مثنوی معنوی - دفتر اول

کتاب حاضر هنوز به زیور طبع آراسته نشده است؛ در شرف چاپ و نشر قرار دارد؛ لذا حق چاپ و نشر برای مکتب وحی محفوظ است.

مقدمه

بسم اللٰه الرحمٰن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین

و صلّی اللٰه علیٰ محمّد و آله الطاهرین

و لعنة اللٰه علیٰ أعدائهم أجمعین

در وصف حضرت مولانا و مثنوی معنوی او

مولانا جلال‌الدّین محمّد بلخی رومی، بزرگ‌مردی است عارف که بزرگان اهل معرفت او را دُرّ بی‌مثالِ بحر معنا و نابغۀ وادی توحید و عرفان، و از شیعیان به‌حقّ مولا امیرالمؤمنین علیه السلام و افتخار عالم تشیّع می‌دانند، و کتابش را دریایی از معارف و اکسیری از حقایق به‌شمار می‌آورند که هرچه انسان بیشتر در آن غور کند به گوهرهای ناشناخته‌تری دست می‌یابد.

عارف بی‌بدیل مرحوم آیت‌اللٰه حاج سید‌علی قاضی قدّس اللٰه سرّه، حضرت مولانا رضوان اللٰه علیه را عارفی بلندمرتبه و شیعه‌ای خالص می‌دانست و می‌فرمود: 

«من هشت بار مثنوى مولانا جلال‌الدّین رومى قدّس اللٰه سرّه را مطالعه نموده‌ام، و هربار مطلبى جدید جداى از مطالب پیشین برایم مکشوف شده است!» 

و نیز عارف ربّانی مرحوم آیت‌اللٰه حاج سیدمحمّد محسن حسینی طهرانی قدّس اللٰه سرّه دراین‌باره چنین می‌نگارد: 

«مطالعۀ دیوان بى‌نظیر و درّ نایاب مولانا جلال‌الدّین رومى بلخى أعلَی اللٰه مقامَه از أوجب واجبات است براى سالکین راه خدا، و هر سالکى که موفّق به مطالعه و دقّت و تأمّل در این دریاى موّاج معارف اِلهى نشده است، به خسران عظیم و پشیمانى از بى‌نصیبى از نَعمات و عنایات خاصّۀ ربّانى دچار مى‌گردد.» 

داستان شروع سُرایش مثنوی

در کتاب مناقب العارفین دربارۀ شروع سرودن مثنوی چنین می‌نگارد:

...صاحبُ السَّیر و السِّیَر، سیّدُ أصحابِ النّظر، مولانا سراج‌الدین مثنوى‌‌خوانِ تربه چنان حکایت کرد که: سبب تألیف کتاب مثنوى معنوى که کشّاف اسرار قرآن است، آن بود که روزى حضرت خلیفة‌اللٰه بینَ خَلیقته، و السّالکُ فى طریقةِ حقیقتِه، حسام الحق و الدّین قدّس اللٰه سرَّهُ العزیز بر بعضى یاران اطّلاع یافت که به رغبت تمام و عشق عظیم، الهى‌نامۀ حکیم را و منطقُ الطّیر فریدالدّین عطّار و مصیبت نامۀ او را به‌جِدّ مطالعه می‌کنند، و از آن اسرار متلذّذ می‌شوند و آن شیوۀ معانى غریبْ ایشان را عجیب می‌‌نُمود؛ همانا که طالب فرصتِ حال گشته -که «الفُرَصُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحاب» - شبى حضرت مولانا را خلوت یافته سَر نهاد و گفت که: «دَواوینِ غزلیّات بسیار شد و انوارِ آن اسرارْ طَرَفَىِ البَرّ و البَحر و حاشیتَىِ الشّرق و الغرب را فرا گرفت، للّٰه الحَمد و المنّة سخنانِ تمامَتِ سخن‌گویان از عظمت آن کلام فرو ماند، اگر چنانکه به‌طرز الهى نامۀ حکیم و امّا به وزن منطق الطّیر کتابى باشد تا در میان عالَمیانْ یادگارى بماند و مونسِ جان عاشقان و دردمندان گردد، به‌غایت مرحمت و عنایت خواهد بود، و این بنده می‌خواهد که یارانِ وجیه من جمیع الوجوه توجّه کلّى به وجه کریمِ شما کنند و به چیزى دیگر مشغول نشوند؛ باقى به عنایت و کفایت خداوندگار وابسته است!»؛ فى الحال [حضرت مولانا رضوان اللٰه علیه] از سر دستار مبارک خودْ جزئى که شارح اسرار کلیّات و جزئیّات بود، به دست چلبى حسام الدّین داد و در آنجا هجده بیت از اوّل مثنوى که شعرِ:

تا آنجا که:

نوشته بود. 

نُسَخ موجود از مثنوی و سبک‌های تصحیح آن

با توجه به اهمیت این کتاب شریف و حقایق گرانبها و لَآلی مَطویّه در آن، همواره ناسخان و مصحّحان -شکّرَ اللٰهُ مَساعیَهم- در پی ارائۀ نسخه‌ای صحیح و جامع از ابیات این سِفر عظیم بوده‌اند؛ و از این‌رو نُسخ بسیار از این کتاب شریف در دست طالبان آن قرار گرفته است.

در میان این نسخه‌ها، نُسخ موجود در ترکیه به لحاظ اعتبار بر نسخ هند ترجیح داده می‌شوند و [چون] از لحاظ تعدادِ ابیات کمتر بوده و از لحاظ زمانی نیز به زمان مولانا نزدیک‌تر هستند، بیشتر مورد توجه مصحّحان قرار گرفته‌اند. در این میان تصحیح رینولد نیکلسون و دکتر محمّدعلی موحّد [هم] غالباً ناظر به نسخ ترکیه و قونیه می‌باشد.

از طرف دیگر نسخ هند غالباَ ابیاتی اضافه بر نسخ مذکور داشته که هرچند از لحاظ انتساب قطعی به حضرت مولانا یقینی نیست، امّا در بسیاری از موارد کامل‌کنندۀ معنی و رافع ابهامات می‌باشد که گویی نسخ ترکیه و قونیه در این موارد دارای سَکت هستند و از لحاظ محتوا ناقصند.

در میان تصحیحات انجام‌شده می‌توان به نسخۀ ناسخه اشاره کرد که حدود 80 نسخه از نسخ موجود در هند را مورد بررسی قرار داده است. و نیز در میان تصحیحات انجام‌شده‌ای که در ایران به طبع رسیده است، می‌توان به تصحیح علاءالدوله، میرزا محمود و کلاله خاور اشاره نمود که در زمان خود (پیش از انتشار تصحیح نیکلسون) مستنَد کار محقّقان و پژوهشگران بوده‌اند.

در این راستا مرحوم سیدمحمد‌حسن میرخانی براساس این تصحیحات، تصحیح آخر خود را ارائه کرد که پس از چاپ اول و تجمیع و اصلاح اَغلاط، آن را به‌عنوان نسخۀ نهایی به علاقه‌مندان ارائه داد و آن را صحیح‌ترین نُسخ و ناسخِ نُسخ ماضیه بر‌شمرد.

روش تصحیح متن پیشِ روی

آنچه در تصحیحات مشهوره از نسخ مثنوی مشهود است، توجه به قدمت زمانی نسخه و قطعیّت بیشترِ انتساب آن به حضرت مولانا به‌جهت قُرب زمانی است، و شاید جنبۀ ترجیحات معنایی در آن‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد، و چه‌بسا در بعضی از مواردْ ترجیح معنایی بعضی نسخه‌ها بر نسخۀ قونیه و نسخ ترکیه مشهود است. 

بنابراین آنچه در این تصحیح مورد توجه قرار گرفته است، جمع بین جنبۀ معنایی و صحّت انتساب نُسَخ در هر مورد است؛ بر این اساس:

1- اصل متن براساس تصحیح میرخانی قرار گرفته است.

2- ابیاتی که در نسخۀ قونیه موجود نیست، با علامت 🔹 مشخص شده است.

 3- با توجه به کثرت نسخه‌بدل‌ها، فقط مواردی که از لحاظ معنایی متفاوت بودند در تعلیقه ذکر شده است.

 4- چنانچه نسخه‌ای از لحاظ معنایی ترجیح داشت - و چه‌بسا عبارت متن اصلی اشتباه می‌نُمود- جایگزین گردیده و اصل متن در تعلیقه ذکر گردیده است.

 5- ابیاتی که در نُسخ و متن‌های مصحَّح دیگر اضافه بود، به متنْ ملحق گردیده و در تعلیقه بدان اشاره شده است.

 6- به‌جهت درستی و سهولت خواندن، متن از لحاظ علائم ویرایشی، رسم‌الخط، فاصله و حرکات کلمات، حتی المقدور طبق قوانین روز ویرایش شده است.

 7- به‌جهت مشخص‌شدن و راحتی در فهم مطلب، نقل‌قول‌ها با گیومه‌های اصلی «» و فرعی ” “ و... مشخّص شده است.

 8- برای تمایز میان توضیحات حضرت مولانا و اصل داستان‌ها، از علامت ---------- استفاده شده است.

9- مستندات ابیات که شامل آیات قرآنی و احادیث و امثال می‌باشد، در تعلیقه به همراه ترجمه ذکر گردیده است.

10- عبارات و کلمات عربی ابیات، در تعلیقه ترجمه گردیده است.

11-  لغات نامأنوس و دشوار و نیز ابیاتی که معنای پیچیده داشتند، حتی‌المقدور در تعلیقه توضیح داده شده است.

و برای توضیح کلمات اگر دو معنی برای کلمه‌ای محتمَل باشد، در پاورقی این‌چنین آمده است:

چون: 1) چرا؛ 2) آن‌زمان

و اگر کلمه‌ای در یک بیت تکرار شده باشد امّا معنای آن‌ها متفاوت باشد، در پاوقی این‌چنین آمده است:

پرده (1): ... پرده (2): ...

چند نمونه از ویرایش کلمات:

1- کان: معدن؛ کآن: که آن.

2- کِی: به‌معنای چه زمانی؛ کِای: به‌معنای که ای.

3- کین: به‌معنای کینه؛ کاین: به‌معنای که این.

4- کو به‌معنای کجا؛ کُاو: به‌معنای که او.

5- نیم: نصف؛ نی‌ام: نیستم.

6- معنی: در مقابل لفظ؛ معنا: در مقابل صورت و ظاهر.

7- هوا: باد؛ هویٰ: میل و خواهش‌های نفس.

... .

نسخه‌های بررسی شده

آنچه در تصحیح این مجموعه مورد نظر قرار گرفته است به‌طور کلی نسخ زیر است که به‌صورت مستقیم یا باواسطه مورد رجوع قرار گرفته است و در صورت نیاز و وجود تفاوت معنایی یا احتمال آن بدان اشاره شده تا به‌واسطۀ کثرت ذکر نسخه‌ها خواننده دچار سردرگمی نشود و از اصل مقصود که استفاده از مطالب این سِفر قَویم و کتاب عظیم بی‌بهره نگردد. نسخ مورد استفاده در این مجموعه از این قرار است:

نسخۀ قونیّه (رجب 677 ق) به خطّ محمد بن عبداللٰه المولوی.

نسخۀ قسطنطیّه (الف): (15 ربیع الأول 680 ق) به خطّ اسماعیل بن سلیمان بن محمد الحافظ القیصری.

نسخۀ قسطنطیّه (ب): (4 شوّال 687 ق) به خطّ حسن بن الحسین المولوی.

نسخۀ مونیخ (الف): (4 شعبان 706 ق) به خطّ یحیی بن حمزة المولوی.

نسخۀ مونیخ (ب): (15 ذو الحجّة 744 ق) به خطّ محمد بن الحاج دولتشاه بن یوسف الشّیرازی.

نسخۀ موزۀ بریتانیا (الف): (اواخر 718 ق) به خطّ علیّ بن محمد.

نسخۀ موزۀ بریتانیا (ب): (اواخر قرن 7 یا اوایل قرن 8).

نسخۀ مِلکی نیکلسون (7 ربیع الثّانی 843 ق).

نسخۀ قاهره (الف): (شعبان 668 یا 768 ق) به خطّ محمد بن عیسی الحافظ المولوی القونَوی.

نسخۀ قاهره (ب): (4 صفر 674 ق).

نسخۀ وقف جماعت‌خانۀ مزار مولانا، احتمالاً به خطّ سلطان ولد.

نسخۀ مجموعۀ خسرو پاشای کتابخانۀ سلیمانیّۀ استانبول (موقوفۀ بقعۀ ابو أیّوب انصاری) احتمالاً به خطّ سلطان ولد.

نسخۀ مجموعۀ خسرو پاشای کتابخانۀ سلیمانیّۀ استانبول (ایّوب سلطان) به خطّ سلطان ولد.

نسخۀ مجموعۀ نافذ پاشای کتابخانۀ سلیمانیّۀ استانبول (680 ق) به خطّ اسماعیل بن سلیمان بن محمد الحافظ القیصری.

نسخۀ مجموعۀ نافذ پاشای کتابخانۀ سلیمانیّۀ استانبول (680 ق) به خطّ جمال المولوی الأنقَرَوی.

نسخۀ مجموعۀ ملاّ مراد کتابخانۀ سلیمانیّۀ استانبول (695 ق) به خطّ نظام مولوی.

نسخۀ کتابخانۀ مرکز احیاء میراث اسلامی قم (701 ق).

نسخۀ موجود به خطّ حسین بن یعقوب چلبی (756 ق).

نسخۀ ناسخه مثنوی معنوی، عبد اللّطیف بن عبدالله عباسی (قرن 11 ق).

مثنوی معنوی، طبع بولاق (1268 ق).

مثنوی معنوی، طبع میرزا محمود خوانساری (1268 ق  ــ1306 ش).

مثنوی شریف (طبع 1331 ق).

مثنوی معنوی، طبع کلاله خاور (1315 ش).

مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون (بر‌اساس آخرین تصحیح).

فاتح الأبیات، شرح مثنوی، رسوخ‌الدّین‌اسماعیل اَنقَرَوی‌.

خدا را شاکریم که توفیق نشر این کتاب شریف را به این مجموعه عطا نمود!

از خوانندگان محترم خواهانیم چنانچه اشتباه و خطایی را مشاهده نمودند، به این مجموعه ارجاع دهند تا اصلاح گردد!

و آخِرُ دَعوانا أن الحمدُ للّٰه رَبّ العالمین!

گروه تحقیق مکتب وحی

بسم الله الرحمن الرحیم

و صلّی الله علیه و آله اجمعین

خلاصۀ شرح حال مولانا

عالم عامل و عارف کامل، صاحب علم الیقین، مولانا جلال‌الد‌ّین محمّد بن محمّد بن الحسین البلخیّ قُدِّسَ سرُّه.

مولود شریفش در قبّة الإسلام بلخ از بلاد خراسان در ششم ربیع الأوّل سنۀ 604 هجری [قمری] روی نمود. پدر آن جناب از علما و فضلای کبار آن دیار بوده‌اند.

گویند: «مولانا در کودکی به هر سه یا چهار روز یک بار افطار می‌نمود!» و در سنّ شش سالگی با والد خود، مولانا بهاء الد‌ّین محمّد، ملقّب به سلطان العلماء او را اتفاق سفر افتاد و مولانا بهاء الد‌ّین در نیشابور با جناب شیخ فریدالد‌ّین عطار قُدِّس سرُّه ملاقات نموده، جناب شیخْ کتاب اسرارنامه را که یکی از مؤلَّفات خود بود به مولانا جلال‌الدّین عنایت فرمود و به مولانا بهاءالد‌ّین گفت که: «این فرزند را گرامی بدار، زود باشد که از نفَس گرم [خویش]، آتش به سوختگان عالَم بزند!»

سپس مولانا بهاءالدّین جناب شیخ را وداع کرده، عازم بیت اللٰه الحرام گردید و به بغداد آمد و در بغداد بزرگان و دانشمندانْ لوازم احترام نسبت به آن جناب [را] بجای آوردند. مولانا بهاءالد‌ّین در آنجا مد‌ّت یک ماه تفسیر ﴿بسمِ اللٰه﴾ فرمود چنان‌که تقریر روز او‌ّل به ثانی نسبت نداشت. جمعی که از طرف سلطان علاءالد‌ّین کیقُباد سلجوقی از کشور روم به دار‌الخلافۀ بغداد آمده و آن تقریر دلپذیر را استماع نموده بودند، چون به روم بازگشتند از مناقب مولانا آنچه مشاهده کرده بر سلطان عرضه داشتند؛ سلطان را در غیابْ اعتقادی راسخ در حقّ وی پدید آمد و تمنّای ملاقات مولانا را داشت تا اتفاقاً مولانا را عزیمتِ حجاز افتاد و از آنجا به‌طرف شام عبور فرمود و در آنجا مولانا سیّد برهان‌الدّین ترمذی که از مریدان و همراهان وی بود رحلت نمود و در حین وفات به مولانا بهاء الد‌ّین وصیّت کرد که: «شما به‌طرف روم عزیمت فرمایید که جهت شما در آنجا فتوحی باشد!»

مولانا قبول نموده به مدینۀ ارزنجان آمده در خانقاه عصمتیّۀ تاج مَلِک خاتون عمّۀ سلطان علاءالدّین نزول فرمود و پس از مدّتی اقامت به‌طرف روم رهسپار گردید. چون به صحرای قونیّه رسید، سلطان با جمیع اکابر و ارکان دولتْ مولانا را استقبال نموده به شهر در آمدند و به منزلی که در‌خور آن جناب بود در‌آورده و خدمات بجای آوردند. در آن اَوان مولانا جلال‌الد‌ّین به سنّ چهارده سالگی بود و در آن صِغَر سنّ از علمای بزرگ به‌شمار می‌آمد.

چون والد بزرگوارش در سنۀ 631 رحلت نمود، مولانا به موجِب وصیّت والد، بر مَسند افاده قدم گذاشت و لوای نشر علوم و درس فنون و امر به معروف و نهی از منکر برافراشت و ذات مَلَک صفات او را از ریاضات و مجاهداتْ مکاشفات و مشاهدات روی داد و به صحبت حضرت خضر علیٰ نبیّنا و آله و علیه السّلام رسیده و جمعی کثیر از عرفای عصر را ملاقات نمود. آخِرَ الأمر به خدمت تاج العارفین مولانا شمس‌الد‌ّین تبریزی رسید و ارادت او را از جان و دل برگزید و با یکدیگر در خلوتْ صحبت داشتند. مولانا طریقۀ سماع و فرَجیّ¹ و وضع دَستار به‌مثابۀ ایشان ساخت. به یُمن تربیت او عَلم معرفت بر سر عالَم بر‌افراخت چنانچه خود می‌فرماید:

نقل است که چون شمس‌الدّین در عالَمِ طلبْ سیاحت می‌کرد، به خدمت بابا کمال‌الد‌ّین جُندی قُد‌ِّس سرُّه رسید و مرید او گردید. روزی بابا به شمس فرمود: «باید به روم رفته، در آنجا سوخته‌ای است؛ وی را مشتعل گردانی!» بنا به فرمودۀ بابا، شمس الدّین به روم آمد و مولانا جلال‌الد‌ّین را ملاقات نمود.

ملاقات شمس‌الد‌ّین با مولانا را اخبار مختلف است؛ از جمله: چون شمس الد‌ّین به روم آمد و مولانا را ملاقات نمود، مولانا در کنار حوضی نشسته و کتابی چند در نزد او بود. شمس الد‌ّین از مولانا پرسید: «این چه مَصاحِف است؟» مولانا گفت: «این‌ها را قیل و قال گویند؛ تو را با آن چه کار؟!» شمس الد‌ّین کتاب‌ها را در آب انداخته و مولانا را متحیّر ساخت. مولانا از روی تأسّف و تأثّر روی بدو کرده گفت: «ای درویش! چندین علوم بود که دیگر یافت نمی‌شود، فاسد و ضایع ساختی!» شمس‌الد‌ّین دست دراز کرده کتاب‌ها را از آب بیرون آورد بدون آنکه آب در آن اثر کرده باشد. مولانا از این مشاهده پرسید: «این چه سرّی بود که به ظهور پیوست؟!» شمس‌الد‌ّین فرمود که: «این از ذوق و حال است؛ تو را از آن چه خبر؟!»

پس از این، مولانا مرید شمس الد‌ّین گشت و تا مد‌ّت شش ماه در خلوت با یکدیگر صحبت می‌داشتند تا اینکه دوستان مولانا شور و غوغا برآورده، طعن و تشنیع به شمس الد‌ّین زدند که: «سر و پا برهنۀ شکم‌ْگرسنه‌ای ظهور نموده، مقتدای مسلمانان را گمراه کرده است!»

شمس الد‌ّین ناچار به صوب تبریز روان گردید و مولانا را سوز عشقْ زبانه کشید و در فراق شمس الد‌ّین اشعار سوزناک‌گفتن گرفت و بالأخره طاقتش طاق شده به‌سوی تبریز شتافت و پس از زحمات زیاد مطلوب را دریافت و به‌اتّفاق به روم بازگشته، چندگاهی خالی از اغیار مشغول صحبت شدند؛ باز حسودان غوغا برآوردند. این بار شمس‌الد‌ّین به طرف شام فرار نمود، مولانا در فراق او قرار و آرام نداشت و پس از چندی مولانا فرزند خود بهاءالد‌ّین ولد را به شام فرستاد که شمس الد‌ّین را به روم باز‌گردانَد و بنا به خواهش و تمنّای مولانا دوباره شمس الد‌ّین به روم بازگشت و پس از مد‌ّتی معاندینْ او را کشته و در چاهی انداختند.

مولانا بنا به خوابی که دیده بود، جنازۀ شمس‌الد‌ّین را از چاه بیرن آورده و در محلّی مناسب مدفون ساخت.

آورده‌اند مولانا بعد از واقعۀ هایلۀ شمس‌الد‌ّین پیوسته اندوهناک و بی‌قرار بود تا اینکه خاطر حزین خود را به صحبت و تربیت حسام‌الد‌ّین چلبی که یکی از شاگردان و مریدان خاص و محبوب و منظور او بود، معطوف ساخت و کتاب مثنوی مشهور را بنا به استدعای وی [به] رشتۀ نظم در‌آورد و به نور هدایتْ جان گمراهان ظلالت را از ظلمت جهالت برهانید.

الحقّ کتابی بدین نظم و نسق به زبان فارسی، چشم زمانه ندیده و گوش روزگار نشنیده، و به مرتبه‌ای مقبول و مطبوع عرفا گردیده که شیخ بهاءالدّین عاملی قُد‌ِّس سرُّه با آن‌همه فضل و کمال در تعریف آن می‌فرماید:

وفات مولانا: چون جلد ششم به‌پایان رسید، عارضه‌ای بر بدن شریف مولانا روی نمود و در آن بیماری در سنۀ 672 [هجری قمری] از جهان فانی به عالَم جاودانی رحلت فرمود. مزار شریفش در شهر قونیّه در غایت اشتهار و زیارتگاه ابنای روزگار می‌باشد.

(مُلَخَّص شرح حال مولانا از کتاب بستان السیّاحۀ مرحوم شیروانی)

هٰذا مِن فَضلِ رَبّی!

این کتاب مُستَطاب به خط این بنده سیّد حسن میرخانی و از روی نسخه‌های معروف چاپی وقار، میرزا محمود، نیکلسون، خاور، بصیر المُلک، علاء الد‌ّوله که به نظر فضلاء و دانشمندان بزرگْ تصحیح و تنقیح گردیده، با کمال دقّت و نهایت مراقبت تصحیح و مقابله شد و از هر جهت بر نُسَخ مذکور ترجیح دارد؛ زیرا هر یک از نُسَخ نامبرده دارای اغلاط زیادی می‌باشد که به نظر مصحِّحین نیامده و یا قطع و خطّ آن‌ها متناسب نبوده، لذا می‌توان گفت که نسخۀ موجوده صحیح‌ترین نسخه‌ای است که تا کنون به چاپ رسیده و در حقیقتْ ناسخ جمیع نُسَخِ ما تَقَدّم است و أن یَأتیَ بِمِثلِه. اللٰهُ أعلَم.

گواه صدقِ بیان برای صادقان، همین نسخه کفایت است و چنانچه خوانندگان محترم غلط املائی یا عبارتی که مغیِّر معنی باشد مشاهده نمایند از برای هر ده غلط یک جلد کتاب مجاناً به ایشان داده خواهد شد. از زحمات کسانی که در مقابله و جمع آوری کشف الأبیات و سایر امور این نسخه کشیده‌اند، کمال امتنان داشته و از خداوند منّان اجر جزیل برای ایشان خواهانم!¹

سیّد حسن بن مرحوم سیّد مرتضیٰ خوشنویس میرخانی عفَی اللٰهُ عنهما

1331 /1371 

دفتر اوّل

بسم الله الرّحمٰن الرّحیم

[دیباچۀ حسام الدّین چلبی]¹

هٰذه الأسرارُ القُدسیّةُ و الأنوارُ الرّوحیّةُ و اللایحاتُ الخَفیّةُ و الإلهاماتُ الجَلیّةُ و الإشارتُ الغَریبةُ و العِباراتُ العَجیبةُ، و هی غُرَرُ بَحرِ العَینِ و دُرَرُ بَحرِ الغَیب، لِحضرةِ مَولانا قُطبِ عَرشِ الخِلافة، شَمسِ سَماءِ الرّحمةِ و الرأفة، عظیمِ الشأن، عالی المَکان، قِبلةِ العارفین، کعبةِ الطائِفین، مکّةِ العُلومِ الدّینیة، مدینةِ المَعارفِ اللَّدُنّیّة، واردِ أودیةِ الحَقائق، فارِدِ أندیةِ الدّقائق، نوریِّ الجوهر، قُدسیِّ العُنصُر، لطیفِ الحِسّ، صدوقِ الحَدس، النّورِ الباهِر و الحقِّ الظاهر و السِّرِّ الطاهِر و العقلِ المشخَّص و الروحِ المخصَّص، ناسِجِ دُروعِ الجَلالة، ناسِخِ فُروعِ الضلالة، سَفیرِ بَوادی القلوب، خَفیرِ نَوادی العُیوب، حامی أساطینِ الموَحِّدین، ماحی أساطیر المُلحِدین، مُفَسِّرِ سرِّ الحَوامیم، مُشَرِّحِ رُموزِ ما فی ﴿الم﴾، عنایةِ اللٰهِ علَی الجمهور، الدّاعی إلیٰ مَعالی الأمور، الّذی أفردَه اللٰهُ سبحانَه و تعالیٰ بمَحاسنِ الألطافِ و الشّیَم، و وَحَّدَه بِبَدایعِ العلوم و الحِکَم و اصطَفاهُ و شَهَرَه فی العالَم بینَ العَرَبِ و العَجَم، مَعشوقِ الأوّلینَ و الآخِرین، سلطانِ العارِفینَ و وارثِ حَقائقِ کُلِّ المُرسَلین، سیِّدِنا و مولانا جلالِ الحقِّ و الدّین محمّدِ بنِ محمّدِ بنِ الحُسینِ البَکریِّ البَلخیِّ الرّومیّ عَظَّمَ اللٰهُ تَعالیٰ ذِکرَه و قَدَّسَ سِرَّه و أیَّدَنا بِروحِه. آمینَ ربَّ العالَمین.²

دیباچه

بسم الله الرّحمٰن الرّحیم

هذا کتابُ المثنَویِّ المعنوی، و هوَ اُصولُ اُصولِ أُصولِ الد‌ّین، فی کَشفِ أسرارِ الوُصولِ و الیقین، و هُوَ فِقهُ اللٰ‍هِ الأکبر، و شَرعُ اللٰ‍هِ الأزهَر، و بُرهانُ اللٰ‍هِ الأظهَر. ﴿مَثَلُ نُورِهِ كَمِشكاةٍ فيها مِصباحٌ﴾¹ یُشرِقُ إشراقًا أنوَرَ مِنَ الإصباح. و هُوَ جِنانُ الجَنانِ، ذو العُیونِ و الأغصانِ، مِنها عَینٌ تُسَمّیٰ عِندَ أبناءِ هذا السَّبیلِ سَلسَبیلًا²، و عِندَ أصحابِ المَقاماتِ و الکَراماتِ خَیرٌ مُقامًا و أحسَنُ مَقِیلًا³، الأبرارُ مِنهُ یَأکُلونَ و یَشرَبُونَ، و الأحرارُ مِنهُ یَفرَحونَ و یَطرَبونَ، و هُوَ کَنِیلِ مِصرَ شَرابٌ لِلصّابرینَ، [و]⁴ حَسرَةٌ عَلیٰ آلِ‌فرعَونَ و الکافِرینَ، کَما قالَ [تعالیٰ]⁵: ﴿يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا﴾⁶، و أنّهُ شِفاءُ الصُّدورِ⁷ وَ جَلاءُ الأحزانِ، و کَشَّافُ القُرآن، و سَعةُ الأرزاقِ، و تَطَیُّبُ الأخلاقِ، بِأیدِی سَفَرَةٍ کِرامٍ بَرَرَةٍ⁸، یَمنَعونَ بِأن لا یَمَسُّهُ إلّا المُطَهَّرُونَ، [تنزیلٌ مِن ربِّ العالَمین]⁹ لا یَأتِیهِ الباطِلُ مِن بَینِ یَدَیهِ و لا مِن خَلفِهِ¹⁰، و الل‍هُ یَرصُدهُ و یَرقُبُه و هُوَ خَیرٌ حافِظًا و هُوَ أرحَمُ الرّاحِمِینَ¹¹، و لَهُ ألقابٌ أُخَرُ لَقَّبَهُ الل‍هُ تَعالیٰ بِها، و اقتَصَرنا عَلٰی هذا القَلیلِ و القَلیلُ یَدُلُّ عَلَی الکَثیر، وَ الجُرعَةُ تَدُلُّ عَلَی الغَدیر، وَ الحَفنَةُ تَدُلُّ عَلَی البَیدَرِ الکَبیر.

یَقولُ العَبدُ الضَّعیفُ المُحتاجُ إلیٰ رَحمَةِ اللٰهِ تَعالٰی مُحمّدُ بنُ مُحمّدِ بنِ الحُسینِ البَلخیّ تَقَبَّلَ اللٰهُ مِنهُ: اِجتَهَدتُ فی تَطویلِ المَنظومِ المَثنویِّ المُشتَمِلِ عَلَی الغَرائبِ و النّوادرِ و غُرَرِ المَقالاتِ، و دُرَرِ الدَّلالاتِ، و طَریقَةِ الزُّهّادِ و حَدیقَةِ العُبّادِ، قَصیرَةَ المَبانی، کَثیرَةَ المَعانی، لِاستِدعاءِ سَیدی و سَنَدی و مُعتَمَدی، و مَکانِ الرُّوحِ مِن جَسَدی، و ذَخیرةِ یَومی و غَدی، و هُوَ الشَّیخُ قُدوَةُ العارفینَ، امامُ الهُدیٰ و الیَقینِ، مُغیثُ الوَریٰ، أمینُ القُلوبِ و النُّهیٰ، وَدیعَةُ اللٰهِ بَینَ خَلیقَتِهِ، و صَفوَتُهُ فی بَریَّتهِ، و وَصایاهُ لِنَبیِّهِ، و خَبایاهُ عِندَ صَفیِّهِ، مِفتاحُ خزائِنِ العَرشِ، أمینُ کُنوزِ الفَرشِ، أبوالفَضائِل حُسامُ‌الدّینِ¹ حَسَنُ بنُ مُحمّدِ بنِ حَسنِ المَعروفُ بِابنِ‌أخی تُرک، أبویزیدِ الوقتِ جُنَیدُ الزّمانِ، صِدّیقٌ بنُ الصِدّیقِ رَضِیَ الل‍هُ عَنهُ و عَنهُمُ، الأُرمَویُّ الأصل، المُنتَسَبُ إلَی الشَّیخِ المُکَرَّمِ بِما قالَ: «أمسَیتُ کُردیًّا و أصبَحتُ عَرَبیًّا»، قَدَّسَ اللٰ‍هُ رُوحَهُ و أرواحَ أخلافِهِ، فَنِعمَ السَّلَفُ و نِعمَ الخَلَفُ، لَهُ نَسَبٌ ألقَتِ الشّمسُ عَلیهِ رِداءَها، و حَسَبٌ أرخَتِ النُّجومُ عَلیهِ² أضواءَها، لَم یَزَل فِناءُهُم قِبلَةَ الإقبالِ یَتَوجَّهُ إلَیها بَنو الوُلاة، و کَعبةَ الآمالِ یَطوفُ بِها وُفودُ العُفاة، و لا زالَ کَذلِکَ ما طَلَعَ نَجمٌ و ذَرَّ شارِقٌ لِیَکُونَ مُعتَصَمًا لِأُولِی البَصائِرِ الرَبّانیّینَ الرّوحانیّینَ السّمائیّینَ العَرشیّینَ النّوریّیّنَ، السُّکَّتِ النُّظّارِ، الغُیَّبِ الحُضّارِ، المُلوکِ تَحتَ الأطمارِ، أشرفُ القبائِل، أفضَلُ الفضائِل، أنوَرُ الدّلائِل، آمینَ یا رَبَّ العالَمین.و هذا دُعاءٌ لا یُرَدُّ فَإنّهُ دُعاءٌ لأصنافِ البَریَّة شامِلٌ.

و الحمدُ لِلّٰهِ وَحدَهُ و صلَّی اللٰ‍هُ عَلیٰ [سیّدِنا]³ مُحمّدٍ و آلِهِ و عِترتِه، حَسبُنَا اللٰهُ و نِعمَ الوکیلُ، نِعمَ المَولیٰ و نِعمَ النّصیر!

ترجمۀ دیباچه¹

بسم اللٰه الرّحمٰن الرّحیم

این، کتاب مثنوى معنوی است که اصول اصول اصول دین، در کشف اسرار وصول به حق و یقین است. و فقه الله اکبر است و آیین تابناک و دلیل آشکار خداوندی. ﴿مثال نورش همچون چراغداني است كه در آن چراغي است تابان﴾ که پرتو نورش از صبحْ پر‌فروغ‌تر است. و این کتابْ باغ و بهشت دل‌هاست، آکنده از درختان و چشمه‌ساران که از میان آن‌ها چشمه‌ای جاری است که رهروان طریقْ آن را سلسبیل خوانند و نزد واصلان و اهل مقامات و کرامات والاترین منزلگاه است و برترین محلّ امن و آرامش. نیکان در این بهشت می‌خورند و می‌نوشند، و آزادگان از آن به خوشی و طرب و نشاط درمی‌آیند.

و این کتاب به‌سانِ رود پر‌آب نیل در مصر است که شرابی است برای صابران و حسرتی بر آل‌فرعون و کافران. چنانچه خداوند متعال فرمود: ﴿بسياري را به‌وسيلۀ آن گمراه مي‌سازد و بسياري ديگر را بدان هدايت مي‌بخشد!﴾ و آن شفای درد سینه و زدایندۀ غم و اندوه‌هاست، و آشکارکنندۀ اسرار قرآنی و فراخیِ روزی و پیرایندۀ خُلق و خو است. کتابی است در دستان فرستادگان و سفیرانى گرامى و نیکو سیرت که به کسی اجازه نمی‌دهند که آن [حقایق] را مَسّ و لمس نماید مگر به پاکان! بطلان از هیچ سوی، نه از مقابل و نه از قَفا بدان راه نمی‌یابد! و خداوند آن را از هر گزندی حفظ می‌نماید و خدا بهترین نگهبان است و مهربان‌ترین مهربانان. و این کتاب را خداوند به القابی دیگر نیز نامیده است، لیکن ما به همین اندک بسنده کردیم؛ زیرا که اندک بر بسیار گواه است و مشت نمونۀ خروار.

اما بعد، این بندۀ ضعیف و نیازمند به رحمت الٰهی، محمّد پسر محمّد پسر حسین بلخی که خداوند عملش را قبول فرماید، چنین گوید: در تطویل و بسط منظومۀ مثنوی بسیار کوشیدم، منظومه‌ای که شامل است بر مطالبی غریب و نادر، سخنانی روشن، مرواریدهایی از اشارات، روش و طریقۀ پارسایان و بهشت عابدان. نوشته‌ای که عباراتش کوتاه است و معنی‌اش بلند. و آن را به درخواست سرور و معتَمَدم که به‌منزلۀ روح و جان من و ذخیرۀ امروز و فردای من است، نوشتم. و او اسوۀ عارفان، پیشوای هدایت و یقین، فریادرس خَلق، امین جان‌ها و خِرَدها، و امانت الٰهی و برگزیدۀ‌ او در میان آفریدگان، و سفارش‌شدۀ حضرت حق به پیامبر و ولیّ پنهان او نزد وصیّ برگزیدۀ اوست، کلید خزانه‌های عرش، امانت‌دار گنج‌های فرش، صاحب فضیلت‌ها: حُسام‌الدّین (شمشیر حق و دین) حسن فرزند محمّد فرزند حسن، معروف به اِبن أخی‌تُرک، که بایزید زمان است و جُنید دوران، صدّیقْ فرزند صدّیق، که خدا از او و از ایشان خشنود باشد. اصل و ریشه‌اش از ارومیه و تبارش به شیخ بزرگواری (سید أبو الوفاء کُرد) رسد که گفت: «شب‌هنگام کُردی بودم (ناآگاه و از قافله دور)؛ و چون صبح کردم عربی بودم (آگاه و آشنا)» که خداوند روح او و ارواح فرزندان و نائبان او را پاک دارد! چه تباری و چه جانشینانی! او (حُسام‌الدّین) را چنان تباری است که خورشید، ردای خویش را بر دوش او انداخته و چنان شرافتی است که ستارگان در پیشگاهش بی‌فروغ شده‌اند. همواره درگاهشان قبلۀ مشتاقان بوده که بزرگ‌زادگان به‌سویشان روی آورده و کعبۀ آمال شیفتگان بوده که طالبان حقیقت به دور آن طواف می‌نموده‌اند. درگاهشان تا آن زمان‌که ستاره‌ای بدرخشد و خورشیدی پرتوافشانی کند، هم‌چنان پر‌فروغ باد تا که ریسمان نجات اهل بصیرت باشد! آنان که ربّانی و آسمانی، و بستۀ عرش و نور حقیقت‌اند و مُهر خَموشی بر لب دارند و نظاره‌گرانند، غایبان حاضر، شاهان ژنده‌پوش، بزرگان قبایل، و برترینِ اهلِ فضائل، و روشن‌ترین دلایل‌اند. آمینَ ربَّ العالَمین! و این دعایی است که ردّ نمی‌شود؛ زیرا دعایی است که لطفش شامل حال همگان می‌گردد.

و حمد و ستایش تنها از آنِ خداوند است و درود بر [سرور ما] محمّد و خاندان پاک او. خدا ما را کافی است که او بهترین تکیه‌گاه و بهترین مولا و یاور است!

[نی‌نامه]

حکایت عاشق شدنِ پادشاه بر کنیزک، و خریدنِ او آن کنیزک را، و بیمار شدنِ کنیزک و درازیِ بیماری

----------

----------

----------

----------

عاجز شدنِ طبیبان در معالجۀ کنیزک، و ظاهر شدنِ [عجزشان] بر پادشاه، و روی آوردن او به درگاه پادشاهِ حقیقی

----------

----------

درخواستن توفیقِ رعایتِ ادب، و وِخامتِ بی‌‌ادبی‌

----------

ملاقات پادشاه با طبیب الٰهی که در خوابش دیده بود، و بشارت به قُدومش داده شده بود

بردن پادشاهْ طبیبِ غیبی را بر سرِ بیمار

----------‌

خلوت طلبیدنِ طَبیب از پادشاه، جهت دریافتنِ مرضِ کنیزک‌⁹

----------

----------

----------

----------

----------

دریافتنِ آن طَبیبِ الٰهی رنجِ کنیزک را، و به شاه وا نمودن

فرستادن پادشاهْ رسولان [را] به سمرقند در طلبِ آن مرد زرگر

----------

----------

----------

----------

----------

در بیانِ آنکه کُشتن مردِ زرگر به اشارۀ الٰهی بود؛ نه به خیالِ باطل

حکایت مرد بقّال و روغن ریختنِ طوطی

----------