امام شناسی ج8

دوره علوم و معارف اسلام (2) 

هو العلیم

جلد هشتم

از قسمت

امام شناسی

(غدیر: 3ـ تفسیر آیۀ اکمال دین ـ غصب خلافت)

تألیف:

حضرت علاّمه آیة اللَه حاج سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی

قدّس اللَه نفسه الزّکیة

أهمّ مطالب و عناوين برگزيدۀ

جلد هشتم امام شناسي (غدير :3 ـ تفسیر آیۀ اکمال دین ـ غصب خلافت)

1ـ بحث مبسوط تفسیری، روائی و تاریخی پیرامون آیۀ: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ...﴾

2ـ روایات أعلام شیعه و بزرگانی از عامّه دربارۀ نزول آیۀ إکمال دین

3ـ إثبات بطلان نزول آیه در روز عرفه و تقریر نزول آن در غدیر

4ـ‌ مصائب حضرت فاطمۀ زهرا و حضرت سیّدالشّهداء علیهما السّلام در روز سقیفه به آنان رسید.

5ـ پیشی گرفتن از حکم خدا و رسول خدا، عین عقب افتادگی است

6ـ تفسیر آیاتی از قرآن کریم دربارۀ أمیرالمؤمنین علیه السّلام

7ـ مورّخین، مفسّرین و محدّثینی از عامّه که تهنیت شیخین (أبوبکر و عمر) و إقرار آنها به ولایت علیّ علیه السّلام را ذکر نموده‌اند

8ـ پاسخ به إشکالاتی که غاصبین خلافت، بر خلافت أمیرالمؤمنین علیه السّلام مطرح کرده‌اند

9ـ «أمیرالمؤمنین» لقب خاص علیِ علیه السِلام است

10ـ أمیرالمؤمنین علیه السّلام همچون رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم عاشق هدایت مردم بود

11ـ اعتراف عمر به أحق بودن أمیرالمؤمنین علیه السّلام برای خلافت

12ـ خلفای انتخابی بعد از رسول خدا، در دادگاه تاریخ محکومند

13ـ‌ خطب أمیرالمؤمنین علیه السّلام در لزوم خلافت در وجود مبارک خود

14ـ تفکیک دین از سیاست، بزرگترین حربۀ دست استعمار غارتگر برای منزوی کردن أدیان الهیه و حق و عدل و قسط،‌ عیناً همان منطق عمر در جدائی نبوّت از خلافت و إمارت است

15ـ علیّ بن أبی‌طالب أمیرالمؤمنین علیه السّلام، میزان سنجش نیکی‌ها و زشتی‌هاست

16ـ روایات وارده از خاصه و عامّه در امتحان مردم به ولایت

17ـ احتجاج أصحاب گرامی رسول الله در مسجد النّبی با أبوبکر

18ـ در مدینۀ فاضله،‌ همه باید برای ریاست أمیرالمؤمنین علیه السّلام تلاش کنند

19ـ واگذاری امور را به شخص عالم‌تر و بصیرتر و بی‌هواتر، از لوازم است

20ـ عمر بدعت‌های خود را رنگ و صبغۀ دینی داد

21ـ عمر نقشۀ‌ شوری را طوری تنظیم کرد که خلافت به عثمان برسد

22ـ‌ عمر اسلام راستین را فدای عزّت عرب کرد

23 ـ معاویه نبوّت رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم را به سلطنت تبدیل کرد

24ـ قیام عملی سیّدالشّهداء‌ و قیام علمی حضرت صادق علیهما السّلام به فریاد اسلام رسید

درس صد و ششم تا صد و نهم: در تفسیر آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾

بسم اللَه الرّحمن الرحیم‌

و صلّى اللَه على محمّد و آله الطّاهرین؛

و لعنة اللَه على أعدآئهم أجمعین؛ من الآنَ إلى قیام یوم الدّین؛

ولا حَوْل و لا قوّه إلّا بالله العلّى العظیم‌

 قالَ اللَه الحكیمُ فى كتابِهِ الكریمِ:

 ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾.¹

 «امروز ناامید شده‌اند آنانكه كافر شده‌اند از دین شما! پس بنابراین از آنها مترسید و از من بترسید! در امروز من دین شما را براى شما كامل كردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و پسندیدم و راضى شدم كه إسلام دین شما باشد»

روایات ابن شهرآشوب درباره آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾

 ابن شهرآشوب گوید: أبو حاتم رازى روایت كرده است كه حضرت جعفر بن محمّد علیهما السّلام اینطور قرائت كرده‌اند كه: ﴿فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ‌﴾ قَالَ: فَإذَا فَرْغْتَ مِنْ إکمَالِ الشَّرِیعَة فَانْصِبْ لَهُمْ عَلِیا إمَاماً «چون فارغ شدى، نصب كن. حضرت فرمودند: پس زمانیكه فارغ شدى از كامل كردن شریعت، نصب كن براى مردم على را به منصب امامت»

 الْحَمْدُ للهِ الذّى کوَّنَ الْأشْیآءَ فَخَصَّ مِنْ بَینِهَا تَکوینَکمْ. الرَّحْمَنِ الَّذى أنْزَلَ عَلَیهِ السَّکینَة فَضَمَّنَ فِیهَا تَسْکینَکمْ. لَینَ قُلُوبَکمْ بِقَبُولِ مَعْرِفَتِهِ فَألْطَفَ تَلْیینَکمْ. وَ لَقَّنَکمْ کلِمَة تَوْحِیدِهِ فَأحْسَنَ تَلْقینَکمْ. وَ عَلَّمَ أذَانَ الشَّهَادَة فَأذَّنَ بِلُطْفِهِ تَأذِینکمْ. وَ مَلَّککمْ فِى دَارِ الدَّینِ عَلىَ سِرِّ (سَریر ـ ظ) الْإسلام فَأتَمَّ دِینَکمْ!

 «حمد و سپاس سزاوار خداوند است كه اشیاء را بیافرید و از میان آنها شما را در عالم تكوین برگزیده و اختصاص داد! خداوندِ رحمان و بخشنده‌اى كه آرامش و سكینه را بر عالم تكوین نازل كرد و سكون و آرامش شما را در آن سكینه قرار داد! دل‌هاى شما را براى قبول معرفت خودش نرم و قابل پذیرش و انعطاف نمود، و این نرمى را با لطف و نیكى خود برقرار كرد! كلمه توحید خود را بر شما وارد كرد و فهماند، و این فهماندن و تلقین را بر اساس نیك استوار ساخت! و إعلام شهادت را به شما بیاموخت، و با لُطف خود این إعلام شهادت را به شما إعلام نمود! و در خانه و سراى دین شما را بر سرّ إسلام (بر سریر إسلام ـ ظ) برنشاند و سیطره داد، و پس دین شما را تمام نمود!»

 أبو سعید خُدرى و جابر انصارى گفته‌اند: چون آیه‌ ﴿أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ فرود آمد پیغمبر صلّى اللَه علیه و آله گفتند:

 اللَهُ أکبَرُ عَلَى إکمالِ الدَّینِ وَ إتْمَامِ النَّعْمَة و رِضَى الرَّبِّ بِرِسَالَتِى وَ وَلَایة عَلِىِّ بْنِ أَبِى طَالِبٍ بَعْدِى.

 «خداوند بزرگتر است از آنچه به وصف درآید بر كامل كردن دین و تمام نمودن نعمت خود و رضایت پروردگار به رسالت من و به ولایت علىّ‌بن‌أبى‌طالب پس از من.»

 و این روایت را نطنزى در خصائص روایت كرده است.

 و عیاشى از حضرت صادق عَلیه السَلام درباره تفسیر این آیه روایت كرده است كه فرمودند:

  ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ بِإقَامَة حَافِظِهِ، ﴿وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾‌ بِوَلَایتِنَا، ﴿وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾، أىْ تَسْلِیمَ النَّفْسِ لِأمْرِنَا.

 «امروز دین شما را با نصب كردن و بر پا داشتن حافظ آن كامل كردم، و نعمت خودم را بر شما به ولایت ما: أهل البَیت تمام نمودم و راضى شدم كه إسلام دین شما باشد، یعنى تسلیم نفوس شما براى أوامر ما دین شما باشد.»

 و از حضرت باقر و صادق علیه السّلام آورده است كه: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیة یوْمَ الْغَدیرِ. وَ قَالَ یهُودِىُّ لِعُمَرَ: لَوْ کانَ هَذَا الْیوْمُ فِینَا لَاتَّخَذْنَاهُ عِیداً. فَقَالَ ابْنُ عبّاس: وَ أىُّ یوْمَ أکمَلُ مِنْ هَذَا الْعِیدِ؟

 «این آیه در روز غدیر نازل شد، و یك مرد یهودى به عُمَر گفت: اگر این‌

روز در میان ما بود ما آنرا عید مى‌گرفتیم. ابن عبّاس گوید: و كدام روزى از این عید كاملتر است»؟

 ابن عبّاس گوید: بعد از نزول این آیه رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله پس از هشتاد و یك روز رحلت كردند¹

 سُدّى گوید: خداوند بعد از این آیه، نه حَلالى را و نه حرامى را نازل نكرد؛ رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله در ذو الحجّة و محرّم حجّ بجاى آوردند و رحلت كردند.

 و در روایت است كه چون آیه: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ‌﴾ نازل شد، خداوند پیامبر را امر فرمود كه ولایت علىّ‌بن‌أبى‌طالب را إعلان نماید. از این امریه سینه آن حضرت به تنگ آمد چون از فساد دل‌هاى ایشان اطّلاع داشتند. خداوند این آیه را فرستاد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾.

 و پس از آن این آیه را فرستاد: ﴿اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَهِ عَلَيْكُمْ‌﴾

 و سپس این آیه را فرستاد:

 ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾. و در این آیه پنج بشارت است‌: إکمَال دِین، إتْمام نِعْمَت، رضَایتَ رَحْمَن، إهَانَتِ شَیطَان، یأسِ مُنْکرَان‌. خداوند مى‌فرماید:

 ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾.

 «در امروز آن كسانى كه كفر ورزیده‌اند از دستبرد به دین شما مأیوس شدند.»

 و عید مؤمنین است چنانكه در خبر است: الْغَدِیرُ عِیدُ اللهِ الْأکبَرُ

 «غدیر بزرگترین عید خداست.»

 عَودى گوید:

 «آیا نگفت كه: امروز روزى است كه من دین شما را كامل كردم، و نعمت‌هاى خود را براى شما تمام نمودم؟

 و آیا نگفت: اطاعت خدا كنید و پس از آن اطاعت پیامبرش را تا كامیاب‌

شوید، و مخالفت أمر أُولوا الأمر را منمائید؟

اشعار طاهر و حمیرى درباره آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾

 طاهر گوید:

«مسلمان در روز غدیر عید مى‌گیرد، و انسان مجرم و خطا پیشه این عید را بر او اعتراض مى‌كند. اى افرادى كه شما محلّ و موضع غدیر و روز غدیر و آنچه را كه پیامبر مختار بیان كرد انكار مى‌كنید، از رحمت خدا جدا باشید! خداوندِ بلند مرتبه و رفیع القدر در آن روز نازل فرمود كه: امروز من دین شما را براى شما كامل كردم، و امروز من نعمت خود را بر شما تمام نمودم، و از جمله نعمت‌هاى عطا شده، نصب امام به مقام إمامت است.»

 و حِمْیرى گوید:

«و آن كسى كه بواسطه او ایمان شما كامل شد، اى بندگان خدا راضى شوید كه در إسلام، دین شما باشد!

 و خداوند گفت: سوگند به خداى تو كه: این قوم به سوى تو روى نمى‌آورند و مؤمن به تو نخواهند شد»!

 و نیز حِمْیرى گوید:

 ١ ـ «بعد از آنكه پیامبر براى خطبه ایستاد، و در روز غدیر خّم در اجتماعى كه در محفل واحدى بودند اعلان كرد.

 ٢ ـ گفت: حقّاً خداوند در فحاوى و معانى كتاب فرستاده شده از جانب او به من خبر داده است:

 ٣ ـ كه او دین استوار إسلام را كه هنوز كامل نشده است به علىّ‌بن‌أبى‌طالب كامل مى‌كند.

 ٤ ـ و اوست مَوْلَى و قَیم و صاحب اختیار شما! پس اى واى بر كسى كه غیر از مَوْلى و صاحب اختیار خود را براى خود وَلِىّ اتخاذ كند!

 ٥ ـ و اوست شمشیر من، و زبان من، و دست من، و یار و معین من، پیوسته و از روز اوّل.

 ٦ ـ و اوست وَصىّ من، و برگزیده و انتخاب شده من، و آن كسى كه محبّت او در روز حشر بهترین أعمال است.

 ٧ ـ نور او نور من است، و نور من نور اوست. و او پیوسته با من متّصل است و هیچگاه جدایى ندارد.

 ٨ ـ و او در میان شما جانشین و خلیفه مقام و منزلت من است. پس اى واى بر كسى كه پیمان خلافت را تغییر و تبدیل دهد.»

 و گوینده‌اى گوید:

 «چه عذر و بهانه‌اى است براى مردمى كه از رسول خدا در روز غدیر خمّ شنیدند كه: مى‌گفت: خداوند در قرآنِ نازل شده‌اش گفته است كه: دین خدا در امروز تمام و كامل شده است؟»!

روایات شواهد التنزیل درباره آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾

 حاكم حَسْكانى با سند متّصل خود، از أبى هارون عَبدْى، از أبى سعید خُدرى روایت كرده است كه چون آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾‌ بر رسول خدا

نازل شد قال: اللَه اکبر (على) اکمال الدین و اتمام النعمة و رضى الرب برسالتى و ولایة على بن أبى‌طالب من بعدى. ثم قال: من کنت مولاه فعلى مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله.¹

 «پیامبر گفت: اللَه اكبر بر كامل كردن دین، و تمام نمودن نعمت، و رضایت پروردگار به رسالت من و به ولایت على بن أبى‌طالب پس از من. و سپس گفت: كسى كه من ولایت او را دارم على ولایت او را دارد. بار پروردگار من! تو ولایت آن كه را داشته باش كه او ولایت على را دارد! و دشمن باش با كسى كه او على را دشمن دارد! و یارى كن آن كه را كه على را یارى كند، و خوار كن كسى را كه على را خوار كند.»

 و با سند دیگر نیز از أبى هارون عبدى، از أبى سعید خُدرى آورده است كه: إنَّ النَّبىَّ صَلَى اللهِ عَلَیهِ وَ آلِه دَعَا النَّاسَ إلَى عَلِىٍّ فَأخَذَ بِضَبْعَیهِ فَرَفَعَهُمَا، ثُمَّ لَمْ یتَفَرَّقَا حَتىّ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآَیة: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَى اللهِ عَلَیهِ وَ آلِه: اللهُ أکبَرُ عَلَى إکمَالِ الدِّینِ، وَ اتْمَامِ النِّعْمَة وَ رِضى الرَّبَ بِرِسَالَتِى وَ الْوَلَایة لِعَلِىٍّ. ثُمّ قَالَ لِلْقَوْمِ: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ. [وَ] الحَدِیثُ اخْتَصَرْتْهُ‌²

 «پیامبر صلّى اللَه علیه و آله مردم را به علىّ‌بن‌أبى‌طالب دعوت كرد و دو بازوى او را گرفت و بلند كرد، و آن دو از هم جدا نشده بودند كه این آیه نازل شد:

 ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾. رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله گفت: اللَه اكبر بر إكمال دین و إتمام نعمت و رضاى پروردگار به رسالت من و ولایت على. و سپس گفت: هر كس كه من مولاى او هستم على مولاى اوست. و این حدیث مفصّل است و من مختصرى از آنرا آوردم.»

 و حَمُّوئى با سند متصّل خود از ابو هارون عُبْدى، از أبو سعید خُدرى نظیر همین مضمون را روایت مى‌كند.³ و نیز با سند دیگر از أبو هارون عَبْدى، از أبو سعید

خُدرى همین مضمون را مفصّل‌تر و با پنج بیت از شعر حَسّان بن ثابت روایت مى‌كند.¹

 و ابن عساكر با سند خود همین مضمون را روایت مى‌كند.²

روایات خطیب بغدادى و ابن عساكر و ابن مردویه درباره آیه اكمال دین‌

 و سیوطى در «الدُّرُّ الْمَنْثُور» از ابن عساكر و ابن مردویه هر دو از أبو سعید خُدرى روایت مى‌كند كه‌ قَالَ: لَمَّا نَصَبَ رَسُولُ اللهِ صَلّى اللَه عَلیهِ (وَ آله) و سَلّمَ عَلِیا یوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَنَادَى لَهُ بِالْولَایة، هَبَطَ جَبْرَئیلَ عَلَیهِ السَّلام بِهَذِهِ الْآیة: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾.³

 «چون رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله على را در روز غدیر خمّ نصب كرد و براى او به ولایت ندا كرد جبرائیل علیه السّلام آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ را فرود آورد.»

 و حاكم حسكانى نیز با سند دیگر خود از أبو هُرَیرِة روایت كرده است كه‌ قَالَ: مَنْ صَامَ ثَمَانِیة عَشَرَ⁴ مِنْ ذِى الْحِجَّة کتِبَ لَهُ صِیامُ سِتَینَ شَهْراً، وَ هُوَ یوْمُ غَدیرِ خُمٍّ لَمَّا اخَذَ النَّبىُّ صَلى اللهُ عَلَیهِ وَ آلهِ بِیدِ عَلِىِ‌ فَقَالَ: أَلَسْتُ وَلىَّ الْمُؤمِنینَ؟ قَالُوا: بَلىَ یا رَسُولَ اللهُ! فَقَالَ: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلىُّ مَوْلَاهُ‌

 فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: بَخً بَخً لَک یا بْنَ أبِى طَالِبٍ أصْبَحْتَ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ. وَ أنْزَلُ اللَه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌﴾⁵

 «هر كس روز هجدهم ماه ذو الحجّة را روزه بگیرد ثواب شصت ماه روزه براى او نوشته مى‌شود، و آن روز، روز غدیر خمّ است كه چون پیغمبر دست على را گرفت و گفت: آیا من وَلىّ مؤمنین نیستم؟! گفتند: آرى اى رسول خدا! پیامبر فرمود: هر كس كه من مولاى اویم على مولاى اوست.

 عمر بن خطّاب گفت: بَه بَه آفرین آفرین بر تو اى پسر أبو طالب! صبح كردى در حالى كه مولاى من و مولاى هر مرد مؤمنى هستى! و خداوند این آیه را فرستاد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾‌.»

 و خطیب مثل همین روایت را بعینها با زیادتى درباره روز بیست و هفتم ماه رجب، ضمن ترجمه احوال أبو نَصر حَبْشُون بن موسى بن أیوب خَلالّ؛ با سند متّصل خود از حَبْشُون، از ابن سعید رَمْلى، از ضَمْرَة بن ربیعه قُرَشى، از ابن شَوْذَب، از مَطَر وَرَّاق، از شهر بن حَوْشَب، از أبو هُرَیرة روایت مى‌كند. و در ذیل آن گوید: این روایت به روایت حَبْشُون مشهور است.¹

 و ابن كثیر دمشقى در ترجمه أحوال أمیرالمؤمنین علیه السّلام از خطیب بغدادى با همین سند این روایت را با همین ألفاظ نقل مى‌كند.²

 و سیوطى در ضمن تفسیر همین آیه كریمه از ابن مَردْوَیه و خطیب و ابن عساكر از أبو هریره تخریج مى‌كند كه: قَالَ: لَمَّا کانَ یوْمَ غَدِیر خُمٍّ ـ وَ هُوَ یوْمُ ثَمانِىَ عَشْرَة مِنْ ذِى الْحِجَّة ـ قَالَ النَّبِىُّ صَلَى اللهُ عَلیهِ وَ آلِه: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ. فَأنْزَلَ الله: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾.³

 «او گفت: چون روز غدیر خمّ رسید ـ و آن روز هیجدهم از ماه ذى حجّة بود ـ پیغمبر صلّى اللَه علیه و آله گفت: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ. و بر این اساس خداوند آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ را نازل كرد.»

 و حاكم حَسْكانى نیز با سند دیگر خود، از فُرات بن ابراهیم مسنداً از ابن عبّاس روایت مى‌كند كه او گفت: بَینَمَا النَّبِىُّ صَلَى اللهِ عَلیهَ وَ آلِه بِمَکة أیامَ الْمَوْسِمِ إذِ الْتَفَتَ إلَى عَلِىٍ‌ فَقَالَ: هَنیئاً لَک یا [أ] بَا الْحَسَنِ إنَّ اللهَ قَدْ أنْزَلَ عَلَىَّ آیة مُحْکمَة غَیرَ مُتَشَابِهَة ذِکرِى وَ إیاک فِیها سَوَآءُ: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ ـ الآیة.⁴

 «در موسم حجّ از روزهائى كه ما در مكه بودیم یك وقتى رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله متوّجه به سوى على شد و فرمود: گوارا باشد بر تو اى أبو الحَسَن! خداوند آیه‌اى را بر من نازل كرده است كه از آیات محكم است و متشابه نیست، و نام من و نام تو در آن آیه مساوى است: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾.»

 و خطیب خوارزمى از سید الحُفَّاظ: أبو منصور شهردار بن شیرویه بن شهردار

دیلمى در ضمن آنچه از همدان براى او نوشته است روایت كرده است كه او گفت: خبر داد به من أبو الفتح عبدوس بن عبداللَه بن عبدوس همدانى كتابة، از عبداللَه بن اسحاق بَغَوى، از حسن بن عُلَیل غنوى، از محمّد بن‌عبدالرحمن زراع، از قیس بن حفص، از علىّ بن حسین، از أبو الحسن عَبدى، از أبو هُرَیرة، از سعیدى، از أبو سعید خُدرى، كه او گفت: چون پیغمبر اكرم مردم را به سوى غدیر خمّ خواند، أمر كرد كه زمینى را كه در زیر درخت بود جارو زده و تنظیف كردند؛ و این در روز پنجشنبه بود¹ و سپس مردم را به على خواند و بازوى او را گرفت و بلند كرد بطورى كه مردم سپیدى زیر بغل او را دیدند، تا اینكه این آیه فرود آمد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾. در این حال رسول خدا گفت: اللَه اکبر على اکمال الدین، و اتمام النعمة، و رضى الرب برسالتى و الولایة لعلى‌. و پس از آن گفت: اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله.

 و سپس حسَّان بن ثابت گفت: یا رسول الله! به من اجازه مى‌دهى كه أبیاتى را بسرایم؟ حضرت فرمود: بگو با استمداد از بركات خداوند متعال! حَسَّان گفت: یا مَعْشَرَ مَشِیخَه قُرَیشٍ! بشنوید شهادت رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله را، و سپس گفت:

 و نیز خوارزمى با اسناد خود از حافظ: أحمد بن حسین بیهقى، از حافظ: أبو عبداللَه حاكم، از أبو یعَلْى: زبیر بن عبداللَه ثورى، از أبو جعفر بزّاز، از علىّ بن سَعید رَمْلى، از ضَمْرَه، از ابن شوذب، از مَطَر ورّاق، همان روایتى را كه ما از حاكم حَسْكانى در «شواهد التَّنزیل»، و از خطیب بغدادى «در تاریخ بغداد» آوردیم و در آن نزول آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ در غدیر خمّ بیان شده بود روایت مى‌كند.¹

روایات ابن مغازلى و حموئى درباره اكمال دین و اتمام نعمت‌

 و ابن مغازلى، از أبوبكر أحمد بن محمّد بن طاوان، از أبو الحسین احمد بن حسین: ابن سمّاك، از أبو محمّد جعفر بن محمّد بن نصیر خُلْدى، از علىّ بن سَعید بن قُتَیبه رَمْلى، از ضَمْرَة همین روایت را با بقّیه أسنادى كه ذكر شد، از أبو هریره روایت مى‌كند، كه هر كس روز هجدهم را كه از أوّل ماه ذى حجّه گذشته باشد روزه بدارد، ثواب روزه شصت ماه براى او نوشته مى‌شود. و آن روز، روز غدیر خمّ است كه چون پیغمبر صلّى اللَه علیه و آله دست علىّ‌بن‌أبى‌طالب را گرفت، گفت:

 أَ لَسْتُ أوْلَى بِالْمُؤمِنینَ مِنْ أنْفُسِهِمْ؟! قَالُوا: بَلَى یا رَسُولَ اللهِ! قَالَ: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلىُّ مَوْلَاهُ. فَقَالَ عُمَرْ بْنُ الْخَطَّابِ: بَخَّ بَخَّ لَک یا عَلِىَّ بْنَ أبِى طَالِبٍ! أصْبَحْتُ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى کلِّ مُؤمِنٍ. فَأنْزَلَ اللهُ تَعَالَى: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾‌.²

 و علَّامَه طباطبائى ـ رضوان اللَه علیه ـ از كتاب «مناقب» ابن مردویه، و كتاب «سرقات الشّعر» مرزبانى، از أبو سعید خُدْرى مثل همان روایتى را كه از خطیب بغدادى گذشت و شامل شأن نزول آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ بود روایت‌

كرده‌اند.¹

 و شیخ الإسلام حَمُّوئى با دو سند، یكى از شیخ تاج الدِّین أبو طالب: علىّ بن أنْجَب بن عثمان بن عبید اللَه خازن، از إمام برهان الدِّین: ناصر بن أبى المكارم مُطَرَّزى، از خوارزمى با سند متّصل خود از أبو هارون عَبْدى، از أبو سعید خُدرى همین روایتى را كه ما از خوارزمى نقل كردیم روایت مى‌كند تا اینكه مى‌گوید: ثم لم یتفرقا حتى نزلت هذه الآیة: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾.

 و هنوز پیامبر و على علیه السّلام از یكدیگر جدا نشده بودند كه این آیه نازل شد. و پس از آنكه استیذان حَسَّان را از رسول خدا درباره سرودن اشعار بیان مى‌كند چهار بیت از أبیات حسّان را ذكر مى‌كند.²

 و دوّم با همین سَنَد، از خوارزمى با سند دیگر او كه از سید الحُفَّاظ: أبو مَنصور شهردار بن شیرویه نقل كردیم از أبو هارون عَبدى، از أبو سعید خدرى داستان غدیر را كه ما از او روایت كردیم روایت مى‌كند و تصریح مى‌كند كه: ثُمَّ لَمْ یتَفَرَّقَا حَتَّى نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیة: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾.

 و سپس استیذان حسّان و أبیات او را مى‌آورد. و در اینجا پنج بیت از آنرا ذكر مى‌كند، و سپس مى‌گوید: مؤلّف گوید: این حدیث غدیر است و از براى آن طرق بسیارى به سوى أبو سعید: سَعْد بن مالك خُدرى أنصارى است.³

 و أبو نُعیمَ إصفهانى در كتاب خود موسوم به‌ «نُزُولُ الْقُرآنِ فى أمیرالمؤمنین علىّ‌بن‌أبى‌طالب عَلیه السَّلام» مرفوعاً، از علىّ بن عامر، از أبو الحَجَّاف، از أعْمَش، از عَطِیه روایت مى‌كند كه او گفت: این آیه درباره علىّ‌بن‌أبى‌طالب بر رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله نازل شد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾‌، و قد قال اللَه تعالى: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾.⁴

 و نیز أبو نُعَیم در كتاب «نزول القرآن» مرفوعاً، از قیس بن رَبیع، از أبو هارون عَبدى، از أبو سعید خُدرى، روایت مى‌كند كه رسول خدا مردم را به علىّ‌بن‌أبى‌طالب علیه السّلام فراخواند و أمر كرد در غدیر خمّ آنچه خار و خاشاك در زیر درخت بود پاك كنند، و این در روز پنجشنبه بود، در این حال على را به سوى خود خواند و او را بر روى دست خود بلند كرد¹ بطورى كه سفیدى زیر بغل رسول خدا دیده شد، و پس از این هنوز جماعت متفرق نگشته بودند كه این آیه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾. در اینحال رسول خدا گفت:

 اللهُ أکبَر عَلَى إکمَالِ الدِّینِ، وَ إتْمَامَ النِّعْمَة، وَ رضِىَ الرَّبِّ بِرسَالَتِى وَ الْوَلَایة لِعَلِىٍّ عَلیه السَّلام مِنْ بَعْدِى. وَ سپس فرمود: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ! وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ! و انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ! وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ!

 و سپس حسّان برخاست و أبیات خود را قرائت كرد. و در دنبال ابیاتى كه سابقاً ذكر شد این ابیات را بیاورد:

روایات سبط ابن جوزى سید رضى درباره آیه اكمال دین و اتمام نعمت‌

 أبو مظفّر سبط ابن جوزى گوید: أحمد بن ثابت خطیب، از عبداللَه بن علىّ بن محمّد بن بشر، از علىّ بن عُمرَ دارقُطنى، از أبو نضر: حَبشْون بن موسى بن أیوب‌

خلال، مرفوعاً از أبو هُرَیره روایت مى‌كند، و در آخرش گوید: و چون پیغمبر صلّى اللَه علیه (و آله) و سلّم فرمود: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ‌ این آیه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌﴾ ـ الآیة.¹

 و سید رَضِى در كتاب‌ «المَنَاقِبُ الْفَاخِرَة» از محمّد بن إسحاق، از أبو جعفر، از پدرش، از جدّش، روایت كرده است كه چون رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله از حجّة الوَدَاع مراجعت مى‌كرد در زمینى فرود آمد كه به آن‌ صَوْجَان‌ مى‌گفتند. پس این آیه فرود آمد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾.

 و چون عصمت و حفظ آن حضرت از جانب خداوند تضمین شد، در میان مردم ندا در داد: الصَّلَاة جَامِعَة. مردم همگى جمع شدند، آنگاه فرمود: مَنْ أوْلَى بِکمْ مِنْ أنْفُسِکم؟! همگى با ضَجّه و فریاد پاسخ دادند: اللهُ وَ رَسُولُهُ! پیامبر دست على را گرفت و گفت:

 مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ. اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ! وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ! وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ! وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ! لِأنَّهُ مِنِّى وَ أنَا مِنْهُ، وَ هُوَ مِنىّ بِمَنْزِلَة هَارُونَ مِنْ مُوسَى إلَّا انَّهُ لَا نَبِىَّ بَعْدِى.

 و این نصب أمیرالمؤمنین بر ولایت آخرین فریضه‌اى بود كه خداوند تعالى بر امَّت محمّد فرض و واجب گردانیده بود، فلهذا خداوند بر پیغمبرش این آیه را فرستاد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾.

 حضرت أبو جعفر باقر علیه السّلام فرمودند: و مردم از رسول خدا آنچه خداوند از واجبات مانند نماز و روزه و زكات و حجَّ، أمر كرده بودند همه را پذیرفته و قبول كرده بودند و پیامبر را در این تكالیف از جانب خدا تصدیق نموده بودند ـ الحدیث.²

 و ابن كثیر دمشقى در تفسیر خود آورده است كه: ابن جَریر گوید: و گفته شده است كه این آیه بر رسول خدا صلّى اللَه علیه (و آله) و سلّم در مسیر آن حضرت در حِجَّة الوّداع نازل شده است. و سپس این معنى را از طریق أبو جَعْفر رازى از ربیع بن أنس روایت كرده است.

 آنگاه گوید: و ابن مَرْدویه از طریق أبو هارون عَبْدى، از أبو سعید خدرى روایت كرده است كه: این آیه بر رسول خدا صلّى اللَه علیه (و آله) و سلّم در روز غدیر خمّ نازل شد در هنگامى كه درباره على گفت: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ. و سپس آنرا از أبو هُرَیره روایت كرده است. و در این حدیث أبو هُرَیره وارد است كه آن روز هجدهم از شهر ذى حَجّة بوده است، یعنى در مراجعت آن حضرت از حِجّة الوَدَاع.¹

 و ابن كثیر در تاریخ خود نیز آورده است كه: ضمرة، از ابن شَوْذَب، از مطر وَرَّاق، از شهر بن حَوْشَب، از أبو هُریره روایت كرده است كه چون رسول خدا صلّى اللَه علیه (و آله) و سلّم دست على را گرفت و گفت: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ‌ این آیه نازل شد:

 ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾.

 و أبو هُرَیره گفته است كه آن روز غدیر است و روزه آن معادل با شصت ماه روزه است.²

 روایاتى كه از طریق شیعه وارد شده است و إعلام ایشان در كتب خود از تفسیر و حدیث ضبط كرده‌اند همانند علىّ بن ابراهیم قمىّ در تفسیرش، و شیخ صدوق محمّد بن علىّ بن بأبویه قمىّ در «أمالى»، و شیخ أبو على طَبْرِسى در «تفسیر مجمع البیان» و شیخ طوسى در كتاب «امالى»، و محمّد بن مسعود عیاشى در تفسیر خود، و شیخ أبو منصور أحمد بن أبى‌طالب طَبَرْسى در «احتجاج»، و أبو على فتّال نیشابورى در «روضة الواعظین»، و غیر هم بسیار است و تمام ایشان بدون ذكر مخالفى از شیعه همگى بر نزول این آیه در غدیر خمّ اتّفاق دارند. و سید أجلّ محدّث بحرانى، از این بزرگان پانزده روایت آورده است.³

 علىّ بن عیسى اربلى از دوست معاصر حنبلى موصلى خود: بدخشانى در كتاب «مِفْتاح النَّجَا فى مناقب آل العبا» كه بسیارى از مناقب و شأن نزول آیات را در شأن أمیرالمؤمنین علیه السّلام از او نقل مى‌كند، درباره نزول آیه شریفه‌

 ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ از أبو سعید حدیث‌

غدیر خمّ را روایت مى‌كند و سپس مى‌گوید: پیامبر دست على علیه السّلام را بلند كرد و این آیه نازل شد و پیامبر گفت: اللهُ أکبَرُ عَلَى إکمَالِ الدّینِ، وَ إتْمَامِ النَّعْمَة، وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسَالَتِى وَ الْوَلَایة لِعَلىِّ بْنِ أبیطَالِبٍ.¹

 و پس از ذكر آیاتى در شأن آن حضرت گوید: اینها همگى روایاتى است كه از طریق جمهور عامّه نقل كردم چون مُحَدِّثِ صَدِیق ما كه از او نقل كرده‌ایم حنبلى مذهب است. و ابن مردویه كتابى در مناقب امیرالمؤمنین ـ علیه الصلاة و السّلام ـ جمع كرده است و در جمع روایات كوشش فراوان نموده و به حدِّ أقصاى مطلب سعى كرده و از هر گونه مساعى و جُهْدى در جمع‌آورى كوتاهى نكرده است، و بسیارى از مواضع را بیان كرده است كه شیعه بیان نكرده‌اند و در كتب خود نیاورده‌اند. و لیكن من از طریق أصحاب خودمان شأن نزول آیات را درباره أمیرالمؤمنین علیه السّلام نیاوردم، به جهت آنكه مكابره نشود، و دیگر به جهت بى‌نیازى از آن به علّت آنچه عامّه در مناقب علىّ‌بن‌أبى‌طالب در كتب خودشان ذكر كرده‌اند.²

مردم به چهار چیز عمل كرده اند و ولایت را ترك گفته‌اند

 و پس از آنكه شعر حَسَّان بن ثابت را در ضمن حدیثى از غدیر روایت مى‌كند مى‌گوید: از ابن هارون عَبْدى (راوى شأن نزول آیه اكمال دین از أبو سعید خُدرى) روایت شده است كه او گفته است: من مدّتى رأىِ خوارج را داشتم و بر آن عقیده و مذهب بودم و مذهبى جز آن نداشتم تا اینكه مرا مجالست با أبو سعید خُدرى دست داد، و شنیدم كه مى‌گفت: مردم مأمور شده‌اند كه به پنج چیز عمل كنند. ایشان به چهار چیز عمل مى‌كنند و یكى را ترك كرده‌اند. مردى از أبو سعید پرسید: آنچه را عمل كرده‌اند چیست؟!

 أبو سعید گفت: نماز و زكات و حجّ و روزه. پرسید: پس آنچه را كه ترك كرده‌اند كدام است؟! أبو سعید گفت: وَلَایتِ عَلِىِّ بن أبیطَالِب! آن مرد گفت: آیا داشتن ولایت هم، در ردیف آن چهار فریضه، واجب است؟! أبو سعید گفت: آرى. آن مرد گفت: بنابراین مردم كافر شده‌اند كه ولایت ندارند! أبو سعید گفت: گناه من‌

چیست؟!¹

عامّه غالبا میگویند: آیه اكمال دین در روز عرفه نازل شده است‌

 بارى همانطور كه گفتیم از علماء و إعلام شیعه حتّى یكنفر هم نیست كه نزول آیه‌ اکمال دین‌ را در غیر روز غدیر گفته باشد، و إجماع و اتّفاق در شأن نزول آن درباره ولایت و در هنگام قرائت خطبه رسول اللَه دارند.

 اما علماء عامّه از أبو سعید خُدرى و أبو هریره و جابر بن عبداللَه و مجاهد مكى و حضرت امام محمّد باقر و امام جعفر صادق علیهما السّلام روایت كرده‌اند، و بزرگان آنها كه ما از كتابهایشان ذكر كردیم بدون هیچ بیان اشكال و ایرادى آورده‌اند لیكن أغلب آنها قائلند كه در عصر روز عرفه در حجّة الوداع نازل شده است.

 سیوطى گوید: از جمله آیاتى كه در سفر بر رسول اللَه نازل شد آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ بود و روایت صحیح از عُمَر وارد است كه در عَشِیه روز عرفه، یوم جمعه در سنه حجّة الوَداع نازل شد. و طرق این روایت به عُمَر بسیار است، ولیكن ابن مردویه از أبو سعید خُدرى تخریج كرده است كه این آیه در روز غدیر خمّ نازل شد.

 و نیز همانند مضمون این حدیث را از أبو هَریره تخریج كرده است. و در روایت أبو هَریره معین شده است كه روز هجدهم ذو الحجّة در وقت رجوع از حجّة الوداع بوده است. و هیچ یك از این دو تخریج صحیح نیست.²

 و ابن كثیر دمشقى گوید: هیچ یك از این دو روایت صحیح نیست بلكه صحیحى كه در آن شكى نیست آنست كه در روز عرفه كه روز جمعه بوده است نازل شده است همچنان كه از عمر بن خطّاب، و علىّ بن أبى طالب، و أوّلین پادشاه در إسلام: معاویة بن أبى سفیان، و ترجمان قرآن عبداللَه بن عبّاس، و سَمُرة بن جُنْدب وارد شده است. و شعبى، و قتادة بن دعامة، و شَهْر بن حَوْشَب، و بسیارى از بزرگان و علماء مرسلًا ذكر كرده‌اند، و ابن جریر طبرى نیز آورده است.³

 و در تاریخ خود، پس از آنكه حدیث ضَمْرَة را از ابن شَوْذَب، از مَطَر وَرَّاق،

از شَهْر بن حَوْشَب، از أبو هَریره بیان كرده است كه چون رسول خدا دست على را گرفت و گفت: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ‌ و خداوند عزّوجلّ آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾‌ را نازل فرمود، و أبُو هَریره گفته است كه: آن روز غدیر خمّ است و روزه در آن روز ثواب روزه شصت ماه را دارد، چنین گوید: این حدیث مُنْكر است جدّاً بلكه دروغ است به جهت آنكه در صَحیحین (صحیح بخارى و مسلم) از أمیرالمؤمنین عُمَر بن خطّاب وارد شده است كه: این آیه در روز جمعه روز عرفه نازل شد، و رسول اللَه در عرفات وقوف داشتند.¹

 و نیز در تفسیر خود گوید: إمام أحمد با سند خود از طارق بن شَهاب آورده است كه: مردى از یهود نزد عمر بن خطّاب آمد و گفت: اى أمیرمؤمنان! شما در كتاب خود، آیه‌اى را مى‌خوانید كه اگر بر ما طائفه یهود نازل شده بود آن روز را عید مى‌گرفتیم! عمر گفت: كدام آیه؟ یهودى گفت: گفتار خدا: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾. عمر گفت: سوگند به خدا كه من مى‌دانم آن روزى را كه این آیه بر رسول خدا نازل شده است، و آن ساعتى را كه بر رسول خدا نازل شده است: عصر روز عرفه روز جمعه.

 و این روایت را بخارى، از حسن بن صبّاح، از جعفر بن عون، از عمر؛ و معلم و ترمذى و نسائى از چند طریق از قیس بن مسلم، از عمر روایت كرده‌اند²

عدم نزول آیه‌ ﴿أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ در روز عرفه‌

 ما براى اثبات بطلان این احادیث و تقریر نزول آیه در غدیر به دو وجه فعلًا تمسّك مى‌كنیم:

 اوّل‌ آنكه أهل سِیر و آثار از اهل تسنّن اتّفاق دارند بر آنكه پیامبر اكرم صلّى اللَه علیه و آله بعد از نزول آیه إكمال دین، هشتاد و یك روز، و یا هشتاد و دو روز عمر كردند و به دار بقا رحلت فرمودند؛ و همچنین مُورّخین ایشان مى‌گویند: رحلت آن حضرت در روز دوازدهم ماه رَبیع الأوَّل واقع شد.

 فخر رازى در تفسیر خود گوید: اصحاب آثار گفته‌اند كه: چون این آیه بر پیغمبر اكرم صلّى اللَه علیه (و آله) و سلّم نازل شد پس از نزول آن بیش از هشتاد و

یك و یا هشتاد و دو روز عمر نكردند و بعد از این آیه در شریعت إسلام، زیاده و تبدیل و نسخى واقع نشد. و این آیه جارى مجراى إخبار رسول خدا از نزدیكى وفاتش بود. و این إخبار از غیب است، و معجزه مى‌باشد¹

 و از جمله كسانى كه معین كرده‌اند كه: هشتاد و یك روز بوده است أبوُ السُّعوُد در تفسیر خود مى‌باشد²

 ابن كثیر دمشقى در ذكر متوفّیات سنه یازدهم از هجرت گفته است: در این سنه وفات یافت رسول خدا صلّى اللَه علیه (و آله) و سلّم‌ مُحَمَدُ بنُ عَبْدِ اللهِ سَیدُ وُلْدِ آدَمَ فِى الدُّنیا وَ الآخِرَة و بنا به مشهور این وفات در دوازدهم ماه ربیع الأوّل واقع شد.³

 و این درست مطابقت دارد با اینكه آیه‌ إِکمَالِ دین‌ در روز عید غدیر فرود آمده باشد، زیرا اگر روز غدیر را حساب نكنیم و روز رحلت را حساب كنیم ـ همچنانكه معمولًا در محاسباتِ ایام، یك روز از أوّل یا از آخر را مى‌اندازند ـ و هر سه ماه ذو الحجّة و محرّم و صَفَر بیست و نُه روز باشند.⁴ بین عید غدیر و روز رحلت هشتاد و یك روز مى‌شود، و اگر دو ماه از آن بیست و نه روز و یك ماه سى روز باشد، هشتاد و دو روز خواهد شد.

 و معلوم است كه این حساب وقتى روشن است كه نزول آیه در روز غَدیر یعنى در هجدهم باشد. ولى اگر فرض شود كه در روز عرفه یعنى روز نهم نازل شده‌

باشد، فاصله بین نزول آیه و ارتحال رسول اللَه نَوَد روز و یا نَوَد و یك روز خواهد شد. و این خلاف تصریح خود عامّه است، و كسى هم این فاصله را ذكر نكرده است.

 دوّم‌ اینكه آیه‌ ﴿أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ دلالت دارد بر آنكه دین كامل و تمام أحكام و دستورات آمده است و چیزى باقى نمانده است، نه حلالى و نه حرامى تا پیامبر رحلت كردند. و طبق این معنى روایاتى وارد است در حالى كه مسلّماً بعضى از احكام بعد از عرفه نازل شده است مانند همین وجوب موالات در روز غدیر گرچه عامّه آنرا بر إمامت و خلافت حمل نكنند، و مانند آیه ربا و آیه دَین و آیه إرث كلَاله‌¹ و به طور كلّى آیاتى كه در سوره مائده بین روز عرفه و روز غدیر نازل شده است. چون عامّه نیز با ما اتّفاق دارند كه سوره مائده در حِجّة الوَداع نازل شده است‌²

 و سیوطى در كتاب «إتقان» به این اشكال كه بر آنها وارد است متوجّه گردیده و چنین گوید: بنا بر آنچه گذشت كه آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾‌ در روز عرفه در سنه حِجّة الوَدَاع وارد شده است اشكالى پیش مى‌آید، زیرا ظاهر آیه دلالت دارد بر آنكه جمیع فرائض و أحكام قبل از این آیه نازل شده است. و به این مطلب جماعتى تصریح كرده‌اند، و از جمله آنان سُدّى مى‌گوید: بعد از این آیه نه حلالى و نه حرامى نازل نشده است، با اینكه آیه‌ دَین و ربا و کلاله‌ بعداً نازل شده‌اند. و ابن جریر به این اشكال متنبّه شده و اینطور توجیه كرده است كه بنابراین باید بگوئیم: مراد از إكمال دین، استقرار مسلمانان در مسجد الحرام و بیرون كردن مشركان از آنجاست بطورى كه مسلمین حجّ كردند و مشركین با ایشان مخالطه نداشتند.

 و سپس ابن جریر این تأویل را تأیید كرده است به روایتى كه از طریق ابن‌ أبى طَلْحة از ابن عبّاس وارد شده است كه: مسلمانان با مشركان با یكدیگر حجّ مى‌كردند و با هم مخالطه داشتند، و چون سوره برائت نازل شد و مشركان را از بیت اللَه الحرام نفى كرد، مسلمانان بدون مشاركت با مشركان حجّشان را در بیت اللَه الحرام انجام دادند. و این از تمامى نعمتى است كه خداوند ارزانى داشته است: ﴿وَ أَتْمَمْتُ‌

عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌﴾¹

 و واضح است كه تأویل ابن جریر، دفع اشكال را نمى‌كند. زیرا آیه به طور إطلاق ظهور در كاملیت دین و تمامیتِ نعمت دارد، و با وجود نقصیه در أحكام كه بعداً كمال پیدا مى‌كند، نمى‌شود دین را كامل نامید گرچه فى الجمله نفى مشركین نعمتى بوده باشد، ولى تمامى نعمت به نحو إطلاق، و كمال دین به طور كلّى نیست. فلهذا سیوطى فقط به ذكر تأویل و توجیه ابن جریر اكتفا كرده و از مطلب گذشته است و در دفع اشكال وارد چیزى را از خود بیان نكرده است. و علاوه بر این مى‌دانیم كه: سوره برائت و نفى مشركین از مسجد الحرام در سال نهم از هجرت واقع شده است، و قاعده باید آیه در آن روز نازل شده باشد و ﴿الْيَوْمَ﴾‌ كه به معناى امروز است، ظرف زمان براى آن روز باشد. و در این صورت پس از گذشت یكسال از زمان نزول آیه برائت، نزول آیه‌ إکمالِ دِین‌ به لفظ ﴿الْيَوْمَ‌﴾ چه معنى دارد؟

بیان تفصیلى در آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾

 این پاسخ مختصر و موجَزى بود كه در بطلان أحادیث وارده از عامّه داریم. و امّا پاسخ كافى و وافى، مخالفت این أحادیث با نصّ قرآن كریم است. و به مقتضاى عدم حُجّیت أخبارِ مخالف با كتاب همه آنها منفى و باطل و مضروبٌ عَلَى الْجِدار است.

 و به عبارت ساده‌تر مخالف با مُفاد خود آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ مى‌باشد، و علیهذا معنى و مفاد خود این آیه، حكم به بطلان آن روایات دارد. و براى توضیح این معنى باید تفسیر آیه مباركه را بدانیم:

 بدون شك جمله: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾، و جمله‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ در مفهوم با یكدیگر مرتبط و در مضمون متقارب هستند. چون معلوم است كه بین یأس كفّار از دستبرد به دین مسلمانان و بین إكمال دین مسلمانان ارتباط است. و این دو مضمون را مى‌توان ممزوج نموده و از مركُب آنها جمله واحدى ساخت كه أجزایش مرتبط، و مفادش كاملًا پیوسته باشند. و علاوه مى‌بینیم كه این دو جمله در سیاق با یكدیگر اشتراك دارند.

 و مؤید گفتار ما آنستكه: پیشینیان و پسینیان از مُفسِّرینِ صحابه و تابعین و

متأخّرین تا امروز، این دو جمله را متّصل و مرتبط بهم دانسته و هر یك را متمّم دیگرى شمرده‌اند. و این به جهت اینست كه از این دو جمله مفاد و مقصود واحدى را فهیمده‌اند، و در نزول و دلالت بر مدلول واحدى مشترك دانسته‌اند.

 و نتیجه این مى‌شود كه این دو جمله یعنى: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾، تا ﴿وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ كلام واحد متّصل مرتبط الاجزایى است كه براى غرض واحدى كه قائم به مجموع است، آمده است. و در این مضمون تشتُّت و تفرّقى از جهت مفاد و معنى نیست، چه اینكه بگوئیم: این غرض و مفاد، با آیه مُحرَّمات أكل كه این مفاد در بین آن قرار دارد، مرتبط است و یا مرتبط نیست، زیرا در بر داشتن آیه محرّماتِ أكل، این دو جمله را كه داراى مفاد و مضمون واحدى هستند و به عنوان جمله معترضه آمده است داراى دو مضمون مختلف و دو غرض و مفاد متفاوت نمى‌كند. و روزى كه به لفظ یوْم در آیه‌ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ و در آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ مى‌باشد روز واحدى است كه در آن هم دین خدا كامل شد و هم كفّار از دستبرد به دین مسلمین، و برانداختن اصول و ریشه‌هاى آن مأیوس شدند.

مراد از ﴿الْيَوْمَ﴾‌ در آیه مباركه چه روزى بوده است؟

 حال بیائیم ببینیم: مراد از این روز كه به لفظ ﴿الْيَوْمَ﴾ مكرّر شده است كدام است؟ آیا روز به معناى زمان وسیع و مُتّسعى است، همچنان كه گفته مى‌شود: من دیروز طفل بودم، و امروز جوان شدم. و یا دیروز جاهل بودم و امروز عالم شدم؟ و مراد زمان ظهور إسلام به بعثت رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم و دعوت او است تا اینكه مراد این باشد كه: خداوند إسلام را براى شما نازل كرد و دین را براى شما كامل نمود و نعمت را بر شما تمام كرد و كافران را از شما مأیوس فرمود.

 این احتمال درست نیست زیرا كه ظاهر سیاق آیه اینست كه: مسلمانان دینى داشتند كه كفّار در ابطال و تخریب آن طمع داشتند، و مسلمانان از این طعم كفّار در خرابى دینشان در ترس بودند؛ و خداوند كافران را از تعدّى و تجاوز به دین مؤمنان مأیوس گردانیده و مؤمنان را در أمن و ایمنى قرار داد. و آن دین ناقص بود، و خداوند كامل فرمود و نعمتش را تمام كرد. مسلمانان قبل از إسلام دینى نداشتند تا آنكه كفّار در آن طمع كنند، و آن دین را خداوند كامل كرده و نعمتش را بر آنها تمام نموده باشد.

 و علاوه طبق این احتمال مى‌بایست جمله‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ بر

جملۀ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ‌﴾ مقدّم باشد تا نظم كلام و ترتیب آن استوار باشد.

 و یا آنكه مراد از امروز در آیه كریمه، بعد از فتح مكّه باشد، كه خداوند كَید و مكر مشركان قریش را در هم شكست و شوكت و عظمت آنها را در هم فرو ریخت و بنیان دین و آئین آنها را خراب نمود و بُت‌هاى آنان را شكست. و بنابراین امیدشان بر آنكه دیگر بتوانند بر روى پاى خود بایستند قطع شد. و در تضادّ با إسلام و جلوگیرى از نفوذ أمر إسلام و انتشار صیت و آوازه إسلام به نومیدى گرائیدند.

 این احتمال نیز درست نیست، چون آیه، دلالت بر كامل شدن دین و تمامى نعمت دارد، و در فتح مكّه كه در سال هشتم از هجرت واقع شد دین خدا كامل نگردیده بود. چه بسا از فرائض و واجباتى كه بعد از فتح مكّه نازل شد، و چه بسیار از حَلال و حَرامى كه بین آن روز و بین رحلت رسول خدا تشریع شد.

 علاوه بر این مراد از ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا﴾، تمام مشركین عرب است. و پس از فتح مكّه آنها از دستبرد و خراب كردن آئین مسلمین مأیوس نشده بودند. و دلیل بر این مطلب آنست كه بسیارى از پیمان‌ها و عهدنامه‌هائى كه مبنى بر عدم تعرّض بود، بعد از فتح مكّه نیز به اعتبار خود باقى بود، و مشركین عرب بر سنّتِ جاهلى حجّ مى‌كردند. ﴿وَ ما كانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكاءً وَ تَصْدِيَةً﴾¹ و زنان طواف حجّ خود را و مناسك آنرا عریان و لخت مادرزاد، مكشوف العورة بجاى مى‌آوردند.²

 و این نَهج باقى بود تا رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم در سنه نهم از هجرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام را با آیات سوره برائت از مدینه به مكّه گسیل داشتند، و بقایاى آداب و رسوم جاهلیت را باطل كردند.

 و یا آنكه مراد، زمان بعد از نزول سوره برائت باشد، چون در آنوقت تقریباً إسلام بر تمام جزیرة العرب گسترده شده بود و آداب شرك و سنّت‌هاى جاهلى بر افتاده بود. مسلمانان در مجامع دینى و در مناسك حجّ، یك‌تن از مشركان را

نمى یافتند، امور طبق مرام آنها مى‌گذشت، و بعد از خوف و ترس، پروردگار عالم براى آنها امن و ایمنى قرار داد به طورى كه خداوند را بتوانند بدون شائبه شرك عبادت كنند.

 این احتمال نیز درست نیست، زیرا مشركین عرب اگرچه بعد از نزول سوره برائت و طى شدن بساط شرك از جزیرة العرب و برافتادن رسوم و عادات جاهلیت، از تسلّط بر مسلمین و برانداختن آئین ایشان مأیوس شدند ولیكن هنوز دین إسلام كامل نشده بود، و بسیارى از احكام و فرائض و از جمله آنها همین سوره مآئده بعد از سوره برائت نازل شد. و ذكر شد كه همگى اتّفاق دارند كه سوره مائده در آخر زمان حیات رسول اللَه صلّى اللَه علیه و آله و سلّم نازل شده است. و در این سوره بسیارى از احكام حلال و حرام و حدود و قصاص است. و محصّل سخن آنست كه: هیچ راهى نداریم كه بتوانیم معناى الیوْم را در آیه شریفه به معناى زمان واسع كه مناسب مفاد آیه در ابتداء نظر باشد، همانند زمان ظهور دعوت إسلام، و همانند زمان پس از فتح مكّه، و یا بعد از نزول آیات برائت بگیریم؛ و ناچار باید بگوئیم مراد از الْیوْم (امروز) روز نزول خود آیه است.

 و آن روز، روز نزول سوره است در صورتیكه‌ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾، در وسط آیه حرمت أكل نازل شده و به حسب معنى مرتبط به آن باشد، و یا بعد از نزول سوره مائده در اواخر زمان رسول اللَه نازل شده، و سپس در اینجا قرار داده‌اند به قرینه گفتار خدا: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾.

 آیا این روز بخصوص، روز فتح مكّه است، و یا روز نزول سوره برائت است؟! همان اشكالاتى كه در سابق براى احتمال دوّم و سوّم ذكر كردیم بعینها در اینجا جارى است.

 آیا این روز، روز عرفه از حجّة الوداع است، همچنان كه بسیارى از مفسّران عامّه بر آن رفته‌اند و در بعضى از روایات نیز وارد شده است؟ در این صورت معنى و مفهومى از یأس كفّار دستگیر نمى‌شود. زیرا اگر مراد از یأس از دین مسلمین، یأس مشركین قریش باشد كه دیگر نمى‌توانند بر دین مسلمین غلبه كنند، این معنى در روز فتح مكّه در سنه هشتم حاصل شد نه روز عرفه سنه دهم. و اگر مراد یأس مشركین همه عربستان باشد، آن یأس در روز نزول سوره برائت حاصل شد كه در سنه نهم از

هجرت بود. و اگر مراد یأس جمیع كفّار أعمّ از مشركین و یهود و نصارى و مجوس و غیرهم باشد ـ همچنان كه إطلاق آیه: ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ نیز اقتضاى آن را دارد ـ این جماعت مأیوس از غلبه بر مسلمین و آئین آنها نبودند زیرا هنوز إسلام قوّت و شوكتش ظاهر نشده و به خارج جزیرة العرب راه پیدا نكرده و غلبه نیافته بود.

 و از جهت دیگر باید تفحّص كرد، و دید كه: در روز عَرَفه حِجّة الوَداع كه نهم ذى حجّة از سنه دهم از هجرت است چه داستانى واقع شده است؟ و آن روز چه موقعیت و وضعیتى دارد كه مناسب با گفتار خداوند: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ باشد؟

 ممكن است بگویند: مراد از إکمال دین، إکمال أمر حجّ‌ است، در حضور رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم كه خود آن حضرت نیز عمل حجّ را انجام داده و به مردم تعلیم عملى و قولى فرموده است.¹

 و این كلام درست نیست زیرا تنها تعلیم مناسك حجّ را به مردم چگونه مى‌توان‌ إکمَالِ دینْ‌ نامید؟ در حالى كه مى‌دانیم قبل از حجّ، پیامبر اكرم اركان دین از نماز و روزه و زكات و جهاد و حجّ را تشریع نموده بودند، و در حِجَّة الوداع نیز كه تعلیم حجّ تمتّع نمود دیر زمانى نپائید كه این سُنّت سَنیه مهجور، و این فریضه الهیه متروك ماند.

 یاد دادن و تعلیم چیزى از واجبات دین را نمى‌توان إكْمَال آن واجب شمرد تا چه رسد به آنكه تعلّم واجبى از واجبات دین اكمال مجموعه دین باشد؟

 و علاوه بر این، این احتمال موجب مى‌شود كه رابطه فقره أوّل یعنى: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾، را با این فقره یعنى: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ قطع كنید. آخر چه رابطه‌اى بین مأیوس شدن كفّار از دستبرد به دین مسلمانان، با تعلیم رسول خدا حجّ تمتّع را به مردم وجود دارد؟

 و ممكن است بگویند: مراد از إكمال دین، إكمال آن است از جهت بیان و

نزول بقایاى حلال و حرامى كه در این روز، در ضمن سوره مائده نازل شده است چون حلالى و حرامى بعد از آن نیامده است، و بواسطه إكمال دین، یأس در دل كفّار پدید آمده و آثار آن در سیمایشان ظاهر شده است.¹

 ولیكن باید دید كه این كافرانى كه یأس در دلشان پیدا شده است و آیه شریفه به كلمه‌ ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ از ایشان تعبیر كرده است، چه كسانى هستند؟ اگر مقصود كفّار عرب باشد، كه معلوم است در آن روز إسلام بر همه آنها تسلّط یافته، و در میان آنها كسى یافت نمى‌شده است كه تظاهر به غیر إسلام كند. و بنابراین كافرانِ ناامید و مأیوس چه كسانى مى‌باشند.

 و اگر مقصود از كفّار، كفّار غیر عرب باشد، از سایر امَّت‌ها و طوائف، دانستیم كه آنها در آن وقت از تسلطّ بر مسلمین مأیوس نبوده‌اند.

 از این گذشته باید دید كه مراد از انسداد باب تشریع احكام به نزول سوره مآئده و سپرى شدن روز عَرَفِه چیست؟ چون روایات بسیارى كه نمى‌توان آنها را دست كم گرفت، وارد شده است بر اینكه فرائض و واجباتى بعد از روز عرفه نازل شده است. مانند آیه إرْث كَلَا لَه كه در آخر سوره نسآءِ مى‌باشد، و آیات ربا. حتّى اینكه از عمر روایت شده است كه در خطبه‌اى كه خوانده است گفته است: آخرین آیات نازله قرآن، آیه رباست، و رسول خدا رحلت كردند و آنرا براى ما روشن نساختند؛ فَدَعُوا مَا یریبکم إلَى مَا لا ییبُکمْ‌ «پس از آن حكمى كه در آن شكّ دارید دست بردارید و به حكمى كه در آن شك ندارید روى آورید!.»

 و بخارى در روایت صحیحه از ابن عبّاس آورده است كه: آخرین آیه نازله بر رسول خدا آیه ربا بوده است. و شخص عالِم به طرق استفاده از روایت و از كتاب خدا نمى‌تواند این دسته از روایات را ضعیف بشمارد، و نزول آیه إكمال را در روز عرفه بر آن مقدّم بدارد. زیرا در آیه شریفه، صراحت یا ظهورى نیست در اینكه مراد از الْیوْمَ، روز عرفه بعینه باشد بلكه احتمالى است كه در آیه داده مى‌شود، و این‌

احتمال وقتى متعین مى‌شود كه تمام احتمالات دیگر منتفى شود. و این روایت كمتر از احتمال مجرّد از سند نیستند.

 و ممكن است بگویند: مراد از إکمَالِ دین‌، پاك شدن بیت اللَه الحرام است براى مسلمین و بیرون راندن مشركین است از آنجا، به طورى كه مسلمین بتوانند حجّ كنند و با ایشان مشركین نباشند.¹

 این گفتار نیز درست نیست زیرا پاك شدن جَوّ براى مسلمین قبل از یكسال صورت گرفت، و تقیید آن به لفظ امروز كه در گفتار خدا: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ آمده است معنى ندارد. و علاوه بر فرض اینكه بتوانیم این صفاى جوّ و پاك شدن بیت اللَه را إتمام نعمَت‌ بدانیم ولیكن‌ إکمَالِ دِین‌ نمى‌توانیم بدانیم.

 دین عبارت است از مجموعه عقائد و احكامى، و كمال آن نیست مگر به اضافه كردن چیزى به اجزاء و قسمت‌هاى آن. و پاك كردن و خلوص بیت اللَه را نمى‌توان إكمال نامید زیرا ارتفاع موانع و مزاحمات را از قسمت‌هاى دین و اجزاء آن اكمال نمى‌گویند. و از این گذشته اشكال یأس كفّار از دین به حال خود باقى است.

 و ممكن است بگویند: مراد از إکمَالِ دین، بیان تفصیلى محرّمات است تا آنكه مسلمین آنها را یاد گیرند و بدان عمل كنند. یعنى از آن محرّمات اجتناب نمایند، و از كافران مترسند. چون كافران از تظاهر و امید غلبه بر دین مسلمانان نا امید شده‌اند به علّت آنكه خداوند مسلمین را به اظهار دینشان و به غلبه بر کفّار عزّت‌ بخشیده است.

 و توضیح این مطلب آنست كه: حكمت اكتفاء در صدر إسلام از مُحَرَّماتِ اكل به ذكر چهار چیز از آن یعنى‌ ﴿ميتَه و دَم و لَحْم خِنْزِير و ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَهِ بِهِ‌﴾ (مردار و خون و گوشت خوك و حیوانى را كه با اسم غیر خدا كشته باشند) چنانكه در بعضى از سوره‌هاى مكّیه وارد است، و ترك كردن تفصیلات آن محرّمات را كه در این آیه مائده وارد شده و إسلام آنها را براى مسلمانان ناپسند داشته است، و بیان نكردن خصوصیات محرّمات را تا بعد از فتح مكّه به جهت بیان تدریجى در حرمت این‌

خباثت بوده است، تا تشدید در حرمت استعمال آنها را متدرّجاً بیان كند، همچنان كه در تحریم خَمر و مُسكِر این تدریج آمده است براى آنكه عرب از إسلام روى نگرداند و در دین مشكلات و سختى‌ها و حَرَجى نبیند، تا بواسطه این مشكلات و حرج‌ها كفّار امید آن را داشته باشند كه فقراى از مسلمین كه‌اكثریت از سابقین اوّلین را تشكیل مى‌دادند از إسلام متنفّر شده و اعراض كنند.

 بیان خصوصیات چیزهاى حرام را خداوند بعد از قوّت إسلام و عزّت مسلمانان و گشایش بر مسلمین و بعد از یأس و نومیدى مشركان از نفوذ به حوزه مسلمین و زوال طمع ایشان در غلبه بر آنها و از بین بردن آئینشان را با قوّه قاهره مؤمنان، قرار داد. و در این صورت بر مؤمنان بیشتر لازم است كه مداراى با كفّار را ترك كنند و در عمل به دینشان با این تفصیلات و خصوصیات، هراس نداشته و از ایشان بر دین خود و نفوس خود مترسند و از عاقبت أمر خود نگران نباشند.

 خداوند سبحانه در این آیه به مؤمنان خبر داده است كه كفّار در میان خود مأیوس شده‌اند كه دین مؤمنان زوال پذیرد. و در این صورت كه خداوند متعال ضعف مؤمنان را تبدیل به قوّت، و خوف آنها را تبدیل به أمن، و فقر ایشان را تبدیل به غنا كرده است، سزاوار است كه آنها از غیر خدا نترسند و از تفاصیل محرّماتى كه خداوند در آیه نهى فرموده است، اجتناب ورزند. چون در این اجتناب كمال دین ایشان تحقّق مى‌یابد.¹

 گوینده این احتمال خواسته است بین چند احتمال از احتمالات مذكوره را جمع كند تا با هر احتمالى آن اشكالى را كه متوجّه احتمال دیگر مى‌شود، دفع نماید. و بنابراین در همه محاذیر و اشكالات غوطه‌ور شده و آیه را هم از جهت لفظ و هم از جهت معنى فاسد كرده است.

 اوّلًا غفلت كرده است كه منظور از یأس، اگر یأس مستند به ظهور إسلام و قدرت آن باشد، كه آن به فتح مكّه و به نزول آیات سوره برائت و قرائت آن بر مشركین در عقبه مِنى توَسّط أمیرالمؤمنین علیه السّلام حاصل شده است، در این صورت صحیح نیست كه در روز عرفه سنه دهم گفته شود: در امروز كافران از دستبرد به دین شما

مأیوس شده‌اند: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾، زیرا ایشان پیش از یكسال و یا دو سال مأیوس شده بودند، و باید گفته شود: قَدْ یئَسوا (به تحقیق مأیوس شده بودند) ویا إِنَّهُم آئِسُون‌ (ایشان مأیوسند).

 و ثانیاً غفلت كرده است كه این تدرّجى كه در محرّمات طعام ذكر كرده است و آن را به تدریجى بودن حرمت خَمر و مُسكر قیاس كرده است، اگر منظورش تدریجى بودن بعضى از مصادیق و أفرادِ چیزهاى حرام باشد، این كلام درست نیست. زیرا این آیه وارده در سوره مائده بیشتر از آنچه آیات سوره بقره و أنعام و نَحْل از چیزهاى حرام را درباره طعام بیان كرده‌اند مشتمل نیست و ﴿مَوقُوذَة و مُنخَنِقَة و مُتَرَدِّية وَ نَطِيحَة وَ مَا أَكلَ السَّبع﴾‌ (حیواناتى كه به سبب چوب زدن بر آن، و یا خفه كردن و یا از بلندى پرتاب كردن، و یا بواسطه شاخ زدن به یكدیگر و یا باقیمانده خوراك درندگان بمیرند) از مصادیق و أفراد میته (مُردار) هستند كه در آیات آن سوره‌ها حرمتش آمده است: ﴿وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ﴾‌ (حیوانى كه بر روى سنگ معبدِ بت پرستان به جهت تقرّب به بت‌ها و أربابشان قربانى كنند، و آن حیوانى كه به طریق خاصّى از قمار، به قمار گذارده و قسمت كنند). از مصادیق و أفراد ﴿ما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَهِ‌﴾ سوره بقره، ﴿أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَهِ بِهِ﴾‌ سوره انعام، ﴿وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَهِ بِهِ‌﴾ سوره نحل (حیوانى كه در وقت كشتن بانگ غیر از خدا بر او زنند و به نام بت‌ها و یا هر چه غیر از خدا باشد ذبح كنند) مى‌باشد، و این آیه سوره مائده از جهت تعداد افراد طعام‌هاى حرام چیزى بیشتر از آن سه سوره را بیان نمى‌كند.

 و اگر منظورش تدریجى بودن بیان إجمالى و بیان تفصیلى است، كه خداوند اوّلًا به طور إجمال ذكر كرده و ثانیاً به‌طور تفصیل شرح داده است، براى آنكه مردم یكباره از قبول آن سر مپیچند، این سخن درست نیست. زیرا مصادیق و أفراد چیزهاى حرامى كه تحت عنوان میته و گوشت خوك و خون و حیوانى كه بر او نام غیر خدا برده شده، و در سه سوره نازله قبل از سوره مائده آمده است، از محرّماتى كه در سوره مائده آمده است بیشتر است، و ابتلاء مردم به آنها زیادتر است از أمثال‌ ﴿مُنخَنِقَة و مَوقُوذَة و مُتَرَدِّية و نَطيحَة و مَا أكلَ السَّبْعُ﴾‌. زیرا اینها امور نادره‌اى است كه گاهى اتّفاق مى‌افتد، و مردم معمولًا ذبائح خود را به خفه كردن و از بالا انداختن و چوب زدن و شاخ زدن نمى‌كشتند. بلى اگر این امور به طور ندرت اتّفاق مى‌افتاد از

خوردن آن دریغ نداشتند. و در این صورت چطور خداوند از آن چهار چیز حرام كه اهمیتش بیشتر و وقوعش زیادتر است یعنى از مردار، خون، گوشت خوك، و حیوانى را كه به غیر نام خدا بكشند به‌طور صراحت و بدون ملاحظه خوفى كه در مردم پدید آید، حرمت آنها را ذكر مى‌كند، و از چیزهائى كه مهم نیست و گاهى پیش مى‌آید، به‌طور ملاحظه و تقیه، تدریجاً حرمت آنها را ذكر مى‌كند تا مردم از دین روى نگردانند؟

 و ثالثا بر فرض تسلیم، تشریع احکام‌ بالأخصّ تشریع برخى از آنها إكمال دین نیست، و در این فرض باید گفته شود: ﴿اليوْمَ أَكمَلْتُ لَكمْ دِينَكم وَ أَتْمَمْتُ عَلَيكم بَعضَ نِعْمَتِى﴾.

 و رابعاً چگونه خداوند با تشریع اینهمه احكام و قوانین و دستورات، درباره تشریع این چند حكم منخنقة و موقوذة، در روز عرفه عنایت خاصّى مبذول داشت و بیان حرمت آنرا اكمال دین و اتمام نعمت نامید؟ اینجا جدّاً جاى تأمّل است.

 و ممكن است بگویند: مراد از اكمال دین، كامل كردن آنست به سَدِّ باب تشریع كه بعد از این آیه‌اى كه مُحرَّمات طعام را ذكر مى‌كند، خداوند دیگر حكمى نفرستاد، و بنابراین دین كامل شد.

 و در این صورت باید گفت: مقام و موقعیت سایر أحكام نازله بعد از سوره مائده تا رحلت حضرت رسول اللَه چه خواهد بود؟ بلكه موقعیت سایر احكامى كه در همین سوره مائده بعد از نزول این آیه پس از گذشت روز عرفه نازل شده است، چه خواهد بود؟

 و از همه اینها گذشته، معناى گفتار خداوند تعالى: ﴿وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ (من امروز راضى شدم كه إسلام دین شما باشد) چه خواهد بود؟

 زیرا تقدیر جمله اینست كه: الْیوْمَ رَضِیتُ‌. اگر مراد از این آیه، امتنان براى مردم به ذكر محرّمات طعام در روز عرفه باشد، وجه اختصاص این روز كه خداوند سبحانه و تعالى راضى شده است كه إسلام دین باشد چیست؟ زیرا در این روز چیزى مشاهده نمى‌شود كه مناسب رضاى حضرت بارى باشد.

 و نیز اكثر اشكالات وارده بر وجوه سابقه بر این احتمال نیز وارد است.

استفاده معناى یوم از خود آیه: الیوم أكملت لكم دینكم‌

 حال پس از آنكه دانستیم این احتمالات درباره معناى یوْم در آیه كریمه صحیح نیست، نزدیك مى‌شویم به آنكه بتوانیم معناى یوْم را در این آیه، از خود آیه‌

به دست آوریم. و براى حصول این معنى مقدّمه مى‌گوئیم:

 آنچه از آیات قرآن به دست مى‌آید آنست كه كافران از بدوِ ظهور إسلام پیوسته در صدد بودند كه إسلام را از بیخ و بنیان ریشه‌كن سازند، و امید زوال آنرا از دوران پیشین در سر داشتند، و این طمع آنان كه در احیان مختلف به صورتهاى متفاوت ایجاد نگرانى و مشكلات براى مسلمین مى‌نموده، و هر روزى به صورت تازه‌اى به نوعى ظهور داشت موجب مى‌شد كه مؤمنان را در ترس نگهدارد، و پیوسته در مقام حذر و جلوگیرى از ورود چنین خطرى باشند.

 یك جا مى‌فرماید: ﴿وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ‌﴾¹

 «گروهى از أهل كتاب دوست دارند كه شما را از دین و آئین خودتان گمراه كنند.»

 و یك جا مى‌فرماید: ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمانِكُمْ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ﴾.²

 «بسیارى از أهل كتاب دوست دارند كه شما را بعد از آنكه ایمان آورده‌اید، به حالت كفر برگردانند. این از روى حسدى است كه از نفوس ایشان برخاسته است پس از آنكه حقّ براى آنان آشكارا شده است. پس شما اى مسلمانان! عفو و اغماض پیشه سازید و درگذرید تا زمانى كه خداوند أمر خود را بیاورد كه خداوند بر هر چیزى تواناست!»

 و كفّار كه پیوسته مترصّد مشكلات و ایجاد موانع و مزاحمات براى مسلمانان بوده‌اند فقط به جهت دین إسلام بود كه سینه آنها را تنگ مى‌كرد و دل هایشان را مى‌طپانید و مى‌شكافت، به علّت آنكه این دین سیادت و شرافت آنها را مى‌برد، و عنان گسیختگى ایشان را در ارتكاب مشتهیات نفوس آنها مقید مى‌ساخت، و بر تمتّعات آنها به آنچه از روى آراء و اهواء خود بدون قید و شرط انجام مى‌دادند و نفوسشان بدان خو گرفته و عادت كرده بود، مُهر مى‌زد.

 آنچه مورد عداوت و دشمنى كفّار بود دین إسلام بود، نه خود مسلمانان مگر

به جهت دینشان كه دین حقّ بود. كفّار قصد از بین بردن مسلمین و متفرّق كردن مجتمع ایشان را نداشتند، مقصود ایشان خاموش كردن نور خدا، و استوار نمودن اركان شرك و كفر بود كه به إسلام و آیات الهیه متزلزل و مضطرب شده بود. مقصود و منظور ایشان برگردانیدن مؤمنان بود به شرك اوّلیه، همچنان كه خدا مى‌فرماید:

 ﴿وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا﴾.¹

 «پیوسته كفّار با شما كارزار مى‌كنند تا شما را اگر بتوانند از دینتان برگردانند.»

 و مى‌فرماید: ﴿إِنْ تُطِيعُوا فَرِيقاً مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ يَرُدُّوكُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ كافِرِينَ‌﴾.² «اگر شما از جماعتى که داراى کتاب هستند اطاعت کنید شما را بعد از ایمانتان به کفر بر مى‌گردانند.»

 و مى‌فرماید: ﴿يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللَهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ. هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‌ وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾.³

 «كافران مى‌خواهند نور خدا را با دهانهایشان خاموش كنند، و خداوند تمام كننده نور خود است اگرچه آنها ناپسند دارند. خداوند آن كسى است كه رسول خود را به هدایت و دین حقّ فرستاد تا بر تمام ادیان غلبه كند اگرچه مشركان ناپسند دارند.»

 و مى‌فرماید: ﴿فَادْعُوا اللَهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ﴾‌.⁴

 «پس خدا را بخوانید و بپرستید، و دین و آئین خود را تنها براى او قرار دهید، اگرچه مشركان را ناپسند آید.»

 و به همین لحاظ كفّار هیچ همّى و غمّى نداشتند مگر اینكه این شجره طیبه را از بیخ بركنند و این بنیان رفیع را از اساس منهدم سازند، بواسطه فتنه‌اى كه در میان مؤمنین اندازند و نفاق را در جماعت ایشان انتشار دهند، و شبهات و خرافات را نشر

دهند تا دینشان به فساد و تباهى گراید.

 در وَهله أوّل تمام تصمیم و عزمشان بر این بود كه پیامبر صلّى اللَه علیه و آله و سلّم را در اراده‌اش ضعیف، و با صرف مال و جاه خود در این راه، همّت او را خراب سازند، همچنان كه خداوند تعالى به این أمر اشاره دارد:

 ﴿وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلى‌ آلِهَتِكُمْ إِنَّ هذا لَشَيْ‌ءٌ يُرادُ﴾.¹

 «جماعت ثروتمند و رؤساى مشركان به حركت آمدند و به مردم زیر دست خود گفتند: بر رَویه خودتان مشى كنید! و در اعتقاد به آلهه و خدایان خود استقامت ورزید، این مطلبى است كه خواسته شده است»!

 و یا در اثر معاشرت و مخالطه و مداهنه با آنها او را سست نمایند، همچنان كه خداوند اشاره مى‌كند: ﴿وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ﴾.²

 «مشركان دوست دارند كه تو به مكر و خُدعه و خلاف واقع با آنها رفتار كنى تا آنها هم به مكر و خدعه و خلاف واقع رفتار كنند»!

 و مى‌فرماید: ﴿وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلًا﴾.³

 «و اگر ما تو را ثابت و استوار ننموده بودیم نزدیك بود كه كمى به ایشان اعتماد كنى و اتّكاء نمائى»!

 و آخرین چیزى كه در زوال دین به آن امید بسته بودند كه این دعوت به آن از بین مى‌رود آن بود كه مى‌پنداشتند: بعد از پیامبر چون این دین قائم به أمر ندارد از بین مى‌رود. چون محمّد پسر كه حافظ دین و آئین باشد ندارد. مشركان نبوّت پیامبر را حكومت و ریاست و امارتى در لباس نبوّت مى‌دانستند، و سلطنتى در پوشش رسالت و دعوت؛ و مى‌گفتند: اگر بمیرد همانند پادشاهان و سلاطین، اثر دعوت او از بین مى‌رود و نام او و نام دین او به نیستى مى‌گراید، همچنان كه در حال سلاطین و حكّام مشهود است كه از جهت قدرت و علوّ مرتبت به هر درجه كه برسند و به هر مرتبه از تجبّر و تكبّر و استیلا بر رقاب مردم كه نائل آیند بالأخره به مرگشان، ذكرشان نیز رفته رفته به زوال و نیستى مى‌رود، و سنّت‌ها و آدابى كه در بین مردم گذاشته‌اند با خود

آنها در قبورشان دفن مى‌شود مگر اینكه فرزندى داشته باشند كه حافظ تاج و تخت و سُنَّت و آئین آنها باشد. و محمّد كه پسر ندارد و بلا عقب است، دینش و آئینش با مرگش و با كشته شدنش از بین مى‌رود. و بدین امید و پندارشان خدا خبر مى‌دهد كه: ﴿إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ﴾¹ «آن كسى كه عیبگو و بدگوى توست، اوست بلا عقب و بدون سامان.»

 این چیزهایى كه ذكر شد و أمثال آن آرزوهایى بود كه در نفوس مشركین متمكّن گردیده بود و آنها را در إطفاء نور دین به طمع مى‌انداخت، و براى اوهام و افكار ایشان چنین جلوه مى‌داد كه این دعوت غیر از أحْدُوثَه و پندار چیزى نیست، كه تقدیرات آن را به زوال مى‌كشد و مرور أیام و لیالى اثر آن را محو و نابود مى‌سازد.

 ولیكن ظهور إسلام تدریجاً و نفوذ آن در بین أهل إسلام، و انتشار آوازه وصیت آن و اعتلاء كلمه آن با شوكت و قدرتى كه همراه بوده از آرزوهایشان نا امیدشان ساخت. زیرا توانستند پیامبر را در عزم و تصمیم خود بشكنند، و همّت و اراده آهنین او را در حدود مال و جاه كه ارائه مى‌دادند متوقّف كنند.

 قوّت و شوكت إسلام ایشان را از جمیع اسبابى كه بدان امیدمند بودند به یأس و نومیدى مبدّل كرد، مگر یك چیز كه همواره بدون مسرور و دلشاد بودند، و آن این بود كه محمّد پشت ندارد، پسر ندارد كه جانشین او در نگهدارى این آئین شود، و پس از او قائم مقام او گردد، و دعوت دینى او را حفظ كند، و بنابراین دعوت او هم با مردان او خواهد مُرد.

 زیرا واضح است كه كمال دین از جهت معارف و احكامش به هر درجه كه باشد به خودى خود نمى‌تواند حافظ خود باشد. و هیچ یك از سُنّت‌هاى الهیه و ادیان مُتَّبعه به خودى خود به حال نضارت و طراوت باقى نمانده است. نه بواسطه انتشار صیت و آوازه آنها، و نه بواسطه كثرت منتحلین و پیروان آنها، همچنان كه بواسطه قَهر و جَبر و تهدید، و فتنه و عذابْ مَحْو و خراب نگردیده است، مگر بواسطه مردن حاملین و حافظین و قائمین به أمر آن سُنّت‌ها و به از بین رفتن مُدبِّرین امور آنها.

 و از آنچه گفته شد، معلوم شد كه: تمام یأس كفّار وقتى متحقّق مى‌شود كه‌

خداوند براى این دین قائم به امرى معین كند كه در حفظ و تدبیر امورش جاى پیامبر بنشیند و امّت را بدان سُنّت ارشاد و هدایت نماید.

 و در این صورت كه كفّار مشاهده كردند كه: دین از مرحله قیام شخصى به مرحله قیام به حامل نوعى منتقل شده است، و در مراحل كمال خود از صفت حدوث پا در مرحله بقا مى‌گذارد، یأس و ناامیدى تمام وجودشان را فرا مى‌گیرد. اینست إكمال دین و إتمام نعمت.

 و بعید نیست آیه مباركه در سوره بقره كه اخیراً ذكر شده: ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمانِكُمْ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ﴾. چون مشتمل است بر جمله‌ ﴿حَتَّى يَأْتِيَ اللَهُ بِأَمْرِهِ‌﴾ اشاره به همین معنى باشد. یعنى أمر خداوند كه باید برسد و مؤمنان از طمع كفّار خارج شوند همان ولایت أمیرالمؤمنین على بن أبى‌طالب است كه بواسطه آن دین پا در مرحله ثبات و بقا مى‌گذارد.

 و شاهد گفتار ما روایاتى است كه دلالت دارد: آیه در روز عید غدیر خمّ كه روز هجدهم از شهر ذى حجّة از سنه دهم هجرت است درباره ولایت على بن أبى‌طالب نازل شده است. و بنابراین دو فقره: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾، و جمله‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾‌ با همدیگر كمال ارتباط را خواهند داشت، و هیچ یك از اشكالات سابقه بر این وجه وارد نخواهد شد.

 و چون معناى یأس در آیه دانسته شد، از اینجا مى‌توان فهمید كه: ﴿الْيَوْمَ‌﴾ ظرف براى‌ ﴿يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ مى‌باشد. و تقدیم آن به جهت تفخیم أمر روز و تعظیم شأن آنست، چون دین از مرحله قیام شخصى به مرحله قیام به قَیم نوعى رفت، و از صفت ظهور و حدوث، پا به صفت بقاء و دوام گذارد.

 آیة شریفه‌ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ‌﴾، بیان حكم خارجى و تكوینى را مى‌نماید كه از جهتى مشتمل بر بشارت و از جهتى مشتمل بر تحذیر است، و دلالت بر تعظیم أمر امروز دارد چون مشتمل بر خیر كثیر و پر فائده‌اى است و آن یأس كافران از دین مؤمنان است. و مراد به‌ ﴿الَّذِينَ كفَرُوا﴾ مطلق كفّار است از یهود و نصارى و مَجُوس و وَثَنَین، به جهت اطلاق لفظ.

مراد از خشیت از خدا ترس در مقام ولایت است‌

 و امّا نهى در ﴿فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ﴾‌ ارشادى است نه نهى مولوى. و معنایش‌

این مى‌شود كه: موجبى براى ترس شما بعد از یأس كافران كه شما از ناحیه ایشان در معرض خطر بودید، نیست؛ زیرا معلوم است كه انسان كافر بعد از یأس تمام از حصول امرى، اهتمام بر آن نمى‌تواند داشته باشد و كوشش و سعى در امرى كه مى‌داند به آن نمى‌رسد غلط است. پس اى مسلمانان شما از ناحیه كفّار در امن مى‌باشید، و بنابراین دیگر سزاوار نیست از آنها بترسید! پس از آنها در دینتان مترسید و از من بترسید!

 و به مقتضاى سیاق و مقابله‌ ﴿فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ‌﴾ (از آنها مترسید و از من بترسید!) به دست مى‌آید كه: باید از من بترسید در آن چیزى كه مى‌بایست از كافران مى‌ترسیدید، در صورت عدم یأس ایشان. و آن عبارت بود از دین و بیرون رفتن آن از دست شما؛ و این یك نوع خشیت خاصّى است.

 یعنى حالا باید از من بترسید در دین و انتزاع آن از دست شما. و این جمله نوعى از تهدید است براى مخاطبین، فلهذا این آیه را حمل بر امتنان ننمودیم.

 و شاهد بر این گفتار آنست كه: خشیت و ترس از خداوند بر هر تقدیر لازم است و اختصاص به موقعى خاصّ و یا در شرائط مخصوصى ندارد. و اگر خشیت خاصّ در مورد مخصوص در نظر نبود وجهى براى اضراب از ﴿فَلا تَخْشَوْهُمْ﴾‌ به‌ ﴿وَ اخْشَوْنِ‌﴾ به نظر نمى‌رسید. پس این آیه نظر به خشیت خاصّ غیر از خشیت عامّى كه براى مؤمن بر هر تقدیر واجب است و در جمیع أحوال لازم است نوعى تحذیر و تهدید را مى‌رساند. حال باید دید كه خصوصیت این خشیت چیست؟ و سبب ایجاب این خَشیت و أمر به آن در آیه شریفه كدام است؟

 شكّى نیست كه این دو فقره از آیه: یعنى فقره‌ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ‌﴾ و فقره‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾‌ در آیه شریفه با هم مرتبط بوده و براى بیان مقصد و غرض واحدى وارد شده‌اند، همانطور كه اشاره كردیم. پس بنابراین آن دینى كه خداوند در آن روز تكمیل نمود، و نعمتى كه در آن روز تمام كرد ـ و این دو در حقیقت أمر واحدى هستند ـ همان چیزى است كه كفّار در آن طمع داشتند و مؤمنین، از كفّار درباره همان چیز مى‌ترسیدند، ولیكن خداوند كفّار را مأیوس كرد از تعدّى و تجاوز به آن، و آن را براى مؤمنین كامل و تمام كرد، و ایشان را نهى فرمود از آنكه درباره آن از كفّار بترسند.

 پس آن چیزى كه خداوند مؤمنین را أمر كرد كه در آن چیز از خداوند بترسند بعینه همان چیزى است كه خداوند كامل و تمام كرد. و ترس از خداوند درباره آن عبارت است از آنكه: خداوند این دین را از آنان بگیرید و این نعمت موهوبه را از آنها سلب كند.

 و مى‌دانیم كه خداوند در قرآن مجید بیان كرده است كه علّتى براى سَلْب نعمت غیر از كفرانِ آن نعمت نیست، و شخص كفران كننده را به أشدّ تهدید تحذیر فرموده است، آنجا كه گوید:

 ﴿ذلِكَ بِأَنَّ اللَهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى‌ قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.¹

 «و این به جهت آنست كه خداوند هیچگاه منهاجش بر آن قرار نگرفته است كه: نعمتى را كه به قومى ارزانى داشته است آن را تغییر دهد، تا آن زمانى كه ایشان آنچه را كه در نفوس خود آنهاست تغییر دهند. و خداوند شنوا و داناست.»

 و آنجا كه گوید: ﴿وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَهَ شَدِيدُ الْعِقابِ﴾.²

 «و هر كس نعمت خداوند را كه به او داده شده است، تبدیل نماید پس خداوند عقابش و عذابش شدید است.»

 و در قرآن كریم پروردگار تعالى مثال كلّى مى‌زند براى نعمت‌هاى خود كه به بندگان مى‌دهد، و براى عاقبت أمر آنها چنانچه به كفران مبدّل كنند؛ مى‌فرماید:

 ﴿وَ ضَرَبَ اللَهُ مَثَلًا قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَهِ فَأَذاقَهَا اللَهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ﴾.³

 «و خداوند مثال مى‌زند مثال قریه و شهرى را كه در آن امنیت كامل و سكون تامّ حكمفرما بود، و اهلش در آسایش و اطمینان زیست مى‌نمودند، و روزى‌هاى فراوان از هر جانب به آنها مى‌رسید؛ تا آنكه اهل آن قریه و شهر آن نعمت‌ها را كفران‌

كردند، خداوند هم به پاداش كفران، لباس گرسنگى و خوف را در بر ایشان كرده و طعم آن را به آنها چشانید.»

 و بنا بر آنچه گفته شد آیه: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾، تا جمله‌ ﴿وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾، إعلام مى‌كند كه: مسلمانان از جهت كفّار در امن و امنیت هستند و از خطر متوجّه از ناحیه آنها مصون مى‌باشند. و هیچگونه راهى از فساد و هلاكت از سوى كفّار به سوى مسلمانان باز نخواهد شد مگر راهى كه از سوى خود مسلمانان باز شود. و این راه بواسطه كفران نعمتى است كه به این نعمت تامّه نمایند و این دین كامل را رها كنند. و در این صورت خداوند نعمتش را از آنان مى‌گیرد و نعمت را به نقمت مبدّل مى‌سازد؛ و لباس خوف و گرسنگى و پریشانى و ذلّت را پیوسته در بر آنها مى‌كند.

 آرى مسلمانان چنین كردند و خداوند هم چنان كرد. تغییر روش دادند، و خداوند تغییر نعمت داد. و اگر كسى بخواهد در مقدار صدق این آیه و مقدار پیشگوئى و إخبار به غیب آن كه از جمله‌ ﴿فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ﴾‌ به دست مى‌آید مطّلع شود، كیفیت انحطاط عالم إسلام و مسلمین را در امروز بنگرد و سپس به عقب برگردد و تاریخ را ورق زند و با تحلیل حوادث یكى پس از دیگرى به قهقرى برود تا به اصول قضایا و ریشه‌هاى آن بعد از رحلت رسول خدا برسد

فرق معناى كمال و تمام در كمال دین و تمام نعمت‌

 و چون مراد و مقصود از یوْم را دانستیم اینك باید معناى كمال و تمام را بدانیم. راغب اصفهانى در «مفردات القرآن» گوید: کمَالُ الشّى‌ءٍ حُصُولُ مَا هُوَ الغَرَضُ مِنْهُ ـ انتهى.

 «كمال چیز، حاصل شدن آن چیزى است كه غرض و منظور از آن چیز است‌»

 وَ تَمَامُ الشّى‌ءِ انّتَهَاؤُهُ إلَى حَدٍ لا یحْتَاجُ إلَى شَى‌ءٍ خَارجٍ عَنْهُ. وَ النَّاقِصُ مَا یحْتَاجُ إلَى شَى‌ءٍ خَارجٍ عَنْهُ‌ ـ انتهى.

 «و تمام چیز، منتهى شدن آنست به حدّى كه نیازمند به چیزى خارج از خود نباشد. و ناقص، آن چیزى است كه محتاج به چیزى خارج از خود باشد.»

 و براى توضیح این معنى مى‌گوئیم: آثار اشیاء بر دو قسم است: یك قسم آثارى است كه مترتّب بر شئ مى‌شود وقتى تمام اجزاء آن موجود باشد بطورى كه اگر یكى از اجزاء مفقود باشد و یا یكى از شرائط نباشد آن اثر مترتّب بر آن چیز

نمى شود، مانند روزه كه اگر در مقدارى از روز امساك خوددارى شود، باطل مى‌شود. و آن چیز را با این وصف مترتّب، تمام گویند: مانند آیه:

 ﴿ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾.¹

 «و سپس روزه را تا شب در رسد تمام كنید.»

 و مانند آیه: ﴿وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا﴾.²

 «و كلمه پروردگار تو، به صدق و عدالت تمام شد.»

 و قسم دیگر اثرى است كه مترتّب بر شى‌ء مى‌شود بدون توقّف بر حصول جمیع اجزاى آن. بلكه اثرى كه بر مجموع اجزاء مترتّب مى‌شود همانند مجموع آثار اجزاء است. و هر یك از اجزاء كه به وجود آید اثر مترتّب بر همان جزء، به حسب آن جزء مترتّب مى‌شود. و اگر جمیع اجزاء به وجود آیند تمام اثر مطلوب بر تمام اجزاء مترتّب خواهد شد، مانند آیه:

 ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ﴾.³

 «پس كسى كه (حجّ تمتّع كند و) متمكّن از قربانى و هَدى در سرزمین مِنَى نباشد باید سه روز در ایام حجّ روزه بگیرد، و هفت روز هنگامى كه مراجعت مى‌كنید! و این مجموعاً ده روز كامل مى‌شود.»

 زیرا مى‌دانیم كه اثر ترتّب بر بعضى از این روزها متوقّف بر اثر مترتّب بر مجموع من حیث المجموع نیست، و هر روز به تنهائى مورد ترتّب اثر و صحّت روزه است.

 و از اینجا به دست مى‌آید كه در آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌﴾، دین عبارت است از مجموعه معارف و احكامى كه تشریع شده، و به عدد آنها در امروز یك واحد اضافه شده است؛ و نعمت هر چه باشد یك أمر معنوى واحدى است كه ناقص و غیر ذى اثر بوده و در امروز تمام مى‌شود، و اثر متوقّع و

مترقّب از آن، بر آن مترتّب مى‌گردد.

مراد از نعمت ولایت است‌

 و نعمت عبارت است از چیزى كه با طبع، ملایم بوده و طبع از قبول آن امتناع نكند و اشیاء موجوده در عالم، اگرچه بر حسب وقوع آنها در نظام تدبیر همگى با هم متّصل و مرتبط و متلائم مى‌باشند و اكثر آنها و یا همه آنها نسبت به بعض دیگر نعمت محسوب مى‌شوند، همچنان كه خداوند فرموده است:

 ﴿وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَهِ لا تُحْصُوها﴾.¹

 «و اگر بخواهید نعمت‌هاى خدا را به شمارش در آورید به پایان عدد آنها نخواهید رسید!»

 و فرموده است: ﴿وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً﴾.²

 «و خداوند نعمت‌هاى خود را بر شما تمام نمود، چه نعمت‌هاى ظاهریه، و چه نعمت‌هاى باطنیه»؛ ولیكن خداوند بعضى از آنها را توصیف به شرّ و خسَّت و لَهْو و لَعْب و أوصافى دیگر كرده است كه ممدوح نیست. همانند آیه: ﴿وَ ما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ﴾.³

 «و نیست این زندگى پست و خسیس دنیا مگر شهوت و بازى؛ و بدرستى كه خانه آخرت محلّ حیات و زندگى است، اگر مردم بدانند.»

 و همانند آیه: ﴿لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي الْبِلادِ. مَتاعٌ قَلِيلٌ ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ﴾.⁴

 «دگرگونى و حركت‌هاى چشمگیر مردم كافر در شهرها، اى پیامبر تو را نفریبد، زیرا كه بهره و تمتّع كمى است، و سپس مأوى و محلّ ایشان جهنّم بوده، و بدجایگاهى است.»

 و این آیات دلالت دارند بر آنكه: اشیائى كه نعمت به شمار مى‌آیند در

صورتى داراى وصف نعمت هستند كه با غرض و مقصد خداوندى از خلقت آنها براى انسان موافق باشند. چون آن نعمت‌ها آفریده شده‌اند براى آنكه امداد الهى براى انسان باشند، و براى پیمودن راه سعادت حقیقیه از آنها استفاده كند و آنها را به كار گیرد كه همان مقام قرب به حضرت معبود سبحانه و تعالى، و حصول عبودیت و خضوع در برابر مقام عِزّ ربوبیت اوست.

 خداوند مى‌فرماید: ﴿وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ‌﴾.¹

 «من انس و جنّ را نیافریدم مگر براى اینكه مرا عبادت كنند.»

 و بنابراین انسان در هر چه تصرّف كند و آن را در سلوك حضرت بارى و قرب او و پیدا كردن رضا و محبّت او به كار بندد، آن نعمت است، و اگر به عكس عمل كند آن نعمت به نقمت بر مى‌گردد.

 و علیهذا اشیاء به خودى خود بدون ملاحظه این دو جهت، نه نعمتند و نه نقمت. و چون مشتمل بر روح عبودیت براى انسان گردند و از این جهت در تحت تصرّف ولایت خداوندى كه همان تدبیر ربوبیت حقّ تعالى در شئون بندگان است، واقع شوند نعمت مى‌شوند. و لازمه این مطلب آنست كه نعمت در حقیقت همان ولایت خداوند است. و هر چیزى وقتى متصف به نعمت مى‌شود كه به قدر خود مشتمل بر أمر ولایت باشد، كه همان عبودیت است.

 خدا مى‌فرماید: ﴿اللَهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ﴾.²

 «خداوند ولى كسانى است كه ایمان آورده‌اند؛ ایشان را از تاریكى‌ها به سوى نور وارد مى‌كند.»

 و مى‌فرماید: ﴿ذلِكَ بِأَنَّ اللَهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى‌ لَهُمْ﴾.³

 «این به جهت آنست كه خداوند مولاى كسانى است كه ایمان آورده‌اند، و حقّاً كه كافران مولائى ندارند.»

 و در حقِّ ولایت رسول خود چنین مى‌فرماید:

 ﴿فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ‌

حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾.¹

 «اى پیغمبر سوگند به پروردگار تو! كه این مردم ایمان نمى‌آورند تا آن زمانى كه در منازعات و مشاجرات و مخاصماتى كه بین ایشان واقع مى‌شود تو را حاكم و حَكَم قرار دهند، و پس از حكومت تو نسبت به آنچه درباره آنان حكم كردى، در سنیه‌هاى خود هیچ گونه گرفتگى و تنگى نیابند (و از حكمى كه بر علیه آنان مى‌كنى ناراحت نشوند).»

 و بنابراین، إسلام كه عبارت است از مجموعه‌اى كه از جانب خداوند آمده است، براى آنكه بندگان خدا را به تَعَبُّد خدا بكشاند، دین است. و از جهت اشتمال آن ـ از نظر عمل ـ بر ولایت خداوند و ولایت رسول او و ولایت أُولوا الامرى كه پس از رسول او هستند نعمت است.

 و ولایت خداوند سبحانه و تعالى ـ یعنى تدبیر او وسیله آوردن دین براى امُور بندگان خود ـ تمام نمى‌شود مگر به واسطه ولایت رسول او. و ولایت رسول او تمام نمى‌شود مگر به ولایت أُولوا الأمر پس از رسول او.

 تدبیر أُولوا الأمر در امور دینى امّت به اذن خداست، چنانكه گوید:

 ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.²

 «اى كسانى كه ایمان آورده‌اید از خداوند اطاعت كنید، و از رسول او و صاحبان أمر از شما اطاعت كنید.»

 و نیز گوید: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ﴾.³

 «اینست و غیر از این نیست كه وَلىّ شما خداست، و رسول خدا، و كسانى كه ایمان آورده‌اند: آنانكه نماز را بر پا مى‌دارند، و در حال ركوع زكات مى‌دهند.»

 و ما در تفسیر این آیه كریمه در درس هفتاد و دوّم تا هفتاد و پنجم از جلد

پنجم «امام شناسى» مفصّلا بحث كردیم.¹

 و محصّل كلام آنكه: تفسیر آیه مورد بحث این مى‌شود كه: ﴿الْيَوْمَ‌﴾ یعنى همان روزى كه كافران از دین شما مأیوس شدند، من با فرض ولایت، مجموعه معارف دینیه را كه به سوى شما نازل كرده‌ام كامل نمودم، و نعمت خودم را بر شما كه ولایت اداره امور دین و تدبیر الهى آن باشد، تمام كردم. زیرا تا به حال ولایت فقط ولایت خدا و رسول خدا بود، و این وقتى كافى بود كه وحى نازل مى‌شد، و امّا بعد از انقطاع وحى كافى نیست. زیرا پیغمبرى در بین مردم نیست كه از دین خدا حمایت كند و موانع و آفات را از دین دور كند. و در اینصورت لازم است كه قائم مقام رسول، در این أمر منصوب گردد. و او عبارت است از وَلىّ أمر بعد از پیامبر كه قائم بر امور دین و بر امور امَّت است.

 پس ولایت در زمان رسول اللَه صلّى اللَه علیه و آله و سلّم مشروع واحدى بود كه ناقص بود و تمام نبود، تا وقتى كه به نصب ولى أمر پس از پیامبر به وسیله پیامبر تمام شد.

 و علیهذا معنى این طور مى‌شود كه: چون دین در تشریع خود كامل شد و نعمت ولایت تمام شد من راضى شدم براى شما كه از حیث دین، دین إسلام كه دین توحیدى است كه در آن جز خداوند كسى پرستش نمى‌شود و جز خدا و كسى كه خدا أمر به اطاعت او كرده است، از پیامبر و ولى أمر بعد از پیامبر، مُطاع قرار نمى‌گیرد، دین شما باشد.

 این آیه خبر مى‌دهد كه در امروز مؤمنان بعد از سپرى شدن دوران خوف در امن مى‌باشند و خداوند براى ایشان دین إسلام را كه دین توحید است پسندیده است. پس بر عهده آنان است كه خداوند را بپرستند و بواسطه پیروى نمودن و اطاعت از غیر خدا یا آنكه خدا أمر به اطاعت او كرده است، هیچكس را شریك براى خدا قرار ندهند.

آیه اكمال دین از مصادیق آیه‌ ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ‌﴾ است‌

 و با دقّت در فقرات این آیه از ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ، فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ﴾‌ و از ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ و دقّت در فقرات آیه ٥٥ از سوره نور، به دست مى‌آید كه این فقرات‌

سوره مائده از مصادیق عمل به وعده هایى است كه خداوند در آن سوره نموده است. چون در آنجا مى‌گوید:

 ﴿وَعَدَ اللَهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى‌ لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ﴾.

 «خداوند به افرادى از شما كه ایمان آورده‌اند و اعمال صالحه انجام داده‌اند وعده داده است كه آنها را در روى زمین خلیفه گرداند همچنانكه به كسانى كه قبل از ایشان بوده‌اند خلافت را داده بود، و براى ایشان دین آنها را كه مورد رضایت و خوشایند آنهاست متمكّن گرداند، و بعد از سپرى شدن دوران خوفشان أمن و أمنیت جایگزین خوف آنها كند، بطورى كه مرا بپرستند و ستایش كنند و در عبادت من هیچ چیزى را شریك قرار ندهند. و كسى كه پس از این، كفران ورزد پس ایشان البتّه از گروه فاسقان و متجاوزان مى‌باشند.»

 در این آیات ملاحظه مى‌كنیم كه خداوند به مؤمنان و عاملان به كردارهاى پسندیده، وعده هایى را داده است. و غایت و مقصود از آن وعده‌ها را از تمكّن در روى زمین، و تبدیل خوف به أمنیت، و خلافت، و امكان عمل كردن به دین مورد رضایت و پسند، فقط مقام توحید در عبادت و عدم انباز و شریك قرار داده است‌ ﴿يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً﴾ همچنان كه فقره‌ ﴿وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ‌﴾ نیز اشاره به همین غایت و مقصود دارد. فعلیهذا در جملات‌ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ﴾، و ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ﴾، ﴿وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ، وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ به خوبى مشاهده مى‌شود كه: این فقرات از مصادیق انجاز آن وعده هاست. و از مصادیق دیگر بلكه روشن‌ترین ظهور حضرت قائم آل محمّد حجّة ابن الحسن العسكرى ـ أرواحنا فداه ـ خواهد بود.

 و البتّه چون سوره نور، به دلیل اشتمال آن بر داستان إفك، و آیه جَلْد، و آیه حجاب قبل از نزول سوره مائده است، آن وعده‌هاى قبلى، در این زمان بعدى كه روز غدیر خمّ است متحقّق گردیده است.

مراد از یوم در آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ روز غدیر است‌

 بارى از مجموعه آنچه بحث شد، دانسته شد كه: روزى كه ظرف براى‌

یأس كافران، و براى إكمال دین و إتمام نعمت مؤمنان است نمى‌تواند غیر از روز غدیر باشد. و این استفاده و بحث از خود آیه شد، بدون ضمّ و ضمیمه روایات. فعلیهذا گفتیم: آن روایاتى كه از عامّه وارد شده است و غالباً سندش به غُمَر مى‌رسد كه مراد از ﴿الْيَوْمَ﴾ روز عرفه است، چون مضمونش مخالف كتاب است فى حدّ نفسها از درجه اعتبار ساقط است. و ذكر بخارى و مُسلم آن روایات را در صحاح خود دلیل به صحّت آنها نمى‌شود، همچنانكه گفتیم كه بخارى و مُسلم اصولًا داستان غدیر را ذكر نكرده‌اند. و این دو نفر در عدم ذكر متفرّد مى‌باشند. و از اینجا مى‌توان مقدار ارزش و وزن این دو كتاب را به دست آورد كه: چگونه با آنكه داستان غدیر از مسلَّمیات بلكه از ضروریات إسلام و بلكه از ضروریات تاریخ است اینها در كتب خود نیاورده‌اند. فَتَأمَّلْ جَیداً. و سپس تأمّل كن در علّت اعتبار خصوص این دو كتاب در نزد علماء عامّه كه در دوران خلافت بنى العبّاس و پس از آن، بر اریكه حكم و فتوى و تفسیر و حدیث نشسته‌اند.

 از همه این بحث‌ها گذشته، احادیث وارده در نزول آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ درباره ولایت أمیرالمؤمنین ـ علیه أفضل صلوات المصلّین ـ كه از طریق شیعه و عامّه از بیست حدیث متجاوز است مرتبط است به آنچه در شأن نزول آیه تبلیغ وارد شده است: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ﴾. و آن روایات نیز از طریق شیعه و عامّه، از بیست و پنج حدیث تجاوز مى‌كند. و تمامى این دو دسته از روایات مربوط است به حدیث غدیر: مَن کنتُ مَوْلاهُ فَعَلِى مَوْلاهُ. و همان طور كه دانستیم: حدیث غدیر حدیث متواتر بلكه ما فوق متواترى است كه جماعت كثیرى از صحابه كه تعدادشان بالغ بر یكصد و ده نفر مى‌شود، از خود رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم روایت كرده‌اند. و علاوه بر جمیع علماءِ شیعه، جمع كثیرى از علماءِ عامّه اعتراف و تصریح به تواتر آن نموده‌اند. و همگى بر این اتّفاق دارند كه: واقعه غدیر در مراجعت رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم از مكّه به سوى مدینه بود، و نُه روز بعد از روز عرفه بود. و این ولایت مانند تَوَلّى و تَبَرّى كه بر وجوب آن قرآن كریم در بسیارى از آیات تنصیص نموده است فریضه‌اى از فرائض الهى است، و جایز نیست كه وجوبش و تشریعش بعد از آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ‌

لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ بوده باشد. فعلیهذا آیه‌ إکمَال‌ حتماً بعد از تشریع ولایت نازل شده است، و نمى‌تواند روز عرفه باشد. و بدین جهت نیز روایاتى كه منافى نزول آن در روز غدیر است خود به خود بواسطه مخالفت مضمون آن با كتاب از درجه اعتبار ساقط مى‌شود.

ممكن است نزول آیه ولایت در روز عرفه و تبلیغش در روز غدیر است‌

 ولیكن در اینجا نكته‌اى است كه تنبیه بر آن لازم است و آن اینست كه: تدبّر و دقّت در دو آیه شریفه، یعنى آیه: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ﴾‌ و آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي، وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾، و تدبّر و دقّت در أحادیث وارده از شیعه و عامّه در تفسیر این دو آیه، و هم چنین در روایت متواتره غدیر، و نیز دقّت و تدبّر در اوضاع داخلى مجتمع اسلامى در آخر زمان حیات رسول اللَه صلّى اللَه علیه و آله و سلّم، و بحث عمیق در خصوصیات و كیفیات آن، براى شخص باحث و كنجكاو در تاریخ و حدیث و تفسیر قطع و یقین ایجاد كند كه: امر ولایت و وجوب و تشریع آن قبل از روز غدیر به فاصله چند روز نازل شده بود ولیكن پیامبر در اظهار آن، از مردم در خوف و نگرانى بود و مى‌ترسید كه آنرا تلقّى به قبول نكنند، و نیت‌هاى خود را درباره پیامبرى آن حضرت بگردانند و سوء قصد بنمایند، و بنابراین امر دعوت اختلال مى‌پذیرفت؛ فلهذا پیوسته تبلیغ آن را براى مردم از این روز به آن روز مُحَوَّل مى‌نمود تا در روز غدیر آیه‌ ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾‌ نازل شد، و مهلت را قطع كرد و انتظار را برید.

 و بنابراین جایز است كه خداوند سبحانه و تعالى قسمت عظیمى از سوره مائده را كه در آن آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ بوده باشد، با ضمیمه امر ولایت و تشریع آن، همه را در روز عرفه نازل فرموده باشد، و پیامبر اكرم صلّى اللَه علیه و آله و سلّم تبلیغ آنرا براى مردم تا روز غدیر به تأخیر انداخته باشند، و پیامبر آیه إكمال را در روز عَرَفه تلاوت كرده باشند.

 و امّا اشتمال بعضى از روایات بر آنكه آیه إكمال در روز غدیر نازل شد، بعید نیست كه مراد تلاوت این آیه مقارن با تبلیغ امر ولایت توسّط رسول اللَه بوده باشد، زیرا آیه اكمال در شأن ولایت است.

 و بنابراین جمع بین این دو دسته از روایات ـ روایات وارده در نزول آیه إكمال در روز عرفه و روایات وارده در نزول آن در روز غدیر ـ مى‌شود و تنافى از بین‌

مى‌رود، چون تنافى در صورتى است كه نزول در روز عرفه، و در روز غدیر باشد. و أمّا در نزول روز عرفه، و بیان و ابلاغ آن در روز غدیر تنافى نیست.

 و امّا آنچه در روایات روز عرفه آمده است كه آیه دلالت دارد بر كمال دین به بیان فریضه حجّ و مُشابه حجّ، آن از فهم خود راوى است و مربوط به كتاب و یا بیان معتمدى از جانب رسول اللَه نیست.

 بارى شاهد بر این طریق جمعى كه بین این دو دسته از روایات نمودیم روایتى است كه عیاشى در تفسیر خود از جعفر بن محمّد بن خُزاعى، از پدرش روایت مى‌كند كه از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم كه مى‌گفت:

 لَمَّا نَزَّلَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَه عَلَیه وَ آلِه وَ سَلَّمَ عَرَفاتٍ یوْمَ الْجُمُعَة أتَاهُ جَبْرَئیلِ فَقَالَ لَهُ: إنَّ اللهَ یقْرِئُک السَّلامُ وَ یقُولُ لَک: قُلْ لِامَّتِک: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ بِوَلایة عَلِى بْنِ أَبِى طالبِ؛ ﴿و أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾، وَ لَسْتُ أنْزِلُ عَلَیکمْ بَعْدَ هَذَا. قَدْ أَنزَلْتَ عَلَیکمْ الصَّلاة وَ الزَّکاة وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ، وَ هِى الْخَامِسَة، وَ لَسْتُ أقبَلُ هَذِهِ الأربَعَة إلا بِهَا.¹

 «چون رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم روز جمعه در زمین عرفات وارد شدند، جبرائیل به نزد آن حضرت آمد و گفت: خداوند به تو سلام مى‌رساند و به تو مى‌گوید: به امّت خود بگو: امروز من دین شما را براى شما به ولایت على بن أبى‌طالب كامل كردم، و نعمتم را بر شما تمام نمودم، و راضى شدم و پسندیدم كه اسلام دین شما باشد، و دیگر پس از این من حكمى براى شما نمى‌فرستم. من براى شما حكم نماز و روزه و زكوة و حجّ را فرستادم، و این پنجمى از آنها بود. و از این به بعد من از شما هیچیك از این چهار چیز را قبول نمى‌كنم مگر با این پنجمى كه ولایت است.»

گفتار یهود كه: اگر آیه اكمال دین بر ما نازل مى‌شد آن روز را عید مى‌گرفتیم‌

 از همه اینها گذشته در آنچه از عُمَر نقل شده است كه این آیه در روز عرفه نازل شده است اشكال دیگرى است، زیرا در همه این روایات چنین وارد است كه بعضى از أهل كتاب ـ و در بعضى وارد است كه كعْب‌² ـ به عمر گفتند: إنَّ فى‌

القُرآنِ آیه لَوْ نَزَلَتْ مِثْلُهَا عَلَینَا مَعْشَر الیهُودِ لاتَّخَذنا الیوْمَ الَّذى نَزَلَتْ فیهِ عَیداً ـ و هِى قَولُهُ: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ (الایة) ـ فقالَ عُمَر: و اللهِ إنِّى لاعْلَمُ الیوْمَ، وَ هُوَ یوْمُ عَرَفَهُ مِن حِجَّة الودَاعِ.¹

 «در قرآن آیه‌اى است كه اگر بر ما جماعت یهود نازل مى‌شد آن روزى كه نازل شده بود، آن را عید مى‌گرفتیم و آن آیه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ است.

 عمر گفت: سوگند به خدا من مى‌دانم روزى را كه نازل شده است، روز عرفه از «حجّة الوَدَاع است.»

 و ابن راهویه و عبد بن حمید، از أبو العالیة با این لفظ روایت كرده‌اند كه: در نزد عمر بودند و سخن از این آیه به میان آمد؛ مردى از اهل كتاب گفت: اگر ما مى‌دانستیم در چه روزى این آیه نازل شده است آنرا عید مى‌گرفتیم. عمر گفت: الْحَمد للهِ الَّذى جَعَلَهُ لَنَا عِیداً وَ الْیوْمَ الثّانى، نَزَلَتْ یومَ عَرَفَة، وَ یوْمُ الثَّانِى النَّحْرُ فَأکمَلَ لَنَا الْأمرَ فَعَلِمْنَا أنَّ الْأمْرَ بَعْدَ ذَلِک فِى انتقَاصِ.²

 «حمد خداوند راست كه آنرا براى ما عید گردانید؛ و روز دوّم را. این آیه در روز عرفه نازل شد و روز دوّمش روز عید قربان بود. خداوند امر را براى ما كامل كرد، و ما دانستیم كه از این به بعد این امر رو به نقصان است.»

رد بر شیخان كه گفته‌اند: كمال دین مستلزم نقصان دین است‌

 و ذیل این روایت را سیوطى در «الدُّرُّ المنثور» به شكل دیگرى از ابن أبى شیبة و ابن جریر از عنترة آورده است است كه: چون آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ نازل شد و آن در روز اكبر حجّ بود (روز عید قربان) عُمَر گریه كرد. رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم فرمود: چرا گریه مى‌كنى!؟

 قَالَ: أبکانِى أنَّا کنَّا فِى زِیادَة مِنْ دِینِنِا فَأمَّا إذْ کمُلَ فَإنَّهُ لَمْ یکمُلْ‌

شَى‌ءٌ قَطُّ إلا نَقَصَ. قَالَ: صَدَقْتَ!¹

 «عمر گفت: سبب گریه من اینست كه: ما پیوسته در دین خودمان رو به زیادتى مى‌رفتیم، و امّا چون دین كامل شد هیچ چیز نیست كه كامل شود مگر اینكه نقصان مى‌پذیرد. فرمود: راست گفتى»!

 و همچنین نظیر این روایت را به وجه دیگرى در «الدُّرُّ الْمَنْثُور» از احمد بن حنبل از عَلْقَمَة بن عبداللَه مُزنى روایت مى‌كند كه او گفت: مردى به من گفت: من در مجلس عمر بن خطّاب بودم و او به مردى از قوم گفت: تو چگونه از رسول خدا شنیدى كه اسلام را توصیف كند؟!

 آن مرد گفت: سَمِعْتُ رَسولَ اللهِ صَلَّى اللَه علیه (و آله) و سلّم یقولُ: إنَّ الإسْلَامَ بَدَأ² جَدَعاً ثُمَّ ثَنِیاً ثُمَّ رَبَاعِیا ثُمَّ سَدَسِیا ثُمَّ بَازلًا. قَالَ عُمَرُ: فَمَا بَعْدَ البُزُولِ إلّا النُقصان.³

 «شنیدم كه رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم مى‌گفت: اسلام در ابتداء همانند جَذَع‌ ظهور كرد (بچّه حیوانى كه هنوز دندان در نیاورده است)، و پس از آن رشد كرد و همانند ثَنِى‌ ظهور كرد (بچّه حیوانى كه چهار دندان جلوى او كه آنها را ثنایا گویند، در آمده باشد)، و پس از آن رشد كرد و همانند رَباعى‌ ظهور كرد (بچّه حیوانى كه رباعیات او كه عبارتند از چهار دندان در اطراف ثنایا درآمده باشد)، و پس از آن رشد كرد و همانند سَدّسِى‌ ظهور كرد (بچّه حیوانى كه هنوز سنّش به‌ بَازِل‌ نرسیده است). و پس از آن همانند بَازِل ظهور كرد. (بچّه حیوانى كه دندانهاى ناب او كه در پشت رباعیات است، درآمده باشد. و در این صورت حیوان مانند گوسفند و گاو شتر به مرحله كمال خود رسیده است).

 عمر گفت: بعد از مرحله بُزُول كه كمال حیوان است چیزى نیست مگر نقصان (یعنى حیوان رو به ضعف مى‌رود)

 و در بعضى از روایات عامّه وارد است كه: چون آیه اكمال دین نازل شد أبوبكر گریست و چون علّت گریستن را از او پرسیدند، گفت: كمال دلیل بر طلیعه پیدایش نقصان است.¹

كمال دین و تمام نعمت زوال پذیرفتنى نیست‌

 بارى مجموع این سبك از روایات مى‌رساند كه: معناى نزول آیه در روز عرفه در نزد عمر و أبوبكر توجّه و التفات مردم بود به آنچه از عظمت ظاهر اسلام در مراسم موسم حجّ در مكه مشاهده كرده‌اند؛ و تفسیر اكمال دین و اتمام نعمت را به صفاى جوّ مكه و خلوص آن براى مسلمین در آن روز كرده‌اند، كه دینى كه مورد پرستش باشد جز دین اسلام نبود بطورى كه بدون ترس از كفّار و حذر از ایشان با اطمینان كامل اعمال حجّ را در مواقف خود انجام داده‌اند. و به عبارت دیگر، مراد از كمال دین و تمام نعمت، كمال همان روش و اعمالى است كه در دست مسلمین بوده و به آن عمل مى‌كرده‌اند، بدون اینكه دشمنانشان از كفّار با ایشان مخالطه كنند و یا مجبور باشند از آنها حذر كنند، نه كمال دینى كه به معناى شریعت مجعول من عند اللَه و حاوى احكام و معارف است. و همچنین مراد از اسلام ظاهر اسلامى است كه در دست آنان در مقام عمل بوده است.

 و به‌طور خلاصه: مراد از دین، صورت دینى كه از اعمال ایشان مشهود بوده است، و مراد از اسلام صورت اسلام از جهت شوكت و قوّت مى‌باشد. این معناست كه قبول زیادى و نقصان را مى‌كند.

 و امّا كلیات احكام و معارفِ تشریع شده و نازل شده از نزد خدا، قبول زیادتى و نقصان را ندارد. زیرا آن زیادتى و نقصان در كلام او آمده است: إنَّهُ لَم یکمَلُ شَى‌ءٌ قَطُّ إلا نَقَصَ‌. یك سنّت طبیعى و تكوینى است كه در تاریخ و اجتماع نیز به تبع كون و طبیعت مى‌باشد. و امّا دین هیچوقت محكوم به أمثال این سنن و نوامیس نمى‌گردد، و آن حقیقت مُشَرَّعه تغییر و تبدیل نمى‌پذیرد مگر در نزد آنان كه مى‌گویند: دین همانند سایر سنّت‌هاى اجتماعیه، متغیر و متطوّر است.

 چون این مطلب دانسته شد، از اینجا به دست مى‌آید كه بر این طرز تفكر دو اشكال وارد است: أوَّلًا: آنچه كه آنرا معناى دین پنداشته‌اند معناى دین نیست، و گفتار خداى تعالى: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾، بر آن صادق نیست.

 و ثانیا: چگونه ممكن است خداوند دینى را كه صورتش چشمگیر شده آن را كامل بنامد و به خود نسبت دهد؟ و بر امَّت منّت گذارد؟ در حالیكه فقط زمین از ظاهر مشركین پاك شده، و مسلمین مى‌توانند اعمالشان را بدون دغدغه مكر و كید ایشان فارغاً انجام دهند، ولیكن هنوز در میان مسلمین افرادى هستند كه ضررشان و فسادشان براى اسلام به مراتب بیشتر از مشركین است. و این دسته همان جماعت منافقین مى‌باشند كه با دسته‌بندى‌هاى دقیق و اجتماعات سِرِّیه پیوسته در مسلمین راه مى‌یافتند و دست به فساد مى‌زدند، و دائماً در واژگون كردن امُور مسلمین، و دسیسه كردن در دین، و القاءِ شبهات در بین ایشان مى‌كوشیدند.

 منافقین داستان شگرف و عظیمى دارند كه در بسیارى از آیات قرآن مانند سوره منافقین و بعضى از آیات سوره بقره، و النّساء و مائده و انفال و برائت و احزاب و غیرها آمده است.

 و نمى‌دانیم به واسطه نزول آیه اكمال دین، چگونه یكباره جمعیت ایشان گسست؟ و نفس هایشان در سینه‌ها خاموش شد؟ و به چه طریقى كید و مكرشان باطل شد؟ و باطلشان نابود و نیست شد؟ چگونه ممكن است با وجود ایشان خداوند بر مسلمین به اكمال ظاهر دین، و اتمام ظاهر نعمت منّت گذارد، و به ظاهر اسلام رضا گردد، به مجرّد آنكه فقط دشمنان مسلمین را از مكه طرد نموده است با آنكه مى‌دانیم به شهادت قرآن و تاریخ، منافقین دشمن‌تر، و پر خطرتر، و تلخ‌تر از مشركین بوده‌اند. و تصدیق گفتار ما سخن خداوند است كه خطاب به پیامبرش مى‌گوید: ﴿هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ﴾.¹ «ایشانند فقط دشمنان، پس از ایشان حذر کن!.»

 چگونه متصوّر است كه خداوند سبحانه بر مسلمین منّت گذارده، و ظاهر دین خود را به كمال موصوف كند در حالى كه باطن این دین چنین است؟ و یا نعمت خود

را به تمام توصیف نماید در حالى كه آن نعمت مشوب به نقمت است؟ و یا إخبار از رضاى خود به صورت اسلامى دهد كه معنایش اینطور است؟ در صورتى كه مى‌فرماید: ﴿وَ ما كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُداً﴾.¹

 «و هیچگاه سنّت من قرار نگرفته است كه گمراه كنندگان را بازوى توانا و یار و معین خود بگردانم.» و درباره منافقین و دین و روش آنها گوید: ﴿فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَهَ لا يَرْضى‌ عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ﴾.²

 «اى مسلمانان اگر از آنها خوشنود و راضى شوید، پس خداوند هیچگاه از گروه فاسق راضى نمى‌شود.» و نیز گوید: ﴿سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَهُ لَهُمْ إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ﴾.³

 «به حال ایشان تفاوتى ندارد چه تو براى آنها طلب مغفرت بكنى یا نكنى هیچگاه خداوند آنها را نمى‌آمرزد، بدرستى كه خداوند گروه فاسقان را هدایت نمى‌كند.»

 و نیز گوید: ﴿اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَهُ لَهُمْ﴾.⁴

 «براى ایشان طلب مغفرت بكنى و یا طلب مغفرت نكنى! اگر هفتاد بار براى ایشان طلب مغفرت بكنى خداوند آنها را نمى‌آمرزد.»

 و علاوه بر این، آیه اطلاق دارد، و اكمال دین، و اتمام نعمت، و رضاى خداوند به إسلام را مُقَید به جهتى غیر از جهت دیگر، مثلًا به جهت ظاهر غیر از باطن، و به صورت غیر از معنى نمى‌كند.

 و همانطور كه گفتیم: آیه اكمال دین از مصادیق آیه‌ ﴿وَعَدَ اللَهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‌﴾ (آیه استخلاف) است، و در آن آیه خطاب و مورد وَعْده، تمام افراد مسلمین، اعمّ از آنها بصورت ظاهر نیستند، بلكه مراد طائفه مخصوصى از مسلمین هستند كه ظاهر كردارشان با باطن هماهنگ است، و آنچه از ظاهر

اعمالشان مشهود است مطابق با همان دین و اسلام واقعى است كه در نزد خداوند تشریع شده است.

 و علیهذا مراد از اكمال دین آنها كه عند اللَه پسندیده باشد همان تكمیل حقایق دینى تشریع شده در نزد خداوند است كه در قالب تشریع ریخته و همه را نازل كرده تا در قلوب ایشان متمكن گردد و بتوانند خداوند را بعد از یأس كفّار از دستبرد به دینشان عبادت كنند.

 و این همان معنائى است كه گفتیم: معناى اكمال دین، كمال آن از جهت تشریع فرائض است، و بعد از نزول آیه، دیگر فریضه‌اى نیست، نه تخلیص اعمال مسلمین و بالأخصّ حجّ آنها از اعمال مشركین و حجّ ایشان بطورى كه عمل‌ها با هم اختلاط نپذیرد. و به عبارت ساده: معناى كمال دین سیر تكاملى آن و بالا رفتن آن به أعلى مدارج و معارج ترقّى از جهت تشریع احكام و كشف معارف حقّه حقیقیه است. و در اینصورت نقصان بعد از زیادى معنى ندارد.¹

وقوع آیه اكمال دین در بین آیات محرمات طعام عجیب است‌

 بحثى كه در اینجا در تفسیر آیه كریمه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ، وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي، وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ نمودیم، فشرده و جوهره مطالب نفیس و ارزشمند استاد گرامى ما: حضرت آیه اللَه علّامه طباطبائى ـ قدس اللَه تربته الزَّكیة ـ مى‌باشد كه در دروس تفسیرى و در كتاب «المیزان فى تفسیر القرآن»² بیان فرموده‌اند.

 مطلبى كه در آیه‌ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾‌ و ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ تا جمله‌ ﴿وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ مورد تعجّب است محلّ و جاى این آیه است كه با آنچه در تفسیر این كریمه شریفه مفصّلًا بیان شد، و دلالت آن بر ولایت در سرحدّ وضوح رسید، چگونه این آیه در وسط آیه مُحرَّمات أكل، و بین جمله مستثنى منه و جمله استثنائیه واقع شده است. چون صدر آیه چنین است. ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ‌

ذلِكُمْ فِسْقٌ﴾.

 «حرام شد بر شما: مردار، و خون و گوشت خوك، و حیوانى كه به نام غیر خدا بكشید، و حیوانى كه خفه كنند، و یا با چوب و سنگ و چیز دیگر به آن زنند تا بمیرد، و حیوانى كه از بلندى پرتاب شود، و حیوانى كه به واسطه شاخ خوردن از حیوان دیگر بمیرد، و باقى مانده از حیوانى كه سَبُع و درنده آنرا خورده است مگر اینكه قبل از مردنش به آن برسید و آن را ذبح و تذكیه كنید! و آن حیوانى كه براى تقرّب به خدایان بر روى سنگ مَعْبَد كشته مى‌شود. و آن حیوانى كه به‌واسطه تیرهاى قمار به أزْلْام به قمار گذاشته مى‌شود؛ این كار فسق است.»

 و سپس آیه مورد بحث را كاملًا بدین منوال و ترتیب ذكر كرده است كه:

 ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ، وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾.

 و پس از این آیه، استثناءِ واقع در محرّمات أكل را بدین جمله آورده است كه:

 ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.¹

 «پس كسى كه در ضرورت افتد، و در مَجاعه و گرسنگى ـ نه بجهت نزدیكى به ارتكاب گناه ـ از آن مُحرّمات استفاده كند پس خداوند آمرزنده و مهربان است.»

 با ملاحظه و دقّت در صدر و ذیل آیه یعنى: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ﴾، و ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ﴾ به دست مى‌آید كه: این سخن، گفتار تمام و كاملى است كه در افاده مراد و معناى خود به هیچ وجه متوقّف بر جمله‌ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ‌﴾ تا ﴿وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ نیست. و در افاده معنى بعینها مانند آیاتى است كه در سوره بقره و انعام، و نَحْل وارد شده، و محرّماتِ طعام را چه از نظر جمله مستثنى منه و چه از نظر جمله استثنائیه بیان كرده است.

 در سوره بقره: آیه این طور است: ﴿إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَهِ‌﴾ و استثناء آن این طور است: ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.²

 «اینست و غیر از این نیست كه خداوند حرام كرد بر شما، مردار، و خون، و گوشت خوك، و هر حیوانى را كه به نام غیر خدا كشته باشند. پس هر كسى كه در ضرورت افتد، در صورتى كه بدان تمایل نداشته باشد، و از حدّ رفع ضرورت تجاوز نكند، در خوردن آن گناهى ندارد، و خداوند آمرزنده و مهربان است.»

 در سوره انعام، آیه این طور است كه: ﴿قُلْ لا أَجِدُ فِي ما أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّماً عَلى‌ طاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَهِ بِهِ﴾. و استثناء آن این طور است: ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.¹

 «بگو اى پیغمبر! من پیدا نمى‌كنم در آنچه به سوى من وحى شده است چیز حرامى را بر هر خورنده كه بوده باشد مگر آنكه مردار باشد، یا خون ریخته شده، و یا گوشت خوك بوده باشد ـ چون گوشت خوك پلید است ـ و یا اینكه ذبیحه فسق و بیرون از رویه باشد كه براى غیر خدا ذبح كرده باشند، و نام غیر خدا بر آن برده باشند. پس كسى كه در ضرورت افتد و میل به خوردن آن نداشته باشد و از حدّ تجاوز نكند، خداوند تو آمرزنده و مهربان است.»

 در سوره نحل آیه این طور است: ﴿إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَهِ بِهِ﴾. و استثناء آن این طور است‌ ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.²

 «اینست و غیر از این نیست كه خداوند حرام كرد بر شما مردار، و خون، و گوشت خوك، و آن حیوانى را كه به نام غیر خدا كشته باشند. پس كسى كه در ضرورت افتد و از روى تمایل بدان نخورد، و از حدّ ضرورت تجاوز نكند، پس خداوند آمرزنده و مهربان است.»

آیه اكمال دین و اتمام نعمت داراى مفاد و محتواى مستقل است‌

 در جمیع این چهار آیه (سوره مائده، و سوره بقره، و سوره انعام، و سوره نَحل) مى‌بینیم كه به یك شكل و به یك سیاق خداوند محرّمات طعام را بیان فرموده، و باز به یك شكل و به سیاق موارد جواز خوردن آنها را در صورت اضطرار بیان كرده است. آنچه سَبك را بهم زده و بین محرّمات أكل و موارد جواز فاصله انداخته است

آیات‌ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ‌﴾ تا ﴿رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾ مى‌باشد كه در سوره مائده آمده، و بین محرّمات أكل را كه جمله مستثنى منه را تشكیل مى‌دهند، و بین موارد اضطرار كه جمله مستثنى را تشكیل مى‌دهند فاصله انداخته است، با اینكه این دو جمله مُحرّمات و جواز موارد اضطرار كه مستثنى و مستثنى منه هستند به هیچ وجه در تمامیت مفاد خود نیازى بدین جمله معترضه ندارند.

 این جملات را فاصله آورده‌اند، تا خلط مبحث شود و چنین گمان شود كه: مراد از روزى كه كفّار از دستبرد به دین مسلمین مأیوس شدند و در آنروز باید مسلمین از ایشان نترسند و از (خدا بترسند؛ و آن درشت روزى كه دین مسلمین) را خداوند كامل نموده، و نعمت را بر آنها تمام كرده است، روزى است كه مثلًا حكم‌ مُتَرَدیة و منخنقة و مُوقَوْذَة و نَطیحَة (حیوانِ از بلندى پرتاب شده، و خفه شده و چوب زده شده و شاخ زده شده) بیان شده و حرمت اینها روشن شده است، تا آنكه آن جملات كه داراى مُفاد عالى و محتواى راقى است و درباره ولایت است به طورى كه درباره غیر آن نمى‌تواند بوده باشد، از منظر و مورد توجّه بیفتد، و مردم از فكرش بیفتند، و به دنبال محتواى و مفادش نروند، و چنین پندارند كه آیه اكمال دین و اتمام نعمت كه به واسطه آن دیگر در اسلام كمبودى نیست و سزاوار است كه خداوند به دین اسلام راضى باشد، راجع به مسائل عادى پیش پا افتاده همچون مراوده با كفّار و حلّیت طعام آنها براى مسلمین و حلّیت طعام مسلمین براى آنها و أمثال ذلك مى‌باشد.

 و محصّل گفتار ما اینست كه: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ كلام معترض و جمله معترضه‌اى است كه در وسط آیه آمده است، و آیه براى تمامیت معناى خود هیچ توقّفى بر دلالت این كلام ندارد، چه اینكه بگوئیم: آیه در وسط آیه نازل شده و از اوّل أمر بین دو جمله محرّمات و جواز عند الضرورة فاصله شده است، و چه اینكه بگوئیم: رسول اكرم صلّى اللَه علیه و آله و سلّم به كاتبان وحى گفته‌اند كه این آیه را در اینجا قرار دهند، با فرض انفصال دو آیه و اختلاف آنها در نزول، با فرض بعید بودن این احتمال در نهایت بُعد و چه اینكه بگوئیم: در هنگام تألیف قرآن در اینجا گذارده شده است بدون اینكه در نزول با یكدیگر همراه بوده است.

 در هر حال جمله‌ ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ﴾‌ سخن مستقلّى است، و چون ملاحظه و قیاس با صدر آیه و ذیل آیه شود نیز استقلال خود را حفظ كرده، و ورود آن در این مورد، و

وقوع آن در این موقع موجب تغییر معناى آن نخواهد شد.

 عبد بن حمید از شَعْبى تخریج كرده است كه: این آیه بر رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم در عرفه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌﴾ ـ و هر وقت كه آیه‌اى براى پیامبر شگفت انگیز و زیبا بود آن را در صدر سوره قرار مى‌داد ـ و جبرائیل به او تعلیم مى‌كرد كه چگونه اعمال حجّ را بجاى آورد.¹

 و علیهذا ممكن است این آیه را مؤلّفین قرآن بعد از پیامبر در اینجا قرار داده باشند، بالأخصّ كه روایات وارده در نزول آیه‌ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ‌﴾ از طریق عامّه در روز عرفه همان طور كه گفتیم منتهى مى‌شود به عُمَر و معاویه‌² و سَمُرَة بن جُندب و على بن أبى‌طالب. و حال معاویه و سمرة بن جُندب معلوم است. و نسبت رُوات این روایت را به على بن أبى‌طالب براى گم كردن جاى پا و زدن نعل وارونه است. صلّى اللَه علیك یا أَبَا الحَسن و رحمة اللَه و بركاته.

قصیده ملا على خوئى در وصف أمیرالمؤمنین علیه السّلام‌

 چقدر مناسب است در پایان این بحث منتخبى از أبیات قصیده شیواى حكیم عالیقدر، ملّا على خوئى آذربایجانى را كه در وصف مولى أمیرالمؤمنین علیه السّلام بر طریقه و مشرب اهل حكمت سروده است بیاوریم:

 ١ ـ «متوجّه باش كه على بشر است، امّا چگونه بشرى! پروردگار او در او تجلّى و ظهور كرده است.

 ٢ ـ او خدا نیست ولیكن مَثَل خداست، مثل خداوند با او همانند آتش مختفى در سنگ، با سنگ است.

 ٣ ـ او علّت پیدایش عالم تكوین است، و اگر حقیقت ولایت او نبود از براى عالمِ كون عین و اثرى نبود.

 ٤ ـ آنچه از عقول كلّیه و نفوس و صور اشیاء تعقّل مى‌كنى، همگى به جهت وجود او ابداع و آفریده شده است.

 ٥ ـ او فَلَك و مدار حركتى است كه در فَلَكى دیگر واقع است كه در آن ستارگانى مى‌باشند، و صَدَفى است كه در صدف دیگر قرار گرفته است كه در آن صدف دُرّهاى شاهوار است.

 ٦ ـ جنس الأجناس على است؛ و امّا فرزندان او نوع الأنواع مى‌باشند تا عقل حادى عشر كه یازدهمین پسر اوست.

 ٧ ـ هر كس از دنیا برود و بمیرد و ایشان را نشناخته باشد، مرگ او همانند مرگ بهائم همچون گاو و خر است.

 ٨ ـ كسى كه در یك روز گناه كند نمى‌توان او را امام نامید؛ چگونه كسى كه یك عمر شرك آورده و كفر ورزیده إمام شود؟

 ٩ ـ قوس تیراندازى او در عالم امكان، قوس صعود و نزول اشیاء است؛ و تیر آن قوس كه پرتاب مى‌شود عالم قضاء و قدر است.

 ١٠ـ اى دشمن مخالف! تو براى ولایت او متذكر سندى شو كه متن آن سند به نصّ خدا و رسول خدا و به خبر صحیح آمده است.

 ١١ ـ در آن زمانى كه احمد در خمّ غدیر، على را آورده، و بر روى جهاز شتران او را بلند كرد.

 ١٢ ـ گفت: هر كس كه من مولاى او هستم پس بنابراین على براى او مَوْلَى و مَفَرّ است.

 ١٣ ـ على شیر خداست در وقتى كه شدّت و قهّاریت نموده و صیحه زند؛ و پدر یتیمان است در وقتى كه جود و احسان نماید.

 ١٤ ـ محبّت او مبدأ پیدایش جَنَّتُ الْخُلود و بهشت نعیم است؛ و بغض او منشأ پیدایش آتش و دوزخ است.

 ١٥ ـ كیست كه از براى او زوجه مصاحبى همچون فاطمه زهرا باشد؟ و براى او فرزندى همچون حسین و حسن بوده باشد؟

 ١٦ ـ دیوان دانش‌ها و حكمت‌ها در عالم از وجود او صادر شده است، و طومار موعظه‌ها و عبرت‌ها در وجود او منطوى است.

 ١٧ ـ او خاك نشین ابو تراب است؛ و امّا گنجینه‌هاى جهان در نزد او همچون خاك و كلوخ بى ارزش است.

 ١٨ ـ روزهاى زندگى را در مدّت عمر به روزه و گرسنگى گذرانیده، و شبهاى حیات را به اشك و بیدارى سپرى كرده است.

 ١٩ ـ هر وقت روزگار او را محزون مى‌كرد، نَفْسَش آرام مى‌گرفت؛ و هر وقت جریان أیام او را مقهور و منكوب مى‌كرد، صبر مى‌نمود.

 ٢٠ـ او ناقه خدا بود، پس اى تباهى و بدبختى و سیه روئى براى كسى كه حقّ او را رعایت نكرده، و مجهّز شده آن ناقه را پى كرد.

ابیات ابوبكر ابن قریعه در اینكه مصائب حضرت سید الشهداء علیه السّلام به آن حضرت در روز سقیفه رسید

 و چقدر عالى و پر محتوى‌ أبُو بَکرِ قُرَیعْى‌ أبیاتى را در كشف حقیقت خیانت‌

خلفاء و در پى آمدن آثار شوم آن بیان مى‌كند، و نشان مى‌دهد كه اگر خلافت مرد مظلوم على بن أبى‌طالب علیه السّلام را نمى‌بردند تیر حرمله در روز عاشورا به گلوى حضرت على اصغر نمى‌رسید. این ابیات را على بن عیسى إربلى در كتاب نفیس خود آورده است.¹

 ١ ـ اى كسى كه با جِدیت و تَعَب به‌طور استمرار از هر مسئله مشكل و پیچیده واهى و سست پرسش مى‌كنى! و البتّه سرپوشِ این شى‌ء مستور و پوشیده شده را بر ندار، زیرا چه بسا سرپوش از روى مُردارى گندیده بردارى!

 ٢ ـ و چه بسا چیز پوشیده شده و مستور، همانند طبل پر بانگ از زیر قطیفه و روپوش آشكار مى‌شود. حقّاً جواب تو آن طور كه مى‌خواهى بفهمى در نزد من حاضر است ولیكن من از دهشت و ترس از بیان آن را مخفى مى‌دارم.

 ٣ ـ اگر تعدّى و تجاوز به رعیتى كه سیاست امور آنها را خلیفه در دست گرفته است نمى‌بود؛ و اگر شمشیرهاى دشمنان كه مَغْز و مُخّ سرهاى ما را بیرون مى‌كشید و ظاهر مى‌كرد، نمى‌بود؛

 ٤ ـ هر آینه من از اسرار آل محمّد مطالب نادر و داستان‌هاى ناشنودنى را بیان مى‌كردم كه از آنچه مالك و أبوحنیفه گفته‌اند و روایت كرده‌اند شما را بى نیاز مى‌نمود!

 ٥ ـ و من به شما نشان مى‌دادم (و همانند آفتاب روشن مى‌ساختم) كه حُسین در روز سقیفه بنى ساعده در زیر شمشیرها قطعه قطعه شد. آخر به چه علّت و دلیلى فاطمه شریفه را در سیاهى شب در قبر گذارده و در لَحْد قرار دادند؟

 ٦ ـ و به چه علّت فاطمه مانع شد از آنكه دو شیخ شما (أبوبكر و عمر) در حُجره و اطاق بلند مرتبه و مقدّس او قدم گذارند (و براى عیادت بیایند)؟ اى آه بر دختر محمّد كه از غصّة اسف بار خود جان داد.»

 در «صحیح بخارى» وارد است كه على فاطمه را شب دفن نمود، و خود بر او نماز گزارد و أبوبكر را خبر نكرد.¹

 و على بن بُرهان الدّین حسین شافعى گوید: وَ قَالَ الوَاقِدِى: وَ ثَبَتَ عِنْدَنَا أنَّ عَلِیا ـ کرَّمَ اللهُ وَجْهَهُ ـ دَفَنَهَا ـ رَضِى اللهُ عَنْهَا ـ لَیلًا وَ صَلَّى عَلَیهَا وَ مَعَهُ العَبَّاسُ وَ الْفَضْلُ ـ رَضِى اللهُ عَنْهُمْ ـ وَ لَمْ یعْلَمُوا بِهَا أَحَداً.²

 «واقدى گوید: در نزد ما به ثبوت رسیده است كه: على ـ كرّم اللَه وجهه ـ فاطمه را شب دفن نمود و خود بر او نماز گزارد، و با او عبّاس و پسرش فضل‌

ـ رضى اللَه عنهم ـ بودند، و هیچ كس را براى نماز و دفن فاطمه خبر نكردند.»

 و در رجال شیخ حرّ عاملى از كشّى با اسناد متّصل خود از زرارة، از أبو جعفر از پدرش، از جدّش، از على بن أبى‌طالب علیه السّلام آورده است كه: قَالَ: ضَاقَتِ الْأرْضُ بِسَبْعَة بهِمْ تُرْزَقُونَ وَ بِهِم تُنْصَرُونَ وَ بِهِمْ تُمْطَرُونَ؛ مِنْهُمْ سَلْمَانُ وَ المِقْدَادُ وَ أبُو ذَرٍّ وَ عَمَّارٌ وَ حُذَیفَة ـ رَحْمَة اللهِ عَلَیهِمْ ـ وَ أَنا إمَامُهُمْ. وَ هُمُ الَّذِینَ صَلُّوا عَلَى فَاطِمَة.¹

 «فرمود: هفت نفرند كه به واسطه عظمت و جلالت و سعه روح آنها، زمین براى حمل نمودن آنها تنگى مى‌كند و استعداد تحمّل آنها را ندارد، به واسطه فیض وجود آنهاست كه به شماست روزى مى‌رسد! و مورد اعانت قرار مى‌گیرید! و باران بر شما مى‌بارد! از ایشانست سَلمان و مقداد و أبوذرّ و عمّار و حُذَیفه ـ رحمة اللَه علیهم ـ و من امام آنها هستم، و ایشانند آنان كه بر فاطمه نماز گزاردند.»

درس صدودهم تا صد و پانزدهم: پیشى گرفتن از حكم خدا و رسول خدا عین عقب افتادگى است‌

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم‌

و صَلّى اللَه على محمّد و آله الطّاهرین،

و لعنة اللَه على أعدآئهم أجمعین،

من الآنَ إلى قیام یوم الدِّین، و لا حَوْل و لا قوّه إلّا بالله العلىّ العظیم‌

 قالَ اللَه الحكیمُ فى كتابِهِ الكریمِ:

 ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَهَ إِنَّ اللَهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ـ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ﴾.¹

 «اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! در مقابل خدا و رسول او از آنها سبقت نگیرید و تقدّم مجوئید، و از خدا بپرهیزید كه خداوند شنوا و داناست. اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! بالاتر و بلندتر از صداى پیغمبر صداى خود را بالا نبرید، و با او با صداى بلند همچنان كه بعضى از شما با بعض دیگر مخاطبه مى‌كنند، مخاطبه منمائید كه این عمل موجب نابودى اعمال شما مى‌شود بدون آنكه بفهمید»!

 فطرت و عقل و شرع به انسان دستور مى‌دهند كه در كارى كه بر عهده انسان نیست، دخالت كردن غلط است. یعنى قواى سه گانه: قلب و عقل و دین همه بر این مطلب اتّفاق دارند كه دخالت كردن در امور دینى و شرعى كه از حیطه ادراك و دائره سعه انسان بیرون است، اشتباه و مفاسدى به بار مى‌آورد.

 تعیین امام نمودن، یعنى اختیار معنوى: قلبى و روحى و عقلى و طبیعى جامعه مردم را به دست شخص مبتلا به آراء نفسانى و افكار شیطانى همانند سایر افراد مردم‌

كه مبتلا به هواى نفس و غلبه شهوات هستند، دادن از منطق عقل خارج است زیرا بنا بر منطق قرآن كریم پیوسته باید حقّ، مَرجع و مَدار عمل باشد، و تعیین آن با حقّ است، و انتخاب امام‌ بر اساس اهواء و آراء مردم‌ كه متّكى بر تمایلات نفسانیه است و اعتماد بر حقّ ندارد نمى‌تواند میزان براى تشخیص وصول به واقع و استجلاب واقعیت باشد. و اگر بنا باشد تعیین امام به دست مردم باشد و عزل و نصب او در صورت خطا و عصیان، و یا در صورت استقامت و عدم خطا، به آراء مردم تحقّق پذیرد، در این صورت در واقع و حقیقت امر، مردم، امامِ خود مى‌باشند. و نتیجه كه تابع أخسّ مقدّمتین است، آن واقعیت را در سطح افكار نازله مردم تنزّل مى‌دهد. یعنى در حقیقت آن واقعیت و معنى و ربط با عالم امر از بین مى‌رود، و فقط همین نظریات عادى و عامّى مردم، راهبر و راهنماى توده خواهد شد، در حالى كه مى‌دانیم امامت از ولایت جدا نیست، و سیاست پیوسته با معنویت و حقیقت ربط با عالم ملكوت توأم است.

ابیات ابن حماد عبدى در عدم جواز انتخاب امام‌

 این حقیقت را ابن حمّاد عَبْدى شاعر اهل بیت در ابیات خود، خوب با بیان صُغرى و كبرى و نتیجه مطلوبه آورده است آنجا كه گوید:

 ١ ـ مخالفین ما مى‌گویند: رسول خدا پس از خود براى امامت كسى را اختیار نكرد، ولیكن ما خودمان براى خود انتخاب مى‌كنیم.

 ٢ ـ ما امام و رهبرى را منصوب مى‌كنیم، و او را بر پا مى‌داریم، اگر بر راه‌

صواب و درست مردم را حركت داد، از او اطاعت مى‌كنیم، و اگر از راه هدایت گم و گمراه شد، ما او را مستقیم و راست و استوار مى‌سازیم.

 ٣ ـ ما به آنها مى‌گوئیم: بنابراین شما امامِ امامِ خودتان هستید كه در گمراهى و ضلالت متحیرانه مى‌روید؛ و امّا ما متحیرانه هیچگاه در گمراهى گم نمى‌شویم و نابود نمى‌گردیم.

 ٤ ـ ولیكن ما اختیار كردیم آن كس را كه پروردگار ما براى ما، در روز غدیر خمّ انتخاب كرد، نه ما تجاوز و تعدّى كردیم و نه حیله و مكر بكار زدیم.

 ٥ ـ پروردگار ما، بین ما و شما در روز قیامت جمع مى‌كند، آنگاه شما را پاداش بر طبق گفتارتان مى‌دهد، و ما را پاداش بر طبق گفتارمان.

 ٦ ـ شما با دست خودتان قواعد و پایه‌هاى دین خود را فرو ریختید! و دین بر غیر پایه و اساس، ممكن نیست بنا شود.

 ٧ ـ و ما با نورى از جانب خداوند هستیم كه روشن و آشكار است، پس اى پروردگار ما از جانب خودت این نور را زیاد گردان! و ما را در این صراط ثابت بدار»!

گفتگوى شیعى با سنى در لزوم خلافت‌

 ابن شهرآشوب قبل از ذكر این ابیات، گفتگوئى را بین‌ ابو الحسن رَفا و ابن رامین‌ فقیه بدین طریق ذكر كرده است كه: ابو الحسن به ابن رامین گفت: چون رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله از مدینه خارج شد، كسى را براى مدینه و أهل آن جاى خود نگذارد.

 ابن رامین در پاسخ او گفت: آرى، على را بجاى خود در مدینه جانشین گذارد.

 ابو الحسن گفت: چگونه به مردمان مدینه نگفت: اخْتَارُوا فَانَّکمْ لَا تَجْتَمِعُونَ عَلَى الضَّلَالِ‌! «براى امور خود، در نبودن من، خودتان یك نفر را انتخاب كنید چون شما بر ضلال اجتماع نمى‌كنید!

 ابن رامین گفت: پیامبر مى‌ترسید اگر اختیار را به مردم واگذارد، در تعیین قائم مقام بین آنها اختلاف شود و منجرّ به وقوع فتنه و فساد گردد.

 ابو الحسن گفت: اگر فتنه و اختلافى پیدا مى‌شد، در موقع مراجعت به مدینه از سفر خود، آن را اصلاح مى‌كرد، و رفع فساد و اختلاف را مى‌نمود.

 ابن رامین گفت: اینكه پیغمبر خودش كسى را معین كند كه كار بهتر و استوارتر است.

 ابو الحسن گفت: آیا پیغمبر براى پس از مرگ خود، كسى را خلیفه معین كرد؟!

 ابن رامین گفت: نه.

 ابو الحسن گفت: مرگش كه از سفرش مهمّ‌تر و عظیم‌تر است. پس چگونه پس از مرگش براى امّت خود دلش آرام و در امن بود، آن آرامش و امنى را كه در سفر خود نداشت در حالى كه در حال سفر خودش زنده بود، و بر امور امَّت تسلّط و استیلا داشت؟ عَبْدى شاعر معروف، بحث و گفتگوى آنها را به این ابیات خود بُرید، و شروع كرد به خواندن این اشعار:

 در «ریحانة الأدب» شش‌ بیت از آن را غیر از بیت‌ ششم، از عَبْدى: سُفیان بن مصعب، از «مناقب ابن شهرآشوب» نقل كرده است.²

 و لیكن در «الغدیر» این ابیات را به عَبْدى: على بن حَمَّاد بن عبداللَه بَصْرى نسبت داده است و گفته است: ما بر مجموعه خطّى قدیمى‌اى كه از عصرهاى پیشین است و در آن قصیده‌اى از ابن حَمَّاد عَبْدى است، واقف شدیم. ابن شهرآشوب بعض ابیات آن را آورده و به عَبْدى: سُفیان بن مصعب نسبت داده است، و بیاضى در كتاب‌ «الصِّراطُ الْمُسْتَقِیم» خود از ابن شهرآشوب پیروى كرده است. و لیكن این قصیده متعلّق به ابن حَمَّاد است. آنگاه تمام قصیده را بالغ بر یكصد و شش بیت آورده است.

 این قصیده بسیار عالى و در مَدْح أمیرالمؤمنین علیه السّلام است و اولش اینست:

 «اى كسى كه از من مى‌پرسى از آن مصائبِ دردناكى كه بر من وارد شده است! تو از شب بپرس كه چون فرا رسد، و جهان را در زیر پوشش تاریكى خود بگیرد آیا من دیوانه شده عقل خود را از دست مى‌دهم؟»

 و از جمله ابیات آن اینست (بیت ٥٥ تا: ٥٩)

 ١ ـ «اگر عُشْرى از جود و بخشش او را جدا كرده بشكنند و در بین مردم تقسیم كنند، دیگر هیچگونه بُخل و حرصى از مردم دیده نخواهد شد و به یاد نخواهند داشت.

 ٢ ـ و هر شخص جواد و بخشنده‌اى كه به مال خود جود كند، نهایت امرش این است كه از طریق و روش و منهاجى كه او نهاده است، پیروى كرده و بدان سُنَّت و نَهْج عمل نموده است.

 ٣ ـ و هر مدیحه را كه من بسرایم و یا مدیحه سراى دیگرى بسراید، درباره هر كس كه باشد در حقیقت و واقع امر منظور آن مَدْح و ثنا، أمیرالمؤمنین علیه السّلام مى‌باشد.

 ٤ ـ كسى كه به ولایت او اعتصام نكند و چنگ نزند، در آینده به خسران و زیان دچار مى‌شود؛ و در روز رستاخیز از شدّت ندامت، دندانهاى خود را بهم خواهد كوبید.

 ٥ ـ و به همین جهت است كه من ولایت او را بر عهده دارم، آن ولایت خالص و پاك و بدون شائبه را؛ و در جمیع احوال بر اساس همان ولایت است كه من بنده زر خرید و حلقه به گوش او هستم.»

 و سپس ادامه مى‌دهد و ابیاتى را كه در مَطْلع براى شاهد بحث آورده‌ایم از بیت ٨٦ تا بیت ٩١ مى‌آورد، و تا آخر با ابیات نغز و دلنشین با سبكى بدیع قصیده را خاتمه مى‌دهد.¹

مطالب وارده در مناقب ابن شهرآشوب راجع به تهنیت شیخین‌

 ابن شهرآشوب در كتاب «مناقب» خود شرح مُشْبِعى از اخبار و روایات و اشعار درباره اقرار و اعتراف شیخین به ولایت امیر مؤمنان علیه السّلام نقل مى‌كند، كه بالأخره منتهى به مخالفت آنان گردید.

 چنین گوید: از «فضائل» احمد بن حَنْبل، و أحادیث ابى‌بكر بن مالك، و «إبانه» ابن بَطَّة، و «كشف» ثَعْلبى از بِراءِ بنِ عَازب روایت است كه گفت: چون ما با رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله از حِجّة الوّداع بر مى‌گشتیم، چون به غدیر خمّ رسیدیم، ندا كرد: الصَّلاة جامِعَة¹ نماز مجتمع كننده است). و رسول خدا زیر دو درختى را كه در آنجا بود تمیز و جارو كرد، و دست على را گرفت و گفت:

 أَلَسْتُ أوْلَى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أنْفُسِهِمْ؟! قَالُوا: بَلَى یا رَسُولَ اللهِ! قَالَ: أ و لَسْتُ أوْلَى مِنْ کلِّ مُؤْمِنٍ بِنَفْسِهِ؟! قَالُوا: بَلىَ! قَالَ: هَذَا مَوْلَى مَنْ أنَا مَوْلَاهُ! اللَّهُمَ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ! فَقَالَ: فَلِقَیهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ: هَنیئاً لَک یا بْنَ أبِى طَالبٍ! أصْبَحْتُ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤمِنَة!

 «آیا من به مؤمنان از خود آنها به آنها ولایتم بیشتر نیست؟! گفتند: آرى یا رسول الله! گفت: آیا من نسبت به هر یك از مؤمنان ولایتم به او از خود او به او بیشتر

نیست؟! گفتند: آرى. گفت این (على) مولاى كسى است كه من مولاى او هستم! خداوندا مولاى آن كس باش كه او در تحت مولویت على است! و دشمن بدار آن كس را كه على را دشمن دارد!

 برآء گوید: پس از این، عمر بن خَطّاب، على را ملاقات كرد و گفت: گوارا باد بر تو اى پسر ابو طالب! صبح كردى و روزگار خود را بدین منوال گذرانیدى كه: مولاى هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه‌اى هستى»!

 ابو سعید خدرى در خبرى آورده است كه: ثُمَّ قالَ النَّبِىُّ صَلِى اللهِ عَلیهِ وَ آلِه: یا قَوْمِ هَنِّئوُنى! هَنِّئُونى! إنَّ اللهَ تَعالَى خَصَّنِى بِالنُّبُوَّة، وَ خَصَّ أهْلَ بَیتى بِالْإمَامَة. فَلَقِى عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أمِیرَ الْمُؤمِنینَ عَلَیه السَّلام فَقَالَ: طُوبَى لَک یا أبَا الْحَسَنِ! أصْبَحْتَ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَة!

 «و سپس پیامبر گفت: اى امَّت من و قوم من! به من تهنیت بگوئید! به من تهنیت بگوئید! خداوند مرا به نبوّت برگزیده، و أهل بیت مرا به امامت برگزید. عمر بن خطّاب كه پس از این واقعه، أمیرالمؤمنین علیه السّلام را دیدار كرد، گفت: مبارك باد بر تو اى ابو الحسن! صبح كردى در حالى كه مولاى من و مولاى هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه‌اى هستى»!

 خرگوشى نیز در كتاب «شرف المُصْطَفى» از بَراء بن عازب در خبرى آورده است كه: پیامبر صلّى اللَه علیه و آله فرمود: اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ‌. فَلَقِیهُ عُمَرُ بَعْدَ ذَلِک فَقَالَ: هَنِیئاً لَک یا بْنَ أبیطَالِبٍ! أصْبَحْتَ وَ أمْسَیتَ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَة.

 و أبوبكر باقلانى در كتاب «تمهید» خود این حدیث را ذكر كرده و به نحوى تأویل كرده است.

 سمعانى در «فضایل الصَّحابة» با اسناد خود از سالم بن ابى جعد آورده است كه به عمر بن خطاب گفته شد: انَّک تَصْنَعُ بِعَلِىٍّ شَیئاً لَا تَصْنَعُهْ بِأحَدٍ مِنْ أصْحَابِ النَّبِىَّ صَلَى اللهِ عَلَیهِ وَ آلِه!

 قَالَ: إنَهُ مَوْلَاىَ.

 «تو با على طورى رفتار مى‌كنى كه با احدى از صحابه رسول خدا این طور رفتار نمى‌كنى! عمر گفت: به علّت اینكه او مولاى من است.»

ابیات سید حمیرى در تهنیت شیخین‌

 سید حمیرى گوید:

 ١ ـ «و محمّد در غدیر خمّ از جانب خداوند رحمان با گفتار غیر قابل برگشت سخن مى‌گفت.

 ٢ ـ فریاد مى‌زد و در میان شما جمعیت اشاره مى‌كرد به او اشاره كردنى، و در این سخن به اقتصار و كوتاهى گفتار نپرداخت و حقّ مطلب را ادا كرد.

 ٣ ـ آگاه باشید كه: هر كس كه من مولاى او هستم، پس این برادرِ من مولاى اوست. پس سخن مرا بشنوید!

 ٤ ـ پس شیخ ایستاد، و براى بیعت و تهنیت از مردم جلو افتاد و در حالى كه از تزاحم و جمعیت دو دست او پیچیده شده بود،

 ٥ ـ فریاد مى‌زد: تو مولاى من هستى و مولاى همگان هستى! پس چرا او مخالفت و عصیان مولاى همگان را كرد؟»

 و نیز حِمْیرَى گوید:

 ١ ـ «پس گفتى تو (عائشه) من پیمان شما را بر ولایت على گرفتم، و بنابراین مساعد و كمك كار وصىّ پیامبر باشید!

 ٢ ـ و گفتى: و حقّا تو اى على در حالى كه مولاى همه ما بودى صبح كردى! و ما از قبول ولایت تو اعراض نمى‌كنیم»!

 و نیز حمیرى گوید:

 ١ ـ «پیغمبر در روز غدیر خمّ در كنار درخت‌ها و یا در مقابل آنها بپا ایستاده، و مردم را مخاطب ساخت.

 ٢ ـ پس گفت: هر آنكس كه من مولاى او هستم، این مولاى اوست.

 خداوندا گواه باش، و این را مكرّر گفت.

 ٣ ـ حقّاً مردانى كه با او بیعت كردند، با خداوند بیعت كردند، و اشكالى در این بیعت برایشان ظاهر نشد.

 ٤ ـ گفتند: گوش دادیم، و همگى اطاعت نمودیم، و با گفتار و زبان در اشتغال امر ولایت سرعت مى‌كردند.

 ٥ ـ و به نزد آنها آمدند جماعت شیوخى كه در پیشاپیش آنها شیخى بود كه تهنیت مى‌گفت، چه عطیه خوبى است ولایت.

 ٦ ـ آن شیخ به على گفت: آفرین، آفرین، كیست همانند تو؟ كه صبح كردى در حالى كه مولاى مؤمنان هستى! اى چه نعمت و بهره‌اى است ولایت»!

 عَوْنى گوید:³

 ١ ـ «تا اینكه ابن خطّاب در وقتى كه على از مكان خود حركت كرد و برخاست، به او گفت:

 ٢ ـ صبح كردى در حالى كه مولاى من شدى، و مولاى هر كس كه براى پروردگار جهانیان نماز بخواند و روزه بگیرد»!

 و نیز عونى گوید:

 ١ ـ «عمر على را ندا كرد ـ و در این ندا دروغگو نبود ـ كه آفرین آفرین بر تو اى ابا الحسن كه موجب ترقّى و رشد و نمّو هر پیر و جوان شدى»!

 ٢ ـ صبح كردى در حالى كه مَوْلاى تمام جماعت مؤمنان هستى! مولاى زنان ایشان و مولاى مردهاى ایشان»!

 ٢ ـ و خطیب منیح گوید:

 ١ ـ «پیغمبر به آن قوم گفت: آیا شما راضى هستید كه من صاحب اختیار

شما باشم؟ آن قوم گفتند: اى محمّد راضى هستیم!

 ٢ ـ پیغمبر گفت صاحب اختیار و ولى شما بعد از من على است، و بنابراین باید بدین موضوع معرفت داشته باشید!

 ٣ ـ پس در دنبال گفتار رسول خدا با سرعت مانند گفتار كسى كه بخواهد كسى را توصیف كند، عمر گفت:

 ٤ ـ گوارا و پر برکت باد بر تو اى على! تو ولىّ و صاحب اختیار ما هستى تا وقتى كه تو زنده باشى و ما زنده باشیم»!

 معاویة بن عمّار از حضرت صادق علیه السّلام در خبرى روایت كرده است كه: لَمَّا قَالَ النَّبىُّ صَلِى اللهُ عَلَیه وَ آلِه وَ سَلَّم: مَنْ کنْتُ مَوْلَاه فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ، قَالَ الْعَدَوىُّ: لَا وَ اللهِ مَا أمَرَهُ بِهَذَا، وَ مَا هُوَ إلَّا شَىُ‌ءُ یتَقَوَّلُهْ، فَأنْزَلَ اللهُ تَعَالَى: ﴿وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ‌ * ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ‌ * فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ‌ * وَ إِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ‌ * وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ‌ * وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكافِرِينَ﴾‌¹ (یعنى محمداً) ﴿وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ﴾‌² (یعنى به علیاً)». «چون پیغمبر صلّى اللَه علیه و آله فرمود: هر كس كه من مولاى او هستم على مولاى اوست؛ آن شخصى كه از قبیله عدى بود گفت: اینطور نیست، سوگند به خداوند كه خدا او را امر به این كار نكرده است، و این مطلبى است كه پیامبر از خودش ساخته و پرداخته و به خدا نسبت داده است.

 در این حال خداوند این آیه را فرو فرستاد: اگر محمّد از نزد خود بعضى از گفتارها را بسازد و به ما ببندد، ما او را با دست قدرت خود خواهیم گرفت و سپس هر آینه حتماً شاهرگ قلب او را كه از آن خون به رگ‌ها جارى مى‌شود قطع خواهیم كرد، و هیچیك از شما نمى‌تواند مانع شود و او را حفظ و نگهدارى كند. و حقّاً این قرآن كتاب اندرز و موعظه و یاد آورى براى متّقیان است. و حقّا ما مى‌دانیم كه جماعتى از شما تكذیب كنندگانند. و حقّا او حسرت براى كافران است (یعنى محمّد) و حقّا او حقّ الیقین است (یعنى على).»

 حَسّان جَمَّال در خبرى از حضرت صادق علیه السّلام روایت كرده است كه: فَلَمَّا

رَأوْهُ رَافِعاً یدَیهِ ـ یعْنى رَسُولَ اللَهُ صَلِى اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه وَ سَلَّم ـ قَالَ بَعْضُهُمُ: انْظُرُوا إلَى عَینَیهِ تُدُورَانِ کأنَّهُمَا عَینَا مَجْنُونُ. فَنَزَل جَبرَئیلُ عَلَیهِ السَّلام بِهَذِهِ الْآیة:

 ﴿وَ إِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَ يَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ، وَ ما هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ.﴾¹

 «چون رسول خدا را دیدند كه دستهاى خود را بلند كرده است، بعضى از آنان گفتند: به چشمان او بنگرید كه چگونه در گردش است مانند دو چشم دیوانه. در این حال جبرائیل علیه السّلام این آیه را فرود آورد: اى پیغمبر! نزدیك بود كه آنان كه كافر شده‌اند تو را با چشم زخمّ خود، چشم زنند چون آیات قرآن و ذكر خدا را شنیدند، و مى‌گویند: او دیوانه است در حالى كه این قرآن جز كتاب ذكر و یاد آورى براى عالمیان چیزى نیست.»

 و سید حمیرى، همچنین گوید:

 ١ ـ «پس پیغمبر گفت: آگاه باشید هر كس كه من مولاى او هستم، على بعد از من مولاى اوست، پس اذعان و اعتراف كنید!

 ٢ ـ از میان آن مردم یك مرد شقى به رفیقش گفت ـ و چه بسیار از مردمان شقى كه موجب لغزش و وقوع در فتنه و فساد مى‌شوند ـ :

 ٣ ـ او با دو بازوى خود على را بلند كرده، و او چیزى را كه به او نازل نشده و وحى نشده نمایش مى‌دهد.

 ٤ ـ مثل اینكه اصلًا این مرد شقى به پیغمبر وثوق ندارد. اى عجبا چه موقع و از كجا یقین پیدا مى‌كند»

روایات وارده در عدم تمكین شیوخ قریش به ولایت و سخن مخالفان ولایت در زمان رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم‌

 سید مرتضى در كتاب «تَنْزیه» خود آورده است كه: إنَّ النَّبِىَّ صَلِىَ الَلّهُ عَلَیهِ وَ آلهِ لَمَّا نَصَّ عَلَى أمِیر الْمُؤْمِنینَ عَلَیهِ السَّلام بِالْإمَامَة فِى ابْتدآء الأمْرِ جَآءَهُ قَوْمُ مِنْ قُرَیشٍ قَالُوا لَهُ: یا رَسُولَ اللهِ! إنَّ النَّاسَ قَرِیبُو عَهْدٍ بِالْإسْلَامِ وَ لَا یرْضَوْا أنْ تَکونَ النَّبُوَّة فِیک وَ الْإمَامَة

فِى ابْنِ عَمِّک، فَلَوْ عَدَلْتَ بِهَا إلَى حِینٍ لَکانَ أوْلَى!

 فَقَالَ لَهُمُ النَّبِىُّ صَلِى اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه: مَا فَعَلْتَ ذَلِک بِرَأیى فَأتُخَّیرُ فِیهِ، وَ لکنَّ اللهِ أمَرَنِى بِهِ وَ فَرَضَهُ عَلَىَّ! فَقَالُوا لَهُ: فَإذَا لَمْ تَفْعَلْ ذَلِک مَخَافَة الْخَلَافِ عَلَى رَبِّک فَأشْرک مَعَهُ فِى الْخَلَافَة رَجُلًا مِنْ قُرَیشٍ یسْکنُ إلَیهِ النَّاسُ، لِیتِمَّ الْأمْرُ وَ لَا یخَالَفَ عَلَیک! فَنَزَلَ: ﴿لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ‌﴾.»¹

 «چون رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله در اول امر، تصریح به خلافت أمیرالمؤمنین علیه السّلام نمودند جماعتى از طائفه قریش به خدمتش آمده و گفتند: یا رسول الله! مردم، دیر زمانى نیست كه از جاهلیت به دین اسلام گرویده‌اند، و ایشان را ناخوشایند است كه نبوّت در تو، و امامت در پسر عموى تو بوده باشد؛ و اگر تا زمانى بین ولایت على و غیر على فرق نگذارى و صرف نظر كنى سزاوارتر است!

 پیامبر صلّى اللَه علیه و آله و سلّم فرمود: من این كار را از نزد خود و به رأى خود نكرده‌ام تا در آن اختیار داشته باشم، ولیكن خدا به من امر كرده است، و او بر من واجب نموده است. گفتند: پس بنابراین چون تو از مخالفت پروردگارت مى‌ترسى، و بدین پیشنهاد عمل نمى‌كنى؛ در خلافت على شخصى را از قریش شریك گردان تا بدینوسیله مردم آرامش پیدا كنند و این أمر تمام شود و از مردم مخالفتى بر علیه تو سر نزند. این آیه نازل شد: اى پیغمبر اگر چیزى را شریك قرار دهى هر آینه عمل تو حَبْط و نابود مى‌شود، و هر آینه از زیانكاران مى‌باشى»!

 عَبْدُ الْعظیم حَسَنى از حضرت صادق عَلَیهِ السَّلام در خبرى روایت مى‌كند كه: قَالَ رَجُلُ مِنْ بَنِى عَدِىٍّ: اجْتَمَعَتْ إلَىَّ قُرَیشُ فَأتَینَا النَبِىَّ صَلَىَ اللهِ عَلَیهِ وَ آلِه فَقَالُوا: یا رَسُولَ اللهِ: إنَّا کنَّا تَرَکنَا عِبَادَة الْأوْثَانِ وَ اتَّبَعَناک فَأشْرِکنَا فِى وَلَایة عَلِىٍّ فَنَکونَ شُرَکاءَ. فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَى النَّبِىِّ صَلَى اللهِ عَلَیه وَ آلِه فَقَالَ: یا مُحَمَّدُ! ﴿لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ﴾.

 «مردى از طائفه بنى عَدى گوید: جماعتى از قریش نزد من آمدند و با آنها نزد رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم آمدیم. ایشان گفتند: یا رسول الله! ما در پرستش بتها بودیم و آنها را ترك نمودیم و از تو پیروى كردیم، بنابراین ما را در ولایت على شریك‌

گردان تا در امر إمامت شریک باشیم. جبرائیل نازل شد و این آیه را آورد: اگر شریک قرار دهى هر آینه عَمَلَت نابود شده و از زیانکاران مى‌باشى!

 آن مردى كه از بنى عَدى بود گوید: از گفتار پیغمبر سینه من تنگ شد و به‌طور فرار از شدّتِ فشارى كه بر من وارد شد خارج شدم؛ ناگهان در راه به اسب سوارى برخورد كردم كه بر روى اسب قهوه‌اى رنگ مایل به قرمز نشسته و عمامه زردى بر سر داشت و بوى مشك از او ساطع بود، و به من گفت: اى مرد لَقَدْ عَقَدَ مُحَمَّدُ عُقْدَة لَا یحُلُّهَا إلَّا کافِرُ أوْ مَنَافِقُ. «هر آینه محمّد پیمانى بسته است كه آن را باز نمى‌كند مگر شخص كافر و یا منافق»!

 من به نزد پیغمبر آمدم و او را از این داستان آگاه كردم. پیغمبر فرمود: آیا آن مرد سواره را شناختى؟! او جبرائیل علیه السّلام بود كه بر شما پیمان ولایت را عرضه كرد كه: اگر آن پیمان را بگشائید و در آن شك بیاورید در روز قیامت دشمن شما خواهد بود.

 سید حمیرى گوید:

 ١ ـ «محمّد در روز غدیر خمّ بپا خاست و با صداى بلند و آشكارا مردم را در خطاب خود صدا زد:

 ٢ ـ آگاه باشید كه: هر كس من مولاى اویم این مرد مولاى اوست و به امور او و وضعیات و احوال او عارف است.

 ٣ ـ اى خداى من! دشمن بدار آن را که على را دشمن بدارد، و براى آن كه‌

ولایت على را پذیرفته است ولىّ و سرپرست و صاحب اختیار و مولى باش!

 ٤ ـ یكنفر از میان آنها كه مرد سرسخت و سركشى بود با سخن آهسته به اوّلین از آن مردم گفت:

 ٥ ـ به پدرت سوگند كه اگر محمّد مى‌توانست، على را بعد از خود پیغمبر مى‌كرد.

 ٦ ـ و بر اساس این بد اندیشى كه این دو نفر داشتند ما دشمن بنى تَیمْ هستیم و میل به سوى بنى عدى نداریم.»

تفسیر آیاتى از قرآن درباره أمیرالمؤمنین علیه السّلام‌

 از حضرت باقر علیه السّلام روایت است كه: در این حال‌ پسرِ هِند برخاست و با حال تكبر و نخوت، دست‌هاى خود را راست و به پائین كشیده كرده و با حال خشم و غضب خارج شد در حالى كه از جانب راست به‌ عَبْدُ اللَه بن قًیس أشْعَرى‌ و از جانب چپ به‌ مُغِیرة بن شُعْبَة تكیه زده بود مى‌گفت: وَ اللهِ لَا نُصِّدقُ مُحَمَّداً عَلَى مَقَالَتِهِ وَ لَا نُقِرُّ عَلیاً بِوَلَایتِهِ. فَنَزَلَ:

 ﴿فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى وَ لكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى ثُمَّ ذَهَبَ إِلى‌ أَهْلِهِ يَتَمَطَّى أَوْلى‌ لَكَ فَأَوْلى‌ ثُمَّ أَوْلى‌ لَكَ فَأَوْلى‌﴾.¹

 «سوگند به خدا كه مامحمّد را در گفتارش تصدیق نمى‌كنیم و على را بر ولایت قرار نمى‌دهیم. و این آیات نازل شد: نه تصدیق مى‌كند و نه نماز مى‌خواند، ولیكن تكذیب مى‌نماید و پشت مى‌كند و سپس متكبرّانه و متبخترانه به سوى أهل خود مى‌رود. آتش سزاوارتر است به‌ تو، پس سزاوارتر است، و سپس سزاوارتر است و پس از آن نیز سزاوارتر است.»

 در این حال رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم نیت برگرداندن و كشتن او را نمودند، جبرائیل فرود آمد و این آیه را آورد: ﴿لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾‌² «زبان خود را به این نیت حركت مده و در این كار تعجیل مكن»! فلهذا رسول خدا ساكت شدند و از او صرف نظر كردند. و از امام علیه السّلام در تفسیر آیه:

 ﴿قالَ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا

أَوْ بَدِّلْهُ‌﴾¹

 و گفتند آن كسانى كه امید لقا و دیدار ما را ندارند: تو قرآنى غیر از این قرآن بیاور و یا آن را تبدیل كن) وارد است كه: این گفتار دشمنان خداست كه درباره رسول او در غیبتش مى‌گفتند و چنین مى‌پنداشتند كه او سخن آنها را نمى‌شنود: اگر محمّد ما را به جاى على به ولایت بنشاند و یا آیه‌اى را به جاى آیه دیگرى بنشاند درست است.»

 خداوند عزّ و جّل بر ردّ سخن ایشان فرمود: اى پیغمبر بگو: ﴿ما يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحى‌ إِلَيَّ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾. «من این طور نیستم كه بتوانم از نزد خودم چیزى را تغییر و تبدیل دهم، من فقطّ متابعت از آن چیزى را مى‌نمایم كه به من وحى شده است، من از پروردگارم در صورت عصیان و گناه از امر او نگران هستم كه در روز بزرگى مرا به عذاب خود مبتلا كند.»

 و از حضرت ابوالحَسَن موسى بن جَعْفر علیهما السّلام وارد است كه رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله مردم را به ولایت خصوص علىّ‌بن‌أبى‌طالب فرا خواندند؛ مردم آن حضرت را متّهم كردند و از نزد او خارج شدند، این آیه را خداوند فرستاد:

 ﴿قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا و لا نفعا قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللَهِ‌ (ان عصیته) أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَهِ وَ رِسالاتِهِ‌ (فى على) وَ مَنْ يَعْصِ اللَهَ وَ رَسُولَهُ‌ (فى ولایة على) فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أَبَداً﴾.²

 «بگو اى پیغمبر! من ابداً مالك چیزى براى شما نیستم نه ضررى و نه منفعتى! بگو (اگر من مخالفت امر خداوند را بكنم) هیچ كدام از مردم نمى‌تواند مرا در پناه خود آورد و من غیر از خدا براى خودم هیچ پناهگاهى نمى‌یابم ـ مگر اینكه از خداوند و رسالات او (درباره على) ابلاغ كنم ـ و هر كس كه‌ خدا و رسول او را (درباره ولایت على) مخالفت كند، جزاى او آتش جهنّم است كه در آن مخلّد

خواهند بود.»

 و نیز از حضرت موسى بن جعفر علیهما السّلام روایت است كه: آیه سوره مزمل را این طور تفسیر كرده‌اند: ﴿وَ اصْبِرْ عَلى‌ ما يَقُولُونَ‌ (فِیک) وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا وَ ذَرْنِي وَ الْمُكَذِّبِينَ‌ (بِوَصِیک) أُولِي النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِيلًا﴾.¹

 «شكیبا باش بر آنچه (درباره تو) مى‌گویند، و از ایشان به طور پسندیده و نیكو دورى گزین. و مرا واگذار با تكذیب كنندگان (درباره وصىّ تو) كه آن تكذیب كنندگان خوشگذران و رفاه طلب هستند؛ و مدّت كمى ایشان را مهلت بده»!

 و از بعضى از معصومین علیهم السّلام وارد است كه: آیه سوره مرسلات را این طور تفسیر كرده‌اند:

 ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ‌ (یا مُحمَّدُ بِمَا اوحِىَ إلَیک مِنْ وَلَایة عَلِىٍّ) أَ لَمْ نُهْلِكِ الْأَوَّلِينَ‌ (الَّذینَ کذَّبُوا الرُّسُلَ فِى طَاعَة الْأوْصِیاءِ) كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ‌ (مَنْ أجْرَمَ إلَى آل مُحَمَّدٍ وَ رَکبَ مِنْ وَصِیهِ مَا رَکبَ)﴾.²

 «واى بر تكذیب كنندگان (اى محمّد از آنچه بر تو درباره ولایت على وحى شده است) آیا ما قوم پیشینیان را هلاك نكردیم؟ (آنانكه رسولان خود را درباره اطاعت اوصیاءِ آنها تكذیب كردند) همچنین ما با جرم پیشگان عمل مى‌كنیم (آن كسى كه درباره آل محمّد جرم كرده و درباره وصىّ او مرتكب شده آنچه را مرتكب شده است).

 و از حضرت صادق علیه السّلام وارد است كه: آیه سوره یونس را اینطور تفسیر كرده‌اند: ﴿وَ يَسْتَنْبِئُونَكَ أَ حَقٌّ هُوَ (ما تقول فى على) قُلْ إِي وَ رَبِّي إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ﴾.³

 «و از تو اى پیامبر مى‌پرسند: آیا حقّ است آن (چیزى كه تو درباره على مى‌گوئى) بگو آرى و سوگند به پروردگارم كه حقّ است و شما نمى‌توانید جلوى امر خدا را بگیرید»!

 عونى گوید:

 ١ ـ «آیا رسول خدا در روز غدیر در وقتى كه مردم در مكانى مجتمع بودند، بپا برنخاست و خطبه نخواند؟

 ٢ ـ و آیا نگفت: هر كس من صاحب اختیار او هستم، پس از من این على صاحب اختیار اوست؟ و آیا با على عقد برادرى نبست و او را برادر خود قرار نداد؟ ولیكن آن مردم طبق گفتار رسول خدا عمل نكردند كه گفت:

 ٣ ـ اگر ولایت را به راهبرى و راهنمائى علىّ ابو الحسن بسپارند او تمام مردم جهان را كفایت مى‌كند و از راههاى خدا و طرق هدایت و سلامت بدون ترس مى‌گذرند.

 ٤ ـ ابو الحسن علىّ‌بن‌أبى‌طالب مطالبه امر را مى‌كند در حالى كه بواسطه ضعف و نداشتن یار و معین مُتَوقّف و مُحتبس است. و مردم به‌طور اجتماع آن خلافت را در محفلى به‌طور عطیه و رایگان مى‌یابند (و یا به سوى دیگر سوق مى‌دهند و مى‌رانند).»

 ابن حَمَّاد گوید:

 «آگاه باشید كه این مرد ولىّ شماست و از او اطاعت كنید، و واى بر آن كه اطاعت نكند.»

 و نیز ابن شَهْر آشوب از عَوْنى آورده است:

 ١ ـ رسول خدا مى‌گفت: این على امروز براى امَّت من صاحب اختیار است. پروردگار را شاهد باش آنچه را كه گفتم.

 ٢ ـ پس یك مرد منافق كه أهل شقاق و عداوت بود رسول خدا را با سخنان دردناكى كه از دل دردآور او بر مى‌خاست مخاطب قرار داده و گفت:

 ٣ ـ آیا این نَصْبِ ولایت از پروردگار ماست؟ یا آنكه تو خودت اختراع و ابداع كرده‌اى؟ پیغمبر گفت: معاذ الله، پناه مى‌برم به خدا من ابداع كننده نیستم.

 ٤ ـ آن دشمن خدا گفت: پروردگارا اگر آنچه را پیغمبر گفته است حقّ است، عذابى را بفرست تا بر من واقع شود.

 ٥ ـ به سبب كفرى كه آورد از افُق آسمان، خداوند با سنگ بزرگى او را به عقوبت رسانیده و در كیفرش تسریع و شتاب شد، و به رو در افتاد و در مصرع و محلّ زمین خوردنش جان داد و اقامت گزید.»

 و نیز ابن شهرآشوب گوید: در خبر است كه:

 إنَّ النَّبِىَّ صَلِى اللهِ عَلَیهِ و آلِه کانَ یخْبِرُ عَنْ وَفَاتِهِ بِمُدَّة و یقُولُ: قَدْ حَانَ مِنىِّ خُفُوقُ مِنْ بَینِ أظْهُرٍکمْ! وَ کانَتِ الْمُنَافِقُونَ یقُولُونَ لَئِنْ مَاتَ مُحَمَّدُ لَیخْرَبُ دِینُهُ. فَلَمَّا کانَ مَوْقِفُ الْغَدیرِ قَالوُا: بَطَلَ کیدُنَا. فَنَزَلَت:

 ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌ ﴾ ـ الآیة.²

 «قبل از مدّتى كه رحلت رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله واقع شود، آن حضرت خبر از مرگ خود مى‌داد و مى‌گفت: نزدیك شده است كه من از میان شما غائب شوم. و منافقین مى‌گفتند: اگر محمّد بمیرد، دینش خراب مى‌شود. چون موقف غدیر واقع شد گفتند: كید و اندیشه ما باطل شد. این آیه نازل شد: «امروز كافران از دستبرد به دین شما مأیوس شدند، از ایشان مترسید و از من بترسید. من امروز دین شما را كامل كردم...»

ابیات بشنوى در گفتار مخالفان كه امامت را به على نمیدهیم‌

 و نیز او از بشنوى آورده است:

 ١ ـ «پس بزرگ آنها گفت: رأى و تدبیر شما در این امر چیست؟ و او صاحب امر الهى آشكار و روشن را ردّ مى‌كرد.

 ٢ ـ شما گفتار او را كه روشن و بلیغ و واضح، درباره خلافت على وصیت كرد، شنیدید!

 ٣ ـ آنها گفتند: این اندیشه و حِدَّت نظر و رأى شخصى اوست كه بر ما ثابت و مقرّر داشته است، و امّا پیمان و عهد ناگسستنى و أمر مُبْرَمى نیست.

 ٤ ـ ما در جریان و تمشیت امور خود، طریقه دیگرى غیر از این نظریه را اعمال و تدبیر خواهیم نمود تا بواسطه آن به زندگى و حیات اجتماعى و معیشت بزرگوارانه و بلند مرتبه نائل آئیم.

 ٥ ـ اگر محمّد بمیرد ما امامت را در شورى مى‌گذاریم تا در این صورت أبوبكرى و یا عُمَرى در آنجا به خلافت رسند.»

در قیامت، سوسمار امام كسانیست كه از على بن أبى‌طالب منحرف شده‌اند

 و ابن شهرآشوب همچنین گوید: و در خبر وارد است كه: چون رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم از غدیر خمّ فارغ شد و مردم متفرّق شدند، جمعى از طائفه قریش به دور هم گرد آمدند و از قضیه و داستان وقعة غدیر تأسّف مى‌خوردند، در این حال سوسمارى‌ (ضَبّ) از نزد آنها عبور كرد، بعضى از آنها به دیگرى گفت: اى كاش محمّد این سوسمار را امیر و رئیس ما كرده بود و على را امیر نكرده بود.

 أبوذَرّ غِفَارى سخن او را شنید و آن را براى رسول خدا حكایت كرد. رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم دنبال آن جماعت فرستاد و ایشان را حاضر كرد و گفتارشان را بر آنها عرضه داشت. ایشان انكار كردند و به خدا قسم یاد كردند كه چنین مقاله‌اى را

نگفته‌اند. خداوند این آیه را فرستاد:

 ﴿يَحْلِفُونَ بِاللَهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ يَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللَهُ عَذاباً أَلِيماً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ﴾.¹

 «این منافقین به خدا سوگند مى‌خورند كه چنین سخنى را نگفته‌اند، و تحقیقاً سخن كفر را گفته‌اند و بعد از اسلام آوردنشان كافر شده‌اند، و عزم و همّت خود را بر آن چیزى داشتند كه بدان كامیاب نشدند. و این انتقامشان (از اسلام و قرآن و رسول خدا و وَلىِّ عهد او) نبود مگر به جهت پاداشى كه خداوند و رسول او، از فضل خود ایشان را بى نیاز و عزیز و غنى فرموده‌اند. پس اگر از این عملشان بازگشت كنند براى ایشان پسندیده است، و اگر پشت نموده و اعراض نمایند خداوند در دنیا و آخرت، آنان را به عذاب دردناكى مُعذَّب مى‌كند. و البّته در این صورت ایشان در روى زمین هیچ ولى و مولائى، و هیچ نصیر و معینى ندارند.»

 رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: مَا أظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ مَا أقَلْتِ الْغَبْرَاءُ عَلَى ذِى لَهْجَة أصْدَقَ مِنْ أبى ذَرٍّ² «آسمان نیلگون سایه نیفکنده، و زمین غبار آلوده خاکى رنگ برخود بار نکرده است صاحب سخن و گفتارى را که از ابو ذّر صادق‌تر و راستگوتر باشد.»

 در روایت ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام در خبرى وارد است كه‌ إنَّ النَّبِىَّ صلّی الله علیه و آله و سلّم قَالَ: أمَّا جَبْرَئیلَ نَزَلَ عَلَىَّ وَ أخْبَرَنى أنَّهُ یؤْتَى یوْمَ الْقِیامَة بِقَوْمٍ إمَامُهُمْ ضَبٌّ فَانْظُرُوا أنْ لَا تَکونُوا اوُلَئِک فَإنَّ اللهَ تَعَالَى یقُولُ: ﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ﴾.³

 «جبرائیل بر من فرود آمد خبر داد كه در روز قیامت جماعتى را در محشر حاضر مى‌كنند كه پیشواى آنها ضبّ (سوسمار) است. شما در حال خود نظر كنید ببینید از آن دسته نباشید، زیرا كه خداوند تعالى مى‌فرماید: روزى مى‌رسد كه ما هر دسته از مردم را به امامشان مى‌خوانیم و به نام امام آنها را صدا مى‌كنیم و طلب‌

مى نمائیم.

 و نیز این شهرآشوب از ابن طُوطى این ابیات را آورده است:

 ١ ـ «و در روز غدیر همگى به فضلیت على اعتراف كردند، ولیكن در هر فرصت غَدْر و مكرِ خود را مخفى مى‌داشتند.

 ٢ ـ من دارم مى‌بینم آن درخت غدیر خمّ و پیامبر محمّد را كه با صداى بلند با گفتار جهرّیه خود ندا مى‌كند:

 ٣ ـ آیا من از نفوس شما به خودتان نزدیكتر نیستم؟ گفتند: آرى. و جمعیت و قوم قریش همگى حضور داشتند.

 ٤ ـ پس پیامبر به آنها گفتند: هر كدام از شما كه من صاحب اختیار اویم، پس از من حَیدر انتخاب شده خدا، مولاى اوست.

 ٥ ـ خداوندا موالیان على را در زیر ولایت خود آر. و كسى كه پیوسته على را یارى مى‌كند، تو او را نیز یارى فرما!

 ٦ ـ لیكن چون پیغمبر هادى امَّت راه خود را طىّ كرده و از این دنیا گذشت، آنان مكر قبیح خود را آشكارا ساختند.

تهنیت عمر و ابوبكر و اقرار به ولایت على بن أبى‌طالب علیه السّلام‌

 در كتاب «ذخائر العُقْبَى» با تخریج احمد در «مسند» خود را از بَراءِبن عَازِب روایت كرده است كه: ما در سفر با پیغمبر بودیم و در غدیر خمّ نازل شدیم. و سپس داستان خطبه رسول اللَه را بیان مى‌كند و در ذیل آن مى‌گوید: فَلَقِیهُ عُمَرُ بَعْدَ ذَلِک فَقَالَ: هَنِیئاً لَک یا بْنَ أبِى طَالِبٍ! أصْبَحْتَ وَ أمْسَیتَ مَوْلَى کلِّ مُؤمِنٍ وَ مُؤمِنَهٍ‌² «عمر بعد از این جریان على را ملاقات كرد و گفت: گوارا باشد بر تو اى پسر

ابوطالب! صبح كردى و شب كردى در حالى كه صاحب اختیار هر مؤمن و هر مؤمنه‌اى مى‌باشى»!

 و احمد بن حنبل همین حدیث را در كتاب «مناقب» خود از عمر تخریج كرده است.¹

 و نیز محبّ الدین طبرى در همین كتاب «ذخائر» گوید: عَنْ عُمَرَ ـ رَضِىَ اللهُ عَنْهُ ـ وَ قَدْ جَاءَهُ اعْرَابیانِ یخْتَصِمَانِ فَقَالَ لِعَلىِّ: افْضِ بَینَهُمَا یا أبَا الْحَسَنِ. فَقَضَى عَلِىُّ بَینَهُمَا. فَقَالَ أحَدُ هُمَا: هَذَا یقْضِى بَینَنَا؟! فَوَثَبَ إلَیه عُمَرُ وَ أخَذَ بِتَلْبِیبِهِ وَ قَالَ: وَیحَک مَا تَدْرِى مَنْ هَذَا؟! هَذَا مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى کلِّ مُؤمِنٍ! وَ مَنْ لَمْ یکنْ مَوْلَاهُ فَلَیسَ بِمُؤمِنٍ.²

 «از عُمَر (رضى اللَه عنه) روایت است كه در وقتى كه دو نفر اعرابى به نزد او براى فصل خصومت آمده بودند، به أمیرالمؤمنین (علیه السّلام) گفت: اى ابو الحسن بین این دو نفر قضاوت كن! أمیرالمؤمنین (علیه السّلام) بین آن دو نفر قضاوت كردند، یكى از آن دو نفر گفت: این مرد بین ما قضاوت مى‌كند؟! عمر به سوى او جهید و گریبان او را گرفت و گفت: واى برتو! نمى‌دانى این مرد كیست؟! این مرد مولاى من و مولاى هر مؤمن است؛ و هر كس كه على مولاى او نباشد او مؤمن نیست»

 این حدیث را نیز، ابنُ السَّمَّان در كتاب «المُوَافَقَه» تخریج كرده است.

 و ابن أثیر جَزَرى این طور آورده است كه: فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: یا بْنَ أبى طَالبٍ! أصْبَحْتَ الْیوْمَ وَلِىَّ کلِّ مُؤمِنٍ. «عُمَر بن خطّاب گفت: اى پسر أبو طالب در امروز صبح كردى در حالى كه صاحب اختیار هر مؤمنى هستى»!

 خواند میر: غیاثُ الدّین بن همام الدّین حسینى كه از أهل سُنَّت است در تاریخ خود پس از بیان واقعه داستان غدیر و نزول آیه تبلیغ و بیان حدیث ولایت بدین عبارت: مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِىُّ مَوْلَاهُ. اللَّهُمَ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ، وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ، وَ أدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَیثُ کانَ‌ گوید: پس أمیرالمؤمنین كرّم اللَه وجهه ـ به موجب فرموده حضرت رسالت صلّى اللَه علیه (و آله) و سلّم در

خیمه نشست تا طوائف خلایق به ملازمتش رفته، لوازم تهنیت به تقدیم رسانیدند. و از جمله اصحاب: أمیرالمؤمنین عمر بن الخطاب ـ رضى اللَه عنه ـ جناب ولایت مآب را گفت: بَخٍّ بَخٍّ یا بْنَ ابِیطَالِبٍ! أصْبَحْتَ مَوْلَائى‌¹ وَ مَوْلَى کلِّ مَؤمِنٍ وَ مُؤمِنَهٍ. یعنى خوشا به حال تو! اى پس ابو طالب! بامداد كردى در وقتى كه مولاى من و مولاى هر مؤمن و مؤمنه بودى!

 بعد از آن امَّهات مؤمنین برحسب اشارات سید المرسلین به خیمه أمیرالمؤمنین رفته شرط تهنیت بجاى آوردند.²

 و میر محمّد بن خاوند شاه معروف به میرخواند، در تاریخ خود بعینه همین عبارت را به پارسى آورده است.³

اعیان از علمآء عامّه كه تهنیت شیخین را ذكر كرده‌اند

 بارى خصوص تهنیت و تبریك شیخین (أبوبكر و عمر) را جمع كثیرى علاوه بر علماى شیعه ـ رضوان اللَه علیهم ـ از علماى عامّه از ائمّه تاریخ و تفسیر و حدیث، چه مُسنداً با سندهاى صحیح با رجال موثّقى كه منتهى به ابن عبّاس و أبو هُرَیره و زید بن از قم و برآءبن عازب مى‌شود، و چه مرسلًا روایت كرده و در كتب خود ذكر كرده‌اند.

 بعضى از عامّه به لفظ بَخٍّ بَخٍّ لَک یا عَلِىُ‌ و بعضى به لفظ هَنیئاً لَک‌ و بعضى به لفظ طُوبَى لَک‌ آورده؛ و از سوى دیگر بعضى به لفظ أصْبَحْتَ، و بعضى به لفظ أمْسَیتَ، و بعضى به لفظ أصْبَحْتُ‌ و أمْسَیتَ، و این گفتار و تهنیت را جماعتى از عمر، و جماعتى دیگر از ابوبكر و عمر هر دو ذكر كرده‌اند. و مفاد متن حدیث نیز مختلف است. و بعضى به لفظ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ و مُؤْمِنَهٍ‌ و بعضى به لفظ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ و مُؤْمِنَة و بعضى به لفظ مَوْلَى کلِّ مؤمنٍ‌ و بعضى به لفظ مَوْلَى کلِّ مُسْلِمٍ‌ و بعضى به لفظ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى کلِّ مُسْلِمٍ‌ ذكر كرده‌اند. و ما فشرده و شالوده آنچه را كه علّامه أمینى ـ رحمه اللَه علیه ـ در اینجا ذكر كرده است با سَبْك و ترتیب خود مى‌آوریم.

 اوّل: حافظ أحمد ابن عُقْدَه در كتاب‌ «وَلایت» و حافظ أبو عبداللَه مَرزبْانى در كتاب «سرقات الشعر» و حافظ علىّ بن عُمَر دارقُطّنى بنا به نقل ابن حَجَر در «صَواعِق» و أبو مُحمَّد عاصمى در كتاب‌ «زَین الْفَتَى» و حافظ أبو عبداللَه گنجى در كتاب‌ «کفایة الطَّالب» و ابن حَجَر عَسْقَلانى هیتمى در كتاب‌ «الصَّواعق الْمُحرِقه» و شمس الدین مناوى شافعى در كتاب‌ «فیض القدیر»، و أبو عبداللَه زرقانى در كتاب‌ «شَرح الْمَواهِب» و سید أحمد زَینْى دَحْلان در كتاب‌ «الفتوحات الإسلامیه» بدین عبارت آورده‌اند كه: فَقَالَ أبُو بَکرٍ وَ عُمَرُ: أمْسَیتَ یا بْنَ أبى طَالِبٍ! مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ و مُؤْمِنَة «پس أبوبكر و عمر گفتند: اى پس أبو طالب! شب كردى در حالى كه مولاى هر مُؤْمِن و هر مؤمنه‌اى هستى.»

 دوم: حافظ أبو عبداللَه ابْن بَطَّة در كتاب‌ «الإبَانة»، و قاضى أبو بَكر باقلانى در «تَمْهید الاصُول» بدین عبارت ذكر كرده‌اند: إنَّ أبَا بَکرٍ وَ عُمَرَ لَمَّا سَمِعَا قَالَا: یا بْنَ أبِى طَالِبٍ! انت مولى کل مُؤْمِنٍ و مُؤْمِنَة! «أبوبكر و عمر چون شنیدند گفتند: اى پسر أبو طالب! تو مولاى هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه‌اى هستى»!

 سوم: حافظ أبُو بَكر ابنْ شَیبَهْ در كتاب‌ «الْمُصَنَّف»، و أحمد بن حَنْبَل در «مُسْنَد» خود، و حافظ أبو عبّاس شَیبانى، و حافظ أبو یعْلى موصِلى در «مسند» خود، و حافظ أبو سعد سَمْعانى در «فَضائِلُ الصَّحَابة» و أبو الفرج ابن جَوْزى حَنْبَلى در عمر بن محمّد مُلَّا در «وَسِیلَه المُتعِّدین»، و حافظ محبّ الدین طَبَرى در «الرَّیاضُ النَّضِرَة»، و شیخ الإسلام حمّوئى در «فَرائد السِّمْطَین»، و ولىّ الدّین خطیب در «مشْکاة الْمَصابیح»، و جمال الدِّین زَرَندى در «نَظْمُ دُرَرِ السِّمْطَین»، و أبو الفداء ابن كشیر شامى شافعى در «البدایة و النِّهَایه»، و تقىّ الدِّین مقریزى مصرى در «خِطَط»، و نور الدین ابن صَبَّاغ مالكى در «الْفُصُولُ الْمُهِمَّة»، و كمال الدین مَیبَدى در «شرح دیوان منسوب به أمیر المؤْمنین»، و جلال الدّین سیوطى در «جَمْعُ الْجَوَامِع» بنا به نقل‌ «کنز العُمَّال»، و نور الدین سمهودى شافعى در «وفآءُ الْوَفاءِ بِأخْبارِ دارِ الْمُصْطَفى»، و سید علىّ بن شهاب الدین همدانى در «مَوَدّة الْقُرْبَى»، و سید محمود شیخانى قادرى در «الصِّراطُ السَّوِىِّ فِى مَنَاقِبِ آلِ النَّبِىِّ»، و شیخ أحمد باكثیر مكى در «وَسیلَة الْمَآلِ فِى عَدِّ مَنَاقِبِ الْآلِ»، و میرزا محمّد بدخشانى در «مِفْتَاحُ النَّجَافى مَنَاقِبِ آلِ

الْعَبَا»، و شیخ محمّد صدر العالم در «مَعَارِجُ الْعَلَى فى مَنَاقِبِ الْمُرْتَضَى»، و أبو ولىّ اللَه عُمَرى دِهْلَوى، و سید محمّد صَنْعانى در «الرَّوْضَة النَّدِیة شَرْحُ التُّحْفَة الْعَلَویه» و مولوى محمّد مُبین لَكهَنَوى در «وَسِیلة النَّجِاهِ»، و شیخ محمّد جیب اللَه شَنْقیطى مالكى در «کفَایة الطَّالَبِ فى حَیاة عَلِىِّ بن ابیطَالِب» بدین عبارت آورده‌اند كه: قَالَ عُمَرُ: هَنِیئاً لَک یا بْنَ أبى طَالِبٍ! أصْبَحْتَ وَ أمْسَیتَ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ و مُؤْمِنه!

 «گوارا باد بر تو اى پسر أبو طالب! صبح كردى و شب كردى در حالى كه مولاى هر مؤمن و مؤمنه‌اى بودى»!

 چهارم: حافظ أبو جریر طبرى در «تفسیر» خود، و حافظ أبو سعید خرگوشى در «شَرَفُ الْمُصْطَفى»، و أبو حامد غزالى در «سِرُّالعَالَمَین»، و اخطب خطبآءِ خوارزم موفّق بن أحمد حنفى در «مناقِب» خود، و فخر الدّین رازى شافعى در «تفسیر» خود، و نظام الدّین قمّى نیشابورى، و سید عبد الوّهاب حسینى بخارى، و محمّد محبوب عالم در «تفسیر شاهى» بدین عبارت آورده‌اند كه: فَلَقِیهُ عُمَرُ فَقَالَ: هَنِیئاً لَک یا بْنَ أبِى طَالِبٍ! أصْبَحْتُ وَ أمْسَیتَ مَوْلَى کلِّ مُؤْمن و مُؤْمِنة «عمر او را دید و گفت: گوارا باد بر تو اى پسر أبو طالب! صبح كردى و شام كردى در حالى كه مولاى هر مرد مُؤْمِنٍ و هر زن مُؤْمِنه‌اى هستى.»

 پنجم: حافظ ابن سمَّان رازى بنا به نقل محبّ الدین طَبَرى در «الرّیاضُ النَّضِرَة» و شنقیطى در «حَیاة عَلِىِّ بْن أبى طَالِب»، و حُسام الدِّین بایزید سَهَانْپُورى در «مَرافِضُ الرّوافض» بدین عبارت آورده‌اند كه: فَلَقِىَ عَلیا علیه السّلام عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ بَعْدَ ذَلِک فَقَالَ: هَنِیئاً یا بْنَ أبِى طَالِبٍ! أصْبَحْتَ وَ أمْسَیتَ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ و مُؤْمِنَة. «على علیه السّلام را پس از این واقعه عُمر بن خطّاب دیدار كرد و گفت: گوارا باشد برتو اى پسر أبو طالب! صبح كردى و شام كردى در حالى كه مولاى من هر مؤمن و مؤمنه‌اى هستى»!.

 ششم: أبو اسحق ثَعْلَبى در تفسیر خود: «الکشْفُ وَ الْبَیانُ»، و حافظ أبوبكر بیهقى بنا به نقل‌ «الفصول المهمّة»، و حافظ ابوبكر خطیب بغدادى، و فقیه أبو الحسن ابن مَغازلى در «مَنَاقِب»، و ابو الفتح اشعرى شهرستانى در «الْمِلَل وَ النِّحَل»، و قاضى نجم الِّدین أذْرُعى شافعى در «بَدیعُ الْمَعَانِى» بدین عبارت ذكر كرده‌اند كه: فَلَقِیهُ عُمَرُ فَقَالَ: هَنِیئاً لَک یا بْنَ أبِى طَالِبٍ! أصْبَحْتُ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ و مُؤْمِنَة. «پس‌

از جریان خطبه رسول الله، عمر على را ملاقات كرد و گفت: گوارا باد تو را اى پسر أبو طالب! صبح كردى در حالى كه مولاى هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه‌اى هستى»!

 هفتم: فقیه ابنُ الْمَغَازلى در «مناقِب» با سند دیگر، و خطیب خوارزمى در «مناقِب» با سند دیگر بدین عبارت آورده‌اند كه: فِانْصَرَفَ عَلِىُّ قَرِیرَ الْعَینِ فَأتْبَعَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ: بَخٍّ بَخٍّ یا أبَا الْحَسَنِ! أصْبَحْتَ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى کلِّ مُسْلِمٍ! «على پس از خطبه رسول اللَه با خوشحالى راه افتاد، عمر بن خطّاب به دنبال او رفت و گفت: آفرین آفرین اى أبو الحسن! صبح كردى در حالى كه مولاى من و مولاى هر مسلمان هستى»!

 هشتم: أبو الفتح محمّد بن على نطنزى در «الخصائص العلویه»، و شیخ الاسلام حَمُّوئى با سند دیگر روایت كرده‌اند كه: قَالَ عُمَرُ: بَخٍّ بَخٍّ یا بْنَ أبِى طَالِبٍ! أصْبَحْتَ مَوْلَاىَ وَ مَوْلَى کلِّ مُسْلِمٍ. «عمر گفت: آفرین آفرین اى پسر أبو طالب! صبح كردى در حالى كه مولاى من و مولاى هر مسلمان هستى»!

 نهم: أبو محمّد عَاصِمى در «زَینُ الْفَتَى» با سند دیگر بدین عبارت آورده است كه: قَالَ عُمَرُ: هَنِیئاً لَک یا أبَا الْحَسَنِ! أصْبَحْتَ مَوْلَى کلِّ مُسْلِمٍ! «عمر گفت: گوارا باشد بر تو اى أبو الحسن! صبح كردى در حالى كه مولاى هر مسلمان هستى»!

 دهم: أبو السَّعادات ابن اثیر شیبانى در «نهایة»، و شهاب الدِّین قَسْطَلانى در «الْمَوَاهِبُ اللَّدُنیة» بدین عبارت آورده‌اند كه: قَوْلَ عُمَرَ لِعَلِىٍّ: أصْبَحْتَ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ. «گفتار عمر به على: صبح كردى در حالى كه مولاى هر مؤمنى هستى»!

 یازدهم: عِزُّالدِّین ابن اثیر شیبانى بدین عبارت آورده است كه: عُمَر گفت: یا ابْنَ أبِى طَالِبٍ! أصْبَحْتَ الْیوْمَ مَوْلَى کلِّ مُؤْمِنٍ.¹ «اى پسر أبو طالب! امروز صبح كردى در حالى كه مولاى هر مؤمنى مى‌باشى»!

 بارى اینها بعضى از روایاتى بودكه دلالت داشت بر اینكه شیخین اقرار و اعتراف به ولایت أمیرالمؤمنین علیه السّلام داشته‌اند ولیكن ولایت را به معنائى غیر از امامت و امارت و خلافت حمل مى‌كرده‌اند تا با امارت و حكومت آنها مخالفتى نداشته باشد. و این حمل، صحیح نیست زیرا با وجود تنصیص اهل لغت و اشعار

شعراى عرب و بدست آوردن حاقّ و ریشه اصلى ولایت، همانطور كه در طىّ مباحث سابق یاد آور شدیم، ولایت به معناى اولویت مِن جمیع الوجوه، و قرب به تمام معنى الكلمه مى‌باشد، كه لازمه‌اش ریاست و حكومت و خلافت و صاحب اختیار بودن در دین و دنیاست.

 آنها با وجود أظْهَرُ مِنَ الشَّمْس بودن این معنى، این حقیقت را انكار كردند و به أدلّه واهیه متمسّك شدند، كه امارت و حكومت از ولایت جداست، و مردم براى تعیین امام خودشان باید قیام كنند؛ همچنانكه در كیفیت استدلال بسیارى از عامّه مى‌بینیم كه مى‌گویند: حدیث‌ مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىُّ مَوْلَاهُ‌ صحیح است و مسلّماً از رسول خداصادر شده و متواتر است لیكن ولایت معناى حكومت و خلافت را ندارد. آنها مى‌گویند بهترین دلیل بر این مطلب آنستكه خود شیخین كه به أمیرالمؤمنین علیه السّلام تهنیت گفتند و حدیث را از رسول خدا شنیدند و اقرار و اعتراف داشتند، خودشان در مقام تعیین خلیفه برآمدند و در سقیفه بنى ساعده با أبوبكر بیعت كردند.

گفتار صاحب تفسیر المنار كه عامّه ولایت را دارند

 سیدمحمّد رشید رضا مى‌گوید: اهل سُنَّت مى‌گویند: این حدیث دلالت بر ولایت سُلْطه و اقتدار كه امامت و یا خلافت است ندارد، و به این معنى در قرآن استعمال نشده است، بلكه مراد از ولایت در این حدیث ولایت نصرت و مودّت است كه خداوند درباره هر یك از مؤمنان و كافران مى‌فرماید: «بعضى از آنها اولیاء بعضى دیگر مى‌باشند.» و معناى حدیث این مى‌شود كه: «هر كس كه من ناصر و موالى او هستم، على ناصر و موالى اوست»؛ یا این مى‌شود كه: «كسى كه ولایت مرا دارد و مرا نصرت كرده است، باید ولایت على را داشته باشد و باید او را نصرت كند.» و حاصل معنى این مى‌شود كه: على به دنبال پیامبر حركت كرده است، و هر كس كه پیامبر او را نصرت كرده است، على او را نصرت كرده است. و بنابراین برعهده هر كس كه پیامبر را نصرت كرده است آنست كه على را نصرت كند.

 و این یك مزیت عظیمى است. و آن حضرت ـ كَرّم اللهُ وَجْهَه ـ ابا بكر و عمر و عثمان را نصرت كرده است و موالى آنها بوده است. پس این حدیث حُجَّت بر علیه كسانى نیست كه ابا بكر و عمر و عثمان را ولىّ خود گرفته‌اند، همانند على، بلكه حجّت است بر علیه كسانى كه آنها را مبغوض دارند و از آنها بیزارى و برائت‌

مى‌جویند. و فقط این حدیث حجّت است بر علیه كسانى كه معاویه را ولىّ خود شمرده و او را نصرت نموده‌اند.

 پس این حدیث دلالت بر امامت على ندارد، بلكه دلالت بروجوب نصرت او دارد، خواه امام باشد و خواه مأموم باشد. زیرا اگر در وقت خطبه رسول اللَه دلالت بر امامت كند، لازمه‌اش آن است كه على با وجود خود حضرت رسول خدا نیز امام باشد؛ و شیعه خودش چنین نظریه‌اى ندارد.

 و دو فرقه شیعه و سُنىّ در این موضوع گفتارى دارند كه ما دوست نداریم استقصا نموده و همه‌اش را بیان كنیم و به حاقِّ مطلب برسیم و بین آنها ترجیح دهیم؛ چون این گونه بحث‌ها جَدَلْ است كه موجب افتراق مسلمین مى‌شود، و ایجاد دشمنى و عداوت در میان آنها مى‌كند. و تا وقتى كه عصبّیتِ مذاهب و طرفدارى از یك مذهب برجمهورِ مردم غالب است امید جستجوى حقّ در مسائل خلافیه فیما بین آنها نیست، و همچنین امیدى در تجنب از تفرقه و دشمنى در نتیجه بحث در مسائل خلافیه نیست.

 و امّا اگر عصبیت از بین برود و عامّه مردم آن را به یك سو افكنند دیگر براى مسلمین تفاوتى ندارد؛ چه این مذهب و آراءِ آن ثابت شود، و یا آن مذهب و آراء آن زیرا در آن صورت با آئینه انصاف مى‌نگرند، و با دیده اعتبار نظر مى‌كنند، و براى اهل حقّ درود مى‌فرستند، و براى خطاكاران استغفار مى‌كنند.

 ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّكَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ﴾.¹

 «بار پروردگار ما! ما را مورد غفران خود قرار ده، و نیز برادران ما را كه در ایمان برما سبقت گرفته‌اند مورد غفران آمرزش خود قرار ده! و نسبت به كسانى كه ایمان آورده‌اند هیچ گونه غِلّ و كدورتى در دلهاى ما مگذار»!

 ما بحول خدا و قوّته مانند آفتاب روشن ساختیم كه معناى ولایت كه همان مقام عبودیت مَحْضه و رفع حجاب فیما بین حضرت معبود و عبد است و لازمه آن قرب‌

و نزدیكى است، ملازم با سیطره تكوینیه بر عالم ملك وَ مَلَكوت است، و ریاست و امارت از شئون و لوازم غیر منفكّه آن است؛ و تفكیك آن دو از یكدیگر بالأخصّ در خطبه رسول خدا با این قرائن و شواهِد بسیار، غیر معقول است.

 پس حدیث دلالت بر ولایت به معناى امارت امیر مؤمنان دارد، و دلالت بر وجوب موالات موالیان او همچون سلمان و أبوذّر و مقداد و عمّار و مَنْ یحْذُو حَذُوَهُمْ‌؛ و بروجوب معادات دشمنان او هر كس باشد. چون برهمین اساس است كه‌ تَوَلِّى و تَبَرّى‌ دو ركن از اركان مسلمه مذهب قرار گرفته است. امّا بحثهاى عصبى همیشه غلط است لیكن بحث از حاقّ مطلب براى استنتاج رأى صحیح و شناختن مُحِقّ از مُفْسِد و مُنْصِف از مُدْغِل براى پى ریزى كردن آراء بر اساس مذهب صحیح و تبعیت از حقّ دون باطل پیوسته ممدوح و لازم بلكه ضرورى است. ما تا بحث دقیق و صحیح در تاریخ تحلیلى صحابه صدر اسلام نكنیم از كجا مذهب درست را از نادرست تشخیص مى‌دهیم؟ آنگاه آراء و عقائد و اخلاق و اعمال خود را بر چه. منهجى از مناهج استوار مى‌سازیم؟ پس شناخت صحابه و طرز تفكّر آنها ضرورى است. و هر كس كه اهل فحص و جستن مذهب درست باشد، نمى‌تواند از این مسئله شانه تهى كند، و ندیده و ناشناخته كور كورانه‌ تقلیداً لِبَعْضِ السَّلَف‌ از آنها پیروى كند؛ این برخلاف دعوت اسلام است، و ما إن شاء اللَه در این موضوع بحث خواهیم نمود.

 و امَّا اینكه گفته است: ما دوست نداریم در آراء فریقین شیعه و سنّى استقصاء بعمل آوریم و ترجیح آن را مُبَین سازیم؛ معلوم است كه این استقصاء سر از جاهائى در مى‌آورد كه موجب نشستن عرق شرم بر رخسار طرفداران آن صحابه مى‌گردد؛ و ما را در بحث كلامى به جائى مى‌رساند كه معلوم مى‌شود همچون آفتاب در روز روشن حقّ مسلّم و واضح علىّ‌بن‌أبى‌طالب را غصب كردند، و شعله آتش بر در خانه دختر رسول خدا افروختند. و در این صورت البتّه صلاح آقایان است كه استقصاء در بحث ننمایند، و در صدد ترجیح أحَد المذهبین برنیایند.

 بارى، وظیفه یك مرد باحث آن است كه: در هر بحثى مطلب را دنبال كند و استیفاء نماید، و بدون در نظر داشتن جنبه‌اى و طرفدارى از فرقه‌اى حقّ بیان كند و در دسترس اهل مطالعه قرار دهد؛ آنگاه خود مردم مى‌دانند و راهى را كه انتخاب مى‌كنند؛ دیگر مسؤولیت برعهده باحث نیست. شخص نویسنده بالأخصّ در مسائل‌

كلامى كه با عقائد مردم سروكار دارد باید أمین باشد. زیرا كه مورد نظرّیه و استشاره جماعات و اجبالى قرار مى‌گیرد كه نظرّیه او را به عنوان مُسْتَشار تَلقّى مى‌كنند؛ وَ الْمُسْتَشَارُ مُؤْتَمَنُ.

 علىّ بن أبى‌طالب را كه اقرار خود مخالفان یگانه مرد راستین و اعلم و افضل و اورع و اشجع و اعرف به كتاب خدا و سُنَّت رسول خدا بود، با آن سوابق توحید و اخلاص و ایمان و ایقان و ایثار و عبودیت محضه در برابر خدا، و فدویت خالصه نسبت به رسول اكرمش در ضرّاء و سراء و دوران شدّت و عُسْرَت، كنار زدند به چه دلیلى و به چه عنوانى؟

رأى گیرى مخفیانه در سقیفه با خدعه همراه بوده و از نظر ظاهر هم باطل است‌

 اگر امامت و حكومت با تعیین مردم و طرز انتخاب و رأى گیرى است، و باید رجوع به اهل خبره و صاحبان حَلّ و عَقْد گردد، پس چرا مخفیانه با شتابزدگى هر چه بیشتر و عجله هر چه تمامتر، بدون اطّلاع و خبر دادن به على و شیعیان او، از اصحاب بزرگ رسول خدا از مهاجرین و انصار، و بدون اطّلاع به عبّاس عموى پیامبر و اولاد او، و بدون شركت احدى از بنى هاشم و تخلّف جمعى كثیر از مهاجر و انصار، هنوز جَسَد مبارك رسول خدا روى زمین بود و على به غسل و كفن اشتغال داشت، طبق گفتار مورّخین خود عامّه شیخان (أبوبكر و عمر) به سقیفه بنى ساعده رفتند، و چنان در راه سرعت داشتند كه یتَسَابقَان، هر یك از دیگرى سبقت مى‌گرفت و در آنجا خُفْیة پس از گفتگوهائى مبنى بر افضلیت قریش بر انصار رأى گرفتند و با أبوبكر بیعت كردند؟

 اگر میزان امامت، قرشى بودن‌ بود، على افضل و اعلم و انسب و اقرب قریش به رسول اللَه بود؛ چگونه استدلال به شجره نمودند و ثمره آن شجره را به بوته نسیان سپردند؟

 ابن قُتَیبَه دینَورى مى‌گوید: چون على را به مسجد براى بیعت بردند و او را امر به بیعت كردند آن حضرت گفت: اللهَ اللهَ یا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرینَ! لَا تُخْرِجُوا سلْطَانَ مُحَمَّدٍ فِى الْعَرَبِ عَنْ دَارِهِ وَ قَعْرِ بَیتِهِ إلَى دُورِکمْ وَ قُعُورِ بُیوتِکمْ! وَ لَا تَدْفَعُوا أهْلَهُ عَنْ مَقَامِهِ فِى النَّاسِ وَ حَقِّهِ! فَوَ اللهِ یا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ، لَنَحْنُ أحَقُّ النَّاسِ بِه، لِانَّا أهْلُ الْبَیتِ، وَ نَحْنُ أحَقُّ بِهَذَا الْأمْرِ مِنْکمْ!

 مَا کانَ فینَا الْقَارِئُ لِکتَابِ اللهِ، الْفَقِیهُ فِى دینِ اللهِ، الْعَالِمُ بِسُنَنِ رَسُولِ اللهَ، الْمُضْطَلِعُ بِأمْر الرَّعِیة، الْمُدَافِعُ عَنْهُمْ الْامُورَ السَّیئَة، الْقَاسِمُ بَینَهُمْ بِالسَّوِیة، وَ اللهِ إنَّهُ لَفِینَا؛ فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى فَتَضِلّوا عَنْ سَبِیلِ اللهِ! فَتَزْدَادُوا مِنَ الْحَقِّ بُعْداً.

 فَقَالَ بَشِیربْنُ سَعْدٍ الْأنْصَارِىُّ: لَوْ کانَ هَذَا الْکلَامَ سَمِعَتْهُ الْأنْصَارُ مِنْک یا عَلِىُّ قَبْلَ بَیعَتِهَا لِابى بَکرٍ مَا اخْتَلَفَ عَلَیک اثْنَانِ!¹

 «خدا را در نظر بگیرید! خدا را در نظر بگیرید! اى جماعت مُهاجرین! قدرت و سلطه و اقتدار محمّد را از خانه او و از بیخ و بُن اطاق و مسكن او، به خانه‌ها و در بیخ و بُن اطاقها و مَسْكَنهاى خود نَبرید! و اهل او را از مَقام و منزلت او در میان مردم، و از حقّ او بركنار مكنید و دور نیندازید، و ممانعت و جلوگیرى بعمل نیاورید. سوگند به خدا اى جماعت مهاجرین! ما از همه مردم به پیامبر سزاوارتریم؛ چون ما اهل بیت او هستیم، و ما در این امر امامت و حكومت از شما أولى و أحقّ هستیم و سزاوارتر مى‌باشیم!

 آنچه در میان امَّت، قارى كتاب خدا، و فقیه و بصیر در دین خدا، و عالم به سُنَّت‌هاى رسول خدا، و قوىّ و استوار در امر رعیت، و مدافع گزندها و آسیب‌هاى ناگوار از آنان، و قسمت كننده حقوق مُسْلمین را بین آنها به‌طور عَدْل و مساوى، پیدا شود سوگند به خدا در میان ما اهل بیت ما است. پس شما از هوا نفس خویشتن پیروى منمائید كه از راه خدا گمراه خواهید شد!

 بشیر بن سَعْد انصارى گفت: اى على اگر این سخنان را طائفه انصار قبل از بیعت با أبوبكر شنیده بودند همگى یكپارچه با تو بیعت به امامت مى‌كردند به طورى كه دو نفر كه با هم اختلاف داشته باشند یافت نمى‌شد.»

 باید دانست كه این‌ بَشِیرُبن سَعْدِ، بَشِیرُبن سَعْدِ بْنِ ثَعْلَبَة بْنِ جُلاس انصارى خزرجى‌ از سادات و بزرگان طائفه خزرج است‌²، و همان كسى است كه در سقیفه از روى حسد با سَعْد بن عباده رئیس طائفه أوْس اوَّلین كسى بود كه حتّى قبل از عُمَر و ابو عُبَیده جَرَّاح با أبوبكر بیعت به خلافت كرد، و انصار نیز به پیروى از او بیعت‌

كردند.

 و در این صورت كه خود او اعتراف مى‌كند كه اگر انصار قبل از آنكه با أبوبكر بیعت كنند این سخنان را از على شنیده بودند یكنفر از بیعت على سر نمى‌پیچید، معلوم مى‌شود كه آن محلّ رأى گیرى و سقیفه بنى ساعده كه چنین وضعى در آن حكمفرما بوده كه مهمترین كاندید و نامزد خلافت با این خصوصیات در آن نبوده كه اگر بود به‌طور یقین وضع و كیفیت مجلس صورت دیگرى به خود مى‌گرفت، در این صورت از درجه اعتبار ساقط، و آن مجتمع مخفیانه از حضور على و بنى هاشم و سَران مهاجر و انصار كه به‌طور غلیه و خُفْیه تحقّق پذیر فاقد ارزش است.

أمیرالمؤمنین علیه السّلام را به جرم جوانى كنار زدند

 یك اشكالى كه برخلافت أمیرالمؤمنین علیه السّلام داشتند جوانى او بود. مى‌گفتند: على جوان است. أبو عبیده جَرَّاح در مسجد كه على را براى بیعت برده بودند به او گفت:

 یا بْنَ عَمِّ، إنَّک حَدیثُ السِّنِّ وَ هَؤْلاءِ مَشِیخَة قَوْمِک، لَیسَ لَک مِثْلُ تَجْربَتِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ بِالْامُورِ؛ وَلَا أرَى أبَا بَکرٍ الَّا أقْوَى عَلَى هَذَا الْأمْرَ مِنْک وَ أشَدَّ احْتِمَالًا وَ اضْطِلَاعاً بِهِ، فَسَلَّمْ لِأبى بَکر هَذَا الْأمْرِ! فَانَّک إنْ تَعِشْ وَ یطُلْ بِک بَقَاءُ فَأنْت لِهَذا الْامْرِ خَلِیقُ وَ بِهِ حَقِیقُ فى فَضْلِک وَ دِینِک وَ عِلْمِک وَ فَهْمِک وَ سَابِقَتِک وَ نَسَبِک وَ صِهْرِک!¹

 اى پسر عمو! تو جوانى و سِنَّت كم است، و این جماعت، شیوخ قوم تو هستند! تو همانند آنها تجربه و معرفت به امور را ندارى؛ و من به یقین مى‌دانم كه أبوبكر از تو بر این امر قدرتش افزونتر است! و صبر و طاقتش در نهوض و قوّت در حمل این بار بیشتر است! تو این خلافت و امامت را به أبوبكر بسپار! پس اگر زنده ماندى و عمرت طولانى شد در آن صورت تو براى حكومت سزاوارى، و براى حمل این بار، استوار و متین و نیرومند و قمین! به جهت فضل تو و دین تو و علم تو و فهم تو و سابفه تو و نسب تو و دامادى تو.»

 در اینجا مى‌بینیم كه با این عبارات حساب شده، چگونه أبو عبیده جَرَّاح كه سوّمین نفرى است كه با أبوبكر بیعت كرده است و از كارگردانان سقیفه بوده و

لحظه‌اى از طرفدارى شیخین دریغ نمى‌كرده است، علىّ‌بن‌أبى‌طالب را با وجود فضل و دین و علم و فهم و سابقه و نسب و دامادى كه بر شیخین برترى داشته است به گناه جوان بودن، از اقدام به امارت و در درست گرفتن امور مسلمین برحذر مى‌دارد و مى‌گوید: اندوهگین مباش كه در زمان پیرى اگر زنده باشى به خلافت خواهى رسید!

رد اشكال جوان بودن على علیه السّلام‌

 اوَّلا أمیرالمؤمنین علیه السّلام كودك و یا جوان نو خاسته نبود؛ در هنگامى رحلت رسول خدا سى و سه سال از عمرش مى‌گذشت؛ و در این مدّت از زمان تولّد در دامان پیغمبر بود؛ و در خَلْوت و جَلْوت، پنهان و آشكار، با آن حضرت بود، و به رموز دین واقف، و به اعتراف دوست و دشمن یگانه حامى رسول خدا، و گنجینه علم و دانش رسول خدا، و عارف به كتاب خدا و احكام و سُنَّت و منهاج رسول اللَه بود، و یگانه وارد در معركه نبرد و كارزار، و درو كردن كفر و شرك و عناد و تكبّر و جبروتیت كفّار قریش در معارك جدال و غزوات بود.

 امیر المؤمنین فرزند تربیت شده دین، و عالم به رموز دین، و واقف به اسرار دین بود؛ او در متن بود، و وزیر و ولىّ و وصىّ و برادر و خلیفه و قائم به امر پس از رسول خدا به نصّ رسول خدا بود.

 كُهُولت و شیخوخیت اگر توأم با علم و درایت، و ایمان و ایقان، و ایثار و فداكارى و دلسوزى و متانت و استوارى و تقواى الهى نباشد به چه درد مى‌خورد؟ آیا یكدانه درّ و گوهر تابناك، بریك كوه سنگ و كلوخ ارزش ندارد؟ آیا یك طفل نوپا از یك فیل پیر و فرتوت گرانقدرتر نیست؟ آیا یك جوان متأصّل و نیرومند، و فهیم و علیم و مُدیر مدبّر بر یك پیر ضعیف و كم درایت نمى‌ارزد؟

 وانگهى فضولى در دین یعنى چه؟ وقتى رسول خدا او را معین و منصوب كرده و او را خلیفه و ولىّ و مولى نامیده، و وزیر و وصىّ خوانده، و خاتم الأوصیاء¹ و خاتم الوصیین‌² گفته است، شما چكاره هستید كه در این امور دخالت مى‌كنید؟ آیا این دخالت در معنویت و حقیقت و واقعیت و اسرار الهى و رموز پیامبرى نیست كه با وجود عدم خبرویت و قدم نگذاردن در این مسائل الهى و این مراحل تجرّد و عالم‌

انوار، اظهار كرده و أبوبكر را با ریش سفید به ملاحظه آنكه پدر زن پیغمبر است مقدّم مى‌دارید!؟

نص رسول اللَه بر امیر مؤمنان بودن على بن أبى‌طالب علیه السّلام‌

 مگر خود رسول خدا به قدر شما فهم نداشت كه او را وصىّ بكند و زمام امور مسلمین را به خلافت كلّیه الهیه بدو بسپارد؟ او علىّ‌بن‌أبى‌طالب را به لقب أمیرُالْمَؤمِنین ملقّب كرد، یعنى رئیس و سید و سالار مؤمنان. در وقتى كه خطبه غدیر را به پایان رسانید دستور داد امَّت بیایند، و شیوخ قریش بیایند، و حتّى زوجات و زنهاى خود بیایند و به آن حضرت با عنوان امارت مؤمنین تهنیت و سلام گویند؛ یعنى بگویند: السَّلَامُ عَلَیک یا أمٍیرَالْمُؤمِنینَ. آیا خدا و رسول خدا نفهمیدند كه او لیاقت امارت و حكومت را ندارد و شما فهمیدید؟!

 مگر خود شما روایت نمى‌كنید كه‌ قَالَ رَسُولُ اللهِ (ص): مَا أنْزَلَ اللهُ آیة فِیهَا ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ إلَّا وَ عَلِىُّ رَأْسُهَا وَ أمِیرُهَا.¹

 رسول خدا علیه السّلام فرمود: «خداوند آیه‌اى را در قرآن نازل نكرده است كه در آن‌ ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ (خطاب به جمیع مؤمنان) باشد مگر اینكه على رئیس آن آیه و امیر آن آیه است؟»

 رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم على را أمِیرُ الْبَرَرَة و إمَامُ الْبَرَرَة نامید؛ یعنى و رئیس و سَید و پیشواى خوبان و نیكوكاران.

 حَمّوئى با سند متّصل خود روایت كرده است از عبد الرّحمن بن بَهْمان كه گفت: شنیدم از جابربن عبداللَه انصارى كه گفت: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیدم در حالى كه در روز حُدَیبیه بازوى على را گرفته بود مى‌فرمود: هَذَا أمِیرُ الْبَرَرَة قَاتِلَ الْفَجَرَة، مَنْصُوُر مَنْ نَصَرَهُ، مَخْذُولُ مَنْ خَذَلَهُ. [قَالَ جَابِرُ] مَدّبِهَا صَوْتَهُ.¹

 «این است امیر نیكوكاران، كشنده فاجران، منصور است هر كه او را یارى كند، مخذول است هر كه دست از یارى او بردارد. (جابر گفت:) رسول خدا صداى خود را در ابلاغ این كلام بلند كرد.»

 موفّق بن أحمد خوارزمى، از أبو منصور شهردار بن شیرویه دیلمى با سند متّصل خود از أصْبَغ بن نُبَاتَه روایت مى‌كند كه او گفت: لَمَّا اصِیبَ زَیدُ بْنُ صُوحَانَ یوْمَ الْجَمَلِ أتَاهُ عَلىُّ علیه السّلام وَ بِهِ رَمَقُ؛ فَوَقَفَ عَلَیه وَ هُوَ لِمَا بِهِ‌ فَقَالَ: رَحِمَک اللهُ یا زَیدُ، فَوَ اللهِ مَا عَرَفْنَاک إلَا خَفِیفَ الْمَؤوُنَة کثِیرَ الْمَعُونَة! قَالَ: فَرَفَعَ إلَیهِ رَأسَهُ وَ قَالَ:

 أنْتَ مَوْلَاىَ ـ یرْحَمُک اللهُ ـ فَوَ اللهِ مَا عَرَفْتُک إلّا بِاللهِ عَالِماً، وَ بِآیاتِهِ عَارِفاً! وَ اللهِ مَا قَاتَلْتَ مَعَک مِنْ جَهْلٍ وَ لَکنى سَمِعْتُ حُذَیفَة بْنَ الْیمَانِ یقُولُ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم یقوُلُ: عَلِىُّ أمِیرُ الْبَرَرَة، وَ قَاتِلُ الْفَجَرَة، مَنْصُورُ مَنْ نَصَرَهُ، مَخْذُولُ مَنْ خَذَلَهُ. ألَا وَ إنَّ الْحَقَّ مَعَبهُ وَ یتَبَعُهُ ألَا فَمِیلُوا مَعَهُ.²

 «چون به زید بن صوحان در روز جنگ جَمَل جراحت رسید على علیه السّلام به نزد او آمد، و هنوز رمقى در بدن او بود. و در این حال كه زید در حال جان دادن بود على بر بالاى سر او ایستاد و گفت: اى زید! خدایت رحمت كناد! سوگند به خدا ما نشناختیم تو را مگر سبكبار، و سنگین مساعد و كمك كار!

 زید سر خود را به سوى او بلند كرد و گفت: تو مَوْلاى من هستى! سوگند به خدا نیافتم تو را مگر آنكه به خدا عالم بودى! و به آیات او عارف بودى! سوگند به‌

خدا كه من از روى جهل براى كمك تو جنگ نكردم بلكه شنیدم از حُذَیفَه یمانى كه مى‌گفت: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیدم كه مى‌گفت: عَلى امیر نیكوكاران، و كشنده فاجران است؛ هر كه او را یارى كند منصور است، و هر كس از او دست بدارد مخذول است! آگاه باشید كه حقّ با على است و به دنبال على مى‌رود! آگاه باشید! شما پیوسته تمایل به سوى على داشته باشید»!

 و از ابن عَسَاكِرش روایت است كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: عَلِىُّ إمَامُ الْبَرَرَة وَ قَاتِلُ الْفَجَرَة، مَنْصُورُ مَنْ نَصَرَهُ، مَخْذُولُ مَنْ خَذَلَهُ.¹

 «على امام و پیشواى نیكوكاران است، و كشنده فاجران، منصور است ناصر او، و مخذول است خاذل او.»

 أبو نُعَیم اصفهانى از معاذ بن جبل روایت كرده است كه قَالَ: قَالَ النَّبىُّ صلّى اللَه علیه (و آله) و سلّم: یا عَلِىُّ أخْصَمُک بِالنُّبُوَّة وَ لَا نُبُوَّة بَعْدِى! وَ تَخْصِمُ النَّاسَ بِسَبْعٍ! وَ لَا یحَاجَّک فِیهَا أحَدُ مِنْ قُرَیشٍ! أنْتَ أوَّلُهُمْ إیمَاناً، وَ أوْفَاهُمْ بِعَهْدِاللهِ، وَ أقْوَامُهُمْ بأمْرِ اللَهِ، وَ أقْسَمُهُمْ بِالسَّویة، وَ أعْدَلُهُمْ فِى الرَّعِیة، وَ أبْصَرُهُمْ بِالْقَضِیة، وَ أعْظَمُهُمْ عِنْدَ اللهِ مَزِیة.²

 «معاذ گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است: اى على من در نبوّت بر تو غالب مى‌باشم چون نبوّت پس از من نیست، ولى تو برمردم در هفت چیز غالب مى‌باشى؛ و هیچیك از قریش را چنین توانى نیست كه بتواند در آنها با تو مُحاجّه كند: تو اوّلین كسى هستى از آنها كه ایمان آورده‌اى! و وفا كننده‌ترین آنها به عهد خدا هستى! و استوارترین ایشان به امر خدا هستى! و راستین‌ترین آنان به تقسیم بیت المال به‌طور مساوى در میان آنها هستى‌

 و دادگرترین آنها در میان رعیت هستى! و بصیرترین آنها در قضیه و واقعه نزاع و ترافع حاصله فیما بین ایشان هستى! و عظیم‌ترین آنها از جهت مزایا در نزد خداوند تعالى هستى »!

 بارى با وجود این نصوص كه از رسول خدا رسیده و به علىّ‌بن‌أبى‌طالب عنوان امارت داده است، و او را امیر و رئیس و سپهسالار مسلمین خوانده است، و در هر امرى او را بصیرتر، واقف‌تر، و استوارتر شمرده است، شرم آور نیست كه به عذر جوانى او را كار بركنار دارند، و شیوخ و پیرانى كه به هیچ وجه من الوجوه قابل مقایسه با آن حضرت نیستند برسر كار آرند؟

 اگر جوان بودن مانع از امارت و حكومت بود پس چرا رسول خدا اسامَة بن زَید را ریاست لشكر داد؟ با اینكه جوان بود و سنّش در حدود بیست سال و قدرى كمتر بود، و شیوخ و پیران قریش همچون أبوبكر و عمر را تابع و پیرو او در لشگر قرار داد،¹ و امر نمود كه جیش حركت كند و در حركت آن تسریع بعمل آرند.

 چگونه جایز است جوان بیست ساله‌اى رئیس و امیر أبوبكر و عمر شود؟

 و بعد از ارتحال رسول خدا كه أبوبكر بر اریكه خلافت تكیه غاصبانه زد، بر همین اساس اسامَة را از ریاست لشكر عزل نكرد، و با آنكه اسامَة جوان بود أبوبكر گفت: من از ریاست لشگر او را عزل نمى‌كنم چون رسول خدا این جوان را نَصْب كرده است، و من مخالفت امر رسول خدا را نمى‌كنم. و حتىّ در وقتى كه عمر به عزل او اصرار داشت أبوبكر عصبانى شده و ریش عمر را گرفت و كشید، و به او تهدید كرد كه چگونه من مخالفت رسول خدا را كنم،! رسول خدا او را نصب نموده و من عزل كنم؟²

 ولى در اصل خلافت، مخالفت رسول خدا نموده و بدون مجوّز شرعى برخلاف نصوص صریحه دالّه برخلافت حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام براریكه خلافت نشست.

 او مى‌گفت: من با اهل رِدّه جنگ مى‌كنم؛ و اگر عِقَالى (بند دستمال)¹ را كه به رسول اللَه مى‌دادند به من ندهند من جنگ مى‌كنم. ولى علناً فَدَك را از حضرت زهرا علیه السّلام گرفت، و این را مخالفت با حكم رسول خدا ندید.

 در جائى كه به احادیث متواتره در نزد شیعه و سُنّى رسول خدا فرموده است: أنَا مَدِینَة الْعِلْمِ وَ عَلِىُّ بَابُهَا، وَ مَنْ أرَادَ مَدِینَة الْعِلْمِ فَلْیأتِهَا مِنْ بَابِهَا.²

 «من شهر علم هستم و على دَرِ آن است، و هر كس كه اراده دخول در شهر علم را كند باید از درِ آن داخل شود.»

 و فرموده است: أنَا دَارُ الْحِکمَة وَ عَلِىُّ بَابُهَا.³

 «من خانه حكمت مى‌باشم و على در آن خانه است.»

 و فرموده است: أنَا مَدِینَة الْجَنَّة وَ عَلِىُّ بَابُهَا. کذَبَ مَنْ زَعَمَ أنَّهُ یدْخُلُ الْجَنَّة مِنْ غَیرِ بَابِها.⁴

 «من شهر بهشت هستم و على دَرِ آن شهر است. دروغ مى‌گوید كسى كه چنین مى‌پندارد كه از غیر دَرِ بهشت مى‌تواند داخل آن شود.»

 از در بهشت و علم و حكمت باید داخل شد. آن دَرْ دَرِ خانه على است. اگر از أبوبكر وارد شوى سر از جاى دیگر برون خواهى كرد. چه خوب این بیت را قاضى نور اللَه شوشترى شاهد آورد:

امیرالمؤمنین لقب خاص على بن أبى‌طالب است‌

 ابن عَسَاكر از أبو المَحَاسن عبد الرَّزَّاق بن محمّد در كتابش با سند متّصل خود از علاء بن مُسَیب، از أبو داود، از بریده أسْلَمِى روایت كرده است كه‌ قَالَ: أمَرْنَا رَسُولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم أنْ نُسَلَمَ عَلَىٍ عَلِىٍّ بِإمْرَة الْمُؤمِنینَ؛ وَ نَحْنُ سَبْعَة وَ أنَا أصْغَرُ اْلقَوْمِ یوْمَئِذٍ.¹

 بریده اسلمى گفت كه: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم ما را امر كرد كه به علىّ‌بن‌أبى‌طالب أمیرالمؤمنین سلام كنیم؛ و ما هفت نفر بودیم و در آن روز من از همه آنها كوچكتر بودم.»

 محمّد بن علىّ بن شهرآشوب در كتاب «مناقب» از طریق عامّه روایت كرده است كه: در تفسیر مجاهد گفته است: آنچه در قرآن كریم یا ایها الذین آمنوا وارد شده است از براى علىّ بن أبى طالب علیه السّلام سابقه است؛ چون او برمؤمنین در اسلام سبقت دارد. و علیهذا خداوند در هشتاد و نه مورد به عنوان أمیرالمؤمنین و سید المخاطبین تا یوْمُ الدّین، او را نام برده است. و سپس گوید: آن خبرى كه متضمّن امر به سلام كردن به آن حضرت است با عنوان أمیر المؤمنین، در نزد شیعه متواتر است و اكثر از عامّه با طرق مختلف آنرا روایت كرده‌اند، و ما هیچیك از راویان اهل تسنّن را ندیده‌ایم كه در سنَد آن اشكال كنند، و یا قول رسول خدا: سلموا على على بأمره المؤمنین‌ را ردّ كرده و تلقّى به قبول ننمایند. و این حقیقت را علماءِ آنها همچون منقرى با إسناد خود به عمران از بَریده أسلَمى روایت كرده‌اند.

 و نیز یوسف بن كلیب مسعودى با اسناد خود از أبو داود سبیعى روایت كرده، و نیز عبّاد بن یعقوب اسدى با اسناد خود از أبو داود سبیعى از أبو بریده روایت كرده كه: أبوبكر بررسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم وارد شد. رسول خدا به او فرمود: إذْهَبَ فَسَلَمْ عَلَى أمیرالْمُؤمِنینَ! فَقَالَ: یا رَسوُلَ اللهِ وَ أنْتَ حَىُّ؟ قال: وَ أنَا حَىُّ! ثُمَّ جَاءَ عُمَرُ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ ذَلِک.

 «برو بر أمیرالمؤمنین سلام كن! أبوبكر گفت: اى رسول خدا با وجود اینكه شما زنده هستید؟! رسول خدا گفت: آرى. پس از آن عمر آمد، و رسول اللَه به همین نهج به او گفتند.»

 و در روایت سبیعى این طور وارد شده است كه: عمر به رسول خدا گفت: أمیرالمؤمنین كیست؟ رسول خدا گفت: على بن أبى طالب. آیا از خدا و امر رسول خداست؟! پیامبر گفت: آرى!

ایراد بریده اسلمى درباره خلافت بر أبو بكر

 و ابراهیم ثقفى از عبداللَه بن حَبَله كنانى، از ذُرَیح مُحارِبى، از ثُمالى، از حضرت صادق علیه السّلام آورده است كه: بُریده در شام رفته بود و در وقت بیعت أبوبكر در مدینه نبود؛ چون مراجعت كرد مردم با أبوبكر بیعت كرده بودند. برید در مجلس أبوبكر حاضر شد و به أبوبكر گفت: یا أبا بَکرٍ! هَلْ نَسِیتَ تَسْلیمَنَا عَلَى عَلَى بِإمْرَة الْمُؤمِنینَ وَاجِبَة مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ؟!

 «اى أبو بكر! آیا فراموش كردى آن سلامى را كه ما بر على به عنوان أمیرالمؤمنین به طور وجوب و لزوم از طرف خدا و رسول خدا و كردیم؟»!

 قَالَ: یا بُرَیدَة إنَک غِبْتَ وَ شَهِدْنَا، وَ إنَّ اللهِ یحْدِثُ اْلأمْرِ بَعْدَ الْأمْرِ، وَ لَمْ یکنْ اللهُ لِیجْمَعَ لِأهْلِ الْبَیتِ النُّبُوَّة وَ الْمُلْک.

 «أبوبكر گفت: اى برُیدْه! تو غائب بودى و ما حضور داشتیم، و خداوند وقایعى جدید پس از وقایع گذشته پیش مى‌آورد، و هیچگاه خداوند براى اهل این بیت، نبوّت و حكومت را با هم جمع نمى‌كند.»

 و ابراهیم ثقفى، و سَرِىّ بن عبداللَه هر دو با إسناد خود از عِمْران حَصین و أبو بُریده‌ آورده‌اند كه به أبوبكر گفتند: قَدْ کنْتُ أنْتَ یومئذٍ فَمَنْ سَلَّمَ عَلَى عَلَى بِإمْرَة الْمُؤْمِنین، فَهَلْ تَذْکرُ ذَلِک الْیوْمَ أمْ نَسِیتهُ؟! قَالَ: بَلْ أذْکرُهُ! فَقَالَ بُرَیدَة: فَهَلْ ینْبَغى لِأحَدٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أنْ یتَأَمَّرَ عَلَى أمیرالْمُؤمِنینَ؟

 فَقَالَ عُمَرُ: انَّ النُّبُوَّة وَ الْإمَامة لا تُجْمَعُ فى بَیتٍ وَ احِدٍ. فَقَالَ لَهُ بُریدَة: قَالَ اللهُ تَعَالَى: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى‌ ما آتاهُمُ اللَهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً﴾.¹ فَقَدْ جَمَعَ بَینَ النُّبُوَّة وَ الْمُلْک. قَالَ: فَغَضِبَ عُمَرُ، وَ مَازِلْنَا نَعْرِفُ فى وَجْهِهِ الْغَضَبَ حَتَّى مَاتَ.²

 «تو از آن كسانى بودى كه در آن روز به على با لقب أمیرالمؤمنین سلام كردى! آیا جریان آن روز را به خاطر دارى یا فراموش كرده‌اى؟! أبوبكر گفت: بلكه به خاطر دارم. بریده گفت: مگر متصوّر است كه یكنفر از مسلمین، إمارت و حكومت بر أمیرمؤمنان كند؟

 عمر گفت: نبوت و امامت در خانه واحد با یكدیگر مجتمع نمى‌شوند. بُرَیده گفت: خداوند تعالى مى‌فرماید: «بلكه درباره فضلى كه خداوند به طبقه‌اى از مردم داده است ایشان برآنها حَسَد مى‌برند؛ و ما به تحقیق كه به آل إبراهیم، هم كتاب و حكمت دادیم و هم إمارت و حكومت گسترده و پهناور و بزرگ.» برُیده گفت: در این آیه، خداوند براى آل ابراهیم هم نبوّت را داده است و هم ریاست و امارت، و جمع بین. هر دوى آنها كرده است. بُرَیده مى‌گوید: از این كلام عُمَر به غضب درآمد، و پیوسته ما آثار غضب را تا وقتى كه مُرد از چهره او مى‌یافتیم.»

هر امتى امور خود را به غیر اعلم بسپارد رو به پستى میرود

 سُلَیم بن قَیس هِلَالى از أمیرالمؤمنین علیه السّلام قبل از واقعه صفّین مطالبى را بیان مى‌کند و از آن حضرت فرمود: إنَّ الْعَجَبَ کلَّ الْعَجَبِ مِنْ جُهَّالِ هَذِهِ الْامَّة وَ ضُلّالِهَا وَ قَادَتِها وَ سَاقَتِهَا إلَى النَّار إنَّهُمْ قَدْ سَمِعُوا رَسُولَ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم یقُولُ عَوْداً وَ بَدْءاً: مَا وَلَّتْ امَّة رَجُلًا قَطُّ أمْرَهَا وَ فِیهِمْ أعْلَمُ مِنْهُ إلَّا لَمْ یزَلْ أمْرُهُمْ یذْهَبُ سَفَالًا حَتَّى یرْجِعُوا إلَى مَا تَرَکوا.

 فَوَلوَّا أمْرَهُمْ قَبْلى ثَلَاثَه رَهْطٍ مَا مِنْهُمْ رَجُلُ جَمَعَ الْقُرْآنَ، وَ لَا یدَّعى أنَّ لَهُ عِلْماً بِکتابِ اللهِ وَ لَا سُنَّة نَبِیهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم وَ قَدْ عَلِمُوا إنْى أعْلَمُهُمْ بِکتَابَ اللهِ وَ سُنَّة نَبِیهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم وَ أفْقَهُهُمْ وَ أقْرَأهُمْ لِکتَابِ اللهَ وَ أقْضَاهُمْ بِحُکمِ اللهِ‌ ـ الخ.¹

 «تعجّب و شگفت به تمامى معنى الكلمه از جاهلان این امَّت است، و از گمراهانشان، و از پیشداران و سردَمْداران آنها به آتش جهنّم، و از دنباله داران و عقب داران آنها به جهنّم، كه ایشان از پیغمبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم كراراً و مراراً شنیدند كه‌

مى‌فرمود: هیچگاه امَّتى زمام امور خود را به مردى نسپرده است كه در میان آن امَّت از آن مَرْد، داناتر و فهیم‌تر و عالم‌تر وجود داشته باشد مگر آنكه امر آن امَّت رو به پستى و تباهى و خرابى گرائیده است، إلّا آنكه از ترك آن مرد عالم بازگردند و بدو بگروند.

 و این امَّت قبل از من، امور خود را به سه نفر سپردند كه هیچیك از آنها كسى نبود كه قرآن را جمع كرده باشد، و یا اینكه ادِّعا كند كه به كتاب خدا و یا سُنَّت پیامبر او عالم است. آنها مى‌دانستند كه عالم‌ترین امَّت به كتاب خدا و سُنَّت پیامبر او هستم، و داناترین و فقیه‌ترین ایشان، و بصیرترین آنها به قرائت قرآن، و عارف‌ترین آنها در قضاوت‌ها به حكم خدا هستم» ـ تا آخركلام.¹

 بارى ما در هیچیك از آیات قرآن و یا خبرى از أخبار رسول اللَه و یا در سیره عقلائیه‌اى نیافتیم كه جوان بودن آنهم مرد سى ساله را بتوان مانع از حكومت شمرد و بدین جهت او را از خاندان نبوّت دور كرده و مهجور نمود. آنچه میزان پیشوائى‌

است علم و تقوا و بصیرت و درایت و خبرویت در كتاب خدا و سُنَّت پیامبر و نصوصى است كه أمیرالمؤمنین علیه السّلام را مرتبه صدارت و وزارت و إمامت و خلافت بخشیده است. وَ إنَّهُ بِذَلِكَ لَخَلیقُ وَ بِهِ حَقِیقُ. صلّى اللَه علیك یا أبا الحسن و رحمه اللَه و بركاته.

أمیرالمؤمنین علیه السّلام همچون رسول خدا عاشق هدایت مردم بود

 و امّا اشكال دیگرى كه بر آن حضرت مى‌كرده‌اند این بوده است كه على خواهان إمامت و حكومت است. و این ایراد نیز در كلام عُمَر دیده مى‌شود. عُمَر در وقتى كه به خنجر أبو لؤلؤ ضربت خورده و در آستان مرگ بود، چون از او خواستند كه جانشین معین كند، عُمَر به طور مجلس شورا شش نفر را معین كرد كه به طور خاصّى كه دستور داده بود، از میان خود یك نفر را انتخاب كنند. و آن شش نفر عبارت بودند از عَلِىُّ بْنُ أَبِى طَالِبٍ، عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانٍ، طَلْحَة بْنُ عُبَیدِ اللهِ، زُبَیرُ بْنُ عَوّام، سَعْدُ بْنُ أبِى وَقّاصٍ، وَ عَبْدُ الرَّحْمَنُ بْنُ عَوْفِ.

 سپس به او گفتند: تو درباره هر یك از این شش نفر نظریه خود را بیان كن تا ما مقام و منزلت آنها را بدانیم و از رأى و اندیشه تو استفاده كنیم و از آن اساس پیروى نمائیم.

 از این شش نفر، پنج نفر در مجلس حاضر بودند، و طلحه غائب بود. عُمَر علّت عدم تعیین هر یك از آنها را بخصوصه شمرد و گفت: وَ اللهِ مَا یمْنَعُنِى أنْ أسْتَخَلِفَكَ یا سَعْدُ إلَّا شِدَّتُكَ وَ غِلْظَتُكَ مَعَ أنَّكَ رَجُلُ حَرْبُ وَ مَا یمْنَعُنى مِنْكَ یا عَبْدَ الرَّحْمَنِ إلَّا أنَّكَ فِرْعَوْنُ هَذِهِ الْامَّة وَ مَا یمْنَعُنِى مِنْكَ یا زُبَیرُ إلَّا أنّكَ مُؤْمِنُ الرِّضَا كافر الغضب. و ما یمنعنى من طلحه الا نخوته و كبره، و لو ولیها وضع خاتمه فى اصبع امرأته، و ما یمنعنى منك یا عثمان الا عصبیتك و حبك قومك و اهلك، و ما یمنعنى منك یا على الا حرصك علیها، و انك احرى القوم ان ولیتها ان تقیم على الحق المبین و الصراط المستقیم.¹

 «سوگند به خدا اى سَعْد! مانع من از جانشین نمودن ترا براى خودم بود مگر شدَّت تو و غِلْظت تو، با آنكه تو مرد جنگجو و رزم آورى هستى! و اى عَبْدُ الرَّحْمَن، مانع من از جانشین نمودن ترا براى خودم نبود مگر آنكه تو فرعون این امَّت هستى! و

اى زُبَیر مانع من از جانشین نمودن ترا براى خودم نبود مگر آنكه تو در هنگام رضا زود نرم و ملایم مى‌شوى! و در وقت غضب بسیار سخت و ناهموار هستى! و درباره طَلْحَة، مانع من از جانشین نمودن او را براى خودم نبود مگر نخوت و تكبّر او؛ و اگر او إمارت مسلمین را در دست گیرد انگشترى خود را در انگشت زنش مى‌گذارد. و اى عثمان، مانع من از جانشین نمودن ترا براى خودم نبود مگر عصبیت تو و محبّت تو نسبت به أقوامَت و نسبت به أهْلَت! و اى على! مانع من از جانشین نمودن ترا براى خودم نبود مگر حریص نمودن تو براى امامت و امارت؛ و حقاً تو از همه اینها سزاوارتر و لایق ترى، كه در صورت حائز شدن امارت، امَّت إسلام را بر صراط مستقیم، و بر حقّ مُبین و آشكارا رهبرى نمائى، و بر این نهج قیام نمائى»!

 ما در اینجا در این سخنان عُمَر مى‌بینیم كه براى هر یك از این شش نفر غیر از علىّ بن أبى طالب، صفاتِ مذموم و ناپسندى را شمرده است، كه حقّاً شخص أمیر و رئیس باید از آنها مُبَّرى باشد؛ ولى نسبت به أمیرالمؤمنین علیه السّلام با اعتراف و إقرار او به أحقّیت و أولویت و أجدریت در هدایت مردم به راه راست و روشن، و به حقِّ آشكارا و غیر مختفى، در عین حال حریص بودن او را بر امامت مانع از این منصب مى‌داند. ولیكن آیا این صفتِ حِرْص بر إمارت، مذموم است همچنانكه او پنداشته است، و یا ممدوح است همچنانكه بیان خواهیم كرد؟ مطلبى است قابل تحقق و بررسى. و براى توضیح این حقیقت مى‌گوئیم: حِرْص برریاست و به‌طور كلّى ریاست طلبى بر دو گونه است:

 اوّل: ریاست را به عنوانِ موضوع قرار دادن، و تلاش و كوشش كردن براى رسیدن بدین مقامْ فقط از جنبه حكومت و ترأسُّ برمردم و آقائى و سیادت بر ضعفاء و بندگان خدا، بطورى كه انسان دوست داشته باشد أوامر و نواهى او جامه عمل بپوشد، و حرف و گفتار او به كرسى بنشیند، و یك عدّه عبد و مطیع انسان باشند، و در اطاعت و پیروى از او، انسان مسرور و شاد گردد، و از مناظره و مشاهده جمعى كثیر كه بدو گرویده‌اند در خود احساس غرور و افتخار كند و بدان مُتّكى گردد، و از دست دادن این ریاست را مایه ضعف و سُستى و كمبودى تلقّى كند.

 این نوع ریاست و طلب آن، ناشى از حسّ استكبار و شخصیت طلبى است كه موجب حجاب بین بنده و خدا، و باعث طلوع قوه فرعونیت و تغافل از مبدأ

واجب الوجود، و پیدایش ظلم و ستم‌ها و تعدّیات است؛ چه ستم به مردم، و چه ستم به نفس صاحب این قوهّ و به عبارت روشن: خروج از میزان و ارزش انسانى است، و تعدّى و تجاوز از رمز و محدودیتّى است كه خداوند براى هر شخص معین كرده است.

 دوّم: ریاست را به عنوان طریق گرفتن و راه یافتن براى رسیدگى به امور خلق خدا و إحقاق حقّ و إبطال باطل كردن، و پایدار ساختن أحكام خدا در میان مردم، و ریشه دوانیدن عدل و داد در زمین، و به فریاد رسیدن مظلومان، و سركوب كردن ظالمان و متجاوزان، و پاك كردن زمین از لَوْثِ فحشآء و منكرات، و راه دادن مردم را به آزادیهاى خدا پسندانه، و عبادت‌هاى خالصانه براى ذات أقدس او تعالى شأنه، و متمتّع نمودن عامّه بشر را از جمیع مواهب إلهیه: جسمیه و روحیه، دنیویه و اخرویه، ظاهریه و باطنیه، به طورى كه همه در تحت پرچم عدل و توحید، و در زیر لواى آرامش و سكون و اطمینان خاطر، عمرى را كه بهترین تحفه خداوندى است بسر آورده، و شادكام و مقضىّ المرام دار فانى را به سراى أبدى تحویل نمایند.

 این نوع ریاست طلبى ـ در صورتى كه كسى از انسان بهتر بافت نشود كه رسیدگى به خلق خدا كند، و این امور را به وجه أحسن بهتر از انسان انجام دهد ـ بسیار خوب و پسندیده، بلكه از صفات حمیده و از غرائز و سرشت‌هاى خدادادى است كه موجب كمال و لازمه ارتقاءِ آدمى از حَضیض مادّه به عالم تجرّد و ملكوت است. زیرا لازمه این گونه ریاست طلبى، خروج از هواى نفس و پیوستن به اسمآء و صفات الهى است.

 و عیناً مانند صفت رحیمیت است كه در پدر است، و براى تربیت طفل تلاش مى‌كند، و نسبت به حفظ او از آفات و عاهات خود را به تاب و تب مى‌افكند، و براى رُشد و رُقاء او از هیچ گونه بذل مساعى جمیله خود دریغ نمى‌ورزد. و اگر چنین ریاستى نكند، و بالنتَّیجه امور طفل را مُعَوق و مُهمل گذارد، طفل معصوم را در سراشیب مرض، و ممات، و نقصان علمى و روحى، كمبود ارزش‌هاى والاى انسانى كشانیده است، و در نزد عقل و وجدان از طرفى، و در نزد عقلاءِ اجتماع از طرف دیگر، و در نزد شرع و شریعت از جانب سوم، مسؤول و مورد باز پرسى و مؤاخذه قرار مى‌گیرد.

 امامت و ریاست نسبت به خلق خدا درباره شخص لایقى كه از هواى نفس گذشته، و از جزئیت به كلیت پیوسته است، همین طور است. او پدر امَّت مُدیر و مربّى و مراقب، و سرپرست خلق خداست، و حمیم و دلسوز براى همه؛ آنى در راحت بسر نمى‌برد، و لحظه‌اى از فكر در تدارك امور مردم غافل نمى‌ماند.

 او امامت و ریاست را وظیفه وجدانى و عقلى و شرعى خود مى‌بیند، و براى وصول بدان تلاش مى‌كند، و از پاى نمى‌نشیند، و نمى‌تواند بنشیند.

 پیامبر اكرم و أمیرالمؤمنین ـ علیهما الصّلاة و السّلام ـ دو پدر امَّت هستند. أنَا وَ عَلِىُّ أَبُوا هَذِهِ الْامِّة. پیامبر فرمود كه: من و على دو پدر این امَّت هستیم. و همین طور كه پیامبر به نصّ قرآن كریم در حفظ و هدایت و ارشاد مردم به توحید و برقرارى عدل در میان بشر حریص است، على بن أبى‌طالب كه صنو و همتاى او، و وزیر و برادر اوست نیز حریص است، و نمى‌تواند آرام بگیرد، و بدون تفاوت باشد.

پیغمبر اكرم صلّى اللَه علیه و آله و سلّم حریص بر هدایت مردم بود

 درباره پیغمبر اكرم، خداوند تبارك و تعالى خطاب به مردم مى‌فرماید:

 ﴿لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ﴾.¹

 «به تحقیق كه به نزد شما آمد پیامبرى از نفوس خود شما كه مشكلات و سختیهاى شما براى او بسیار ناگوار است، براى هدایت و سعادت شما حریص است، و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.»

 آیا حرص بر هدایت مردم، بدون پیروى و متابعت آنها مى‌شود؟ و آیا پیروى و اطاعت آنها بدون ریاست و لزوم متابعت ممكن است؟ بر همین اساس بودكه مشركان و كافران، پیامبر را در آزار و اذیت و تهمت و تمسخر قرار مى‌دادند چون لازمه پیامبرى ریاست است. و ایشان ریاست پیامبر را مزاحم با ریاست خود مى‌دانستند. فلهذا براى حفظ ریاست خود كه معارضه با ریاست پیامبر داشت انكار نبوّت او را مى‌كردند، تا بالملازمه از ریاست سافط گردد.

 اما پیغمبر رحیم پیوسته در بیرون كشیدن ایشان از افكار و آراءِ جاهلى، و از آداب و عادات بهیمى حریص بود. شب و روز نداشت؛ گرسنه و تشنه، سنگ بر

شكم مى‌بست و در صحنه نبرد حضور پیدا مى‌كرد، و نزدیكترین افراد به دشمن بود. و از شدّت آزار و شكنجه به طائف گریخت، و در آنجا نیز او را نپذیرفتند، و خائباً به مكّه مراجعت كرد؛ و در مكّه یك نفر نبود كه او را پناه دهد؛ همه دشمن و همه مصمّم بر قتل او و ریختن خون او بودند؛ ناچار در پناه یك نفر از مشركان درآمد؛ سه سال تمام خود و بنى هاشم و مسلمین در شِعْب أبو طالب گرفتار و محبوس بودند. طعام و غذا را بر آنها حرام كرده، مزاوجت و معامله را نیز ممنوع كرده بودند. صداى اطفال مسلمین از گرسنگى، شب‌ها از پشت شِعْب به درون مكّه مى‌رسید، و مشركان استماع مى‌كردند. تا بالأخره ناچار، به هجرت به مدینه شد یعنى از مكّه گریخت سه روز در غار ثور بماند، تا مشركان راه وى را نتوانند بجویند؛ و أمیرالمؤمنین كه یگانه مرد روزگار و در حرص بر ایمان تنها دنباله رو مرام آن حضرت بود، جان خود را در طبق اخلاص نهاده، و سرجاى پیامبر در فراش او خوابید.

 و معلوم است كه تمام این مشكلات و تحمّل رنجها، دعوت به ریاست است، یعنى وجوب اطاعت مطلقه مردم از آنها؛ أمّا ریاست الهى و معنوى، كه ملازم با این دربدرى‌ها و خون جگرى‌ها ست، نه تكیه زدن برتخت و تاج استكبار، و مردم معصوم و بى گناه را عبد و بنده خود قرار دادن، و در زیر مهمیز خود كشیدن.

 «ز عشق تا به صبورى هزار فرسنگ است»

 جناب عمر كه از أمیرالمؤمنین علیه السّلام حِرصْ به ریاست را خرده مى‌گرفت؛ ریاست از دیدگاه تنگ و تاریك خود او بود. او برخود و تلاش‌هاى خود قیاس كرده بود، كه زحمات، و سفارش ها، و وصیت ها، و آیات قرآن را به بوته نسیان سپرده، و براى ریاست، همه را به ثمن بَخْس فروخت. ولى منظر و دیدگاه أمیرالمؤمنین علیه السّلام در ریاست جاى دیگرى است، وافق آن فضاى عالى‌و واسعى را اشغال مى‌كند كه این آراء و اهواء بدان راه ندارد.

 اگر أمیرالمؤمنین علیه السّلام طالب ریاست و امارت غیر الهى بود، در همان اوان رحلت رسول اللَه دست به قبضه شمشیر مى‌برد، و همه مخالفین را مخذول و منكوب مى‌نمود؛ و چنین توانائى و قدرتى داشت. ولى چون اسلام را در خطر مى‌دید، از این امارت گذشت، و دندان برجگر گذارد، و صبر را پیشه ساخت در حالى كه در

چشمانش خار خلیده، و در گلویش استخوان گیر كرده بود.

 ابن أبى الحدید آورده است كه: چون مهاجرین با أبوبكر بیعت كردند أبو سفیان به مدینه آمد و مى‌گفت: أمَا وَ اللهِ إنِّى لَأرَى عَجَاجَة لَا یطْفِئَهَا إلَّا الدَّمُ؛ یا لَعَبْدِ مَنَافٍ! فِیمَ أبوُبَكْر مِنْ أمْركُمْ؟! أینَ الْمُستَضْعَفَانِ؟ أینَ ألْأذَلَّانِ؟ أینَ الْأذَلَّانِ؟ یعْنى عَلِیاً وَ الْعَبَاسَ ـ مَا بَالُ هَ‌ذَا فِى أقَلِّ حَىِّ مِنْ قُرَیشٍ؟

 «سوگند به خدا كه من غبار و گرد و خاكى را مشاهده مى‌كنم كه آسمان را فرا گرفته و هیچ چیز غیر از خون ریختن آن را فرونمى‌نشاند و خاموش نمى‌كند. اى آل عبد مَناف! أبوبكر در امر شما چه كاره است؟! كجا هستند دو نفرى كه ضعیف شمرده شده اند؟ كجا هستند دو نفرى كه منقاد و ذلیل قرار گرفته اند؟ ـ و مراد او از این دو نفر على و عبّاس بود ـ چه شده است كه امر حكومت در پست‌ترین طائفه از طوائف قریش قرار گرفته است؟»

 سپس أبو سفیان به أمیرالمؤمنین علیه السّلام گفت: ابْسُطْ یدَكَ ابَایعْكَ، فَوَ اللهَ إنَ شِئْتَ لَأمْلَأَنَّها عَلَى أبى فُضَیلٍ ـ یعْنِى أبَا بَكْرٍ ـ خَیلًا وَ رَجِلًا! فَامْتَنَعَ عَلَیهِ عَلِىُّ علیه السّلام فَلَمَّا یئِسَ مِنْهُ قَامَ عَنْهُ وَ هُوَ ینْشِدُ شِعْرَ الْمُتَلَمِّسِ:

 «اى على دستت را دراز كن تا با تو بیعت كنم؛ سوگند به خدا اگر بخواهى تمام شهر مدینه را براى جنگ با أبوبكر پر از سواره نظام و پیاده نظام خواهم كرد! أمیرالمؤمنین علیه السّلام از درخواست أبو سفیان و بیعت، امتناع ورزید. چون أبو سفیان از على مأیوس شد از نزد او برخاست، و شعر متلمّس را مى‌خواند:

 ایستادگى و پایدارى نمى‌كند برستمى كه مى‌خواهد بر او وارد شود مگر دو مُنْقاد و ذلیل: یكى حِمارِ قبیله است و دیگرى میخ چوبى است كه با آن بند و ریسمان حِمار را به زمین كوبیده‌اند.

 أمّا این حمار در نقصان و كمبودى كه به او وارد مى‌شود به ریسمانش بسته‌

شده و گردنش را به وسیله ریسمان به دستش بسته‌اند؛ و آن میخ چوبى به‌واسطه كوبیدن شكسته شده و شكاف برداشته، و كسى براى او گریه نمى‌كند و مرثیه نمى‌خواند.»

 طبرى و ابن أثیر آورده‌اند كه حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام أبو سفیان را طَرد و زَجْر كرده و به او گفتند: انَّک وَ اللهِ مَا أرَدْتَ بِهَذَا إلَّا الْفِتْنَهَ! وَ انَّک وَ اللهِ طَالمَا بَغِیت لِلإسْلَامِ شَرًّا! لَا حَاجَة لَنَا فِى نَصِیحَتِک!¹

 «سوگند به خداوند كه تو از این پیشنهاد غیر از قصد فتنه و فساد را ندارى! و از زمان‌هاى دیرین است كه تو براى اسلام طلب شرّمى كردى! ما نیازى در نصیحت تو نداریم»!

 علاوه بر أبو سفیان، عبّاس عموى رسول خدا به نزد حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام آمد و گفت: آمدم بیعت كنم؛ و در این صورت مى‌گویند: عَمِّ رسول خدا با پسر عمِّ رسول خدا بیعت كرده است و دیگر دو نفر پیدا نمى‌شوند كه بتوانند در این مسئله با یكدیگر اختلاف داشته باشند.

 ابن قتیبه دینورى مى‌نویسد: قَالَ الْعَبَّاسُ لِعَلِىُّ بْنِ أبیطَالِبٍ ـ كَرَّمَ اللهُ وَجْهَهُ ـ : ابْسُطْ یدَكَ ابَایعْكَ، فَیقَالُ: عَمُّ رَسُولِ اللهِ بَایعَ ابْنَ عَمَّ رَسُولِ اللهِ صَلَّىِ اللهُ عَلَیه (و آله) وَ سَلَّمَ، وَ یبَایعُكَ أهْلُ بَیتِكَ فَإنَّ هَذَا الْأمْرَ إذَا كَانَ لَمْ یقَلْ.

 فَقَالَ لَهُ عَلِىُّ ـ کرَّمَ اللهُ وَجْهَهُ ـ : وَ مَنْ یطْلُبُ هَذَا الْأمْرَ غَیرُنَا؟!²

 «حضرت فرمودند: مگر كسى غیر از ما ممكن است داعیه امامت را داشته باشد؟»!

 أمیر المؤمنین علیه السّلام با اینكه خلافت و امارت را حقّ منحصر خود مى‌دانستند، براى رضاى خدا و وصیت رسول خدا كه فتنه و فساد بر پا نگردد، و اسلام نوپا دچار آفت نشود، از حقّ مسلَّم خود برداشتند.

 این است معنا و حقیقت گذشت، و فداكارى، و عبودیت؛ این است مفاد شهامت و شجاعت و بزرگوارى و كرامت؛ این است معناى ولایت و سرپرستى و رعایت. این است حقیقت سعه و اطلاق و تجرّد.

 ابن قتیبه مى‌گوید: چون على ـ كرّم اللَه وجْههَ ـ را براى بیعت به مسجد آوردند، مى‌گفت: أنَا عَبْدُ اللهِ وَ أخُو رَسُولِهِ. فَقیلَ لَهُ: بَایعْ أبَا بَكْر! فَقَالَ: أنَا أحَقَّ بِهَذَا الْأمْرِ مِنْکمْ! لَا أبَایعُکمْ وَ أنْتُمْ أوْلَى بِالْبَیعَة لى! أخَذْتُمْ هَذَا الْأمْرَ مِنَ الْأنْصَارِ؛ وَ احْتَجَجْتُمْ عَلَیهِمْ بِالْقَرَابَة مِنَ النَّبِىِّ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ (و آله) وَ سَلَّمَ وَ تَأخُذُونَهُ مِنّا أهْلَ الْبَیتِ غَصْباً.

 أ لَسْتُمْ زَعَمْتُمْ لِلْأنْصَارِ أنَّکمْ أوْلَى بِهَذَا الْأمْرِ مِنْهُمْ، لِمَا کانَ مُحَمَّدُ مِنْکمْ؛ فَأعْطَوْکمُ الْمَقَادَة، وَ سَلَّمُوا إلَیکمُ الْإمَارَة؟ وَ أنَا أحْتَجُّ عَلَیکمْ بِمِثْلِ مَا احْتَجَجْتُمْ بِهِ عَلَى الْأنْصَارِ. نَحْنُ أوْلَى بِرَسُولِ اللهِ حَیا وَ مَیتاً؛ فَانْصِفُونَا إنْ کنْتُمْ تُؤمِنُونَ؛ وَ إِلّا فَبُوُءوا بالظّلْمِ وَ أنْتُمْ تَعْلَمُون.

 فَقَالَ عُمَرُ: إنَّكَ لَسْتَ مَتْرُوكاً حَتَّى تُبَایعَ! فَقَالَ لَهُ عَلِىُّ: احْلُبْ حَلْبَا لَک شَطْرُهُ! وَ اشْدَدْ لَهُ الْیوْمَ أمْرَهُ یرْدَدهُ عَلَیک غَداً. ثُمَّ قَالَ: وَ اللهِ یا عَمْر! لَا أقْبَلَ قَوْلَک وَلَا ابَایعُهُ. فَقَالَ أبو بكر: فَإنْ لَمْ تُبَایعْ فَلَا أُكْرِهَكَ!¹

 «على مى‌گفت: من بنده خدا هستم و برادر رسول خدا. به او گفتند: با أبوبكر بیعت كن! گفت: من به خلافت و امارت سزاوارتر هستم از شما! من با شما بیعت نمى‌كنم! و شما سزاوارتر هستید كه با من بیعت نمائید! شما خلافت و امارت را از انصار گرفتید، و دلیل خود را كه بر علیه ایشان اقامه كردید، قرابت شما به رسول اللَه صلّی الله علیه و آله و سلّم بود؛ و با وجود این شما خلافت و امارت را از ما اهل بیت به طور غَصْب ربوده اید!

 آیا شما براى انصار چنین وانمود نكردید كه: شما از ایشان به امر امامت و خلافت سزاوار ترید، به جهت اینكه‌محمّد از شماست؟! و ایشان بدین حجّت و برهان، قیادت امور را به شما سپردند، و حكومت و امارت را به شما تسلیم كردند؟! و من به همان طور كه شما با انصار احتجاج كردید، با شما احتجاج مى‌كنم، و به همان حجّت و برهانى كه إقامه نمودید، اقامه حجّت و برهان مى‌نمایم! ما در هر حال، چه‌

در حال حیات رسول خدا، و چه در حالت مَمَاتِ رسول خدا، به رسول خدا سزاوارتریم! پس اگر ایمان دارید إنصاف دهید؛ و اگر انصاف ندهید شما را به اقرار به ظلم از روى علم وا خواهند داشت!

 در این حال عُمَر گفت: تو را رها نخواهند كرد مگر اینكه بیعت كنى! حضرت گفت: اى عمر! از این پستان شیر بدوش كه مقدارى از آن براى تو خواهد بود! و امروز امر خلافت و امارت أبوبكر را محكم و استوار كن كه فردا به تو برخواهد گرداند. و سپس فرمود: اى عمر سوگند به خدا كه گفتار تو را نمى‌پذیرم و با أبوبكر بیعت نمى‌كنم! أبوبكر گفت: بنابراین اگر بیعت نكنى، من تو را بر بیعت اكراه نمى‌كنم»!

 بارى بر اهل تاریخ و بحّاثان در سِیر روشن است كه اگر أمیرالمؤمنین علیه السّلام بیعت عبّاس و أبو سفیان را مى‌پذیرفتند، و با جماعتى از مهاجر و انصار و بنى هاشم كه بدان حضرت گرویده بودند عَلمَ مخالفت با سقفیه را بر مى‌داشتند، بدون شكّ به امارت و حكومت مى‌رسیدند ولى این كار به طور مسالمت و بدون فتنه و خونریزى صورت نمى‌گرفت. زیرا طرف مقابل و حزب مخالف نیز در صدد توطئه و تجهیز بر مى‌آمد، و خون‌ها ریخته مى‌شد، و قاریان قرآن را در سینه داشتند كشته مى‌شدند؛ فلهذا أمیرالمؤمنین علیه السّلام از این حق مسلّم لله و فى اللَه گذشت، و براى خدا حاضر به از دست دادن عزّت صورى، و شكستن پهلوى بى بى زهرا، و رحلت آن مخدّره، و یتیم شدن اطفال خود و غیر ذلك شد تا زحمات بیست و سه ساله رسول خدا هَدَر نرود، و حقایق با ریاست ظاهرى مبادله نگردد.

خطبه أمیرالمؤمنین علیه السّلام پس از رحلت رسول خدا در پاسخ عباس و ابو سفیان‌

 از خطبه‌اى كه آن حضرت در وقت رحلت رسول خدا و در جواب أبو سفیان و عبّاس كه آن حضرت را دعوت به قبول بیعت كردند، ایراد كرده‌اند به خوبى منظور و هدف آن حضرت مشخّص مى‌شود:

 أیهَا النَّاسُ! شُقّوا أمْوَاجَ الْفِتَنْ بِسفُنِ النَّجَاة! وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِیقِ الْمَنَافَرَة! وَضَعُوا عَنْ تیجَانِ الْمُفَاخَرَة! أفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجِنَاحٍ، أوِ اسْتَسْلَمَ فَأرَاحَ! هَذَا مَآءُ آجِنُ وَ لَقْمَة یغَصُّ بِهَا آکلُهَا! وَ مُجْتَنِى الثَّمَرَة لِغَیرِ وَقْتِ إینَاعِهَا کالزَّرِاعِ بِغَیرِ أرْضِهِ.

 فَإنْ أقُلْ یقُولُوا: حَرَصَ عَلَى الْمُلْک؛ وَ إنْ أسْکتْ یقُولُوا جَزَعَ مِنَ الْمَوْتِ؛ هَیهَاتَ بَعْدَ التَّیا وَ التَّى؛ وَ اللهِ لَابْنُ أبى طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْىِ امِّهِ؛ بَلِ‌

انْدَمَجْتَ عَلَى مَکنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لَاضُطَرَبْتُمْ اضْطِرَابَ الْأرْشِیة فِى الطَّوىِّ الْبَعیدَة.¹

 «اى مردم بشكافید امواج فتنه‌ها را در دریاى متلاطم، به كشتى‌هاى نجات! و از پیمودن راه مغالبه و حسّ برترى جستن و فكر پیش افتادن و مقدّم شدن، به صراط مستقیم بگرائید و میل كنید! و تاج‌هاى مفاخرت را كه بر اصل استكبار است از سرهاى ـ خود بیندازید و به دور بیفكنید! فلاح و رستگارى از آنِ كسى است كه یا با داشتن معین و یار همچون دو بال به پرواز در آید و قیام كند، و یا در صورت فقدان ناصر و كمك كار، طریق‌

 را بپوید و مردم را از منازعه بدون فائده و ثمره راحت بگذارد.

 این خلافت و امارتى كه بدین شرائط و در این وضعیت شما مرا به آن مى‌خوانید، همچون آب متعفّن و گندیده‌اى است كه رنگ و طعم آن تغییر كرده، و در این صورت براى آشامنده‌اش گوارا نخواهد بود، و همچون لقمه‌اى است كه در گلوى خورنده‌اش گیر كند و او را بكشد. و اقدام كننده بر آن همچون كسى است كه میوه درخت را قبل از زمان رسیدن و پختن آن بچیند، و پیش از اوان شیرینى و طراوت از درخت بكند؛ و همچون شخص زارعى كه زراعت را در غیر زمین خودش انجام دهد، كه معلوم است از آن انتفاعى نخواهد بُرد.

 پس اگر من لب به سخن بگشایم و طلب امارت و خلافت كنم مى‌گویند: مقصد او از این طلب حرص بر سلطنت و حكومت بوده است؛ و اگر لب فرو بندم و سخنى نگویم، مى‌گویند: از مرگ ترسیده است.

 هیهات؛ این نسبت‌ها به من چقدر دور است بعد از تحمّل مشكلات (همچون مردى كه با زن كوتاه قد بد اخلاق ازدواج كرده، و چون عیش او را منغّص كرد او را طلاق گفت و با زن بلند قامتى كه اخلاقش تندتر و زننده‌تر بود، ازدواج كرده و عیشش را بیشتر منغّص كرد، و ناچار او را نیز طلاق گفت؛ و در نتیجه هر دو را رها نمود). سوگند به خداوند كه پسر أبو طالب انْسَش به مرگ، از انس طفل به پستان مادرش بیشتر است. بلكه من در آن علم مكنون و مختفى پیچیده شدم و قرار

گرفتم كه لب بگشایم و اظهار كنم شما همانند ریسمان‌هاى طویل و درازى كه در چاههاى عمیق رها كنند به اضطراب و تشویش در خواهید آمد.»

 در اینجا مى‌بینیم كه آن حضرت با وجود وصول به علم مكنون و بحر ژرف دانش الهى، إشاره به حرص بر خلافت مى‌كند كه كوتاه نظران، بدون توّجه به حقیقت‌و واقعیت آن، او را متّهم مى‌دارند.

خطبه شقشقیه أمیرالمؤمنین علیه السّلام در زمان خلافت خویش‌

 و در خطبه شِقْشِقْیه به طور وضوح كه جریان را نقل مى‌كند، سوگند به خداوند كه شكافنده حَبّ و دانه، و زنده كننده جان و روح است، یاد مى‌كند كه قبول خلافت فقط و فقط براى دفع ظلم و سركوبى ستمگران و رسیدگى به مظلومان و فقرا و ضعفا و گرسنگان و احقاق حقوق حقه مردم بوده است. از مضامین این خطبه پیداست كه آن را پس از وقایع خلفاى ثلاثه و در ایام خلافت خود بیان كرده‌اند:

 أمَا وَ اللهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا ابْنَ أبِى قَحَافَة وَ إنَّهُ لَیعْلَمُ أنَّ مَحَلِّى مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحىَ؛ ینْحِدَرُ عَنىِّ السَّیلُ، وَ لَا یرْقَى إلَىَ الطَّیرُ. فَسَدَلْتُ دُوَنَهَا ثُوْبًا وَ طَوِیتُ عَنْهَا کشْحاً، وَ طَفِقْتُ أرْتَأى بَینَ أنْ أصُولَ بِیدٍ جَدَّاءَ أوْ أصْبَرَ عَلَى طِخْبَة عَمْیآءَ یهْرَمُ فیهَا الْکبیرُ، وَ یشِیبُ فیهَا الصَّغِیرُ، وَ یکدَحُ فیها مؤمِنُ حَتَّى یلْقَى رَبَّهُ؛ فَرَأیتُ أنَّ الصَّبْرَ عَلَى هَاتَا أحْجَى؛ فَصَبَرْتُ وَ فِى الْعَینِ قَذىً وَ فِى الْحَلْقِ شَجًى. أرىَ تُرَاثى نَهُباً. حَتّى مَضَى الْأوَّلُ لِسَبِیلِهِ، فَأدْلَى بِهَا الَى ابْنِ الخَطّابِ بَعْدَهُ (ثُمَّ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ الْأعْشَى):

 فَیا عَجَباً بَینَا هُوَ یسْتَقیلُهَا فى حَیاتِهِ إذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَ فَإنِه ـ لَشَدَّ مَا تَشَطَّرَا ضَرْعَیهَا ـ فَصَیرَهَا فى حَوْزَة خَشْنَآءَ یغْلُظُ کلَامُهَا، وَ یخْشُنُ مَسُّهَا، وَ یکثُرُ الِعْثَارُ فیهَا وَ الُاعْتِذَارُ مِنْهَا. فَصَاحِبُهَا کرَاکبِ الصَّعْبَة إنْ أشْنَقَ لَهَا خَرَمَ، وَ إنْ أسْلَسَ لَهَا تَقحَّمَ فَمُنِىَ النَّاسُ الَعَمْرُ اللهِ بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ وَ تَلَوّنٍ وَ اعْتِرَاضٍ.

 فَصَبَرْتُ عَلَى طُولِ الْمُدَّة وَ شِدَّة الْمِحْنَة حَتىَّ إذَا مَضَى لِسَبیله، جَعَلَهَا فى جَمَاعَة زَعَمَ أنِّى أحَدُهُمْ. فَیا للهِ وَ لِلشُّورَى! مَتَى اعْتَرَضَ الرَّیبُ فِىَّ مَعَ الْأوَّلِ مِنْهُمْ حَتَّى صِرْتُ اقْرَنُ الَى هَذِهِ النَّظَائِرِ، لَکنِّى أسْفَفْتُ إذَا أسَفُّوا وَ طَرْتُ إذَا طَارُوا.

 فَصَغَى رَجُلُ مِنْهُمْ لِضِغْنِهِ، وَ مَالَ الْأخَرُ لِصِهْرِه، مَعَ هَنٍ وَهَنٍ. إلَى أنْ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ نَافِجاً حِضْنَیهِ بَینَ نَثِیلِهِ وَ مُعْتَلَفِهِ؛ وَ قَامَ مَعَهُ بِنُو أبِیه یخْضِمُونَ مَالَ اللهِ خَضْمَة الْابِلِ

نِبْیة الرَّبیعِ. إلَى أنِ انْتَکثَ فَتْلُهُ، وَ أجْهَزَ عَلَیهِ عَمَلُهُ، وَ کبَتْ بِهِ بِطْنَتُهُ. فَمَا رَاعَنِى إلَّا وَ النَّاسُ کعُرْفِ الضَّبُعِ إلَىَّ، ینْثَالُونَ عَلَىَّ مِنْ کلِّ جَانِبٍ، حَتَّى لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ، وَ شُقَّ عِطْفَاىَ، مُجْتَمِعِینَ حَوْلى کرَبیضَه الْغنَم. فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالْأمْرِ نَکثَتْ طَآئِفَة وَ مَرَقَتْ اخْرى وَ قَسَطَ آخَرُونَ؛ کأنَهُّمْ لَمْ یسْمَعُوا کلَامَ اللهِ حَیثُ یقُولُ:

 ﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾.¹

 بَلَى وَ اللَه لَقَدْ سَمِعُوهَا وَ وَعَوْهَا وَ لَکنَّهُمْ حَلِیتِ الدُّنْیا فِى أعْینِهِمْ و رَاقَهُمْ زِبْرِجُهَا. أمَّا وَ الَّذى فَلَقَ الْحَبَّة وَ بَرَأَ النّسَمَة لَوْلَا حُضُورُ الْحَاضِرِ، وَ قِیامُ الْحُجَّة بِوُجُودِ النَّاصِرِ، وَ مَا أخَذَ اللهُ عَلَى الْعُلَمَآءِ أنْ لَا یقَارُّوا عَلىَ کظَّة ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومِ لَألْقَیتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا، وَ لَسَقَیتُ آخِرَهَا بِکأْسِ أوَّلَهِا، وَ لَألْفَیتُمْ دُنْیاکمْ هَذِهِ أزْهَدَ عِنْدى مِنْ عَفْطَة عَنْزٍ!

 (قَالُوا) وَ قَامَ إلَیهِ رَجُلُ مِنْ أهْلِ السَّوَادِ عِنْدَ بُلُوغِهِ إلَى هَذَا الْمَوْضِعِ مِنْ خُطْبَتِهِ فَنَاوَلَهُ كِتَاباً فَأقْبَلَ ینْظُرُ فیه.

 قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ـ رَضِىَ اللهُ عَنْهُمَا ـ : یا أمِیرَالْمُؤمِنینَ لَو اطَّرَدْتَ خُطْبَتَكَ مِنْ حَیثُ أفْضَیتَ! فَقَالَ: هَیهَاتَ یا بْنَ عَبَّاسٍ! تِلْک شِقْشِقَة هَدْرَتْ ثُمَ قَرَّت!

 قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَو اللهِ مَا أسِفْتُ عَلَى كَلَامٍ قَطُّ كَأسِفِى عَلىَ هَذَا الْكَلَامُ أنْ لَا یكُونَ أمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السّلام بَلَغَ مِنْهُ حَیثُ أرَادَ.²

 «آگاه باشید كه: أبوبكر پسر أبو قحافه، جامه امارت را پوشید و خلعت امامت را در بر كرد، در حالى كه به خوبى مى‌دانست: نسبت و منزله من براى خلافت، نسبت و منزله قطب آسیاست براى آسیا كه مدار گردش آسیا به آن محور است، و در صورت فقدان محور و قطب آن، آسیا جز سنگ گران و بى خاصیت چیزى نیست. علوم و معارف و فیض الهى به تمام امَّت و افراد بشر در آئین اسلام از فراز كوه و قلّه وجود دانش من همچون سیل سرازیر مى‌شود، و از بلندى به نشیب مى‌ریزد و

هیچ مرغ و پرنده بلند پروازى نمى‌تواند در اوج حركت خود به كهكشان رفیع من برسد، و خود راهم میزان و هم افق من قلمداد كند.

 چون أبوبكر را ملبّس به لباس خلافت دیدم، جامه خلافت را انداختم، و پهلوى خود را از قبول آن تهى كردم، و در اندیشه و تفكر فرو رفتم كه: آیا آماده براى حمله و غلبه برخصم، با دست بریده و قطع شده گردم، و مطالبه حقّ خود را كه حقّ جمیع امَّت اسلام و تمام افراد بشر است بكنم؟ و یا اینكه شكیبائى را پیشه ساخته و برظلمت ابهام و كورى ظلالت صبر كنم؟ آن تاریكى و ظلمتى كه بزرگان را پیر فرسوده و فرتوت مى‌نماید، و خردسلان را سپید موى مى‌كند، و مؤمن را در زندگى توأم با رنج و الَم مى‌اندازد تا عمرش را سپرى كرده، رخت از جهان بربندد، و به ملاقات پروردگارش برسد.

 پس چون تأمّل كردم به این نتیجه رسیدم كه صبر و شكیبائى بر این صورت دوم عاقلانه‌تر است. فلهذا صبر را پیشه ساختم، در حالى كه در چشمم خار خلیده، و در گلویم استخوان گیر كرده بود.

 من میراث نبوّت رسول خدا را كه به منصب امامت به من ارث رسیده بود تاراج شده یافتم. تا اینكه أبوبكر اوَّلین غاصبِ خلافت، راه طىّ شده را به پایان رسانیده و درگذشت، و پس از خود خلافت را به عُمَر بن خطّاب به عنوان پرداخت رِشوه و اداى حقّ او كه در گیرودارِ سقیفه و به روى كار آوردن او تلاش مى‌كرد، ادا كرد (در اینجا أمیرالمؤمنین علیه السّلام به شعر أعْشَى شاعر به عنوان شاهد تمثّل جست)

 «چقدر فرق و تفاوت است میان حالت من در آن روزى كه بر سر كوهان شتر در گرماى هوا و تابش آفتاب طىّ طریق مى‌نمودم، و میان ان روزى كه ندیم حَیان: برادر جابر بودم، و غرق در ناز و نعمت بوده و در كمال آسایش مى‌زیستم.»

 اى شگفتا كه با وجود آنكه او در زمان حیات خود، فسخ بیعت خود را از مردم مى‌خواست، وَ اقِیلُونى اقِیلُونى فَلَسْتُ بِخَیرِكُمْ وَ عَلِىُّ فیكُمْ‌¹ سر مى‌داد، با وصیت‌

خود، گره پیمان خلافت را بعد از مرگ خود براى عُمَر بست ـ سوگند كه این دو نفر محكم و استوار دو پستان خلافت را بین خود قسمت كرده و هر كدام با قدرتى هر چه تمامتر آنچه توانستند شیر آن را دوشیدند ـ پس خلافت را در زمین و محلّ سنگلاخ و ناهموارى قرار داد، كه سنگ قلوه‌هاى آن غلیظ و درشت بود؛ و دست زدن به آن زبر و خشن، و لغزش و خطایش بسیار، و اعتذار و عذر خواهیش فراوان.

 فعلیهذا مصاحب و هم برخورد با این مرد خَشِن و غَلیظُ القلب، همانند مرد سوار بر شتر سركش بود كه اگر زمام آن را به طرف خود مى‌كشید تا متعادل كند و تند نرود، بینیش پاره مى‌شد؛ و اگر او را آزاد و رها مى‌كرد، چنان تند مى‌رفت كه یكباره خود و صاحبش را در مَهْلَكه مى‌انداخت.

 سوگند به خدا كه مردم در آن هنگام به اعوجاج و انحراف، و سركشى و عدم تمكین، و تلوّن و دگرگونى، و حركت و سیر در غیر راه مستقیم، مبتلا و گرفتار شدند.

 آرى من با وجود طول مدّت، و شدّت محنت و سختى‌هاى وارده صبر كردم تا اینكه او هم راهش را طىّ كرده و درگذشت، و خلافت را در میان جماعتى قرار داد كه مى‌پنداشت: من هم یكى از آنها هستم.

 پس اى خداوند بیا و به فریاد ما برس از این مجالس شورائى كه تشكیل مى‌شود؛ در آن شورائى كه درباره من و اوّلین آنها أبوبكر شكّ آوردند، و او را برگزیدند؛ و اینك در این شورا مرا نظیر و شبیه این اقران و نظائر (سَعْد وقّاص، عبد الرّحمن بن عَوْف، عُثمان بن عَفّان، زُبَیر بن عوام، طَلْحه بن عُبید الله) دانستند. ولیكن من براى مصلحت اسلام و مسلمین در همه مراحل در بلندیها و سرازیرها با ایشان هم آهنگى كردم، و همچون طائر و پرنده‌اى همینكه مى‌خواستند خود را به زمین نزدیك كنند، نزدیك مى‌شدم، و چون به هوا پرواز مى‌كردند من هم پرواز مى‌كردم.

 تا اینكه یكى از آنها: سَعْد وقّاص از روى حسد و كینه‌اى كه داشت از من اعراض كرد؛ و دیگرى عبدالرحمن به جهت دامادى و خویشاوندى با عثمان به او میل كرد؛ با فُلان مرد زشت صفت: طَلْحه و زُبَیر. تا اینكه بالأخره سومین از خلفاى غاصب: عثمان به خلافت برخاست، در حالى كه از شدّت فخریه و مباهاتِ باطل، باد در زیر بغل و شكم خود انداخته، و دو پهلوى خود را از باد پر كرده بود، و همىّ و غمىّ جز اداره كردن مجراى خوراك خود از توبره تا موضع تغوّط را نداشت، و

در میان سرگین و چراگاه خود مى‌خزید.

 و با او فرزندان پدرش همدست و همداستان شده، و براى خوردن مال خدا همچون جویدن شتر با دندان‌هاى آسیا و كرسى خود، علف بهارى را، قیام كردند؛ تا اینكه بالنتّیجه ریسمان تابیده‌اش باز شد، و كردارش باعث كشته شدنش شد، و پر خورى‌اش او را به رو درانداخت.

 و هیچ از عدم پذیرفتن خلافت و امارت مرا نگران و بیمناك ننمود، مگر اینكه دیدم تمام طبقاتِ مردم چنان اطراف من جمع شدند و به من روى آوردند همچون یال‌هاى كفتار كه بر دوشش مى‌ریزد؛ و از هر سو جانب به من روى آورده، و دسته‌اى پس از دسته دیگر پشت سر هم مى‌آمده، و ازدحام مى‌كردند، تا جائى كه حَسَن و حُسَین در زیر دست و پا رفتند، و دو پهلوى من آسیب دید؛ و مانند گله گوسفند، در اطراف من جمع شدند.

 و چون من بیعت آنها را پذیرفته و ولایتشان را قبول كردم، و براى اصلاح امور و حكومت آنها قیام كردم، گروهى از آنها بیعت شكستند، و گروهى از دین خارج شدند، و گروهى راه ظلم و عدوان را در پیش گرفتند. گویا نشنیده بودند كلام خدا را آنجا كه مى‌فرماید: «ما این خانه و سراى آخرت را قرار مى‌دهیم براى ان كسانى كه در روى زمین راه عُلُوّ و سركشى و فساد و فتنه جوئى را نمى‌پیمایند، و دار عاقبت براى پرهیزگاران است.»

 آرى سوگند به خدا كه این كلام خدا را شنیده بودند؛ و علاوه بر شنیدن، حفظ نیز كرده بودند؛ ولیكن دنیا به زینت‌هاى خود، در چشمان آنها جلوه كرد، و زُخْرُف و زِبرِجِ دنیا، ایشان را اعجاب و شگفت در آورد.

 سوگند به آن خداوندى كه دانه را شكافت، و گیاه و درختان سر سبز را از آن بیرون آورد؛ و به آن خداوندى كه روح و جان را بیافریده و خلق فرمود، اگر حاضران براى بیعت حضور بهم نمى‌رسانیدند، و حجّت خداوند به وجود ناصران و كمك كاران تمام نمى‌شد؛ و اگر خداوند از علماء پیمان نگرفته بود كه برپُرخورى و شكم‌پرستى ظالمان، و برگرسنگى مظلمان، موافقت ننموده و آرام نگیرند، هر آینه ریسمانِ مركب این ولایت و حكومت را رها كرده، و به كاهل و گردنش مى‌انداختم، و با جام اوَّلین آن آخرش را سیراب مى‌نمودم؛ آنوقت شما مى‌یافتید

كه این دنیا: دنیاى شما در نزد من از آب عَطْسه بینى بزماده، پست‌تر است.

 (چنین گفته‌اند كه) در این لحظه كه خطبه أمیرالمؤمنین علیه السّلام بدینجا رسید، مردى از رعایاى عراق برخاست و نامه‌اى را به ان حضرت داد؛ و حضرت به خواندن آن نامه متوّجه شد و به آن نظر مى‌نمود.

 ابن عبّاس گفت: یا أمیر المؤمنین! ما در انتظاریم كه این خطبه را تا اینجا كه بیان كردى، تا به آخرش برسانى و دنباله‌اش را نیز بیان كنى! حضرت فرمود: هَیهات اى پسر عبّاس، این سخن همانند شِقْشِقِه‌اى‌¹ بود كه به‌واسطه هیجان صدا داده و سپس در جاى خود قرار گرفت.

 ابن عبّاس مى‌گوید: سوگند به خدا كه من در تمام مدّت عمرم بر قطع كلامى تأسّف نخوردم همانند تأسّف من بر قطع كلام أمیرالمؤمنین علیه السّلام كه آن حضرت خطبه را به آنجا كه مى‌خواست برساند نرسانید.»

گفتار عمر در سقیفه بنى ساعده در لزوم جمع بین نبوت و خلافت در بیت واحد

 یكى از اشكالاتى كه برخلافت أمیرالمؤمنین علیه السّلام داشتند، این بود كه خلافت و نبوّت با یكدیگر در یك خاندان جمع نمى‌شود. فلهذا رسول خدا و أمیرالمؤمنین ـ علیهما الصّلاة و السّلام ـ كه هر دو از یك خاندان هستند نمى‌توانند هم نبوّت و هم خلافت را دارا باشند. و چون نبوّت از رسول خدا مسلّم است، نمى‌تواند علىّ‌بن‌أبى‌طالب حائز خلافت گردد.

 ابن أبى الحدید گوید: و طائفه دیگرى بر عدم خلافت أمیرالمؤمنین علیه السّلام استدلال كرده‌اند به كِراهت داشتن و خوشاین نبودن جمع بین نبوّت و خلافت در خانه واحد؛ زیرا موجب فخرّیه و تكبّر این خاندان بر مردم مى‌شود.²

 ما پس از جستجو در تواریخ و كتب حدیث، ریشه این سخن را در كلام‌

أبوبكر و عُمَر یافتیم. ایشان اوّلین كسى هستند كه به این احْدُوثه لب گشوده‌اند. با اینكه خودشان در سقیفه بنى ساعده براى غلبه بر انصار در پاسخ خطابه حُباب بن مُنْذر كه فضل و شرف و اولوّیت انصار را بیان كرد، استدلال به قرب و خویشاوندى با پیغمبر نموده و گفتند: اصولًا معقول نیست كه نبوّت و خلافت در دو خانواده قرار گیرد؛ هر جا كه نبوّت است باید خلافت هم همانجا باشد. در سقیفه در حضور بعضى از مهاجران و أبوبكر و أبو عبیده جرّاح وَ مَعَاذ بن جَبَل، و جمیع انصار از جمله سَعْد بن عُبَاده رئیس طائفه أوس، و بشیربن سَعْد از بزرگان طائفه خَزْرَج كه حُبابٍ بن مُنْذَرِ از اولویت و افضلیت انصار بیانى كرد و خطبه‌اى خواند و در پایان گفت: فَأنْتُمْ أعْظَمُ النَّاسِ نَصیباً فى هَذَا الْأمْرِ، وَ إنْ أبَى الْقَوْمَ فَمِنَّا أمِیر وَ مِنْهُمْ أمِیرُ. «پس شما در امر خلافت نصیبتان بزرگتر است. و اگر قریش و شیوخ مهاجر از این مطلب ابا دارند؛ از ما یك أمیر و از مهاجرین هم یك أمیر باشد.»

 فَقَامَ عُمَرُ فَقَالَ: هَیهَاتَ لَا یجْتَمِعُ سَیفَانِ فى عِمْدٍ وَاحِدٍ، وَ إنَّهُ وَ اللهِ لَا یرْضَى الْعَرَبُ أنْ تُؤَمِّرَكُمْ وَ نَبِیهَا مِنْ غَیرِكُمْ؛ وَ لَكِنَّ الْعَرَبَ لَا ینْبَغَى أنْ تَوَلّى هَذَا الْأمْرَ إلَّا مَنْ كَانَتِ النُّبُوَّة فِیهِمْ وَ اولُوا الْأمْرِ مِنْهُم.

 لَنَا بِذَلِكَ عَلَى مَنْ خَالَفَنَا مِنَ الْعَرَبِ الِحُجَّة الظَّاهِرَة وَ السُّلْطَانُ الْمُبِینُ. مَنْ ینَازِعُنَا سُلْطَانِ مُحَمَّدٍ وَ مِیراثَهُ ـ وَ نَحْنُ أوْلِیاؤُهُ وَ عَشیرَتُهُ ـ إلَّا مُدْلٍ بِبَاطِلٍ، أوْ مُتَجَانِفٍ لِاثْمٍ، أوْ مُتَوَرَّطٍ فَى هَلَكَة؟¹ «در این حال عمر بن خطّاب برخاست و گفت: هیهات، چه دور است این اراده و نظریه. دو شمشیر در یك غلاف قرار نمى‌گیرند. سوگند به خداوند كه عَرَبْ راضى نیست شما را أمیر گرداند و پیغمبرش از طائفه غیر شما باشد. آرى عَرَب سزاوار نمى‌داند كه امر خلافت و امامت را به كسى بسپارد مگر آن كه نبوّت هم در میان همانها بوده است، و أُولوا الأمر صاحبان اختیار و اراده و حكومت نیز باید از همانها بوده باشد.

 در این گفتار ما براى آن دسته از اعرابى كه مخالفت ما را مى‌كنند، دلیل قاطع و برهان ساطع و حجَّت ظاهره و غلبه آشكارا در منازعه و استدلال است. آخر چه‌

كسى قدرت دارد با ما در قدرت و حكومت و سلطان محمّد نزاع كند، در حالى كه ما از اقرباء و عشیره او هستیم؟ مگر كسى كه به حجّت باطل گراید، و یا از طریق عدل اعراض نموده و به گناه و انحراف میل كند، و یا در مرداب هلاكت غوطه ور شده و امید خلاصى براى او نباشد.»

 عُمَر در حضور و امضاى أبوبكر بدین گونه استدلال كرد، و بر این نَهْج توّجه انصار را به بیعت با قریش كه أبوبكر و خود را از اقرباء و عشیره پیامبر مى‌دانست، جلب كرد. آنگاه مى‌بینیم كه همین عُمَر و همین أبوبكر وقتى در محاكمه أمیرالمؤمنین علیه السّلام قرار مى‌گیرند كه شما خیانت كردید، و استدلال به شجره نموده، و ثمره را ضایع و خراب كردید؛ شما به نزدیكى و قُرْب با رسول خدا مردم را به بیعت خود مخفیانه و زیركانه با خُدعه و نیرنگ به سوى خود فرا خواندید؛ و ما ثمره این شجره هستیم، و ما اهل بَیت رسول اللَه هستیم كه خداوند آیه تطهیر را در خانه ما و درباره ما نازل كرده است، و قرآن بر ما فرود آمده است؛ در پاسخ مى‌گویند: نبوّت و خلافت در یك جا جمع نمى‌شوند، و عَرَب را خوشایند نیست كه نبوّت و خلافت را در یك جا جمع كند.

گفتار ابوبكر كه: نبوت و خلافت در یك خاندان جمع نمى‌شوند

 أبوبكر نیز روایتى در این باره از رسول خدا جعل مى‌كند، و عُمَر و یاران خود: أبو عُبَیده و سَالم مَوْلى حُذَیفَه و مَعَاذ را بر آن شاهد مى‌گیرد. افِّ لَكُمْ وَ لِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ، وَ افٍّ لَكُمْ وَ لِمَا تَكْذِبُونَ عَلَى رَسُولِ اللهِ مُتَعَمِّداً؛ وَ قَد قَالَ صلّی الله علیه و آله و سلّم: مَنْ کذَبَ عَلَىَّ مُتَعَمِّداً فَلْیتَبَوَّءْ مَقْعَدُهُ مِنَ النَّارِ¹ «رسول خدا فرمود: هر كس به طور عَمْد به من دروغ ببندد نشیمنگاه او در آتش قرار گیرد.»

 سید هاشم بحرانى از كتاب «سُلَیم بن قَیس هِلالى» كه از كتب مشهور و معتمد است، و بزرگان و موثّقین از كتاب سِیر و تاریخ از آن نقل مى‌كنند، و مَصْدر و مأخَذِ شَواهِد تاریخ است، در ضمن روایت بسیار مفصّلى كه داستان آوردن أمیرالمؤمنین علیه السّلام را به حضور أبوبكر در مسجد براى بیعت نقل مى‌كند، و محاجّه و

مخاصمه على را بیان مى‌كند، نقل كند كه گوید:

 در این حال على علیه السّلام به سخن گفتن مشغول شد و فرمود: اى جماعت مسلمین و مهاجرین و انصار! شما را به خدا قسم مى‌دهم كه: آیا شما از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در روز غدیر خمّ شنیدید كه چه و چه فرمود؟! و در غزوه تَبُوك شنیدید كه چه و چه فرمود؟!

 على (ع)، هیچ گفتارى را كه رسول خدا گفته بود در میان مردم به طور آشكارا براى همه مردم، وانگذاشت مگر اینكه یك یك را بیان كرد، و همه را به ایشان یاد آورى كرده و متذكّر شد. و همه در پاسخ گفتند: آرى. در این هنگام چون بر أبوبكر ترسیدند كه: مردم دست از او بردارند و بیعتش را بشكنند و به یارى على أمیرالمؤمنین علیه السّلام برخیزند؛ أبوبكر مبادرت كرده و گفت:

 آنچه را كه تو گفتى همه‌اش حقّ است، ما با گوش‌هاى خود از رسول خدا شنیدیم، و دانستیم، و دلهاى ما نیز آنها را در خود گرفت، و محفوظ داشت؛ ولیكن من از رسول خدا شنیدم كه پس از این مى‌گفت:

 إنّا أهْلُ بَیتٍ اصْطَفَانَا اللَه تعالى وَ اخْتَارَ لَنَا اْلآخِرَة عَلَى الدُّنیا؛ فَإنَّ اللهِ لَمْ یکنْ لِیجْمَعَ لَنَا أهْلَ الْبَیتَ النُّبُوَّة وَ الْخِلَافَة.

 «به درستى كه ما اهل بیتى هستیم كه خداوند تبارك و تعالى ما را برگزیده و اختبار كرده است، و براى ما آخرت را بر دنیا ترجیح داده، و آن را براى ما برگزیده است؛ و البتّه خداوند چنین نیست كه براى ما اهل بیت نبوّت و خلافت را با هم جمع نماید.»

 أمیر المؤمنین علیه السّلام به أبوبكر گفتند: آیا شاهدى بر این حدیث دارى از اصحاب رسول خدا، كه او هم با تو این حدیث را شنیده باشد؟! عُمَر گفت: خلیفه رسول اللَه راست مى‌گوید؛ من هم شنیدم كه رسول خدا چنین گفت. و أبو عُبَیده و سالِم پسر خوانده حُذَیفه و مَعَاذ بن جَبَل هم گفتند: ما هم از رسول خدا همگى شنیده‌ایم. حضرت فرمود: بنابراین شما به صحیفه خود كه در كعبه نوشته‌اید و بر آن پیمان نهاده‌اید كه: اگر محمّد بمیرد و یا كشته شود ما نمى‌گذاریم كه امر خلافت در اهل بیت او قرار گیرد، وفا كرده‌اید.¹

 نظیر این روایت ساختگى كه در مواقع محكومیت جَعْل و بدان استناد مى‌جستند یكى روایت: نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأنبِیاءِ لَا نُوَرِّثُ دِرْهَماً وَ لَا دِینَاراً؛ مَا تَرَکنَاهُ فَهُوَ صَدَقَة¹ است كه راوى این روایت غیر از خود أبوبكر كه فَدَك را از فاطمه زهرا ـ سلام اللَه علیها ـ غصب كرد، كسى دیگر را نمى‌توان یافت.

 و دیگر، روایت‌ أصْحَابى کالنُّجُومِ بِأیهُمُ اقْتَدَیتُمِ اهْتَدَیتُمْ‌ است كه مضمونش مُكذّب سَنَد و نسبت آن به رسول خداست.²

 و از مصادیق آن همین روایت مجعول عدم اجتماع نبوّت و خلافت در خاندان واحد است؛ كه به وضوح روشن است كه آن را جعل نموده، و بر خلاف كتاب خدا و روایت متواتره و اجماع و حكم عقل، نسبت به رسول خدا داده‌اند.

 طبرى در وقایع سال بیست و سوّم از هجرت در سیره عُمَر مى‌نویسد: (در سفرى كه عمر به شام كرد، و بزرگان از اصحاب رسول خدا و معروفین از جمله عَبدالله بن عبّاس را با خود همراه كرد؛ ولیكن أمیرالمؤمنین علیه السّلام از معیت و رفتن با او استنكاف كرده و دعوتش را ردّ كردند) مردى از اولاد طَلْحه روایت مى‌كند كه ابن عبّاس گفت: در بعضى از سفرهائى كه عُمَر كرد، من هم با او هم سفر بودم؛ و دیر یك شبى كه ما راه مى‌پیمودیم و شتر من در نزدیكى شتر او راه مى‌رفت، با تازیانه‌اى كه در دست داشت بر جلوى كوهان شتر زد و این شعر را خواند:

 (این اشعار از حضرت أبو طالب علیه السّلام: والد ماجد حضرت على بن أبى‌طالب علیه السّلام است كه خطاب به كفّار قریش كه قصد كشتن پیامبر را داشتند كرده، و به عنوان حمایت از رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم سروده است؛ و معنایش این

است):

 ١ ـ «سوگند به بیت اللَه‌ الحرام كه شما دروغ مى‌گوئید كه: محمّد كشته مى‌شود، بدون آنكه ما براى حمایت او نیزه‌ها بر یكدیگر پرتاب كرده باشیم، و براى مصونیت و حفظ او در فرو بردن تیرها سبقت نجسته باشیم!

 ٢ ـ و دروغ مى‌گوئید كه: ما محمّد را به شما تسلیم مى‌كنیم، بدون آنكه جان خود را نثار كرده، در اطراف او كشته به روى خاك بیفتیم، و زنان و فرزندانمان را به خاك نسیان‌ و فراموشى بسپاریم»!

 پس از خواندن این دو بیت شعر گفت: استَغْفِرُ اللهَ‌؛ و سپس به راه افتاد؛ و اندك زمانى تكلّم نكرد، و سپس گفت:

 ١ ـ هیچ ناقه‌اى بر روى جهاز خود، حمل نكرده كسى را كه از محمّد، بِرّ و إحسانش بیشتر، و عهد و پیمان و امان و ضمانش بهتر باشد.

 ٢ ـ و كسى را كه از محمّد بهتر با بُرد یمانى آن بُردى كه از ناحیه خال یمَن باشد قبل از اینكه كهنه شود، پوشاننده‌تر باشد؛ و در بخشیدن و عطا كردن اسب تندرو و برنده كه در رِهان و مسابقه از همه جلوتر بیفتد و مسابقه را ببَرد، بخشش بیشتر باشد.»

 و پس از این گفت: أسْتَغْفِرُ اللهَ‌، اى پسر عبّاس! چه موجب شد كه على از مسافرت با ما خوددارى كند؟! گفتم: نمى‌دانم! گفت: پدر تو عبّاس عموى رسول خدا صلّى اللَه علیه (و آله) و سلّم است، و تو پسر عموى پیغمبر هستى؛ پس چرا قوم شما از دست دادن خلافت به شما خوددارى كردند؟! گفتم: نمى‌دانم. گفت: ولیكن من مى‌دانم: قوم شما: قریش، امارت و حكومت شما را بر خودشان ناپسند داشتند. گفتم: به چه علّت و سبب. در حالى كه ما نسبت به ایشان حكم اصل و پایه را

داشتیم؟ گفت: اللَّهُمَّ غَفْراً، یکرَهُونَ أن تَجْتَمِعَ فِیکمُ النُّبُوَّة وَ الخِلافَة فَیکونَ بَجَحاً بَجَحاً.¹

 «خداوندا من از تو طلب غفران دارم؛ قریش ناپسند داشتند كه نبوّت و خلافت در شما بنى هاشم جمع شود، تا اینكه وسیله مفاخرت و حسّ مباهات و فخریه گردد»!

 و شاید شما مى‌گوئید: أبوبكر موجب این كار شد، نه، سوگند به خدا كه أبوبكر موثّق‌ ترین و اطمینان بخش‌ترین طریقى را كه در نزد خود داشت، إعمال كرد. و اگر او حكومت و خلافت را به شما مى‌داد، با وجود قرب شما نتیجه‌اى براى شما نداشت. از اشعار شاعر شعرا: زُهَیر براى من بخوان كه مى‌گوید:

 «وقتى كه قیس بن عَیلان بخواهد در مسابقه به غایت مجد و شرف برسد، آن كسى كه به آن غایت زودتر رسیده است گوى سیادت و آقائى را ربوده است».

 ابن عبّاس مى‌گوید: من این قصیده را براى او خواندم؛ و صبح طالع شد. او گفت: سوره واقعه را براى من بخوان؛ و من خواندم؛ و او از شتر پیاده شد و نماز صبح را خواند، و در آن سوره واقعه را قرائت كرد.²

 و نیز طبرى از عِكْرمة، از ابن عبّاس روایت كرده است كه: در موقعى كه عُمَر بن خطّاب و بعضى از اصحابش مذاكره شعرى داشتند و بعضى از آنها مى‌گفتند: فلان از همه شُعَرا قوى‌تر است؛ و بعضى دیگر مى‌گفتند: بلكه فلان دیگرى قوى‌تر است؛ من در آن مجلس وارد شدم عُمَر گفت: این مرد كه وارد شده است از همه شما به شعر و شناخت شُعَرا داناتر است.

 عمر گفت: شاعرترین شاعران كیست اى پسر عبّاس؟ من گفتم: زُهَیر بن أبى سُلمَى‌. عُمَر گفت: از اشعار او مقدارى بخوان كه بدانیم آنچه را كه مى‌گویى درست است! ابن عبّاس مى‌گوید: زُهَیر در این اشعارى كه مى‌خوانم، طائفه‌اى از بنى عَبْدالله بن غَطْفَان را مدح مى‌كند؛ و شروع كردم به خواندن این أبیات: