورد مى‌شوند.»

 یعنى عباد رحمن را در آن غرفه جاى میدهند، و این مزدِ صبر و استقامتى است كه در طاعت خدا و در اجتناب از معصیت خدا نموده‌اند، كه البتّه از صبر در نوائب و شدائد منفكّ نیست. و فرشتگان پیوسته از جانب خداوند آنان را با تحیت و سلام و سلامتى از هر ترس و گزندى ملاقات مى‌كنند.

 در «أمالى» مرحوم صدوق، از عطّار از سَعد از ابن عیسى از پدرش از ابن أبى عُمَیر از ابن أبى حمزه از أبو بصیر، از حضرت صادق علیه السّلام، از پدرانش، از أمیر المؤمنین علیه السّلام روایت میكند كه قَالَ:

 قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ: إنَّ فِى الْجَنَّةِ غُرَفاً یرَى ظَاهِرُهَا مِنْ بَاطِنِهَا، وَ بَاطِنُهَا مِنْ ظَاهِرِهَا؛ یسْكُنُهَا مِنْ أُمَّتِى‌

مَنْ أَطَابَ الْكَلَامَ، وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ، وَ أَفْشَى السَّلَامَ، وَ صَلَّى بِاللَّیلِ وَ النَّاسُ نِیامٌ‌ الْخَبَرَ.¹

 «رسول الله فرمودند: در بهشت غرفه‌هائى است كه از شدّت نور و صفا، ظاهرش از درونش دیده مى‌شود و درونش از ظاهرش مشهود است؛ و در این غرفه‌ها از امّت من كسانى مسكن دارند كه گفتارشان نیكو و پاكیزه باشد، و إطعام غذا بنمایند، و در سلام كردن دریغ نورزند، و در شب وقتى كه مردم خوابند نماز بخوانند.»

 بسیارى از گناهانست كه اثرش در نفس شدید است، و مرتكبین آن از رحمت خدا بسیار دور مى‌شوند، و وارد است كه آنها بوى بهشت را نمى‌شنوند، با آنكه بوى بهشت از مسیر پانصد سال و یا هزار سال راه به مشام جان میرسد.

معصیت‌كاران و اهل فحشاء در بهشت وارد نمى‌شوند

 در «معانى الاخبار» صدوق از پدرش از سعد بن عبد الله از أحمد بن ابى عبد الله از پدرش از أحمد بن نَضْر از عَمرو بن شِمر از جابر، از حضرت باقر علیه السّلام آورده است كه قَالَ:

 قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ: أَخْبَرَنِى جَبْرَئِیلُ عَلَیهِ السَّلَامُ: إنَّ رِیحَ الْجَنَّةِ یوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ؛ مَا یجِدُهَا عَآقٌّ، وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ، وَ لَا شَیخٌ زَانٍ، وَ لَا جَارٌّ إزَارَهُ خُیلَاءَ، وَ لَا فَتَّانٌ، وَ لَا مَنَّانٌ، وَ لَا جَعْظَرِىٌّ. قَالَ: قُلْتُ: فَمَا الْجَعْظَرِىُّ؟ قَالَ: الَّذِى لَا یشْبَعُ مِنَ الدُّنْیا.²

 «رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند: جبرئیل علیه السّلام به من خبر داده است كه: بوى بهشت از مسیر هزار سال پیدا میشود؛ و عاقّ والدین آن را نمى‌یابد، و نه كسى كه قطع رحم كند، و نه پیرمردى كه زنا كند، و نه كسى كه از روى تكبّر و خودپسندى لباس خود را بر زمین كشد، و نه شخص فتنه‌جو و آشوبگر، و نه شخص منّت گذار، و نه جَعظَرىّ. جابر گوید: پرسیدم: مراد از جعظرىّ چیست؟ حضرت فرمود: كسى كه از دنیا سیر نشود.»

 و در حدیث دیگر آمده است:

 وَ لَا جَیوفٌ وَ هُوَ النَّبَّاشُ، وَ لَا زَنُوقٌ و هُوَ الْمُخَنَّثُ، وَ لَا جَوَّاضٌ‌¹ [وَ هُوَ الْجِلْفُ الْجَافِى‌] (، وَ لَا جَعْظَرِىٌّ وَ هُوَ الَّذِى لَا یشْبَعُ مِنَ الدُّنْیا.²

 «و نه آن كسى كه نبش قبر كند، و نه كسى كه لَواط دهد، و نه آدم سخت دل و سبك مغز، و نه آن كسى كه از دنیا سیر نگردد.»

 و از «نوادر» راوَندى با اسناد خود، از حضرت صادق علیه السّلام از پدرانش علیهم السّلام روایت شده است كه رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند:

 چون خداوند بهشت عدن را آفرید، خشت‌هاى آن را از طلاى متلألِئ و درخشان، و مِلاطِ آن را از مُشك ذوب شده قرار داد. و سپس به امر خدا بهشت عدن به اهتراز و حركت آمد، و به سخن در آمد و گفت: أَنْتَ اللهُ لَا إلَهَ إلَّا أَنْتَ الْحَىُّ الْقَیومُ. خوشا به حال كسى كه براى او مقدّر شده باشد در من داخل شود؛ چون خداوند تعالى سوگند یاد كرده است كه:

 وَ عِزَّتِى وَ جَلَالِى وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِى! لَا یدْخُلُكَ مُدْمِنُ خَمْرٍ، وَ لَا مُصِرٌّ عَلَى رِبًا، و لَا قَتَّاتٌ وَ هُوَ النَّمَّامُ، وَ لَا دَیوثٌ وَ هُوَ الَّذِى لَا یغَارُ وَ یجْتَمَعُ فِى بَیتِهِ عَلَى الْفُجُورِ، وَ لَا قَلَّاعٌ وَ هُوَ الَّذِى یسْعَى بِالنَّاسِ عِنْدَ السُّلْطَانِ لِیهْلِكَهُمْ، وَ لَا جَیوفٌ وَ هُوَ النَّبَّاشُ، وَ لَا خَتَّارٌ وَ هُوَ الَّذِى لَا یوفِى بِالْعَهْدِ.¹

 «سوگند به عزّت خودم و جلال خودم و بلندى مقام و مرتبت خودم! كه داخل در تو نمى‌شود كسى كه به خوردن مُسْكر مداومت كند، و كسى كه بر ربا خوردن اصرار ورزد، و كسى كه نمّامى و سخن چینى كند، و كسى كه دیوث باشد یعنى غیرت بر اهل خود نداشته باشد و در خانه او براى فجور مجتمع شوند، و نه آن كسى كه در نزد سلطان نمّامى و بدگوئى كند تا مردم را به هلاكت اندازد، و نه جَیوف و آن كسى است كه نبش قبر كند و كفن‌ها را بیرون آورد، و نه خَتّار و آن كسى است كه مردم را گول بزند و مكر و خدعه كند و وفا به عهد خود ننماید».

 آرى، این حال این‌گونه محجوبان و معصیت‌كاران است؛ و این چه نسبت دارد با حال كسانى كه در بهشت‌ها آرمیده‌اند و از بوى آن سرمَست شده‌اند، بلكه چه نسبت دارد با آن كسانى كه بهشت به سراغ آنان مى‌آید و از بوى آنان مَست میگردد؟! ﴿وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ‌ بین جمله أبرار مست».

أشعار فروغى بسطامى در وصف أهل بهشت‌

مجلس شصت و نهم: بهشت جاى پاكان است‌

أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم‌

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم‌

الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ و الصَّلَاةُ و السَّلامُ عَلَى سَیدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرین‌

و لَعْنَةُ اللهِ عَلَى أعْدآئِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الآنَ إلَى قیامِ یوْمِ الدّین‌

لَا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ الْعَلىِّ الْعَظیم‌

 قال اللهُ الحكیمُ فِى كِتابِه الكَریم:

 إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمانِهِمْ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ* دَعْواهُمْ فِيها سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ وَ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ. (آیه ٩ و ١٠، از سوره یونس: دهمین سوره از قرآن كریم)

 «كسانى كه ایمان به خدا آورده و عمل نیكو انجام میدهند، خداوند به سبب همان ایمانشان آنان را هدایت فرماید، در بهشت‌هاى نعیم كه در زیر درختانش نهرهائى جارى است. گفتار آنان در آن بهشت‌ها در مواجهه خطاب با خداوندشان اینستكه: پاك و مقدّس و منزّه هستى تو اى پروردگار ما! و تحیت آنها در آن بهشت‌ها

سلام است، و آخرین گفتارشان اینست كه: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‌: حمد و سپاس اختصاص به خدا دارد؛ خداوند كه پروردگار عالمیان است.»

بهشت محلّ قداست و طهارت است‌

 بهشت، جاى پاك و پاكیزه است، محلّ قدس و نزاهت و طهارت است؛ و به عكس، جهنّم جاى آلوده و كثیف است و محلّ قذارت و نجاست و غلّ و غشّ و پلیدى‌هاست. و بر همین اصل و اساس، خود بهشت، و درهاى بهشت، و مراتب و درجات آن، و خدّام و ساكنان آن، و واردین و مقیمان آن؛ چه از جهت گفتار و چه از جهت رفتار، و چه از جهت ملكات و صفات و عقائد، همه پاك و طاهر مى‌باشند.

 در آنجا فعل زشت و كردار قبیح، و گفتار ناستوده، و نیت آلوده، و مكر و خدعه و فریب، و حرص و طمع و آز، و بخل و كینه، و حقد و حسد، و تملّق و چاپلوسى، و دو روئى و دو بینى، و خودخواهى و استكبار، و منیت طلبى نیست.

 در آنجا كفر و شرك و نفاق، و باطل بینى و باطل گرائى، و بیهوده‌جوئى و بیهوده‌پوئى، و لغو و لهو و لعب و عبث و گزاف، و هرزگى و هرزه خواهى نیست.

 پیوسته حمد و درود و سلام و تحیت و اكرام و تهنیت و تسبیح و تقدیس و تمجید و تهلیل و تكبیر و ذكر و لقاء و زیارت و نظارت و نَضارت است.

 و همیشه خوشى و خرّمى و شادى و شادكامى و بهجت و سرور

و حبُور و خفّت و سبكى و پرواز است، و دائماً لذّت و نعمت و خیر و بركت و عافیت و رحمت و عطوفت و مهر و وَداد و محبّت و عشق و ذوق و اشتیاق و صمیمیت و خوبى است.

 صدمات و مشكلات دنیوى و بأساء و ضرّاء و مجاهدت‌ها براى تكمیل نفوس و قابلیت ورود در این مقام منیع و قدم گذاردن در این محلّ رفیع است.

 شدائد سكرات مرگ، و عذاب عالم قبر و برزخ، و سؤال منكر و نكیر، و به درازا كشیدن طىّ عالم صورت، و نفخ صور، و قیام عند الله، و عالم حشر و نشر، و كتاب و نامه عمل، و حساب و جزاء، و عرض، و صراط، و میزان، و شفاعت، و أعراف و وسیله و غیرها، همه كلاس‌هاى تربیتى براى تطهیر و تزكیه، و وصول به مقام قداست و ورود در بهشت است.

 جهنّم نیز براى غیر مخلّدین در آن، نوعى از تطهیر و تزكیه است، كه پس از مقدارى طعم پاداش زشتى‌ها را چشیدن، قابلیت عفو و غفران پیدا نموده و از آن بیرون مى‌آیند، و در اثر شستشوى در آب كوثر و بهرمند شدن از چشمه مَعین ولایت، مورد شفاعت قرار گرفته و راهىِ به سوى بهشت میگردند.

گفتار اهل بهشت طیب و پاكیزه است‌

 به به! چه نیكوست این آیه شریفه كه گفتار بهشتیان در بهشت پیوسته در تخاطب با خداى خود بوده و به‌ سُبْحانَكَ اللَّهُمَ‌ مترنّم هستند؛ و درود و تحیت آنان سلام، و آخرین گفتارشان اختصاص همه مراتب تعریف و تمجید و تحمید به ذات اقدس حضرت‌

ربّ العالمین است. یعنى به مقام عرفان حقیقى رسیده و حصر أفعال و صفات و أسماء و ذوات را در ذات اقدس حضرت ذوالجلال كرده‌اند، و نور او را در تمام مظاهر و عوالم ملكوت و مُلك متجلّى مى‌بینند، و عالم را یكسره یك نور و یك تابش از لَمَعان خورشید تابناك حضرت احدیت عزّ و جلّ مشاهده مى‌كنند.

 إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ* وَ هُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلى‌ صِراطِ الْحَمِيدِ.¹

 «خداوند كسانى را كه ایمان آورده‌اند و أعمال شایسته بجا میآورند، در بهشت‌هائى داخل میكند كه در زیر درخت‌هاى انباشته و سربه‌هم‌آورده آن نهرهائى جارى است. و در آن بهشت‌ها به پیرایه زینت از دستبندهائى كه از طلا و از لؤلؤ مى‌باشد زینت مى‌شوند، و لباسشان در آنجا حریر است. و به گفتار طیب و پاك رهبرى میگردند، و به راه خداوند حمید هدایت مى‌شوند.»

 در اینجا مى‌بینیم كه بهترین هدیه و تحفه بهشتى را همان سخن طیب و گفتار پاك و راه عزّت و پسندیده خداوند قرار داده است. و حقّاً این سخنان واقعى و حقیقى كه حكایت از محض واقعیت و حقیقت عرفان مى‌كند، از هر لذّتى و بهجتى دلنشین‌تر و فرح انگیزتر است.

 جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ

لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ* وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَكُورٌ* الَّذِي أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا يَمَسُّنا فِيها نَصَبٌ وَ لا يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ‌.¹

 «در بهشت‌هاى عدن داخل مى‌شوند، و در آنجا با دستبندهائى كه از طلا و از لؤلؤ است زینت داده میگردند، و لباسشان در آنجا از حریر است. و میگویند: سپاس و ستایش مختصّ خداوند است، آنكه غم و غصّه و اندوه را از ما برداشت؛ و پروردگار ما غفور و شكور است، آنكه ما را در محلّ اقامت و سكون از فضل خود داخل كرد، بطورى كه هیچگونه مشكلى و هیچگونه سختى و شدّتى دیگر أبداً به ما نخواهد رسید.»

 عنوان حمد خدا، و اسناد از بین بردن اندوه به خدا، و او را به صفت غفور و شكور ستودن، و نسبت إدخال در منزل اقامت را به او دادن، و علاوه عدم مسّ تعب، و عدم مسّ لُغوب؛ همه و همه دلالت بر مقام توحید و عرفان واقعى این بهشتیها میكند. چون مشكلات و سختى‌ها در عالم لقاء حضرت احدیت نیست، و كدورت بدانجا راه ندارد.

 إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ* ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِينَ* وَ نَزَعْنا ما فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلى‌ سُرُرٍ مُتَقابِلِينَ* لا يَمَسُّهُمْ فِيها نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِينَ.²

 «بدرستى كه پرهیزگاران در بهشت‌هائى و چشمه‌هائى هستند، كه بدانها خطاب میگردد: در آنجاها داخل شوید كه براى شما سلام و ایمنى خواهد بود. و ما هر گونه غِلّ و تنگى و كدورتى را از سینه‌هاى آنان بیرون كشیدیم، كه همه با هم برادر بوده و روبروى یكدگر بر روى تخت‌هائى قرار دارند. سختى و مشكلات أبداً بدانها نمیرسد، و هیچگاه از آن بهشت‌ها و چشمه‌ها بیرون رانده نمى‌شوند».

بهشت محلّ سلام و سلامت است‌

 و بر همین اساس، بهشت محلّ سلام و سلامت است یعنى هیچگونه سختى و ناراحتى و مرض و فقر و مرگ و هلاكت و نقصان در هیچیك از أبعاد وجودى انسان نیست.

 وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِينَ* جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ كَذلِكَ يَجْزِي اللَّهُ الْمُتَّقِينَ* الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.¹

 «و البتّه خانه آخرت مورد پسند و اختیار است؛ و چه بسیار نیكوست خانه پرهیزگاران. بهشت‌هاى عدنى است كه در آنها داخل مى‌شوند، و از زیر درختان آنها نهرهائى جارى است، و هر چه بخواهند براى آنانست؛ و اینطور خداوند پرهیزگاران را پاداش میدهد، آنان كه چون فرشتگانِ قبض روح، روح آنان را بگیرند و بمیرانند، آنان پاك و پاكیزه و طیب هستند و به آنها میگویند: سَلامٌ عَلَيْكُمْ‌، داخل در بهشت شوید در اثر أعمالى كه شما

بجا مى‌آورده اید!»

 إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْيَوْمَ فِي شُغُلٍ فاكِهُونَ* هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِي ظِلالٍ عَلَى الْأَرائِكِ مُتَّكِؤُنَ* لَهُمْ فِيها فاكِهَةٌ وَ لَهُمْ ما يَدَّعُونَ* سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ.¹

 «اهل بهشت در آن روز در اشتغال (به خداى خود و به موجودات مجرّده ملكوتیه عالم عِلوى) خوش و خرّم متنعّمند. ایشان با جفت‌هایشان در زیر سایه‌هائى بر روى تخت‌ها تكیه زده‌اند، و از براى آنهاست هر گونه میوه اى، و از براى آنهاست آنچه را بخواهند و طلب كنند: سلامى است كه از ناحیه پروردگار مهربان به آنها گفته مى‌شود.»

 در اینجا مى‌بینیم كه سلام خداوند، مطلوب و مقصود آنهاست، چرا كه آنان طالب خدا هستند. دورانى، سلوك بسوى خدا نموده و براى لقاء و حضور و عرفان و بالاخره فناء در ذات اقدس او و بقاء به بقاء و ابدیت او سیر نموده‌اند، و اینك به دار السّلام رسیده‌اند؛ و خدایشان ولىّ و سرپرست و مُدیر و مدبّر امور آنها میگردد.

 لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِيُّهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ.²

 «از براى آنهاست دار السّلام نزد محبوبشان و مقصودشان و معشوق حقیقى و واقعى و كعبه آمالشان خداوند عزّ و جلّ؛ و اوست ولىّ و صاحب اختیار آنان در برابر آنچه را كه در دنیا انجام داده‌

بودند».

سرّ اینكه إسلام، تحیت مسلمانان را «سلامٌ علیكم» قرار داده است‌

 آرى «سَلام» اسم خداوند است. یعنى خداوند داراى صفت سلامت است؛ و هیچ نقصانى، و اندوه و غصّه اى، و خوف و ترسى، و عجز و فتورى، و جهل و نادانى اى، و مرگ و هلاكتى، و مرض و شدّتى، و گزند و آفتى، و ناراحتى و عاهتى، در خداوند نیست. همین صفت به مؤمن داده مى‌شود، و او متّصف به صفت سلام و مسمّى به اسم سلام میگردد.

 هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ.¹

 «اوست خداوند، آنكه هیچ معبودى جز او نیست؛ و اوست حاكم و سلطان و پاكیزه و سلام و مؤمن.»

 و در دعا وارد است كه:

 الْلَهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ، وَ مِنْک السَّلَامُ، وَ لَک السَّلَامُ، وَ إلَیک یعُودُ السَّلَامُ.²

 «بار پروردگارا! تو سلام هستى، و از تست سلام، و براى تست‌

سلام، و بسوى تو بر میگردد سلام.»

 و چون مؤمن متّصف به صفت و اسم سلام گردد، همه آثار و خواصّ سلام كه در خداست، در او متجلّى مى‌شود؛ و حقّاً مقام عالى و رفیعى است كه نصیب او مى‌شود. و چقدر دین مقدّس اسلام، عظیم و متین است كه تحیت مسلمانان را سلام قرار داده است: سَلامٌ عَلَیکمْ‌. یعنى آن اسم سلام خداوند براى شما باشد، و متّصف بدین اسم شوید، و از سلامتى مطلق حضرت بارى تعالى بهرمند گردید.

 و بنابراین، سلام یك تحیتى نیست كه مسلمان از نزد خود و به انشاء خود، به مسلمان دیگرى هدیه میكند، بلكه دعا و انشاء طلبِ از خداست، كه بر این مسلمان سلام را مرحمت فرماید.

 و صیغه‌ السَّلامُ عَلَینا وَ عَلَى عِبادِ اللهِ الصّالحِینَ‌ نیز دعائى است كه مسلمان طلب سلام و اتّصاف بدین صفت را از خدا براى خود و براى بندگان صالح خدا میكند. و حتماً باید كلمه عَلَینا را ذكر كرد و به‌ السَّلامُ عَلَى عِبادِ اللهِ الصّالِحینَ‌ اكتفا نكرد؛ چرا كه مگر ما از چنین مقامى بى نیاز هستیم؟ و از چنین دعائى چرا محروم باشیم؟

 و بعضى كه چنین مى‌پندارند: سلام یك درود و تحیتى است و یك نوع تعارف و تشریفى است، كلمه عَلَینا را ذكر نمى‌كنند و در نوشتجات خود به همان‌ السَّلامُ عَلَى عِبَادِ اللهِ الصّالحِینَ‌ اكتفا مى‌كنند؛ و این اشتباه روشنى است.

سلام، خود یك عالمى است‌

 و نیز از آنچه گفته شد، معلوم میشود كه سلام تنها یك گفتار

نیست، بلكه یك حقیقت و یك عالَمى است؛ و چون دعاى بر سلام مستلزم گفتار است لذا عامّه چنین مى‌پندارند كه سلام از مقوله گفتار و سخن است. همچنان كه رحمت و بركت و عافیت یك حقیقت و عالمى است، و دعاى بر آنها چون‌ رَحْمَةُ اللهِ عَلَیکمْ وَ بَرَکةُ اللهِ لَکمْ وَ عافاکمُ اللهُ‌ چون مستلزم گفتار است، از مقوله لفظ و گفتار است.

 وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ* هذا ما تُوعَدُونَ لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٍ* مَنْ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ* ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ* لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ.¹

 «و بهشت براى متّقیان و پرهیزگاران نزدیك گردیده شود، و براى آنان بعید و دور نخواهد بود. این بهشت همانست كه به شما وعده داده شده بود؛ براى هر كس كه به خداوند زیاد رجوع كند، و بسیار خویشتن دار باشد. آنان كه از پروردگار بخشاینده، در غیب بترسند، و به درگاه خداوند با دلِ بازگشت كننده آیند.

 (بدانها بدین گونه خطاب شود كه:) در آن بهشت‌ها با سلام داخل شوید. اینست روز خلود و جاودانى. براى آنان هر چه بخواهند در آنجا هست؛ و علاوه بر آن در نزد ما نیز زیادى خواهد بود.»

 در اینجا روشن است كه‌ ادْخُلُوها بِسَلامٍ‌ معنایش این نیست كه‌

فرشتگان به آنها لفظاً سلام مى‌كنند، بلكه اینست كه دخول آنها در بهشت با سلام و سلامتى و ایمنى از هر گزندى و نقصانى معیت دارد، و ملازم است.

 و سلام كه در اسلام به عنوان تحیت و دعا تشریع شده است، دلالت دارد بر آنكه من از خدا براى تو سلام میخواهم! و بنابراین وجود من در این حال متّصف به اسم سلام است، و ظهور این اسم در من، ترا از هر گزندى و شرّى از ناحیه من مصون مى‌دارد!

بهشتیان در تمام جهات پاك و طیب هستند

 و سلام از مراتب و درجات پاكى و طهارت است. و گفتیم كه: اهل بهشت همه پاكند؛ خودشان پاكند، و منازلشان پاك است، و جفت‌هایشان پاك و پاكیزه‌اند.

 امّا خودشان، در آیه كریمه سوره زمر داریم:

 سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ.¹

  (فرشتگان به پاكان میگویند:) سلام بر شماست! پاك و طیب و پاكیزه شدید! پس بطور جاودان در بهشت‌ها داخل شوید.»

 و در این آیه تفریع با فاء، دلالت بر پاكى و طهارت منزل دارد، مانند پاكى و طهارت نازل، كه خودِ اهل بهشت باشند.

 سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ.²

 «سلام باد بر شما در مقابل شكیبائى و استقامتى كه در دنیا نمودید! پس خوب جائى است عاقبت این خانه!»

 و در این آیه تفریع با فاء، دلالت بر پاكى و طهارت منزل دارد به سبب و به علّت پاكى و طهارت نازل، كه در اثر صبر پیدا كرده است.

 و علاوه بر این فرقى كه بین این دو آیه بود، در آیه دوّم، سلام از طرف خداوند و در مقام امتنان است، و در آیه اوّل از ناحیه فرشتگان است كه در مقام بشارت به مردم پاكیزه و طیب میدهند.

 و امّا منازل آنها پاك و طاهر است، به دلیل گفتار خداوند در سوره صفّ:

 وَ يُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ.¹

 «و داخل میكند شما را در بهشت‌هائى كه از زیر درختان سربه‌هم‌آورده آن نهرهائى جارى است؛ و در مسكن‌هاى پاك و پاكیزه در بهشت‌هاى عَدن.»

 و امّا جفت‌هایشان پاك و طاهرند، به دلیل آیه سوره آل عمران:

 قُلْ أَ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ.²

 «بگو (اى پیامبر) آیا میخواهید من شما را به چیزى بهتر از این آگاه كنم: براى كسانى كه تقواى خدایشان را در پیش گیرند بهشت‌هائى است كه در زیر درختان سربه‌هم‌آورده آن نهرهائى جارى است، كه‌

بطور خلود و جاودان در آن زیست مى‌كنند، و جفت‌هاى پاك و پاكیزه شده، و رضوان از خدا. و خدا به بندگانش داناست.»

 در بهشت نه تنها طهارت و قداست، در وجود و نفس و مظاهر است، بلكه نیز در كلام و گفتار است؛ در سخنان بهشتى‌ها هیچگونه گناه و لغوى نیست:

 لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا تَأْثِيماً* إِلَّا قِيلًا سَلاماً سَلاماً.¹

 «در بهشت أبداً سخن لغو و بیهوده، و گفتارى كه به گناه اندازد نمى‌شنوند، مگر گفتار سلام، سلام.»

 لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا كِذَّاباً.²

 «در بهشت نمى‌شنوند هیچ سخن لغو و بیهوده اى را، و هیچ گفتار باطل و دروغى را.»

 فِي جَنَّةٍ عالِيَةٍ* لا تَسْمَعُ فِيها لاغِيَةً.³

 «در بهشت بلند مرتبه اى، كه در آن هیچ لغوى را نمى‌شنوى.»

 و میتوان جامع‌ترین آیات را در این موضوع، این آیه از سوره أعراف دانست:

 ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ.⁴

 «داخل در بهشت شوید! هیچ ترسى براى شما نیست و هیچ‌

اندوه و غصّه نیز ندارید.»

 چون خوف و ترس درباره پیشامد احتمالىِ أمر ناپسند و ناگوار است، و غصّه و اندوه درباره امرِ ناپسند واقع شده اى است، و خداوند در این آیه هر نقصان وجودى را چه نقصانى واقع و چه نقصانى احتمالى، همه را از بهشتیان نفى میكند. و بنابراین آنها از هر عیب و نقص، و از هر امر عدمى بَرى و منزّه هستند، و در كینونت ذات خود كاملند. و هیچیك از كون و فساد و مزاحمات دنیا، و تأثیر و تأثّرها، و فعل و انفعال‌هائى كه موجب نقصان گردد در آنجا نیست.

 همه انحاء عیوب و غلّ و غشّ از آنان برداشته شده، و در رحمت الهیه و غشیان جذبات ربّانیه، رستگار، و با امن و سلام، مأمون و سالم مى‌باشند.

در آخرت، فقط دین اسلام پذیرفته است‌

 و از اینجا نیز میتوان به خوبى دریافت كه در آنجا سِلم و مسالمت و إسلام و تسلیم حكمفرماست، انكار و جُحود و استكبار در آنجا نیست، و كسى كه بدین رذائل متّصف باشد بدانجا راه ندارد. و دین اسلام كه دین تسلیم و سلامت است فقط پذیرفته است، و آنان كه غیر از این دین، دینى براى خود چه آسمانى و چه من درآوردى اتّخاذ كنند، و یا صاحب مذهب و مكتبى غیر از اسلام باشند، از آنان قبول نخواهد شد.

 إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ‌.¹

 «بدرستى كه حقّاً دین در نزد خداوند فقط دین اسلام است».

 وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ.¹

 «و هر كس غیر از اسلام، دینى را براى خود اتّخاذ كند، از او پذیرفته نمى‌شود، و او در آخرت از زیانكاران است.»

 اختیار دین و آئین، بطور دل بخواه نیست، و كسى نمى‌تواند در این زمان یهودى و یا نصرانى گردد؛ دین اسلام ناسخ ادیان است، و بر همه واجب است كه این دین را كه أكمل و اتمّ شرایع است بپذیرند، و گرنه زیانكار مى‌باشند.

 گذشته از آنكه دین حضرت موسى و حضرت عیسى ـ على نبینا و آله و علیهما السّلام ـ بعد از زمان آنها دستخوش تصرّفات و آراء و اهواء نفسانیه زمامداران شده و تورات و انجیل تحریف گردیده است. اصولًا بعد از اسلام كه متمّم شرایع و صراط مستقیم بسوى خداست، و یگانه خطّ مشى بسوى حقیقت، و قوى‌ترین دستورات براى به فعلیت رسانیدن كمالات و استعدادهاى بشرى را دارد، و براى توحید و عرفان حضرت احدیت برنامه اعلا را آورده است؛ دیگر به دنبال راه‌هاى ضعیف و نارسا رفتن غلط است. و بنابراین انسان‌ها بطور ناقص از دنیا میروند، و تمام مراتب استعداد وجودى خود را به فعلیت نمیرسانند، و تمام راه را بسوى توحید نمى‌توانند طى كنند، و در این صورت حتماً خاسر و زیانكار خواهند بود؛ خسران و زیانى كه ناشى از نقصان و امور عدمى است. و در آخرت‌

كه محلّ تجلّیات نفس و بروز و ظهور عالم توحید است، شكسته و ناقص، و پژمرده و افسرده مى‌باشند، گرچه به دستورات دینى خود به نحو اكمل رفتار كرده باشند.

معناى صحیح‌ ﴿لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ﴾

 و بنابراین، از آیه:

 لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ.¹

 «هیچ اكراهى در دین نیست، زیرا به تحقیق راه رشد از راه گمراهى، روشن و جدا شده است.»

 نمى‌توان استفاده كرد كه مردم در انتخاب دین و مذهب مختارند. زیرا این آیه در مقام بیان اینست كه بگوید: دین و عقیده قلبى یك امر وجدانى است، و در آن نمى‌توان كسى را مجبور كرد و اضطراراً به دینى در آورد. و بعد از آنكه رشد و سعادت از غىّ و گمراهى شناخته شد، خود مردم باید به دنبال رشد و كمال بروند؛ امّا اینكه مردم در انتخاب و اختیار دین مختارند، چنین نیست. مردم از نقطه نظر ظاهر و احكام اجتماعى و دستورات اخلاقى حتماً باید دین اسلام را بپذیرند، و خود این پذیرش رفته رفته دلهاى آنها را هم به قبول كمالات معنوى این دین مى‌كشاند.

 خلاصه و محصّل مطلب آنكه: این آیه در مقام بیان حكایت از حالات قلبى مردم است نه در مقام انشاء و اعطاء اختیار در عالم ظاهر؛ و شاهد بر این مطلب آنكه: علاوه بر دو آیه اى كه أخیراً ذكر شد آیاتى دیگر در قرآن كریم داریم كه دلالت دارند بر آنكه فقط دین‌

اسلام در نزد خداوند مورد قبول است، و هیچ دین و آئین دیگرى پذیرفته نیست. مانند آیات سوره زخرف:

 يا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ* الَّذِينَ آمَنُوا بِآياتِنا وَ كانُوا مُسْلِمِينَ* ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ* يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَكْوابٍ وَ فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَ أَنْتُمْ فِيها خالِدُونَ* وَ تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* لَكُمْ فِيها فاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِنْها تَأْكُلُونَ.¹

 «اى بندگان من! در امروز هیچ ترسى و هیچ غصّه اى براى شما نیست. آنان كه به آیات من ایمان آوردند، و مسلمان بودند. داخل شوید در بهشت، شما با جفت‌هایتان شادكام و مسرور باشید. و براى آنان به كاسه‌هائى از طلا، و به كوزه‌هائى، دور زنند و بگردانند. و در آن بهشت‌ها از هر چیزى كه نفوس بخواهند و اشتها كنند، و دیدگانشان از آن لذّت برد موجود است، و شما در این بهشت‌ها جاودانه مى‌مانید! و اینست آن بهشتى كه در پاداش أعمالى كه در دنیا انجام داده‌اید، اینك به عنوان وراثت به شما رسیده است! از براى شما در آن بهشت‌ها میوه‌هاى بسیارى است كه از آنها میخورید!»

 كلمه اسلام در این آیه و در دو آیه قبل، خصوص اسلام مصطلح است، نه معناى تسلیم واقعى. و این معناى اسلام در اصطلاح قرآن‌

است؛ همچنان كه ایمان، به معناى خصوص ایمان به خدا و به رسول الله است، نه مطلق ایمان.

بهشت محلّ «مسلمان» و «مؤمن» است‌

 و بنابراین، تمام آیات بسیارى كه در قرآن مجید است، و بهشت را از آنِ ایمان‌آورندگان و أعمال نیكو بجاآورندگان میداند، مانند آیه سوره بقره:

 وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ.¹

 «بدرستى كه آنان كه ایمان آورده‌اند، و اعمال صالحه انجام داده‌اند، ایشانند فقط اهل بهشت كه در آن جاودانه زیست مى‌كنند.»

 و مانند آیه سوره مؤمن:

 وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‌ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيها بِغَيْرِ حِسابٍ.²

 «و كسى كه عمل نیكو بجاى آرد، خواه مرد باشد و خواه زن، و او مؤمن باشد؛ پس این جماعت داخل بهشت مى‌شوند، و در آنجا بدون حساب روزى میخورند.»

 تمام این آیات با كثرت آنها، راجع به خصوص مسلمانان و مؤمنان است. چون متبادر از لفظ «مؤمن» در عرف اسلام و مسلمین صدر اسلام، خصوص ایمان‌آورندگان به رسول الله و به قرآن كریم است.

 و همچنان كه در سوره محمّد صلّى الله و آله و سلّم فرماید

 وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى‌ مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ.¹

 «و كسانى كه ایمان آوردند (ایمان به خداوند) و اعمال صالحه انجام دادند، و ایمان آوردند به آنچه بر محمّد نازل شده است، و آن حقّ است از جانب پروردگارشان؛ خداوند گناهانشان را مى‌آمرزد، و دل آنها را براى توحید و عرفان خود اصلاح میگرداند.»

 و نیز مانند آیاتى كه اهل كتاب را دعوت به إسلام و ایمان به رسول الله و قرآن میكند، مانند آیه سوره آل عمران:

 وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتابِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ.²

 «و اگر اهل كتاب ایمان بیاورند، براى آنها پسندیده و نیكو است، و آنست مورد اختیار».

یهودیت و نصرانیت، موجب دخول در بهشت نیستند

 و مانند آیه سوره مائده:

 وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَكَفَّرْنا عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِيمِ.³

 «و اگر هر آینه اهل كتاب ایمان بیاورند و تقوى پیشه سازند، ما حتماً از گناهانشان در میگذریم و آنان را در بهشت‌هاى نعیم وارد مى‌سازیم.»

 و واضح است كه اگر پذیرش دین حضرت موسى و حضرت‌

عیسى كافى بود، دیگر معنى نداشت خداوند اهل كتاب را امر به پذیرش اسلام و ایمان‌ بِمَا نُزِّلَ عَلَى‌ مُحَمَّدٍ بنماید، و آنان را سرزنش كند كه گفتارشان كه میگویند: یهودیت و نصرانیت موجب دخول در بهشت است، كلامى گزاف است، و فقط اسلام كه عبارت است از تسلیم شدنِ وجهه باطنى در مقابل خداوند و نیكوكار بودن، موجب ثبات اجر در نزد خداوند و رهائى از هر گونه ترس و اندوه است.

 وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نَصارى‌ تِلْكَ أَمانِيُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ* بَلى‌ مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ.¹

 «یهودى‌ها میگویند: داخل در بهشت نمى‌شود مگر كسى كه یهودى باشد، و مسیحیان میگویند: داخل در بهشت نمى‌شود مگر كسى كه نصرانى باشد. این است آرزوها و افكارشان! بگو اى پیامبر: اگر شما راست میگوئید، دلیل و برهان خود را بر این مدّعى اقامه كنید.

 آرى كسى كه اسلام بیاورد، و وجهه باطنى خود را در مقابل خداوند تسلیم كند و او مُحسن باشد، اجرش در نزد پروردگار اوست، و این جماعت هیچگونه ترس و اندوهى نخواهند داشت.»

 و بر همین نهج دو آیه در قرآن كریم داریم كه دلالت دارند بر اینكه ایمان ظاهرى به درد نمى‌خورد، و نامیده شدن به اسم مسلمان‌

و مؤمن اثرى ندارد؛ فقط میزان و ملاك سعادت و رهائى جستن از اندوه و خوف، ایمان حقیقى است. اوّل: در سوره مائده:

 إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصارى‌ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ.¹

 «آن كسانى كه ایمان آورده‌اند، و آن كسانى كه یهودى هستند، و ستاره پرستان، و نصارى؛ هر كس به خدا و روز قیامت ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، پس براى آنان هیچگونه ترسى و اندوهى نیست.»

 دوّم: در سوره بقره:

 إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هادُوا وَ النَّصارى‌ وَ الصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ‌.²

 «آن كسانى كه ایمان آورده‌اند، و آن كسانى كه یهودى هستند، و نصارى، و ستاره پرستان؛ هر كس به خدا و روز قیامت ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، پس پاداش آنان در نزد پروردگار آنهاست، و هیچگونه ترسى و اندوهى براى آنها نیست».

آنچه موجب رستگارى و دخول در بهشت است، ایمان واقعى است نه ظاهرى‌

 این دو آیه، در مقام بیان آنست كه روشن كند: در روز قیامت ایمان واقعى مثمر ثمر است، و مجرّد نامگذارى و خود را مؤمن‌

نامیدن و یا یهودى و نصرانى و صابئى خواندن، ملاك نَجاح و رستگارى نیست.

 فلهذا با آنكه مؤمنان را ذكر كرده است، تكرار مى‌فرماید: مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ، یعنى ایمان واقعى و حقیقى. و بنابراین مجرّد گرایش به گروهى پیدا كردن، و خود را از اهل ملّت و نِحلتى دانستن و به نام مخصوصى نامیده شدن، موجب عاقبت به خیرى و رستگارى نمى‌شود؛ بلكه ایمان حقیقى به خدا و روز بازپسین و كردار نیكو لازم است.

 و بر این اصل، نفرموده است: مَن ءَامَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَ الْیوْمِ الآخِرِ كه ضمیر «مِنْهُمْ» را به اسماء سابقه ارجاع دهد، و الّا همان توهّم مى‌آمد؛ و فرموده است: مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ تا جمله سابق را قطع كند، و با جمله مُستأنفه اى بیان یك حقیقت و واقعیتى را بنماید.

 و معلوم است كه مؤمنان نیز نباید به نام ایمان اكتفا كنند، و باید دنبال ایمان واقعى بروند، و الّا زیانكار مى‌باشند.

 و هر فرد از افراد انسان ـ بدون استثناء ـ ایمان به خدا و روز قیامت داشته باشد و ایمانش واقعى باشد و كارش نیكو باشد، رستگار است. و از جمله أعمال نیكو، تفحّص و تجسّس از حقیقت ادیان و ایمان به رسول الله است، كه در این صورت بر فرض وصول، مؤمن و مسلمان واقعى شده، و بر فرض عدم وصول جزء مستضعفان و یا ملحق به آنها محسوب و مورد رحمت خدا واقع مى‌شوند.

 و محصّل كلام آنست كه: بعد از آنكه محقّق است كه دین مقدّس اسلام، أكمل و افضل و اشرف ادیان است، و بهتر و مستقیم‌تر و راحت‌تر و وسیع‌تر افراد بشر را به سعادت میرساند؛ عقلًا و شرعاً و فطرةً واجب و لازم است كه دست از ادیان و آئین‌ها و مذهب‌ها و مكتب‌هاى دیگر برداشته و در تحت این شریعت غرّاء در آیند، و الّا در عاقبت كار، خسران و زیان مشهود است.

 حال اگر كسى در جستجوى حقیقت كوتاهى نكرد، و براى او بواسطه دور بودن از محیط علم و ایمان و پرورش در خانه جاهلیت، چنین یقین حاصل شد كه دین حضرت موسى و یا حضرت عیسى على نبینا و آله و علیهما السّلام در این زمان هم كافى و مكفى است؛ اگر حقّاً ایمان به خدا و روز جزا داشته باشد، و طبق نوامیس و احكام عقلیه و شریعت خود، به اعمال صالحه دست زند و از ظلم و ستم و تجاوز به حقوق اجتناب ورزد؛ اینچنین كسى جزء مستضعفان و یا مُلحَق به آنها و یا جزء مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ‌ محسوب، و البتّه مورد مؤاخذه قرار نمى‌گیرد، گرچه مقام و درجه مسلمان و مؤمن را هم نخواهد داشت.

 و بر همین اساس است كه عامّه در صورتى كه بغض اهل بیت را در دل نداشته باشند، ولى حقّانیت و ولایت حقّه حقیقیه الهیه حضرت مولى الكونین و إمام الثّقلین علىّ بن أبى طالب علیه السّلام هم بر آنان به ثبوت نپیوسته باشد؛ از در هشتم بهشت وارد آن مى‌شوند، و طبعاً با واردین از سائر درها از نقطه نظر مقام و منزلت‌

تفاوت دارند.

بهشت محلّ پرهیزگاران و پاكدلان است‌

 در بسیارى از آیات قرآن مجید وارد است كه شرط رفتن به بهشت، تقوى، و اطاعت از خدا و رسول، و دورى از هواى نفسانى، و ترس از مقام عظمت و جلال خدا و از موقف عرض در محضر خدا، و دلبستگى و سكون نفس به خدا، و خضوع و خشوع در برابر او، و قلب سلیم است؛ مانند:

 لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرارِ.¹

 «و لیكن آنان كه از خداوند خود مراقب و پرهیزگارند، از براى آنان بهشت هائیست كه در زیر درختان سربه‌هم‌آورده آنها نهرهائى در جریان است. آنان در آن بهشت‌ها جاودانه زیست مى‌كنند، و از نزد خداوند براى آنها مائده و طعامهاى مهیاى الهیه براى میهمانان اوست؛ و آنچه در نزد خداست براى أبرار مورد پسند و اختیار است.»

 و مانند:

 وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِيماً.²

 «و كسى كه از خدا و رسول خدا اطاعت كند، او را در بهشتهائى كه در زیر درختانش نهرهائى جارى است داخل میكند؛ و كسى كه از

اطاعت روى بگرداند او را به عذاب دردناكى دچار مى‌سازد.»

 و مانند:

 وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى‌* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى‌.¹

 «و أمّا آن‌كس كه از مقام و منزلت و ربوبیت پروردگارش در هراس باشد، و نفس خود را از هوى منع كند، حقّاً كه بهشت مأوى و مسكن او مى‌باشد.»

 و مانند:

 إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلى‌ رَبِّهِمْ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ.²

 «و حقّاً آن كسانى كه ایمان آورده‌اند، و أعمال نیكو انجام داده‌اند، و به پروردگارشان دلبستگى و گرایش و سكون نفس پیدا نموده خاشع شدند، آنان اهل بهشت هستند كه در آن مخلّد مى‌مانند.»

 و مانند:

 يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ* إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ.³

 «روز قیامت روزى است كه هیچ مال و هیچ فرزندانى به كار نمى‌خورند، مگر آنكه با دل پاك و سالم بسوى خدا آید.»

 و بر همین اساس كه بهشت محلّ پاكى و طهارت، و جاى طیب و پاكیزه، و مكان ورودِ پاكان و طیبان است، شَجَره طوبَى در بهشت است.

 شجره طوبى درختى است كه حقیقتش از طهارت و پاكى است. چون «طوبى» از مادّه طابَ یطیبُ طِیبًا مشتقّ است‌¹ و معنایش پاك و طیب و پاكیزه خواهد بود.

 الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبى‌ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ.²

 «آنان كه ایمان آوردند و أعمال صالحه بجاى آوردند، پاكى و طهارت از آنِ آنان باد، و بازگشت نیكو.»

 پس واقعیت طوبى، همان نَزاهت و قداست است، و چون داراى فروع و شاخه‌هائى است و طهارت و قداست به انواع و اشكالى متحقّق میگردد، در آخرت نیز بصورت درختى است كه داراى شاخه و فروع نیكو و با ثمر است.

 و چون اصل درخت طهارت و قداست، ولایت است كه از آن هر خوبى و هر خیرى مترشّح مى‌شود، و بدون ولایت كه ناشى از محبّت است هیچ چیز داراى ارزش نیست، فلهذا ریشه و اصل این درخت در خانه ولایت است.

 این درخت كه درخت ولایت است، از معدن ولایت رشد و نموّ

میكند، و شاخه‌هاى آن كه طهارت و رحمت، و عافیت، و ایثار، و إنفاق، و عبودیت، و عبادت، و جهاد، و نماز، و روزه، و سائر افعال و صفات پسندیده است، همه از این تنه و ریشه منشعب میگردد، و هر شاخه اى از این ریشه نیرو میگیرد و رشد پیدا میكند.

 و بنا بر همین اصل در «مجمع البیان» مرحوم طبرسى پس از آنكه از بزرگان مفسّرین، نُه معنى براى كلمه طوبى روایت میكند، معناى دهمین آن را به معناى درختى گرفته است كه ریشه‌اش در منزل رسول الله صلّى علیه و آله و سلّم است، و در خانه هر مؤمنى شاخه اى از شاخه‌هاى آنست. و گوید: این معنى را عُبَید بن عُمَیر و وَهَب و أبو هُرَیرة و شَهْر بن حوشَب گفته‌اند، و شهر بن حوشب مرفوعاً از أبو سَعید خُدرى از رسول الله روایت كرده است. و همین معنى از حضرت باقر علیه السّلام مروىّ است.

 و سپس گفته است:

اصل و ریشه درخت طوبى در بهشت، در خانه رسول الله و أمیر المؤمنین صلّى الله علیهما و آلهما، و شاخه‌هایش در منازل شیعیان است‌

 «ثعلبى با اسناد خود از كلبى از أبو صالح از ابن عبّاس روایت كرده است كه:

 قالَ: طوبَى شَجَرَةٌ أصْلُها فى دارِ عَلىٍّ عَلَیهِ السَّلَامُ فى الْجَنَّةِ، وَ فى دارِ كُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْها غُصْنٌ.

 وَ رَواهُ أبُو بَصِیرٍ عَنْ أبى عَبْد اللهِ عَلَیهِ السَّلَامُ، وَ رَوَى الْحَاكِمُ أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْكَانِىُّ بِإسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیهِمَا السَّلَامُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ ءَابَآئِهِ عَلَیهِمُ السَّلَامُ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ عَنْ طُوبَى، قَالَ: شَجَرَةٌ أَصْلُهَا فِى دَارِى وَ فَرْعُهَا

عَلَى أَهْلِ الْجَنَّةِ. ثُمَّ سُئِلَ عَنْهَا مَرَّةً أُخْرَى فَقَالَ: فِى دَارِ عَلِىٍّ عَلَیهِ السَّلَامُ، فَقِیلَ لَهُ فِى ذَلِكَ؛ فَقَالَ: إنَّ دَارِى وَ دَارَ عَلِىٍّ فِى الْجَنَّةِ بِمَكَانٍ وَاحِدٍ.¹»

 «او گفته است: طوبَى درختى است كه ریشه آن در بهشت، در خانه على علیه السّلام است، و در خانه هر مؤمنى شاخه اى از آن مى‌باشد.

 این روایت را أبو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت كرده است، لیكن حاكم أبو القاسم حَسكانى با إسناد خود از حضرت موسى بن جعفر علیهما السّلام از پدرش از پدرانش علیهم السّلام آورده است كه: از رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم درباره طوبَى پرسیدند، فرمود: درختى است كه ریشه‌اش در خانه من است، و شاخه‌هایش بر اهل بهشت پخش شده است. مرتبه دیگرى از رسول الله پرسیدند، فرمود: درختى است كه ریشه‌اش در خانه علىّ علیه السّلام است. و چون از علّت اختلاف این دو پاسخ پرسیدند فرمود: خانه من و خانه علىّ در بهشت در مكان واحدى است.»

 در «تفسیر علىّ بن إبراهیم» از پدرش از ابن محبوب از علىّ بن رِئاب از ابو عُبیده، از حضرت صادق علیه السّلام روایت میكند كه:

 قَالَ: طُوبَى شَجَرَةٌ فِى الْجَنَّةِ فِى دَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیهِ السَّلَامُ. وَ لَیسَ أَحَدٌ مِنْ شِیعَتِهِ إلَّا وَ فِى دَارِهِ غُصْنٌ مِنْ‌

أَغْصَانِهَا وَ وَرَقَةٌ مِنْ أَوْرَاقِهَا یسْتَظِلُّ تَحْتَهَا أُمَّةٌ مِنَ الامَمِ.¹

 «طوبى درختى است در بهشت، در خانه أمیر المؤمنین علیه السّلام. و هیچیك از شیعیان او نیستند مگر آنكه در خانه‌اش یك شاخه از شاخه‌هایش، و یا یك برگ از برگهایش مى‌باشد كه در زیر سایه آن، امّتى از امّت‌ها مى‌آرمند.»

 و نیز در همین تفسیر از پدرش از ابن أبى عُمَیر از هِشام بن سالم، از حضرت صادق علیه السّلام در خبر معراج روایت كرده است كه رسول الله گفتند: سپس من از بیت المَعمور خارج شدم، و در این حال دو نهر به اطاعت من درآمدند؛ یكى از آن دو نهر، كَوْثَر نامیده شد و دیگرى رَحْمَت. من از نهر كوثر آشامیدم، و در نهر رحمت غسل كردم. و سپس این دو نهر به انقیاد من بودند تا من داخل بهشت شدم.

 و چون داخل شدم دیدم كه در اطراف و حاشیه‌هاى آن، خانه‌هاى من و خانه‌هاى ازواج من است. و دیدم كه خاك آن مانند مشك بود. و دیدم كه یك كنیزكى خود را در نهرهاى بهشت فرو مى‌بَرد و با آب شستشو میكند، گفتم: اى خانم تو از براى كیستى؟! گفت: من براى زَید بن حارِثة هستم. و چون صبح شد من این بشارت را به زید دادم.

 و دیدم مرغانى را كه به مانند و به شكل شتران خراسانى بودند. و دیدم‌انارهاى بهشت را كه به اندازه دَلْوهاى بزرگ بودند. و دیدم‌

یك درخت را كه اگر پرنده اى را بخواهند به گرداگرد تنه آن به پرواز درآورند، از شدّت عظمت و بزرگى آن درخت، هفتصد سال بیشتر طول مى‌كشد. و در بهشت منزلى نبود مگر آنكه شاخه اى از آن درخت در آن بود. من گفتم: اى جبرائیل! این درخت چیست؟! گفت: این درخت طوبَى است كه خدا مى‌فرماید: طُوبى‌ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ.¹

 و در «خصال» صدوق با سند خود از حضرت باقر علیه السّلام از حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام روایت میكند كه فرمودند:

 «طوبَى درختى است در بهشت كه ریشه آن در خانه رسول الله است، و هیچ مؤمنى نیست مگر آنكه در خانه او شاخه اى از شاخه‌هایش مى‌باشد. و آن مؤمن هر چه بر دلش بگذراند و بدان میل كند، آن شاخه آن را براى او مى‌آورد. و اگر یك مرد سوار، با كمال اهتمام و جدّیت، در سایه آن درخت صد سال سیر كند، از آن سایه بیرون نمیرود؛ و اگر كلاغى از تنه و بن آن درخت، به طرف بالاى آن به پرواز درآید، به آخرین نقطه أعلاى آن نمیرسد مگر آنكه از پیرى بدنش سپید گردد. آگاه باشید! و در مثل چنین نعمت‌هایى رغبت كنید ـ الخبر.²»

شجره طوبى، مهریه حضرت فاطمه زهرا علیها السّلام است‌

 در «تفسیر عیاشى» از عَمْرو بن شمر از جابر، از حضرت باقر

علیه السّلام از پدرش از پدرانش علیهم السّلام روایت كرده است كه فرمود:

 «روزى از روزها كه رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم نشسته بود أُمّ أیمَن وارد شد و در زیر چادر و روپوش خود چیزى داشت. رسول الله فرمود: اى امِّ أیمن! در زیر روپوش و عباى خود چه دارى؟! امّ أیمن گفت: اى رسول خدا! فلانه دختر فلانه را تزویج كردند، و بر او نثار كردند، و من مقدارى از نثار او را برداشتم. و پس از این امّ أیمن گریه كرد.

 رسول الله فرمود: چرا گریه میكنى؟! أُمّ أیمن گفت: فاطمه را تو تزویج كردى و چیزى بر او نثار نكردى!؟

 رسول الله فرمود: گریه مكن! سوگند به آن كسى كه مرا به حقّ پیامبرِ بشیر و نذیر قرار داده است، كه بر تزویج فاطمه جبرئیل و میكائیل و اسرافیل در میان هزاران نفر از فرشتگان حضور داشتند، و خداوند به درخت طوبَى امر كرد تا از زینت‌ها و جواهرات و لباس‌هاى سُندُس و استبرق خود، و از دُرّ و زمرّد و یاقوت و عِطر خود بر آنها نثار كرد، و آن فرشتگان بقدرى از آن نثارها برداشتند كه ندانستند با آن چه‌كار كنند! و خداوند طوبَى را به عنوان مهریه فاطمه به فاطمه بخشید؛ و طوبى در خانه علىّ بن أبى طالب است.¹»

 و نیز در «تفسیر عیاشى» از أبان بن تَغلِب وارد است كه: «رویه و دَأب رسول الله چنین بود كه فاطمه را بسیار مى‌بوسید؛ و عائشه بر

این امر رسول خدا را عتاب كرد و گفت: اى رسول خدا! تو زیاد فاطمه را مى‌بوسى!

 رسول الله فرمود: وَیلَكِ! چون مرا به آسمان معراج دادند، جبرئیل مرا از درخت طوبى مرور داد، و از میوه آن به من داد و من خوردم، و خداوند آن را در پشت من تبدیل به نطفه گردانید؛ و چون به زمین فرود آمدم، با خدیجه مواقعه نمودم و به فاطمه آبستن شد. و من هیچگاه فاطمه را نمى‌بوسم مگر آنكه بوى درخت طوبى را از او استشمام میكنم.¹»

 و در «تفسیر فرات بن إبراهیم» چهار روایت به سندهاى مختلف از رسول الله‌² و یك روایت مفصّل از أمیر المؤمنین‌³ درباره درخت طوبى ذكر میكند كه حاوى تفصیلات و خصوصیات این شجره طیبه است.

** *

رضایت طرفینى خداوند و مؤمنان‌

 یكى از عوالم بهشتیان، مقام «رضا» است؛ نه تنها رضاى خداوند از آنها بلكه رضاى آنها از خداوند. و در این صورت رضایت طرفینى حاصل مى‌شود و هر دو یكدیگر را مى‌پسندند، و گله و گلایه و مؤاخذه از طرفین برداشته مى‌شود.

 البتّه مراد از رضا، در اینجا رضاى تكوینى نیست؛ زیرا خداوند از همه موجودات راضى است، و چگونه راضى نباشد درحالى‌كه به‌

امر خود و به اراده خود خلق فرموده است. بلكه مراد رضاى تشریعى است. یعنى چون در مقام عمل، بنده به سرحدّى رسیده است كه گلایه و شكوه را از خداى خود برداشته و تمام أفعال او را نیكو و حسن مى‌بیند، در این حال خداوند نیز به همین نَهج افعال بنده خود را حسن و نیكو مى‌بیند و امضاء میكند، و سند و قباله رضا و پسندیدگى بین طرفین امضاء مى‌شود.

 در سوره توبه فرماید:

 وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ.¹

 «خداوند به مردان مؤمن و زنان مؤمنه وعده داده است كه آنان را در بهشت‌هائى كه در زیر درختانش نهرهائى جریان دارد وارد كند، كه در آن بطور مخلّد و ابدى مى‌مانند؛ و در منازل و مسكن‌هاى پاك و طیب سكنى دهد در بهشت‌هاى عَدن. و رضاى خداوند شامل حال آنان گردد كه آن، از آن بهشتها بزرگتر است؛ و اینست رستگارى و فوز بزرگ.»

 و نیز در همین سوره فرماید:

 رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ.²

 «خداوند از آنان راضى است، و آنان از خداوند راضى هستند. و خدا براى آنها بهشتهائى را كه از زیر درختان سر بهم آورده‌اش نهرهائى جارى است مهیا نموده است، كه در آنجاها بطور مخَلّد و ابدى مى‌مانند؛ و اینست فوز عظیم.»

 و این عبارتِ رضایتِ طرفینى به لفظ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ‌، در چهار جاى از قرآن كریم آمده است: یكى در همین سوره توبه، و دیگرى در آیه ١١٩، از سوره ٥: مائده، و سوّمى در آیه ٢٢، از سوره ٥٨: مجادله، و چهارمى در آیه ٨، از سوره ٩٨: بینه.

در بهشت، همه مشتهیات فراهم است‌

 باید دانست كه در بهشت چون عالم تجرّد و اطلاق است، مؤمنین هر چه بخواهند، و هر چه در تحت طلب و مشیت آنان قرار گیرد، و هر چه اشتها كنند، براى آنها حاضر و موجود است. یعنى به مجرّد درخواست باطنى و مشیت درونى، برایشان حاضر است؛ حال تا خواست و طلب و اشتهاى هر كس چه باشد.

 لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنِينَ‌¹.

 «از براى آنهاست در نزد پروردگارشان هر چه را كه بخواهند؛ اینست پاداش نیكوكاران.»

 وَ فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ.²

 «و در بهشت آن چیزى است كه نفوس بدان اشتها دارند، و چشمان از آن لذّت برند.»

 وَ لَكُمْ فِيها ما تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فِيها ما تَدَّعُونَ.¹

 «و از براى شماست در بهشت، آنچه را كه نفس‌هاى شما بدان اشتها كند، و از براى شماست آنچه را كه بخواهید.»

 و أكمل و أجمع آیات در كیفیت وصول به مشتهیات و مطلوبات، این آیه است:

 وَ هُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ.²

 «و بهشتیان در آنچه كه نفسهایشان میل داشته باشد و اشتها داشته باشد، مخلّد و جاودانند.»

 هر نفسى هر كمالى را كه داشته باشد، و هر مطلوب و مقصودى را كه دنبال كند، و هر چه را كه اشتها نماید؛ در همان چیز مُهر مى‌شود، و در همان مشتهیات و آن كمال مخلّد میگردد، و دیگر راهى براى ترقّى و رسیدن به درجات بالاتر ندارد. و بنابراین كسانى كه نظرشان از حور و قصور و نهر و آب و لذّت تجاوز نمى‌كند، و آرزوى لقاء خدا را ندارند، آنان محو جمال حضرت احدیت نمى‌شوند، و در همان مشتهیات مخلّد و در همان معانى جاودان مى‌مانند.

 و همینطور كه ان‌شاءالله تعالى بیان خواهیم كرد، بهشت داراى مراتب و درجات مختلفى است، و همه افراد در سطح واحد نیستند. و هر كس با منویات و مشتهیاتش، و به مقدار همّتش و سِعه صدرش، پیوسته و جاودان است.

 البتّه باید دانست كه تمام آیاتى كه در وصف خصوصیات آن وارد است، از حور، و قصور، و طیور، و أشجار، و أثمار، و أنهار، و فواكه، و سایه، و شراب، و غِلمان، و زینت‌ها، و خلود؛ مراد از همه همین معانى است، لیكن معانى مطلقه و غیر مشوب به نواقص و أعدام.

در تفسیر ﴿فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ﴾

 بلى، آیه اى در قرآن مجید داریم كه دلالت دارد بر اینكه براى بعضى از عباد الله، خداوند چیزهائى را مقرّر فرموده است كه از مشیت و خواست آنان بیرون، و از حیطه فكر و ذهن و طلب آنها خارج است، و هیچكس نمیداند و نمى‌تواند بفهمد كه چیست.

 فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ.¹

 «پس هیچ نفسى نمیداند كه آنچه براى آنها مخفى شده است در اثر پاداش و مزد كارهائى كه در دنیا انجام میداده‌اند چیست! پاداشى مختفى كه موجب ترى و تازگى چشمان است.»

 و بعد از آنكه دانستیم تمام مراتب و درجات تعینات عالم ملكوت، از حور و قصور و أنهار و غیرها، همه مطلق و غیر مشوب به امور عدمیه و نواقص است، و خداوند سبحانه و تعالى عطاى خود را به هر صفت جمیل و بلیغى توصیف كرده است؛ مى‌فهمیم كه این چیز مخفى كه براى عباد خود مخفى كرده است، و از سِعه افهام نفوس و ادراك اذهان آنها خارج است، باید چیزى باشد كه از حدّ و تعیین و از اندازه و تقدیر بیرون باشد.

 شیخ طبرسى در تفسیر این آیه فرموده است:

 «معنایش اینست كه هیچكس نمیداند كه آنچه براى این دسته كه موجب ترى و تازگى چشم است مخفى شده است چیست؟ و ابن عبّاس گفته است: این آیه تفسیر ندارد؛ و این امر مخفى، أعظم و أجلّ است از آنكه تفسیرش شناخته شود.

 وَ قَدْ وَرَدَ فِى الصَّحِیحِ عَنِ النَّبِىِّ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ أَنَّهُ قَالَ: إنَّ اللهَ یقُولُ: أَعْدَدْتُ لِعِبَادِىَ الصَّالِحِینَ مَا لَا عَینٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ. بَلْهَ مَا أَطْلَعْتُكُمْ عَلَیهِ! اقْرَؤُوا إنْ شِئْتُمْ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ‌. رَواهُ الْبُخارىُّ و مُسْلِمٌ جَمیعًا.

 «و در روایت صحیح از رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم وارد شده است كه خداوند فرموده است: من براى بندگان صالح و نیكوى خود، چیزى را معین و مهیا كرده‌ام كه هیچ چشمى آن را ندیده است، و هیچ گوشى نشنیده است، و بر اندیشه و خاطر هیچ دل و فكر بشرى خطور ننموده است. از این نعیم بهشتى كه من شما را آگاه كردم، سخن نگوئید! و دست از كنجكاوى بردارید! اگر میخواهید إجمالًا بدانید، این آیه را قرائت كنید: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ. و این روایت را بُخارى و مُسلم هر دو روایت كرده‌اند.¹»

تجلّى ذات خداوند بر مؤمن در میعادگاه‌

 در «تفسیر علىّ بن إبراهیم» از پدرش از ابن أبى نَجْران از عاصِم بن حُمَید، از حضرت صادق علیه السّلام روایت میكند كه:

 «هیچ عملى نیست كه بنده مؤمن بجا آورد الّا آنكه ثواب و مزد آن در قرآن ذكر شده است، مگر نماز شب؛ چون خداوند به جهت عظمت پاداش و بزرگى مقام و منزلت آن، پاداش آن را بیان نكرده است، و چنین گفته است:

 تَتَجافى‌ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ* فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ.¹

  (مؤمنین به آیات ما، شبانگاه) پهلوهاى خود را از خوابگاههایشان تهى مى‌كنند، و پروردگارشان را از روى ترس و امید میخوانند، و از آنچه ما به آنها روزى داده‌ایم انفاق مى‌كنند؛ پس هیچ نفسى نمیداند كه در ازاء كارهائى كه در دنیا انجام داده‌اند، چه چیز براى آنها مخفى گردیده است؛ چیزى كه موجب ترى و تازگى و روشنى چشم آنهاست.»

 و سپس حضرت فرمود: خداوند براى بندگان مؤمن خود، در هر روز جمعه اى یك كرامت مقدّر فرموده است. چون روز جمعه گردد خداوند فرشته اى را به نزد مؤمن میفرستد كه با او دو حلّه است. آن فرشته مى‌آید تا درِ بهشت میرسد و میگوید: اذن بخواهید براى من كه میخواهم با فلان مؤمن دیدار كنم!

 به آن مؤمن گفته مى‌شود: اینك فرستاده پروردگار تو، درِ بهشت ایستاده است! مؤمن به زنهاى خود میگوید: چه لباسى را شما براى من بهتر میدانید؟! زنهاى مؤمن در جواب میگویند: اى سید ما و آقاى ما! سوگند به آنكه این بهشت را به تو عنایت كرده است، ما براى تو هیچ لباسى را بهتر و نیكوتر از این دو حلّه اى كه پروردگارت برایت فرستاده است نمیدانیم!

 مؤمن یكى از آن دو حلّه بهشتى را إزار میكند و به كمر مى‌بندد، و یكى را رداء مى‌نماید و به دوش مى‌افكند، و به سوى میعاد الهى رهسپار مى‌شود. و به هیچ چیزى عبور نمى‌كند مگر آنكه آن چیز از نور این مؤمن روشن و تابناك مى‌شود. و مى‌آید و مى‌آید تا به موعد حضرت ربّ میرسد.

 چون جمیع مؤمنان همه در میعادگاه گرد آمدند، حضرت ربّ تبارك و تعالى بر آنان تجلّى میكند؛ و آنان چون بسوى خدا نظر كنند همه به سجده به رو به زمین مى‌افتند. خداوند میگوید: اى بندگان من سر از سجده بردارید! امروز روز سجده و روز عبادت نیست؛ من مؤونه و تكلیف عبادت را از شما برداشتم!

 مؤمنان میگویند: اى پروردگار ما! از آنچه به ما عنایت فرمودى، چه چیز أفضل است؟! تو به ما بهشت را مرحمت فرمودى!

 خداوند مى‌فرماید: از آنچه به شما داده‌ام، اینك هفتاد برابر اضافه كردم. بنابراین براى هر مؤمنى در هر جمعه اى كه بر او بگذرد،

هفتاد برابر آنچه دارد اضافه خواهد شد؛ و این است گفتار خداوند كه: وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ: در نزد ما زیادتى است.

 و این مزایاى روز جمعه است؛ كه‌ إنَّهَا لَیلَةٌ غَرَّاءُ وَ یوْمٌ أَزْهَرُ. یعنى «جمعه، شبى روشن و نورانى، و روزى روشن و تابناك است». و بنابراین در جمعه تسبیح و تكبیر و تهلیل و ثناء پروردگار را زیاد بگوئید، و درود و صلوات بر محمّد و آل محمّد زیاد بفرستید.

 در این حال مؤمن از میعادگاه تجلّى حقّ بسوى زنهاى خود برمیگردد. و بر چیزى مرور نمى‌كند مگر آنكه در اثر عبور مؤمن همه روشن و رخشان مى‌شوند، تا میرسد به زنهاى خود. زنهاى مؤمن میگویند: سوگند به آنكه بهشت را به ما عنایت كرده است، ما هیچگاه سیماى تو را زیبا و دلربا و نیكوتر از جمال تو در این ساعت ندیده‌ایم! مؤمن میگوید: من بسوى نور پروردگارم نظر كردم!

 سپس حضرت فرمود: زنهاى مؤمن هیچوقت بر مؤمن نسبت به توجّه به زن دیگرى غیرت نمى‌كنند و ناراحت نمى‌شوند. و هیچگاه حائض نمى‌گردند. و هیچوقت مورد بى مهرى و عدم توجّه و فقدان بهرمندى و لذّت مؤمن قرار نمى‌گیرند.

 عاصم بن حُمید راوى این حدیث گوید: من به حضرت عرض كردم: فدایت شوم! من میخواهم از مطلبى از شما سؤال كنم و لیكن شرم و حیا میكنم! حضرت فرمودند: بپرس! عرض كردم: آیا در بهشت غِناء (آوازه خوانى و زنهاى مغنّى و آوازه خوان و مجالس تغنّى و طرب و موسیقى) هست؟

تفسیر نعمتهاى مخفى بهشتى‌

 حضرت فرمودند: در بهشت درختى است كه خداوند چون به بادهاى بهشتى امر كند و به حركت درآیند، برگهاى آن درخت بهم میخورند و در اهتزاز مى‌آیند، و چنان صداى غناى لطیف و عالى میدهند كه خلائق همانند آن را نشنیده‌اند؛ و این عوض ترك سَماع و غناى محرَّمى‌¹ است كه در دنیا از خوف خدا كرده‌اند.

 عرض كردم: فدایت شوم! قدرى براى من درباره مؤمن و آثار خصوصى آن زیادتر بیان كنید! فرمود:

 إنَّ اللهَ خَلَقَ جَنَّةً بِیدِهِ، وَ لَمْ تَرَهَا عَینٌ وَ لَمْ یطَّلِعْ عَلَیهَا مَخْلُوقٌ. یفْتَحُهَا الرَّبُّ كُلَّ صَبَاحٍ فَیقُولُ: ازْدَادِى رِیحًا، ازْدَادِى طِیبًا! وَ هُوَ قَوْلُ اللهِ تَعَالَى: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ‌.

 «خداوند یك بهشت را به دست خود آفریده است، و هیچ چشمى آن را ندیده است، و هیچ آفریده اى از آن آگاه نگردیده است. و خداوند آن را هر صبحگاهى باز میكند و به آن میگوید: بویت فراوان باد، عطرت فراوان باد! (یعنى پیوسته و مدام عطرت و رائحه پاك و طیبت را زیادتر كن) و اینست گفتار خداى تعالى كه: هیچ نفسى‌

نمیداند كه آنچه براى او مخفى شده است، در پاداش كردارى كه در دنیا انجام میداده است چیست؛ پاداشى كه موجب ترى و تازگى چشمهاست!¹»»

 بارى، براى روشن شدن این حقیقت ناچاریم بحث مختصرى را بنمائیم، و آن اینست كه: در قرآن كریم داریم:

 وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى‌* وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى‌* ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى‌.²

 «و نیست براى انسان مگر آنچه را كه خودش سعى و كوشش كرده و براى بدست آوردن آن كارى انجام داده است. و سعى و كوشش انسان بزودى دیده خواهد شد. و سپس آن سعى و كوشش را بطور أوفى و أتمّ، جزاى او قرار میدهند.»

 و از طرفى داریم:

 لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ.³

 «از براى مؤمنان است در نزد پروردگارشان آنچه را كه بخواهند.»

 و بنابراین آنچه را كه انسان مؤمن بخواهد، مملوك اوست به دلیل كلمه «لَهُم» كه دالّ بر ملكیت است. و لیكن چیزهائى براى انسان هست و مملوك اوست، و لیكن از تحت مشیت و سِعه اراده و

طلب او بیرون است: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ.

 و كلمه‌ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ‌ مى‌فهماند كه آن پاداشِ بزرگتر از مشیت، به عنوان پاداش و مزد عمل است؛ و آن نیز مملوك انسان مؤمن است. و بنابراین از این آیه چنین به دست مى‌آید كه براى انسان كمالى است كه بالاتر از مرتبه فهم و واسع‌تر از سعه اندیشه و فكر است، و ممكن است آن كمال را انسان در اثر عمل به دست آرد.

تفسیر آیه: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ* إِلى‌ رَبِّها ناظِرَةٌ

 و البتّه آنچه كه خارج از حدود و ظرفیت انسان باشد، غیر از خدا و تجلّیات خدا و نظر به وجه خدا چیزى نیست.

 وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ* إِلى‌ رَبِّها ناظِرَةٌ.¹

 «وجوهى در آن روز، تر و تازه و باطراوت‌اند، كه بسوى پروردگارشان نگران و نگاه كننده‌اند.»

 و البتّه این نگاه و رؤیت، مشاهده با دل است كه در جهتى نمى‌گنجد، و مستلزم جسمیتى و تشبیهى براى خدا نیست.

 فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً.²

 «پس هر كس امید لقاء و دیدار پروردگارش را داشته باشد، باید عمل صالح بجاى آرد، و هیچكس را در عبادت پروردگارش شریك نگرداند.»

 در این آیه مى‌بینیم كه لقاء و دیدار را مترتّب بر علم نافع و بر عمل صالح گردانیده است، و این همان لقاء و دیدار أُخْفِيَ لَهُمْ‌ است كه مترتّب بر جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ‌ مى‌باشد.

 و چون در آیه:

 لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ.¹

 اثبات زیادتى بر خواست و مشیت بندگان شده است، و خداوند چنین خبر داده است كه بندگان مؤمن هر چه در مشیت و اراده شان بگنجد براى آنان حاضر و موجود است، بنابراین، این آیه مى‌فهماند كه آن زیادتى در تحت مطلق مشیت نیست، و از اراده و درخواست و طلب خارج است.

 و چون از طرفى میدانیم كه آن، كمالى است، و هر كمالى بدون شكّ واقع در تحت مشیت بهشتیان است، پس بنابراین، آن كمال نمى‌تواند چیزى بوده باشد مگر كمال غیر محدود و غیر متعین به حدود؛ و به همین جهت در تحت اراده قرار نگرفته است، چون هر چه در تحت اراده و مشیت قرار گیرد محدود میگردد.

مؤمنان، به شرف لقاء پروردگار خواهند رسید

 و از اینجا به خوبى استفاده شد كه: مؤمنانِ طالب دیدار خدا إجمالًا، به شرف دیدار و لقاء خداوند متعال تفصیلًا خواهند رسید. و آن دیدار بالاتر از هر كمال متعین و محدود است، و برتر از هر چه در وصف آید، و بالاتر از هر لذّت و بَهجَت و سُرور و حُبورى است كه در تصوّر بگنجد؛ و آن اندكاك و فناى در ذات لا محدود و غیر متناهى‌

حضرت احدیت است، نه تنها اندكاك در صفتى و یا اسمى، بلكه اندكاك در ذات و فناى مطلق. رَزَقنا اللهُ إن شاءَ اللهُ تعالَى.

 در «تفسیر علىّ ابن إبراهیم» در تفسیر آیه: وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ وارد است كه قال: النَّظَرُ إلَى وَجْهِ اللهِ.¹ و شاید این معنى از این آیه استفاده و اخذ شده باشد:

 لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ.²

 «براى آنكه خداوند، بهترین از كردارهاى آنان را جزاى عمل آنها قرار دهد، و از فضل خود بر آنان زیادتى عنایت كند؛ و خداوند به هر كس كه بخواهد روزى بدون حساب میدهد.»

 این آیه در ذیل آیات نور است كه در شأن ائمّه اطهار علیهم السّلام و درجات و مقامات آنهاست، و میرساند كه آن زیادتى كه روزى بدون حساب است از فضل خداست.

 و از طرفى داریم كه:

 وَ اللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ.³

 «و خداوند اختصاص میدهد به رحمتش هر كه را كه بخواهد؛ و خداوند داراى فضل بزرگى است.»

 و نیز داریم:

 وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى‌ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً.¹

 «اگر فضل خدا بر شما و رحمت او نبود، هیچیك از آحاد شما پاك نمى‌شد و رشد و نموّ نمى‌كرد!»

 و از اینجا استفاده مى‌شود كه فضل از رحمت است، و آن رحمت بدون استحقاق است.

 و نیز داریم كه:

 وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ.²

 «و رحمت من هر چیز را فرا گرفته است، لیكن من آن رحمت را بخصوص براى مردمان متّقى و پرهیزگار مى‌نویسم و حتم میكنم.»

بهشت خدا، رحمت است‌

 و از اینجا بدست مى‌آید كه آن رحمت زیادى و فضل كه عنوان «مَزید» دارد، مختصّ به مؤمنان است كه‌ أُخْفِيَ لَهُمْ‌ است. و اگر در بسیارى از آیات قرآن تدبّر شود، آیاتى كه در آن لفظ رحمت بكار رفته است؛ مانند آیه:

 فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ‌ و بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ.³

 «پس بین بهشتیان و جهنّمیان یك دیوارى زده مى‌شود كه درى دارد كه در باطنش رحمت است.»

 و مانند آیه:

 أَ هؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لا يَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ.¹

  (اهل أعراف به جهنّمیان میگویند:) این بهشتیان هستند كه شما در دنیا سوگند یاد میكردید كه خداوند آنها را مشمول رحمت خود نمى‌گرداند! (و سپس به بهشتیان میگویند:) داخل شوید در بهشت!»

 و مانند آیه:

 إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ.²

 چون آنها را با آیه:

 وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ.³

 تطبیق نمائیم، بدست مى‌آید كه رحمت خدا بهشت است، بلكه بهشت از مراتب و شئون رحمت است.

 بارى، شوق و عشق دیدار خدا و نظر به جمال او دیگر مجالى براى عاشقان لقاء و دیدار او باقى نمى‌گذارد تا نظر به غیر او كنند. و پیوسته آنان را مدهوش و سرمست تجلّیات جمالیه و جلالیه، و انوار قاهره ازلیه و سبحات قدّوسیه حضرتش میكند.

مناجات حضرت سجّاد علیه السّلام در دل شب‌

 حَمّاد بن حَبیب كوفى در ضمن حدیثى كه احوال حضرت سجّاد علیه السّلام را در سفر حج نقل میكند، میگوید: در بین راه چون تاریكى شب رو به انتها گذاشت از جاى خود برخاست و گفت:

 یا مَنْ قَصَدَهُ الضَّآلُّونَ فَأَصَابُوهُ مُرْشِداً! وَ أَمَّهُ الْخَائِفُونَ فَوَجَدُوهُ مَعْقِلًا! وَ لَجَأَ إلَیهِ الْعَابِدُونَ فَوَجَدُوهُ مَوْئِلًا! مَتَى رَاحَةُ مَنْ نَصَبَ لِغَیرِكَ بَدَنَهُ؟! وَ مَتَى فَرَحُ مَنْ قَصَدَ سِوَاكَ بِهِمَّتِهِ؟! إلَهِى! قَدْ تَقَشَّعَ الظَّلَامُ وَ لَمْ أَقْضِ مِنْ خِدْمَتِكَ وَطَراً، وَ لَا مِنْ حِیاضِ مُنَاجَاتِكَ صَدَراً! صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ ءَالِ مُحَمَّدٍ! وَ افْعَلْ بِى أوْلَى الامْرَینِ بِكَ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.¹

 «اى كسى كه گمگشتگان، بسوى او روى آورده و متوجّه به او شدند، پس او را راهنما و دلیل یافتند! و ترسناكان او را قصد كردند، و او را پناه و كهف یافتند! و عبادت كنندگان به او ملتجى شده و پناه آوردند، و او را ملجأ و پناه یافتند! چه وقت به راحتى میرسد كسى كه بدن خود را براى غیر تو به زحمت افكند؟! و چه هنگام خوشحالى و سرور كسى است كه به همّت خود، قصد غیر تو را كند؟! اى پروردگار من! شب سپرى شد و تاریكى رو به زوال گذاشت، و من هنوز حاجت خود را از محضر تو نگرفته‌ام، و از حیاض مناجات تو سیراب نشده و بهره نیافته‌ام! درود بر محمّد و آل محمّد بفرست! و از دو امرى كه درباره من نیت دارى، آن را كه به تو سزاوارتر است درباره من عمل كن، اى خداوند رحم‌آورنده‌ترین رحم‌آورندگان!»

 أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.¹ و در حدیث قدسى آمده است كه: أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَكَرَنِى‌.² و شاید در همین زمینه باشد روایتى كه سید ابن طاووس (ره) در «فلاح السّائل» از صفّار از محمّد بن عیسى از ابن اسباط از مردى از صفوان جمّال روایت كرده است كه: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ عَلَیهِ السَّلَامُ: إذَا كَانَ یوْمُ الْقِیامَةِ نَظَرَ رِضْوَانٌ خَازِنُ الْجَنَّةِ إلَى قَوْمٍ لَمْ یمُرُّوا بِهِ فَیقُولُ: مَنْ أَنْتُمْ؟ وَ مِنْ أَینَ دَخَلْتُمْ؟! قَالَ: یقُولُونَ: إیاكَ عَنَّا! فَإنَّا قَوْمٌ عَبَدْنَا اللهَ سِرًّا فَأَدْخَلَنَا اللهُ سِرًّا.³

 «حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: چون روز قیامت شود، رضوان خازن بهشت نظر میكند به عدّه اى كه در بهشت هستند ولى در موقع آمدن، آنها را ندیده است. میگوید: شما چه كسانى هستید؟! و از كجا وارد شدید؟! آنها میگویند: دست از ما بردار! ما گروهى هستیم كه خدا را سرّاً عبادت كردیم، و بنابراین خدا هم ما را سرّاً وارد بهشت نمود.»

مجلس هفتادم: مراتب بهشت، و نعمت‌هاى آن‌

أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم‌

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم‌

الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ و الصَّلَاةُ و السَّلامُ عَلَى سَیدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرین‌

و لَعْنَةُ اللهِ عَلَى أعْدآئِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الآنَ إلَى قیامِ یوْمِ الدّین‌

لَا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ الْعَلىِّ الْعَظیم‌

 قال اللهُ الحكیمُ فى كِتابِه الكَریم:

 وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ لَحُسْنَ مَآبٍ* جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ* مُتَّكِئِينَ فِيها يَدْعُونَ فِيها بِفاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ وَ شَرابٍ* وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ* هذا ما تُوعَدُونَ لِيَوْمِ الْحِسابِ* إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ.

 (قسمتى از آیه ٤٩ و آیات ٥٠تا ٥٤، از سوره ص: سى و هشتمین سوره از قرآن كریم)

 «و حقّاً از براى متّقیان و پرهیزگاران، بازگشت و عودت خوبى است، كه آن بهشت‌هاى عَدنى است كه درهایش براى آنان گشوده شده است. در آن بهشت‌ها بر روى مَسندهاى خود تكیه میزنند، و اراده و طلب میكنند هر گونه میوه‌هاى فراوان و آشامیدنیها را. و در نزد آنها جفت‌هائى است كه فقط نظر خود را بدانها دوخته و در غیر

آن شوهرها رغبتى ندارند، و همگى با هم قرین و مثل و شبیهند.

 اینست آنچه كه شما براى روز حساب وعده داده شده اید! اینست روزى ما كه به شما مرتّباً میرسد، و هیچگاه انقطاع و زوال ندارد!»

بهشت، حقیقت ولایت است‌

 حقیقت بهشت، ولایت است كه همان عبودیت محضه و بندگى مطلقه إلهى است، كه در آن نقطه از كینونت، هیچ حجاب و پرده اى فاصل بین بنده و مولى نیست. خداوند بر اریكه عظمت و ابَّهت و جلال و علم و قدرت و حیات و حكم و حكمت نشسته؛ و بنده بر زمین مسكنت و فقر و ذلّت و جهل و عجز و نیستى و نیاز، سر به سجده در قبال چنین ربّ غفور و رحیم و وَدودى نهاده است.

 و آنچه از نعمت‌ها در عوالم فیضان دارد، همه از این ناحیه ولایت و بر اثر اظهار عبودیت در قبال اطلاق صفات و أسماء حضرت خداوند است، كه در هر نشأه و عالمى به تناسب آن عالم به اشكال و صور مختلف ظاهر گردیده است؛ چه نعمت‌هاى این عالم، و چه نعمت‌هاى عالم برزخ، و چه نعمت‌هاى عالم قیامت.

 اقرار و اعتراف به عزّ مقام كبریائى حضرت بارى تَعالى شأنُه العزیز، و سپردن تمام مراتب هستى و انانیت و شخصیت را به آن حضرت، و طىّ مراحل و منازل توحید افعالى و صفاتى و اسمائى و توحید ذاتى به تمام معنى الكلمه درباره آن وجود اقدس؛ درجه اعلا و ارفع بهشت را تشكیل میدهد، و هر درجه و مقام از این پائین‌تر را، درجات و مقامات پائین‌تر. و معلوم است كه محبّت در عالم‌

وجود، یك اندازه قسمت نگردیده است، بلكه به هر موجودى به اندازه ماهیت و ظرفیت خود ریخته شده، و رشحه اى از محبّت لا یزالى و لم یزلى بدانجا تراوش كرده است.

 بنابراین اگر بگوئیم حقیقت بهشت ولایت است، و از آن محبّت مترشّح میگردد، و این محبّت در هر عالمى به قدر آن عالم و به سِعه آن عالم به صور مختلف و به أشكال متفاوت متجلّى گردیده است و عالم ملك و ملكوت را به وجود آورده است؛ سخنى به گزاف نگفته‌ایم. هر جا محبّت شدیدتر باشد، صفا و خلوص و ایثار و انفاق و عبودیت بیشتر است، و هر جا كمتر باشد كمتر است. پس میتوان‌ يُحِبُّهُمْ‌ را اساس پى ریزى عالم دانست، كه از آن‌ يُحِبُّونَهُ‌ پیدا مى‌شود. و يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ‌ پیوسته دست در آغوش یكدیگر نهاده، و جذب و انجذاب ربوبى و عبودى موجب پیدایش عالم شده‌اند. بندگان از خدا آفریده شده‌اند و بسوى خدا بر میگردند، و متّقیان بازگشت خوبى دارند.

 رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم مركز ولایت پنهان، و أمیر المؤمنین علیه السّلام ظهور مقام ولایت است.

 و بر همین اصل، روایت مستفیضه بلكه متواترى داریم بالتّواتر المعنوى، بر اینكه بهشت و آثار بهشت و درجات آن، و حور و قصور آن، و فاكهه و شراب آن، و جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ آن، و غِلمان و فرشته و خازن آن، و بالاخره تمام خصوصیات و خواصّ آن؛ از ولایت و متعلّق به ولایت است، و بر این اصل بنا شده و بر این‌

اساس مردم از آن بهرمند میگردند.

روایات دالّه بر اینكه بهشت و تمام خصوصیات آن متعلّق به ولایت است‌

 در «أمالى» صدوق از رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم روایت است كه:

 إِنَّ حَلْقَةَ بَابِ الْجَنَّةِ مِنْ یاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ عَلَى صَفَائِحِ الذَّهَبِ. فَإذَا دُقَّتِ الْحَلْقَةُ عَلَى الصَّفْحَةِ طَنَّتْ وَ قَالَتْ: یا عَلِىُّ!¹

 «حلقه در بهشت از یاقوت سرخ است كه بر روى صفحه‌هاى طلا قرار داده شده است. چون حلقه را بر روى صفحه بكوبند، طنین مى‌اندازد و میگوید: یا علىّ!»

 و در «خصائص» نَطَنزى از ابن مسعود روایت میكند كه رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند:

 عَلِىُّ بْنُ أَبِى طَالِبٍ حَلْقَةٌ مُتَعَلِّقَةٌ بِبَابِ الْجَنَّةِ، مَنْ تَعَلَّقَ بِهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ.²

 «علىّ بن أبى طالب حلقه‌اى است كه به در بهشت آویزان است، هر كس خود را بدان بیاویزد داخل بهشت میگردد.»

 و در «خصال» صدوق با سند متّصل خود از عَطیه از جابر آورده است كه رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند:

 مَكْتُوبٌ عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ: «لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، عَلِىٌّ أَخُو رَسُولِ اللهِ» قَبْلَ أَنْ یخْلُقَ اللهُ السَّمَاواتِ وَ الارْضَ بِأَلْفَىْ عَامٍ.³

 «بر بالاى سر در بهشت نوشته است ـ دو هزار سال قبل از اینكه خداوند آسمانها و زمین را بیافریند ـ : نیست معبودى جز خدا، محمّد است فرستاده خدا، علىّ است برادر رسول خدا.»

 و نیز در «خصال» با سند متّصل خود از رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم روایت میكند كه:

 أُدْخِلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیتُ عَلَى بَابِهَا مَكْتُوباً بِالذَّهَبِ: لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ حَبِیبُ اللهِ، عَلِىٌّ وَلِىُّ اللهِ، فَاطِمَةُ أَمَةُ اللهِ، الْحَسَنُ وَ الحُسَینُ صَفْوَةُ اللهِ؛ عَلَى مُبْغِضِیهِمْ لَعْنَةُ اللهِ.¹

 «مرا داخل در بهشت كردند، و دیدم با خطّ زرّین بر درش نوشته بود: نیست معبودى جز خدا، محمّد است حبیب خدا، على است ولىّ خدا، فاطمه است كنیز خدا، حسن و حسین‌اند برگزیده خدا؛ بر دشمنان آنان باد لعنت خدا.»

 در «إكمال الدّین و إتمام النّعمة» صدوق با اسناد خود از أبو طُفیل از علىّ علیه السّلام در ضمن پاسخهاى ایشان به مرد یهودى روایت كرده كه فرمودند:

 وَ مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سلَّمَ مِنَ الْجَنَّةِ فِى جَنَّةِ عَدْنٍ وَ هِىَ وَسَطُ الْجِنَانِ، وَ أَقْرَبُهَا مِن عَرْشِ الرَّحْمَنِ جَلَّ جَلَالُهُ. وَ الَّذِینَ یسْكُنُونُ مَعَهُ فِى الْجَنَّةِ هَؤُلَاءِ الأئِمَّةُ الإثْنَا عَشَرَ.²

 «و منزل و مقام رسول الله محمّد صلّى الله علیه و آله و سلّم در بهشت آنست كه آن حضرت در بهشت عدن هستند، و آن بهشت در میان همه بهشتهاست و از همه آنها به عرش خداوند رحمن جلّ جلالُه نزدیكتر است. و آن كسانى كه با محمّد در این بهشت هستند امامان دوازده گانه مى‌باشند.»

بهشت، ظهور ولایت در مظاهر جمال است‌

 و در «أمالى» صدوق، از حسن بن محمّد بن یحیى از یحیى بن حسن از إبراهیم بن علىّ و حسن بن یحیى از نَصر بن مُزاحم از أبو خالد از زید بن علىّ از پدرانش، از أمیر المؤمنین علیه السّلام روایت كرده است كه آن حضرت فرمودند:

 كَانَ لِى عَشْرٌ مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ لَم یعْطَهُنَّ أَحَدٌ قَبْلِى وَ لَا یعْطَاهُنَّ أَحَدٌ بَعْدِى.

 قَالَ لِى: یا عَلِىُّ! أَنْتَ أَخِى فِى الدُّنْیا، وَ أَخِى فِى الآخِرَةِ! وَ أَنْتَ أَقْرَبُ النَّاسِ مِنِّى مَوْقِفاً یوْمَ الْقِیمَةِ! وَ مَنْزِلِى وَ مَنْزِلُكَ فِى الْجَنَّةِ مُتَوَاجِهَانِ كَمَنْزِلِ الاخَوَینِ! وَ أَنْتَ الْوَصِىُّ! وَ أَنْتَ الْوَلِىُّ! وَ أَنْتَ الْوَزِیرُ! عَدُوُّكَ عَدُوِّى، و عَدُوِّى عَدُوُّ اللهِ! وَ وَلِیكَ وَلِیى، وَ وَلِیى وَلِىُّ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ!¹

 «ده صفت و خصلت از رسول خدا دارم كه به هیچكس قبل از من داده نشده است، و به هیچكس بعد از من نیز داده نخواهد شد.

 رسول خدا به من گفت: اى علىّ! تو برادر من هستى در دنیا، و برادر من هستى در آخرت! و در روز قیامت موقف تو نزدیكترین‌

موقف به من مى‌باشد! و منزل من و منزل تو در روز قیامت روبروى یكدگر هستند مثل منزل دو برادر! و تو وصىّ هستى! و تو ولىّ هستى! و تو وزیر هستى! دشمن تو دشمن من است، و دشمن من دشمن خداست! و دوست تو دوست من است، و دوست من دوست خداوند عزّ و جلّ است!»

 و همین روایت را در «أمالى» شیخ از مفید از علىّ بن محمّد كاتب از حسن بن علىّ زَعفَرانى از إبراهیم بن محمّد ثَقَفى از عثمان بن أبى شَیبة از عَمرو بن مَیمون، از جعفر بن محمّد، از پدرش، از جدّش علیهم السّلام روایت میكند كه أمیر المؤمنین علىّ بن أبى طالب علیه السّلام بر منبر كوفه فرمودند:

 أَیهَا النَّاسُ! إِنَّهُ كَانَ لِى مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ عَشْرُ خِصَالٍ لَهُنَّ أَحَبُّ إلَىَّ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیهِ الشَّمْسُ‌ الحدیث.¹

 «اى مردم! بدانید كه از رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم براى من ده صفت است كه براى من محبوب‌تر و ارزنده‌تر است از تمام نقاطى كه آفتاب بر آن بتابد.» ـ و سپس این ده خصلت را یكایك شمردند.

 و از جمله خصال مى‌فرماید:

 وَ أَنْتَ الْوَارِثُ مِنِّى! وَ أَنْتَ الْوَصِىُّ مِنْ بَعْدِى فِى عِدَاتِى وَ أُسْرَتِى! وَ أَنْتَ الْحَافِظُ لِى فِى أَهْلِى عِنْدَ غَیبَتِى! وَ أَنْتَ الإمَامُ‌

لِامَّتِى، وَ الْقَآئِمُ بِالْقِسْطِ فِى رَعِیتِى!¹

 «و تو وارث من هستى! و تو وصىّ من بعد از من هستى در وعده‌هائى كه نمودم و در اهل بیت و عائله من! و تو حافظ و پاسدار من هستى در اهل بیت من چون غیبت كنم! و تو امام امّت من هستى، و در بین رعیت من قائم به قسط و عدل هستى!»

 و این روایت را صدوق در «خصال» نیز بعین عبارت «أمالى» خود آورده است.²

مقامات شیعه در بهشت‌

 و در كتاب «بشارة المصطفى» با سند متّصل خود از ابن عبّاس آورده است كه:

 قَالَ: یأْتِى عَلَى أَهْلِ الْجَنَّةِ سَاعَةٌ یرَوْنَ فِیهَا نُورَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ، فَیقُولُونَ: أ لَیسَ قَدْ وَعَدَنَا رَبُّنَا أَنْ لَا نَرَى فِیهَا شَمْسًا وَ لَا قَمَرًا؟! فَینَادِى مُنَادٍ: قَدْ صَدَقَكُمْ رَبُّكُمْ وَعْدَهُ! لَا تَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَ لَا قَمَرًا، وَ لَكِنْ هَذَا رَجُلٌ مِنْ شِیعَةِ عَلِىِّ بْنِ أَبِى طَالِبٍ عَلَیهِ السَّلَامُ یتَحَوَّلُ مِنْ غُرْفَةٍ إلَى غُرْفَةٍ؛ فَهَذَا الَّذِى أَشْرَقَ عَلَیكُمْ، مِنْ نُورِ وَجْهِهِ!³ «ساعتى بر اهل بهشت میگذرد كه در آن ساعت نور خورشید و ماه را مى‌بینند، و میگویند: مگر نه اینست كه خداوند به ما وعده داده است كه ما

 خورشید و ماه را نبینیم؟! منادى ندا میدهد: آرى خداوند

به وعده خود وفا نموده و در این وعده راست بوده است! شما نه خورشید را مى‌بینید و نه ماه را، و لیكن این مردى بود از شیعیان علی بن أبى طالب علیه السّلام كه از غرفه‌اى به غرفه دیگر منتقل شد؛ این نورى كه بر شما اشراق كرده است، از نور چهره اوست!»

 و در «جامع الاخبار» آورده است كه أمیر المؤمنین علیه السّلام مى‌گفت:

 إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ ینْظُرُونَ إلَى مَنَازِلِ شِیعَتِنَا كَمَا ینْظُرُ الإنْسَانُ إلَى الْكَوَاكِبِ‌.¹

 «اهل بهشت به مسكن‌ها و منزل‌هاى شیعیان ما نظر مى‌كنند همچنان كه مردم به ستارگان نظر مى‌كنند.»

 و آنچه درباره انس با حورالعین آمده است و در قرآن مجید ذكر شده است از همه جالب‌تر است. و شاید علّتش این باشد كه انسان بیشتر به انس و گفتگو و مُسامره میل دارد تا به خوردن و آشامیدن.

 در «تفسیر عیاشى» از جَمیل بن دَرّاج از حضرت صادق علیه السّلام آورده است كه:

 إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ مَا یتَلَذَّذُونَ بِشَىْ‌ءٍ فِى الْجَنَّةِ أَشْهَى عِنْدَهُمْ مِنَ النِّكَاحِ، لَا طَعَامٍ وَ لَا شَرَابٍ.²

 «اهل بهشت در بهشت از هیچ چیز مانند نكاح لذّت نمى‌برند، نه غذا خوردن و نه آشامیدن.»

 و معلوم است كه حورالعین موجب انس، و رفع غربت، و ائتلاف و استیناس است. فلهذا داریم كه:

 كَذلِكَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِينٍ.¹

 «همچنین است اى پیامبر كه ما متّقین را با حورالعین تزویج مى‌نمائیم!» حُور جمع حَوراء است، و حوراء زن سیاه چشم را گویند كه سیاهیش بسیار، و سپیدى آن نیز شدید باشد. و عِین جمع عَیناء است، و آن زن سیاه چشمى است كه سیاهى چشمش در عین حال درشت باشد، و بنابراین معناى عیناء زن درشت چشم و مشكین چشم است. و حورُالعین زنانى را گویند كه چشمهایشان سیاه و درشت، و سیاهى چشم در سپیدى آن خوش و نمایان باشد، یعنى سیاهیش شدید و سپیدیش نیز شدید باشد.

 و در سوره واقعه داریم:

 وَ حُورٌ عِينٌ* كَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ.²

 «براى بهشتیان حور العین هستند كه آنان مانند لؤلؤى مى‌باشند كه در صدف خود باقى است و هنوز دست نخورده است.»

 و نیز درباره آنان داریم:

 وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِينٌ* كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ.³

 «و در نزد بندگان مخلَصین خدا زنهائى هستند كه چشمان خود را فقط بدانها مى‌اندازند و به دیگرى نظر ندارند، و آنان سیاه چشم هستند. و به اندازه اى پیكرشان سفید است كه گوئى مانند سپیدى تخم مرغهائى است كه پوستش كنده نشده و محفوظ مانده است.»

 و در سوره نبأ داریم كه: وَ كَواعِبَ أَتْراباً.¹

 كَواعِبَ‌ جمع كاعبة است، و كاعبة دختر نورس را گویند كه هنوز پستانهایش بزرگ نشده و كاملًا نروئیده است بلكه فقط ته گرفته و شروع به رشد كردن نموده است. و أتراب جمع تِرب به معناى مثل و قرین و شبیه است. یعنى حوریه‌هاى بهشتى همه یك سنّ و سال و همه با هم شبیه و نظیر، دختران نورس مى‌باشند.

 و یا آنكه زنهاى مؤمن دنیا كه از دنیا میروند همه در بهشت جوان و زیبا و هم سنّ و نیكو روى و نیكو خوى براى شوهران خود هستند.

نمونه‌هایى از آیات قرآن كریم درباره بهشت‌

 ما در دو سوره از قرآن بیشتر از سوره‌هاى دیگر، وصف بهشت و نعمتهاى آن را مى‌بینیم. یكى سوره الرّحمن است كه تنها سوره اى است كه بعد از بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌، به اسمى از اسماء خداوند عزّ و جلّ سوره را شروع میكند. و طبق روایت وارده در «مجمع البیان» از حضرت موسى بن جعفر از پدرانش علیهم السّلام از رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم، عروس قرآن است: قَالَ: لِكُلِّ شَىْ‌ءٍ عَرُوسٌ، وَ عَرُوسُ الْقُرْءَانِ سُورَةُ الرَّحْمَنِ جَلَّ ذِكْرُهُ. و نیز در تفسیر «الدُّرّ المنثور» از بَیهقى از أمیر المؤمنین از رسول الله‌

ـ علیهما الصّلاة و السّلام ـ این معنى را آورده است.¹

 و دیگر سوره واقعه مى‌باشد. و اینك ما بحول و قوّه خدا فقراتى را كه در این دو سوره راجع به بهشت است مى‌آوریم:

آیات وارده در سوره الرَّحمن، درباره بهشت‌

 اوّل: سوره الرّحمن:

 وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ.²

 «و از براى كسى كه از مقام پروردگارش بترسد دو بهشت است.»

 مراد از خوف از مقام ربّ، عبادت براى خود خداست نه براى كسب بهشت و نه براى ترس از دوزخ. و بنابراین، این آیه راجع به مقرّبین و مُخلَصین است كه عبادتشان فقط براى ذات حضرت حقّ است، و شائبه غیر در آن نیست. و دو بهشت ظاهراً عبارت است از بهشتى كه در اثر جزاى عمل داده مى‌شود، و بهشتى كه طبق‌ وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ³ به عنوان زیادى از پاداش عمل، حضرت ربّ العزّة عطا میكند.

 ذَواتا أَفْنانٍ.⁴

 «آن دو بهشت داراى انواع از میوه‌ها است.» و یا «داراى برگ‌ها و شاخه‌هائى است.»

 چون‌ ذَواتا تثنیه ذَات است كه نونش به اضافه ساقط شده. و

أَفْنانٍ‌ یا جمع فَنّ است به معناى نوع، و یا جمع فَنَن است كه به معناى شاخه است.

 فِيهِما عَيْنانِ تَجْرِيانِ‌.¹

 «در آن دو بهشت دو چشمه اى است كه جارى است.»

 فِيهِما مِنْ كُلِّ فاكِهَةٍ زَوْجانِ.²

 «در آن دو بهشت از هر نوع میوه اى یك جفت است.»

 یك میوه اى كه در دنیا بوده و بهشتیان آن را از قبل مى‌شناخته‌اند، و یك میوه اى كه در آنجاست و هنوز آن را ندیده‌اند و حالا بدان دست مى‌یابند.

 مُتَّكِئِينَ عَلى‌ فُرُشٍ بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ جَنَى الْجَنَّتَيْنِ دانٍ.³

 «تكیه زنندگانند بر فرش‌هائى كه داخل آنها از حریر ضخیم است، و میوه چیده‌شونده آن دو بهشت نزدیك و در دسترس است». فُرُشٍ‌ جمع فِراش است، و فراش به چیزى گویند كه مفروش كنند و روى آن بنشینند و یا تكیه زنند.

 بَطائِن جمع بِطانَة است، و بِطانه به لباس زیر پوش گویند در مقابل ظِهارَة كه به لباسى گویند كه معلوم باشد و روى لباس مى‌پوشند. و إِسْتَبْرَقٍ‌ به ابریشم ضخیم گویند.

 جَنَى‌ یعنى میوه مُجتَنَى: میوه اى كه باید چیده شود. و دانٍ‌ در اصل دانِىٌ بوده است (اسم فاعل از دَنَا یدْنُو: نزدیك شد) یعنى‌

نزدیك و قریب. و حاصل معنى این مى‌شود كه:

 آنان تكیه میزنند بر فرش‌هائى كه داخل آن از ابریشم ضخیم است، تا چه رسد به ظاهر آن كه از ابریشم بسیار بهتر و باارزش‌تر است. و میوه‌هاى این دو بهشت را كه باید بچینند و بخورند، نزدیك است و به مجرّد دست بردن بدست آید، و همه دسترس است.

 مانند آیه: قُطُوفُها دانِيَةٌ.¹ یعنى: «میوه‌هاى چیدنى آن نزدیك است.» چون قُطُوف جمع قِطْف است، و قِطْف به میوه اى گویند كه تازه چیده باشند. و مانند آیه: وَ دانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِيلًا.² «و سایه‌هاى درختان بهشتى بر سر آنها نزدیك است، و میوه‌هاى چیدنى آن، رام و در اختیار آنهاست.»

 فِيهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ.³

 «در روى آن فرش‌ها ـ و یا در آن بهشت‌ها ـ زنانى هستند كه نظر خود را فقط به ازواج خود انداخته و أبداً اراده غیر آنها را نمى‌كنند. و قبل از آن ازواج، هیچ فردى از انسان و یا از جنّ، آنان را مسّ نكرده و بكارت آنها را با نكاح نبرده است». طَرْف به معناى پلك چشم است. و قاصِراتُ الطَّرْفِ‌ كنایه از زنهائى هستند كه نظر خود را كوتاه نموده و به غیر نظر ندارند. طَمْث عبارت است از نكاح توأم با خون آمدن. و جَانّ عبارت از جنّ است‌

و محصّل معنى آنست كه: آن زنها و حوریه‌ها در روى آن فرش‌ها آرمیده ـ و یا در آن بهشت‌ها هستند ـ و أبداً میل به غیر جفتهاى خود ندارند، و كمال میل آنان فقط به شوهرهاى آنهاست. و آنان باكره هستند، و هیچكس چه از نوع انسان و چه از نوع جنّ، با آنها آمیزش ننموده و بواسطه نكاح، ازاله بكارتشان را نكرده است.

 كَأَنَّهُنَّ الْياقُوتُ وَ الْمَرْجانُ.¹

 «گویا آنها در درخشندگى و تابناكى همانند یاقوت و مرجان مى‌باشند.»

 هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ.²

 «مگر پاداش احسان و نیكوئى نمودن، غیر از نیكوئى و احسان مى‌باشد؟»

 یعنى مؤمنین و مؤمنان كه در دنیا به ایمان و اطاعت از خدا و رسول خدا، و پیمودن راه خلوص و تقوى، از مقرّبین گردیده و از مُحسنین شده‌اند، خداوند به پاس احسانِ آنها بدانها احسان نموده و این نعمت‌ها را ارزانى میدارد.

 وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ.³

 «و از آن دو بهشت، پائین‌تر و پست‌تر، دو بهشت دیگر است.»

 این دو بهشت گرچه شبیه به دو بهشت سابق‌اند، ولى از جهت منزله و قدر و قیمت، فضل و شرفشان پائین‌تر و ارزش آنها كمتر است. چون آن دو بهشت قبل، متعلّق به اهل اخلاص بود كه از مقام‌

پروردگارشان در خشیت و ترس بودند و خدا را به جهت خدا عبادت مى‌نمودند، و طبعاً از مخلَصین و مقرّبین مى‌باشند؛ و این دو بهشت متعلّق به دسته پائین‌تر از آنهاست، و آنان اصحاب یمین هستند كه خدا را یا به جهت ترس از جهنّم و یا به جهت طمع در بهشت عبادت مى‌كنند؛ فلهذا این دو بهشت كه نیز یكى از آنها برابر پاداش و دیگرى در اثر وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ است، از جهت رتبه و منزلت از آن دو بهشت كمتر و پائین‌تر است.

 مُدْهامَّتانِ.¹

 «برگ‌هاى درختان این دو بهشت، از شدّت طراوت و سبزى، رنگشان به سیاهى و پُر رنگى میزند.» «مُدْهامَّةٌ»: مُدْهامِمَةٌ، اسم فاعل از باب افعیلال از مادّه دَهْم است. و دُهْمَة به رنگ سبزى گویند كه از شدّت سبزى مایل به سیاهى شود؛ و از همین قبیل است فَرَسٌ أدْهَمُ یعنى مایل به سیاه رنگ. و ادْهَمَّ و ادْهَامَّ از باب افعِلال و از باب افْعیلال، هر دو به یك معنى است، یعنى مایل به رنگ سیاه شدن. و این رنگ در درختان، ابتهاج و كمال رنگِ برگ است كه از شدّت طراوت سبزى آن مایل به سیاهى میگردد.

 فِيهِما عَيْنانِ نَضَّاخَتانِ.²

 «در آن دو بهشت، دو چشمه اى است كه هر دو مى‌جوشند و از مادّه و منبع، فوران مى‌كنند.»

 چون نَضَخَ ینْضَخُ نَضْخاً و نَضَخَاناً، به معناى اشتداد فوران و جوشیدن آب از چشمه است.

 فِيهِما فاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ.¹

 «در آن دو بهشت، درخت میوه و نَخل، و درخت انار است.»

 چون نخل به معناى درخت خرماست نه خود میوه خرما، و بدین قرینه باید مراد از فاكهه و رمّان نیز درخت میوه و فاكهه و انار باشد.

 فِيهِنَّ خَيْراتٌ حِسانٌ.²

 «در آن بهشت‌ها زنان نیكو سیرت و زیبا هستند.»

 ضمیر فِيهِنَ‌ به جِنَان بر میگردد كه جمع است، چون دو بهشت و دو بهشت، مجموعاً چهار بهشت مى‌شود.

 و چون غالباً لفظ خَیر در معنى استعمال مى‌شود و لفظ حُسن در صورت و شمائل، فلهذا معناى‌ خَيْراتٌ حِسانٌ‌، زنان نیكو اخلاق و طبیعت و سیرت، و نیكو صورت مى‌باشد. و حِسانٌ‌ جمع حَسْناء است كه مؤنّث است.

 حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِي الْخِيامِ‌³

 «حوریه‌هائى كه همگى در خیمه‌هایشان محفوظ و مصون هستند».

 خِیام جمع خَیمَة، و آن به معناى چادر است. و مَقْصُوراتٌ‌ یعنى مصون و محفوظ مى‌شوند از بذل نفوس و خود را تحت اختیارِ

غیر شوهر خود قرار دادن، و هیچگاه براى غیر جفت‌هایشان در آنها نصیبى نیست.

 لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌ‌.¹

 معناى این آیه أخیراً گذشت.

 مُتَّكِئِينَ عَلى‌ رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِيٍّ حِسانٍ.²

 «بهشتیان تكیه میزنند بر رفرف سبز، و عبقرىّ نیكو.»

 رَفْرَفٍ‌ پارچه سبز رنگى است كه از آن براى نشیمن استفاده مى‌كنند. و عَبْقَرِيٍ‌ و عَبَاقِرِىّ، نوعى از فرش‌هاى نفیس است. و حِسانٍ‌ جمع حَسَن است كه مذكّر است، و بنابراین حِسان، هم جمع مذكّر و هم جمع مؤنّث آید.

 تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ‌³.

 «پر خیر و پر بركت است اسم پروردگار تو، كه داراى صفت جلال و صفت جمال است.»

 باید دانست كه در سوره الرَّحمن در سى و یك مورد آیه شریفه‌ فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ‌ تكرار شده است، از جمله در میان همین آیات وارده در بهشت كه ما در اینجا آوردیم.

آیات وارده در سوره واقعه، درباره بهشت‌

 و دوّمین سوره اى كه ذكر آیات بهشت در آن بسیار آمده است، سوره واقعه است كه پس از آنكه مردم را به سه دسته: سابقون و اصحاب مَیمنه و اصحاب مَشأمه تقسیم میكند مى‌فرماید:

 وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ* أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ* فِي جَنَّاتِ‌

النَّعِيمِ* ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ* وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ.⁴

 «و سبقت‌گیرندگان به أعمال صالحه، سبقت‌گیرندگان به مغفرت و رحمت هستند. آنان مقرّبان درگاه خدا مى‌باشند كه در بهشت‌هاى نعیم هستند. جماعتى از آنها از پیشینیان هستند، و گروه كمى از پسینیان.»

 و همان طور كه خواهد آمد، بهشت نعیم، بهشت ولایت است. و منظور از اوّلین، امّت‌هاى گذشته، و منظور از آخرین، امّت پیامبر آخر الزّمان است. و البتّه تعداد افراد مقرّبین در این امّت، نسبت به امّت‌هاى گذشته كم است ـ گرچه از جهت قوّت و مقدار كمال مقدّم هستند ـ و لیكن تعداد افراد أصحاب الیمین در این امّت همانند امّتهاى گذشته زیاد است، چنانكه خواهد آمد.

 ثُلَّةٌ ـ به ضمّ ثاء ـ به معناى جماعت كثیر مردم، و ثَلَّة به فتح آن ـ به معناى گله و جماعت گوسفند است. و در مثل است كه: فُلانٌ لا یفَرِّقُ بَینَ الثَّلَّةِ وَ الثُّلَّةِ. «فلان كس بین گله گوسفند و جماعت انسان فرق نمى‌گذارد.»

 عَلى‌ سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ* مُتَّكِئِينَ عَلَيْها مُتَقابِلِينَ.¹

 «بر روى تخت‌هاى بافته شده هستند. و درحالى‌كه تكیه بر آنها زده‌اند همه روبروى یكدیگر قرار گرفته‌اند».

 سَریر به معناى تخت است، و غالباً درباره تخت پادشاه استعمال مى‌شود، و جمع آن سُرُر و أسِرَّة مى‌باشد. و وَضَنَ یضِنُ‌

وَضْناً به معناى بافتن است، و مَوْضُونَة یعنى بافته شده از الیاف، و این، استعاره از استحكام است.

 و تقابل بهشتیان در جلوس و نشست، كنایه از كمال انس و حسن معاشرت و صفاء باطن آنهاست، كه هیچگاه به پشت سر و قفاى یكدگر ننگرند، و با عیب‌جوئى و غیبت نمودن، باطن خود را بر خلاف ظاهر آلوده ننمایند.

 يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ* بِأَكْوابٍ وَ أَبارِيقَ وَ كَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ* لا يُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا يُنْزِفُونَ.¹

 «پیوسته اطفال نابالغِ نورس و تازه، گرداگرد آنان براى خدمت در گردش آیند، اطفالى كه پیوسته و جاودان به همان حالت حداثتِ سنّ مى‌مانند (و یا اطفالى كه گوشواره بر گوش دارند). با كوزه‌ها و ابریق‌ها و كاسه اى مملوّ از شراب مَعین كه بیاشامند و بیارامند؛ ولى براى آنان در اثر خمارى اى كه از خمر پیدا مى‌شود هیچگونه صُداع و سر دردى پیدا نمى‌شود، و هیچگاه بواسطه سُكر حاصل از آن، عقلشان از دست نمیرود.»

 وِلْدانٌ‌ جمع وَلید است به معناى پسر نورس. مُخَلّد یا از خُلود و خُلْد و خَلْد است به معناى دوام و بقاء، و یا از خُلْد و خَلَدَة است ـ با دو فتحه ـ به معناى گوشواره.

 أکواب جمع کوب‌ است، و آن ظرفى است كه نه دسته دارد و نه لوله، چون كوزه بدون دسته. و أباریق جمع إبْریق است و آن ظرفى‌

است كه لوله دارد چون آفتابه. و كَأْسٍ‌ مفرد است و جمع نیست، و كاسه است، و آن ظرفى است كه نه دسته دارد و نه لوله، و به شكل پهن و گسترده است به خلاف كوزه.

 و علّت اینكه كأس را مفرد آورده است، آنست كه كأس به كاسه پر از مایع گفته مى‌شود، پس كأس به تنهائى در حكم أباریق و أكْواب است.

 صُداع به معناى سر درد است. لا يُصَدَّعُونَ عَنْها یعنى از آن خمرهاى بهشتى سر درد پیدا نمى‌كنند. و أنْزَفَ از باب إفعال، فعل لازم و به معناى ذَهاب عقل و مستى است. و بنابراین‌ وَ لا يُنْزِفُونَ‌ معنایش اینست كه در اثر خوردن آن شراب‌ها، عقلشان زائل نمى‌گردد.

 وَ فاكِهَةٍ مِمَّا يَتَخَيَّرُونَ* وَ لَحْمِ طَيْرٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ* وَ حُورٌ عِينٌ* كَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ* جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ‌¹.

 «و هر نوع میوه اى كه اختیار و انتخاب كنند، و گوشت پرنده از آنچه اشتها كنند و میل بدان داشته باشند، و حورالعین كه مانند لُؤلؤ مختفى و پنهان در صدف، هیچگونه طراوت و تازگى شان زائل نشده است. تمام اینها پاداشى است كه در اثر آنچه در دنیا بجا مى‌آوردند به آنها داده مى‌شود.»

 لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا تَأْثِيماً* إِلَّا قِيلًا سَلاماً سَلاماً.²

 «آنان در آن بهشت‌هاى نعیم هیچگونه سخن لغو و بیهوده اى، و هیچگونه سخنى كه رابطه با گناه داشته باشد نمى‌شنوند، مگر گفتار

پى در پى سَلام، سَلام.»

 لَغْو گفتار بى فائده است، و إثْم گناه، و تأْثِیم سخنى است كه انسان را به گناه اندازد. قِیل مانند قَوْل مصدر است. و سَلام نیز مصدر است و معنایش گذشت.

 وَ أَصْحابُ الْيَمِينِ ما أَصْحابُ الْيَمِينِ* فِي سِدْرٍ مَخْضُودٍ* وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ* وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ* وَ ماءٍ مَسْكُوبٍ* وَ فاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ* لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ.¹

 «و اصحاب یمین و اهل سعادت؛ نمیدانى چه مقام و درجه اى دارند اصحاب یمین! در درخت سدرى كه خارهایش گرفته شده است، و درخت موزى كه میوه‌اش از پائین تا بالا چیده شده است، و سایه كشیده و گسترده اى كه هیچوقت كم و كوتاه و زائل نگردد، و آبى كه پیوسته بدون انقطاع جارى شود و ریخته گردد، و میوه‌هاى بسیارى كه هیچگاه (بواسطه زمستان و أمثال آن) مقطوع نشود، و انسان (به واسطه سیرى و یا دورى و یا خارى و یا مرضى) از خوردن آن ممنوع نگردد.»

 سِدْرٍ درخت معروفى است. و خَضَدَ یخْضِدُ خَضْداً فعل متعدّى و به معناى قطع كردن و از بین بردن خارهاى درخت است. و مَخْضُودٍ یعنى سِدرى كه خارهایش گرفته شده است؛ چون درخت سِدر خار دارد.

 «در تفسیر «الدّرّ المنثور» حاكم تخریج و تصحیح كرده، و بیهقى‌

در بحث «بعث» از أبو أمامه روایت كرده است كه: اصحاب رسول الله صلّى الله علیه و اله و سلّم مى‌گفتند: ما از عَرب‌هاى بدوى و سؤالاتشان استفاده مى‌بریم.

 یك روز یك مرد أعرابى پیش آمد و به رسول خدا گفت: یا رَسولَ الله! در قرآن نام درختى برده شده است كه اذیت میرساند؛ و من چنین نمى‌بینم كه در بهشت درختى باشد كه صاحبش را آزار برساند! رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم گفتند: آن درخت كدام است؟ اعرابى گفت: درخت سدر، چون خار دارد!

 رسول الله گفتند: مگر خدا نمى‌فرماید: فِي سِدْرٍ مَخْضُودٍ «سدرى كه خارش گرفته شده است»؟! خداوند آن را از هر خارى كه دارد پاك میكند و بجاى محلّ هر خار یك میوه اى قرار میدهد كه از آن میوه، میوه‌هائى روئیده مى‌شود، و هر یك از آن میوه‌ها شكافته مى‌شود و هفتاد و دو رنگ از طعام پدید مى‌آید كه هیچیك از طعامها مشابه دیگرى نیست!¹»

 و طَلْحٍ‌ درخت موز است. و گفته شده است كه موز نیست بلكه درختى است كه سایه خنك و تازه اى دارد. و نَضَدَ ینْضِدُ نَضْداً فعل متعدّى است، یعنى متاع را بهم متّصل كرد و بعضى را به بعضى چسبانید و یا روى هم ریخت. یعنى درخت موزى كه ثمرش از پائین تا بالا روى هم چیده شده است.

«و در «مجمع البیان» وارد است كه عامّه از أمیر المؤمنین علیه السّلام روایت كرده‌اند كه: مردى در نزد آن حضرت‌ ﴿وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ﴾ قرائت كرد. حضرت گفتند:

 مَا شَأْنُ الطَّلْحِ؟ إنَّمَا هُوَ «وَ طَلْعٍ» كَقَوْلِهِ: وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِيمٌ‌.¹

 «طَلْح چه معنى دارد؟! «طَلْع» است؛ مثل گفتار خداوند: وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِيمٌ‌، یعنى درخت خرمائى كه غلاف میوه‌اش شكسته شده و خرماها در درون آن، رو به رشد كردن آورده است.»

 به حضرت گفته شد: آیا تغییر نمیدهید این كلمه را؟ حضرت فرمود:

 إِنَّ الْقُرْءَانَ لَا یهَاجُ الْیوْمَ وَ لَا یحَرَّک.

 «در امروز قرآن، تحرّك پیدا نمى‌كند و جابجا نمى‌شود و دگرگونى پیدا نمى‌كند.»

 و این روایت را از آن حضرت، فرزندش حسن علیه السّلام و قَیس بن سَعد روایت كرده‌اند.²»

 وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ* إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً* فَجَعَلْناهُنَّ أَبْكاراً* عُرُباً أَتْراباً.³

 «و فرش‌هاى عالى! ما آن حوریه‌ها را البتّه آفریدیم، و آنان را باكره قرار دادیم! و داراى غَنج و ناز، و عاشق و مایل به شوهران خود نمودیم. و همگى همانند هم در سنّ و جوانى و شادابى هستند.»

 فُرُشٍ‌ جمع فِراش است به معناى فرشى كه مى‌گسترند و بر روى آن مى‌نشینند، و لیكن ممكن است در اینجا مراد از فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ زنان عالیقدر باشند كه در عقول و جمال و كمالشان رفیع القدر بوده باشند؛ و شاهد آنكه زن را فِراش میگویند، و مناسب این معنى است كه بلافاصله مى‌فرماید: إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً ... «ما آن زنان را خود آفریدیم و باكره قرار دادیم.»

 و عُرُب جمع عَروب است، و عَروب به زنى گویند كه به شوهرش پر مهر و محبّت و پر عاطفه باشد، و یا داراى ناز و كرشمه باشد. و أتراب جمع تِرْب ـ با كسر و سكون ـ به معناى مثل و شبیه است.

 لِأَصْحابِ الْيَمِينِ* ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ* وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِينَ.¹

 «آنچه گفته شد، براى اصحاب یمین و اهل سعادت است كه جماعت كثیرى از آنها از پیشینیان بوده‌اند، و جماعت كثیرى از پسینیان.»

 باید دانست كه آنچه از گفتار خدا: فِي سِدْرٍ مَخْضُودٍ* وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ* وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ تا اینجا كه میرسد: فَجَعَلْناهُنَّ أَبْكاراً، عُرُباً أَتْراباً بیان شده است، همه متعلّق به خوبان و اصحاب یمین است؛

و آنچه سابقاً بیان شد از گفتار خدا كه مى‌فرماید: فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ‌ تا گفتارش كه: إِلَّا قِيلًا سَلاماً سَلاماً، همه آنها متعلّق به سابقون و مقرّبون است. و با دقّت در خصوصیات آن مزایا، و خصوصیات آنچه را كه براى اصحاب یمین بیان فرموده است، أشرفیت و أفضلیت سابقین از اصحاب یمین مشهود میگردد.

دیگر آیات وارده درباره نعمت‌هاى بهشت‌

 و باید دانست كه در سوره دهر نیز درباره پاداش أبرار، خداوند آیاتى را كه حكایت از عظمت و مقام آنان میكند بیان مى‌فرماید، و لیكن چون تفسیر و بیان آنها از همین مطالبى كه ما در اینجا آوردیم معلوم مى‌شود، از تفسیر آنها بخصوصها صرف نظر شد. این سوره درباره أهل بیت رسول الله (أمیر المؤمنین و حضرت فاطمه و حضرت امام حسن و حضرت امام حسین) نازل شده است، و فضّه خادمه را نیز فرا میگیرد.

 و در سوره قمر، مقام متّقیان را مَقْعَدِ صِدْقٍ‌ در نزد مالك على الإطلاق و حكمران با اقتدار معین كرده است:

 إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ* فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ.¹

 و در سوره بینه، آن پاداش‌ها را كه حتّى شامل رضایت طرفینى است، بر اساس خشیت و احترام از عِزّ جلال و مقام و موقف حضرت پروردگار معین فرموده است:

 إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ

الْبَرِيَّةِ* جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ.¹

 «آنان كه ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، ایشانند فقط بهترین خلائق. پاداش آنان در نزد پروردگارشان بهشت‌هائى است كه از زیر درختان آنها نهرهائى در جریان است، و ایشان در آن بهشت‌ها جاودانه زیست مى‌كنند. خدا از ایشان راضى است و ایشان از خدا راضى هستند؛ این است مزد و ثواب كسى كه از پروردگار خود در خشیت است.»

 و در سوره نبأ وارد است كه:

 إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفازاً* حَدائِقَ وَ أَعْناباً* وَ كَواعِبَ أَتْراباً* وَ كَأْساً دِهاقاً* لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا كِذَّاباً* جَزاءً مِنْ رَبِّكَ عَطاءً حِساباً.²