معاد شناسی ج5

مجلس بیست و هفتم: در طلیعه قیامت، موجودات با ربط خود به خدا، ظهور دارند

أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم‌

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم‌

الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ و الصَّلَاةُ و السَّلامُ عَلَى سَیدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرینَ‌

و لَعْنَةُ اللهِ عَلَى أعْدآئِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الآنَ إلَى قیامِ یوْمِ الدّینِ‌

وَ لَا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ الْعَلىِّ الْعَظیم‌¹

 قال اللهُ الحكیمُ فى كتابِه الكریم:

 وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِما تَفْعَلُونَ.

 (هشتاد و هشتمین آیه، از سوره نمل: بیست و هفتمین سوره از قرآن كریم)

جلوه نمودن كوه‌ها همچون سراب در وقت قیامت‌

 آیاتى كه دلالت دارد بر آنكه هنگام پیدایش قیامت، آسمان و زمین و كوه‌ها و دریاها و موجودات آسمان و زمین همه از بین میروند و خراب و ضایع و فانى میگردند، در قرآن مجید بسیار است و ما مقدارى از آن را اخیراً ذكر كردیم.

 در سوره نَبَأ داریم.

 وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَكانَتْ أَبْواباً* وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَراباً.¹

 «آسمان باز میشود، و درهائى میشود. و كوه‌ها به گردش در مى‌آیند، و سراب میگردند.»

 سراب به معناى باطل است، در مقابل آب. سراب یعنى آب خیالى و آب توهّمى.

 سراب به چیزى میگویند كه حقیقت ندارد و در تخیل انسان خود را به صورت واقع نشان داده و جلوه كرده است.

 سراب كه در بیابان‌هاست آب‌نماست، كه از نور و حرارت خورشید به زمین، نقاط صیقلى كه از شن و ماسه پوشیده شده است، از دور به منظره مَیعان و لَمَعان، آب جلوه میكند و بیننده مى‌پندارد كه آب است. و چون نزدیك میرود معلوم میشود كه آب نیست و آبِ باطل است و آب خیالى است.

 در این آیه میفرماید: كوه‌ها سراب میشود یعنى باطل میشود، درحالى‌كه اگر كوه‌ها خُرد شوند و مانند پشم زده شده در میان فضا و آسمان و زمین پراكنده شوند و یا در دریا ریخته شوند، باز باطل نخواهند بود بلكه حقیقتى است كه از یك صورت و یك شكل به شكل دیگرى در آمده است.

 آیه‌اى كه در مَطلَع بحث ذكر شد دنباله آیه نفخ صور است:

 وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي‌

الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ وَ كُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِينَ* وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِما تَفْعَلُونَ‌.¹

 «... در آن هنگام كوه‌ها را مى‌بینى و چنین گمان میكنى كه جامدند (یعنى ساكن و بدون حركت مى‌باشند) درحالى‌كه چنین نیست؛ این كوه‌ها در گردش هستند مانند گردش ابرها بر فراز آسمان.»

 این آیه به قرینه اینكه در دنبال آیه نفخ صور وارد شده، میخواهد منظرى از مناظر قیامت را نشان دهد؛ و آن منظره اینست كه كوه‌ها در گردشند.

 اگر این گردش، گردش واقعى است، در آن زمانى كه آسمانها شكافته شود، زمین شكافته شود، دریاها به جوش آید و شعله از روى آب دریا برخیزد و زلزله ساعت آمده و مردم را به شدّت تكان میدهد، بطورى كه زنان شیرده بچّه‌هاى خود را فراموش كنند و زنان آبستن جنین خود را بر زمین گذارند؛ دیگر تَحْسَبُها جامِدَةً معنى نداشت.

در وقت بروز قیامت، موجودات همچون سراب‌اند

 چون میدانیم كه كوه‌ها در حركت و گردش و ارتعاش و تزلزل و اندكاك است، و در این صورت باید بفرماید: وَ تَرَى الْجِبالَ مُتَحَرِّکةً مُتَزَلْزِلَةً لا تَسْتَقِرُّ بِشَىْ‌ءٍ؛ و از اینكه میفرماید: كوه‌ها را جامد مى‌بینى و لیكن جامد نیستند و مانند ابر در مرور و حركتند، معلوم میشود كه كوه‌ها همان ظاهر خود را حفظ كرده و با همان صلابت و عظمت و

متانت بر جاى خود قرار دارند و لیكن در واقع در گردشند و حكم سراب را دارند و با وجود تكوینى خود نشان میدهند كه در حقیقت، استقلال وجودى ندارند. وجود استقلالى آنها سَراب، و وجود حقیقى آنان همان ربط به حضرت حقّ است.

 شاهد بر این معنى ذیل آیه است كه میفرماید:

 صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ.

 «این صنع خداست كه هر چیزى را متقن و محكم آفریده و از سستى و بى بنیادى و بى اعتبارى مبرّى داشته است.»

 این ذیل شاهد بر استحكام و استقرار كوههاست، نه از بین رفتن و مندكّ شدن و خراب گشتن.

 از این آیه میتوانیم استفاده كنیم كه در طلیعه قیامت، موجودات در نزد انسان به صورت سراب جلوه مى‌كنند. موجودات جامد كه ظاهرشان استقلال در وجود است، در حال سیر و حركت و انقراض نشان داده میشوند.

 آن ابَّهت و جلال و عظمت و استقلال كه در اشیاء مشهود بود، دیگر از بین میرود و اشیاء، دیگر استقلال در موجودیت ندارند و این در حقیقت سراب بودن و بطلان موجودات است.

 موجودات همگى بدون استثناء قبل از ظهور قیامت و طلیعه آن كه قبل از انكشاف حقائق است، در نزد مردم و شاهدین آنها، موجودات مستقلّه و داراى تشخّص و هویات خاصّه‌اى بودند كه آیه كریمه‌ تَحْسَبُها جامِدَةً براى افاده این حقیقت است.

 ولى در هنگام ظهور و بروز مقدّمات و آثار قیامت، در نزد مردم این معنى را از دست میدهند و به صورت سراب درآمده، مُهر عاطل و باطل و فناء به همه آنها میخورد.

 و آیه كریمه: صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ دلالت بر حقیقت ربط آنها به خدا دارد كه در كمال اتقان و استحكام بوده و به‌هیچ‌وجه مِن الوُجوه این ربط، زوال پذیر نیست.

 این آیه نمى‌خواهد بفهماند كه در نزد آن كسى كه میخواهد از دنیا برود، آسمان و زمین و خورشید و ماه چنین و چنان مى‌نماید.

 مثلًا بگوید كه: خورشید به جاى خود ثابت است ولى كسى كه میخواهد فوت كند و قیامت او بر پا شود، خورشید در چشم او تاریك میگردد، ماه در نزد او منخسف است، و در حال سَكَرات موت با حالتى منقلب و پریش كه ندامت و حسرت گریبانش را گرفته، در برابر عمرى را كه در دنیا گذرانده و به این دنیا دل داده، نور درخشان خورشید و با صفا و لَمَعان ماه و تماشاى ستارگان درخشان و منظره‌هاى با طراوت و سر سبز و آبهاى روح افزا كه در دنیا در برابر او بودند و با تمام این آثار و غیر آن انس و آشنائى پیدا كرده و حال باید بالمرّه آنها را بگذارد و برود و یكسره آنان را به خاك نسیان بسپارد؛ این ارتحال و مرگ براى او به اندازه‌اى شدید و ناگوار است كه خورشید در نزد او تاریك است، ماه تابان تاریك است، ستارگان فرومیریزند، آبهاى دریا به صورت آتش در مى‌آید.

 مثل اینكه ما در محاورات خود میگوئیم: در اثر فلان حادثه این‌

زمین براى من شكافته شد؛ آسمان بر سر من خراب شد؛ روز روشن در چشمان من تاریك شد. و واقعاً در نزد بعضى از افرادى كه به یك ضایعه و مصیبتى گرفتار شده‌اند، این مطالب مشهود است. روز روشن حقیقةً در برابر دیدگان آنها تاریك است و غذاى لذیذ در كام آنها زهر است.

 مادرى كه بچّه خود را از دست داده، اگر او را به گردش ببرند و در كنار نهر آب و یا استخر با صفائى بنشانند كه تفریح كند، این لمعان و موج آب در نزد او لمعان آتش و شراره دوزخ است؛ بادى كه بر برگ‌هاى درخت و علف‌ها مى‌وزد، هر كدام براى جان او نیشترى است؛ او تفریح چه مى‌فهمد؟ او الآن در فراق عزیزترین دلبستگانش در آتش میسوزد؛ دنیا در نزد او خراب و تاریك است، سقف عمارتهاى مجلّل و با شكوه بر سر او فرود آمده، صداى دلنواز مرغان و بلبلان زمزمه پرداز و غزل خوان، به صورت صداى بوم و كلاغ براى او دلخراش است.

 آیا آیه كریمه: وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَراباً میخواهد این معنى را برساند؟

 نه؛ آیه شریفه براى بیان این منظور نیست.

 آیه میفرماید: كوه‌ها باطل میشوند؛ كوه‌ها را كه مى‌بینى جامد و مستقرّ در جاى خود قرار گرفته و داراى استقلال و عزّت در وجود و ابَّهت و عظمت هستند، اینك چون سراب، بى خاصیت و بى ارزش و ذلیل، و چون ابرهاى پراكنده و متفرّق شونده در آسمان ثبات و بقائى‌

ندارند. و این صنع خداست كه هر موجودى را متقن و محكم آفریده و هر چیز را بر اساس استحكام بنا نهاده است.

 بنابراین، این اتقان و إحكام راجع به جنبه ربط آنها با خداست و وجهه باطنى و ملكوتى موجودات را مى‌فهماند؛ و این سراب بودن آنها از نقطه نظر خلقت و دیدگاه موجودیت استقلالى، عین ثبات و بقاء و اتقان از نقطه نظر ربط با خدا و دیدگاه موجودیت ربطى با خدا و عدم استقلال آنها در حَیز وجود است.

سراب بودن موجودات به معنى ظهور جنبه ربطى آنها با خداوند است‌

 پس در هنگام بروز و ظهور قیامت عالم عوض میشود و وجهه موجودات بطور كلّى تغییر میكند.

 موجودات كه قبل از بروز علائم قیامت داراى استقلال در وجود بودند و خود را مستقلّ و متّكى به خود نشان میدادند و جنبه ربط آنها با خدا مختفى و پنهان بود، اینك این عالم عوض میشود و حقیقت امر در نزد ارتحال كنندگان به قیامت به صورت دیگرى در مى‌آید.

 موجودات، خود را فانى و سراب نشان داده و ابداً در خود استقلال، و اتّكائى به خود ندارند و جنبه ربط آنها با خدا روشن و آشكار میگردد.

 و اینست معناى‌ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ.

 در قرآن مجید آیات بسیارى وارد است كه باید روى هر یك از آنها با دقّت و تأمّل نظر كرد:

 يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى‌ عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ‌ءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ‌

الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ.¹

 «در روز بازپسین، همه مردم ظهور و بروز دارند و چیزى از آنها در نزد خدا پنهان نیست.

 در آن روز قدرت و عظمت و مُلك اختصاص به كه دارد؟ اختصاص به خداوند واحد قهّار دارد.»

صفات حضرت احدیت اختصاص به آخرت ندارد

 آیا موجودات، در آن روز ظهور و بروز دارند براى خدا، و اینك بر خدا ظاهر نیستند؟ و قدرت و عظمت و مُلك امروز اختصاص به خدا ندارد؟ و در آن وقت در آن صحنه و عالم اختصاص به خدا پیدا میكند؟ این مطالب چیست كه در آن روز مِلكیت و مُلكیتِ مطلقه را بخدا نسبت میدهد و میگوید: در آن روز مالكیت و عظمت و قدرت و مَلِكیت مختصّ به خداست؟

 يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ ما لَكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ‌.²

 «در آن روز شما پشت نموده و فرار مى‌كنید؛ و هیچ مصونیت و عصمتى ندارید، كه شما را از دست خدا برهاند!»

 آیا این عدم مصونیت اختصاص به آن روز دارد، یعنى امروز مردم میتوانند از دست خدا بگریزند؛ رفیقى دارند، شریكى دارند، معاون و مددكارى دارند كه جلوى خدا را بگیرد؟ و در آن روز این رفقا و شركاء و أعوان و مددكاران از بین میروند و قدرت مستقیماً به خدا بر میگردد؟ و عظمت و اقتدار خدا ظاهر میشود؟

 ما لَكُمْ مِنْ مَلْجَإٍ يَوْمَئِذٍ وَ ما لَكُمْ مِنْ نَكِيرٍ.¹

 «در آن روز هیچ پناهگاهى براى شما نیست و هیچ حامى و مدافعى براى شما نمى‌باشد!»

 كه شما را در پناه خود در آورد و از شما حمایت نموده، و از شما در مقابل خدا دفاع كند!

 يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ‌.²

 «در آن روز هیچ ولیى و دوستى و هیچ سرپرست و مراقبى نمى‌تواند دستى از دوست و كسى كه در تحت سرپرستى اوست بگیرد، به‌هیچ‌وجه. و در آن روز مردم مورد اعانت و یارى واقع نخواهند شد.»

 وَ اتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَ لا يُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ.³

 «و بپرهیزید از روزى كه هیچ صاحب نفسى نمى‌تواند به عنوان مساعدت بدیگرى، در مقام او قرار گیرد و به عوض او پاداش داده شود و او را كفایت كند. و از آن صاحب نفس، عِدل قبول نمیگردد كه چیزى را یا كسى را به جاى خود بقبولاند تا از او صرف نظر گردد، و شفاعت براى آن نفس فائده ندارد، و ابداً ایشان مورد اعانت و كمك قرار نمى‌گیرند.»

 وَ اتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَ لا يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ‌.¹

 «و بپرهیزید از روزى كه هیچ نفسى نمى‌تواند براى پاداش و مجازات جاى نفس دیگرى قرار گیرد، و از او شفاعت قبول نمى‌شود و عِدل نیز پذیرفته نمى‌گردد؛ و كمك و یارى كرده نخواهند شد.»

 يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ‌.²

 «در آن روز هیچ نفسى قدرت و اراده و اختیار به‌هیچ‌وجه نسبت به نفس دیگر ندارد؛ و امر در آن روز مختصّ خداست.»

 يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ‌.³

 «در آن روز هیچ نفسى قدرت بر تكلّم ندارد مگر به اذن و اجازه خدا.»

 يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثاً.⁴

 «در آن روز افرادى كه كفر ورزیدند و مخالفت اوامر رسول خدا را كردند، دوست دارند زمین آنها را فرو برد و پس از نهفتن در زیر زمین، زمین با آنان یكسان گردد. و در آن روز نمى‌توانند هیچ گفتارى را از خداوند پنهان كنند.»

 این آیات همگى دلالت دارند بر آنكه در روز قیامت هیچ نفسى نمى‌تواند به نفس دیگر كمك كند، و رفع حوائج و گرفتارى‌هاى او را بكند، و از چنگال عذاب نجات دهد و در مقام دفاع برآید. در آن روز قدرت و سلطنت و مَلِكیت اختصاص به خدا دارد؛ امر و نهى به دست اوست و بس.

 درحالى‌كه میدانیم همیشه قدرت و عظمت و مالكیت و مَلِكیت اختصاص به خدا دارد، و امر و نهى پیوسته به دست اوست؛ و هیچگاه هیچكس در مقابل پروردگار نمى‌تواند در مقام دفاع برآید و بر امر خدا سبقت گیرد.

صفات و اسماء خدا، در دنیا و قیامت تفاوت ندارد

 خداوند همیشه سلطان است. و انسان، هیچوقت پناهى جز خدا ندارد، و هیچكس قدرتى و مِلكیتى و شفاعتى جز به اذن خدا ندارد؛ امروز و فردا، و دنیا و آخرت، در این موضوع تفاوتى ندارند.

 خداوند قادر است و قهّار و مستقلّ بالذّات و ذوالجلال والاكرام، خدا جبّار است و غفّار، خدا غفور است و رحمان، امروز و فردا ندارد.

 خدائى كه امروز قدرت داشته باشد و فردا نداشته باشد، یا امروز نداشته باشد و فردا داشته باشد، خدا نیست. خدائى كه امروز بدون اذن او و امر و نهى او كار انجام گیرد و فرداى قیامت با اذن و اجازه او بوده باشد خدا نیست. خدائى كه امروز در تدبیر امور و تكوین مستقلّ نباشد و فردا حائز استقلال گردد خدا نیست.

 وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ‌.¹

 «و خداوند آن كسى است كه در آسمان خدائیت و الوهیت دارد، و در زمین خدائیت و الوهیت دارد.»

 قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ* اللَّهُ الصَّمَدُ* لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ* وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ.²

 «بگو اوست كه در ذات و صفات، احدیت دارد. و او به پاى خود استوار و بى نیاز از جمیع موجودات است. موجودات از او بیرون نیامده‌اند و خود او نیز بیرون‌آمده از چیزى نیست؛ و هیچ فردى براى او شریك و انباز نیست.»

 این صفات حضرت احدیت اختصاص به آخرت ندارد، پیوسته چنین بوده و خواهد بود. و اگر كسى قائل به تفاوت این صفات در امروز و فردا، و در این عالم و عالم قیامت شود، این عین شرك است.

 پس این آیات چه میخواهد بگوید؟

در روز قیامت حقیقت توحید خداوند ظهور مى‌یابد

 این آیات میخواهد براى ما روشن كند كه قدرت و عظمت خدا، مالكیت و مَلِكیت خدا، امر و نهى خدا، سلطنت و قهّاریت خدا، در آن روز براى شما آشكارا میگردد.

 آن روز، روز ادراك و تفهّم است، روز معرفت و كشف حقائق است، روز بروز و ظهور است. امروز نمى‌توانید حقیقت توحید ذات‌

بارى تعالى شأنه العزیز و اسماء حُسنى و صفات عُلیاى او را دریابید و به حقّ المعرفه ادراك كنید. امروز نمى‌توانید اختصاص این صفات را به خدا مَسّ كنید و لمس نمائید. آن روز این حقیقت و اختصاص براى شما روشن و قابل فهم میشود.

 امروز بواسطه حجاب‌هاى نفسانى و علاقه به مادّه و طبع نمى‌توانید ادراك كنید كه موجودات همه سَرابند، و این سلسله علل و معلولات با این نظم شِگرف خود، دیده شما را از حقیقت معطوف به خود داشته، و نمى‌توانید تعقّل كنید كه آنچه اتقان و استحكام دارد فقط جنبه وجهُ اللهى و ربط موجودات به خالق خود مى‌باشد، و موجودات فى حدّ ذاتها سرابند، باطلند، عدمند، نیستِ محضند. در آن روز كه نور حقیقت ذات مقدّس حضرت احدیت طلوع میكند مى‌یابید كه در تمام عوالمِ امكان و نشآت آفرینش، غیر از ذات مقدّس او، صاحب اراده و اختیار و قدرت و عظمت نیست.

 آن روز مى‌یابید كه‌ وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ‌¹ معنایش چیست، و قول معروف‌ لَیسَ فى الدّارِ غَیرَهُ دَیارٌ چه حقیقتى را میخواهد بیان كند!

 آن روز در مى‌یابید كه شعر لَبید كه رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم آن را أَصْدَقُ شِعْرٍ قَالَتْهُ الْعَرَبُ‌ خواند معنایش چیست؛ آنجا كه لَبید میگوید:

 «آگاه باشید كه غیر از خدا هر چه هست باطل است و هر نعمتى لا محاله زائل شدنى است.»

 در آن روز واضح میگردد كه همه كاخ آفرینش متجلّیات به جمال خدا، و مُتدَلّیات به جلال او هستند.

 در آن‌وقت مى‌فهمند كه خدا مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ‌ است. بلكه مى‌فهمند كه‌ (الْمُلْک لِلَّهِ، الْعِزَّةُ لِلَّهِ، الْعِلْمُ لِلَّهِ، الْقُدْرَةُ لِلَّهِ، الْحَیوةُ لِلَّهِ؛) همه صفاتِ مُلك و سلطنت و عزّت و علم و حیات و قدرت‌

اختصاص به ذات مقدّس خدا دارد.

 پس نتیجه مطلب آنكه آیاتى كه این صفات را به خداوند در روز قیامت نسبت میدهد، نه از نظر قیام این صفات به آن ذات مقدّس در آن روز است، بلكه از جهت بروز و ظهور این صفات در آن روز است بطورى كه تمام خلائق در قیامت ادراك این معنى را مى‌نمایند.

 وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذابِ* إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ‌.¹

 «اى كاش مردم ظالم و ستمگر میدانستند كه در هنگام بروز عذاب خدا مى‌بینند كه تمام قدرت دربست اختصاص به خدا دارد و خداوند شدید العذاب است.

 در آن وقتى كه اشخاص مُجرم از رؤسا و حكّام و ظالمان كه در دنیا متبوع بوده و عدّه‌اى از آنان تبعیت میكردند، از تابعان خود تبرّى جسته؛ و در آن وقتى كه عذاب را مشاهده نموده، و سلسله روابط و اسباب بطور كلّى به روى آنان بسته گردد.»

 پیروان و تابعان به امید آنكه متبوعانِ آنها در دنیا پشت و پناه آنها بودند، و به امید پاداش از پیروى و تبعیتى كه از آنها در جرائم و ستم‌ها و معصیت‌ها نموده‌اند، در روز قیامت براى رفع عذاب به آنها متوسّل میگردند.

 رؤسا و متبوعان كارى از دستشان ساخته نیست، زیرا در آنجا

قدرت و قوّت اختصاص به خدا داشته و تمام روابط و راههائى كه بتوانند به پیروان خود كمك كنند قطع شده است؛ و بنابراین در پاسخ میگویند: ما اگر قدرت داشتیم عذاب را از خودمان دور میكردیم. ماهم همانند شما بیچاره و فاقد قدرتیم، فاقد اراده و اختیاریم، فاقد وسیله و اسبابیم.

 وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ‌ میرساند كه تمام سلسله روابط اعتبارى متعلّق به دنیا بود؛ عنوان تابعیت و متبوعیت، آمریت و مأموریت، ریاست و مرؤوسیت، همه برداشته شده است.

ظهور نور توحید در قیامت

 این روابط و اسباب، دیگر آنجا نیست. در آنجا فقط و فقط مخلوقات، از جنبه ربط با خداى خود زندگى و حیات دارند و همه به نور توحید بستگى و تعلّق دارند و هیچ موجودى از خود، گرچه به قدر سر سوزن باشد، در مقابل هستى پروردگار هستى ندارد.

 «و پیوسته به اطلاق جمال تصریح كن؛ و آن را به جهت میل به زخارف دنیا و زینتهاى عالم غرور تقیید مكن.

 پس هر ملیحى و بلكه هر ملیحه‌اى حسن و زیبائى او از جمال حضرت احدیت است كه به او به عنوان عاریه داده شده است.»

 و عدم قبول عدل و شفاعت بدون اذن خدا كه‌ وَ لا يُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ بر آن دلالت دارد، نیز در این عالم و آن عالم تفاوت ندارد؛ غایة الامر استشفاع در این عالم چون به غیر خدا صورت گیرد و اثر كند، در حقیقت از خداست؛ ولى در آن عالم مشهود است كه از هر كه كارى برآید منوط و مربوط به خدا و اذن حضرت اوست.

 و براى اینكه مطالب گفته شده بهتر روشن و واضح گردد، ناچار از ذكر مقدّمه‌اى هستیم:

 این عالم: عالم مادّه و طبع، كه از سُنن و اسبابى برخوردار است، و حقائقى چون خورشید و ماه و ستارگان و دشت و صحرا و كوه و دریا و باد و باران و تغییرات فصول و اختلاف لیل و نهار، با آثار و خواصّ بى شمار و روابط و نسب لا تُعدّ و لا تُحصى این دنیا را تشكیل داده است، دو صورت و دو وجهه دارد:

 یك وجهه خلقى و یك وجهه خدائى؛ یك صورت خَلقى و یك صورت امرى كه آن را وجهُ اللهى گویند. پس این ظاهر یك باطن دارد و این ظاهر حجاب و پرده ادراك حقائق باطنیه است.

 ظاهر همان است كه با حواسّ ظاهریه ما مشهود است: از دیدنى‌ها و شنیدنى‌ها و بو كردنى‌ها و چشیدنى‌ها و لمس كردنى‌ها كه همه پیدایش و فقدانشان، و حدوث و انعدامشان، روى یك سلسله علل و معلولات و اسباب و مسبّبات است كه ابداً در این عالم قابل تغییر و تبدیل نیستند.

 وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا.¹

 «اى پیغمبر! هیچگاه در سنّت خدا تبدیلى نخواهى یافت.»

 وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا.²

 «و اى پیغمبر! هیچگاه در سنّت خدا تحویل و جابجائى نخواهى یافت.»

 تمام این عالم با این نظم عجیب، و این سلسله روابط متین و دقیق بدون اندكى تخلّف، بر اساس این سنّت الهیه شروع به كار میكند.

 اگر دانه‌اى بر زمین بیفتد، بدون آنكه آب به آن بدهند نمیروید. در قفسه عطّار در شیشه تخم خشخاش، خشخاش نمیروید، ولى اگر همین تخم خشخاش را در تحت یك سلسله علل طبیعىِ روئیدن قرار دهیم: آن را بر زمین بریزیم، آب دهیم، هوا مساعد باشد، خورشید بتابد؛ آن دانه سبز میشود.

 و مى‌بینیم كه این دانه در تحت یك سلسله اسباب لا یتغیر، زنجیروار گرفتار است كه هیچ از آن تخلّف نمى‌تواند بورزد.

 این دانه علاوه بر شرائط مناسب محیط، از نقطه نظر تغذّى باید دچار حشرات و آفات نگردد، سیل آن را نبرد، و طعمه مورچه و گنجشك نگردد، تا سبز شود و رشد كند.

 نطفه باید در رَحِم ریخته شود، موادّ غذائى به آن برسد تا دوران تكامل خود را طىّ كند، و بچّه‌اى مستوى داراى هوش و استعداد پا به جهان بگذارد.

 غیر از این طریق كه باید، دانه خشخاش سبز نمى‌شود و جنین، طفلِ تمام عیار نمیگردد.

 خورشید اگر نباشد درخت سبز نمیگردد، محیط زیست براى انسان و حیوان تهیه نمى‌شود. قوّه جاذبه و دافعه نباشد عالم نیست. قوّه جذب به مركز و گریز از مركز نباشد عالم نیست. اگر حركت اتم نباشد عالم نیست. اگر حركت جوهریه نباشد عالم نیست.

سلسله علل و اسباب عالم مادّه داراى جنبه ربطى و الهى هستند

 ما تمامى موجودات را از روى قوانین صحیح منطقى و فلسفى به این سلسله علل و معلولات نسبت میدهیم، و تمام این سلسله علل صحیح است و غیر قابل تغییر.

 امّا از این سلسله علل بیائید بالا! و آن صورت خدائى و وجه اللهىِ موجودات را تماشا كنید!

 مى‌بینید: تمام این موجودات به دست اراده و قدرت خداست ملكوتش به دست خداست، حقیقتش ربط با خداست. و با یك لفظ «كُنْ» ایجاد فرموده و نگهدارى میكند؛ و این موجودات از نقطه نظر هستى بدون آن ربط سرابند و باطل. اگر افاضه رحمتى بنماید همه موجودند، و گرنه همه معدوم.

 عیناً مانند یك كارخانه‌اى است این عالم، چون در آن داخل میشوید ماشین‌هاى متعدّد را مى‌بینید كه هر كدام مشغول انجام كار

مخصوصى هستند. یك ماشین موادّ اوّلیه را میگیرد و تبدیل به چیز دگرى میكند و پس از تبدیل، به ماشین دیگر تحویل میدهد. آن ماشین نیز تغییر خاصّى در آن میدهد، و به ماشین دیگر تحویل میدهد.

 همچنین هر ماشینى در آن اثرى میگذارد تا به ماشین آخر میرسد، و آن پس از تكمیلِ آن مادّه مورد نظر، آن را به خارج داده و براى استفاده در معرض میگذارد.

 شما وقتى آن جنس را مى‌بینید تعجّب مى‌كنید! كه چطور این ماشین‌ها خود به خود بدون كمك دست و مراقبت انسانى چنین مرتّب و منظّم، هر كدام روى این مادّه عملى انجام داده و سرانجام به شكل مرغوب و مطلوبى مهیا و آماده استفاده نمودند؟

 ولى وقتى از كارخانه بیرون آمده و در كمپانى میروید، مى‌بینید: آن كسى كه این كارخانه را به حركت در آورده و روى این معیار و اسلوب دقیق تنظیم نموده است یك شخص است، كه به اراده او این كارخانه عمل میكند و با اراده او خاموش میشود و از كار مى‌افتد.

 این از باب تمثیل بود، لیكن حقیقت امر وجه اللهى نسبت به موجودات بسیار عالى‌تر، و ربط بسیار قوى‌تر است.

 در این دنیا تمام سلسله علل و معلولات، بسیار دقیق و منظّم كار خود را انجام میدهند. پدر، مادر، رفیق، شریك، زن، فرزند، رئیس و حاكم، زمین، باران، رودخانه، آفتاب، ماه، ستاره، جزر و مدّ دریا و ... همگى در جاى خود قرار گرفته و براى تأمین حیات ما مؤثّرند.

 بطورى كه در این سلسله و در این روابط اسباب و حوادث، اگر یك حلقه آن از میان برود عالم بكلّى خراب و معدوم میگردد.

 این‌ وِجهه خَلقى‌ است.

 امّا وِجهه الهى‌ آن، ربط كامل تمام این سلسله و هر یك از حلقات این سلسله به خداست، كه فقط و فقط نور توحید از تُتُق عالم غیب بر این هیاكل تابش نموده و این كارخانه عالم وجود را به گردش درآورده است، و تمام این سلسله مأمور به امر خدا و مطیع فرمان او هستند، و مظاهر آیات جمال و جلال او.

 در قیامت این جنبه‌ وجه اللهى‌ مشاهَد و محسوس است و وجه خلقى باطل و سراب است.

 فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ‌.¹

 «پس پاك و منزّه است آن كسى كه ملكوت و جان هر موجودى به دست اوست، و بازگشت شما بسوى او خواهد بود».

علّت ظهور نور توحید در قیامت‌

 مردم دنیا بواسطه انغمار در طبیعت و انس با اسباب و مسّببات از این حقیقت غافل شدند. چون در قیامت روند در جائى كه این طبیعت و اسباب و مسبّبات بدون اثر است، مى‌فهمند كه حقیقت از چه قرار است كَانَ اللهُ وَ لَمْ یكُنْ مَعَهُ شَىْ‌ءٌ خداست و چیزى با خدا نبوده است.

 و معلوم است كه افعالى كه به خدا نسبت داده میشود براى ثبات است و همیشگى است، در عالم الوهیت ماضى و مضارع معنى‌

ندارد، بنابراین جمله وَ الآنَ کمَا کانَ‌ از خود این حدیث شریف استنتاج میشود و نیازى به حدیث دیگر نداریم. خداوند پیوسته بوده و چیزى با خدا نبوده است و هم اكنون چنین است، چیزى با خدا نیست. چگونه موجودات سرابیه باطله در مقابل وجود و ذات حضرت حقّ جلّ و علا اظهار وجود كنند، كه غیرت حضرت حقّ و اسم جلالش بنیادشان را بر خواهد كند؟

 خداوند همیشه بوده و خواهد بود و صفات خدا پیوسته با اوست. خداوند در ذات خود و در اسماء و صفات خود و در افعال خود واحد است و همیشه این توحید با او بوده و خواهد بود. خداوند در همه عوالم واحد است و موَحَّد، و تأثیر صفات او در عالم توحید، در قیامت تنها نیست؛ در اینجا واحد است و در قیامت نیز واحد است.

 چیزى با خدا نبوده و نخواهد بود وَ الآنَ کمَا کانَ. پس زید و عمرو كیستند؟ عِلل و اسباب چیست؟

 يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ.¹

 «اى مردم! شما همگى نیازمندان و محتاجانید بسوى خدا! و خداوند تنها اوست كه بى نیاز است؛ و اوست تنها كسى كه محمود و

پسندیده و مورد ستایش و تعریف است.»

در قیامت فقط نور توحید ظاهر است و بس‌

 در وقت ظهورِ نور توحید، مشاهده میشود كه این كوههاى سخت، به قدر یك پَر كاه از خود قدرت و عظمت ندارند، درحالى‌كه اگر واقعاً مانند عِهن منفوش‌ (پشم زده شده) در هوا متلاشى میشدند باز وجودى داشتند.

 ولى جبال و همه موجودات بدون استثناء موجودیت و شخصیت خود را در قبال ظهور نور توحید از دست میدهند. و در عالمِ طلوع نور توحید، شمع‌هاى نیم سوخته ضعیف چه نورى دارند؟

 چون عالم عوض میشود همه موجودات، هستى خود را مى‌بازند. عیناً مانند قطعات بزرگ یخ كه بر درّه‌ها و عَقَبات و توچال‌ها، در فصل زمستان با نهایت صلابت از خود اظهار وجود نموده، ولى همین كه آفتاب تَموز بر آنها بتابد رفته رفته آب شده و بكلّى شخصیت خود را از دست میدهند.

 «اى عاشقان و دلباختگان لقاء و جمال حضرت احدیت! اینك بدانید كه خورشید طلوع كرده است! و تمام افق‌ها به نور او روشن و منوّر گردیده‌اند»!

 چه خوب و عالى بیان میكند قرآن كریم اضمحلال اسباب و علل و امور اعتباریه را در این فقره:

 لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنْكُمْ ما كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ.

 «بین شما و آنها جدائى افتاد. و آنچه را كه گمان میكردید كه‌

امروز براى شما مؤثّر باشد در بوته نابودى قرار گرفت و از شما پنهان شد.»

 وَ لَوْ تَرى‌ إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آياتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ* وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادى‌ كَما خَلَقْناكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَكْتُمْ ما خَوَّلْناكُمْ وَراءَ ظُهُورِكُمْ وَ ما نَرى‌ مَعَكُمْ شُفَعاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنْكُمْ ما كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ‌.¹

 «اى پیغمبر! كاش میدیدى آن وقتى را كه مردم ظالم و ستمگر در غمرات و سَكرَات مرگ غوطه میخورند و ملائكه قبض ارواح دستهاى خود را براى قبض روح آنها باز كرده، و چنین به آنان خطاب مى‌كنند:

 نَفْس‌هاى خود را خارج كنید! امروز به عذاب بد و سختى خواهید رسید! و پاداش شما خواهد بود، در مقابل آنكه شما بر خدا سخن ناشایسته و غیر حقّ گفتید! و از پذیرش آیات او استكبار نموده و به ترفّع نفس خود، آیات را نمى‌پذیرفتید!

 همان طورى كه شما را در مبدأ آفرینشتان تنها ایجاد كردیم، امروز نیز بسوى ما تنها آمده‌اید؛ و آنچه ما براى تمتّع از دنیا از اسباب و اموال به شما دادیم پشت سر انداختید؛ و آن یاران و مددكاران دنیا را كه چنین مى‌پنداشتید كه از شما دستى بگیرند و كمكى نمایند، امروز

نمى‌بینیم كه با شما آمده باشند و با شما باشند! بین شما و آنها جدائى افتاد و پنهان شد از شما آنچه را که مى‌پنداشتید!»

 این دو فقره اخیر بسیار شگرف است كه چگونه در عالم ظهور حقیقت و تمثّل فرشتگان، تمام اموال پشت سر مى‌افتد، و یاران و ارحام و اقرباء و عشیره و رئیس و حاكم و مرؤوس و رعیت، همه و همه در آنجا گم میشوند و مختصر اثرى از آنها نمى‌ماند.

«هر چه هست و نیست ملك و مال اوست»

 انسان یك عُمر با موجودات دنیویه عشقبازى كرد، و حالا معلوم میشود همه عروسك بوده و سراب بوده‌اند. یك عمر بهترین سرمایه‌هاى وجودى خود را كه علم و حیات و قدرت او بود، در راه عشقبازى با باطل و سراب و انسان‌هاى مقوّائى و تو خالى و عالم بى اعتبار صرف كرد.

 چقدر خوب این معنى را ملّاى رومى بیان كرده است:

 و دیگرى نیز عالى سروده است:

 پس در دنیا چشم دوبین و أحْوَل و رَمَدآلود، تصوّر غلط مینمود. در دنیا غیر خدا را طلب كردند و احكام توحید را فراموش كردند، و خیال كردند آن متخیلات سرابى، در عالم حقیقت هم حقّ عبور و مرور دارند، و حالا در قیامت معلوم شد كه چنین نیست.

گفتار أمیر المؤمنین علیه السّلام راجع به توحید

 در كتاب «أسرار الصّلاة» مرحوم عارف صمدانى و عالم ربّانى حاج میرزا جواد آقا ملكى تبریزى رضوانُ الله علیه فرماید:

 قوله علیه السّلام: أَنَّهُ مَا نَظَرْتُ إلَى شَىْ‌ءٍ إلَّا وَ رَأَیتُ اللهَ قَبْلَهُ‌

وَ بَعْدَهُ وَ مَعَهُ‌¹.

 «گفتار (حضرت أمیر المؤمنین) علیه السّلام است كه: به هیچ چیزى نظر نكردم، مگر آنكه قبل از آن چیز و بعد از آن چیز و با آن چیز خدا را دیدم.»

 و نیز در رساله «لقاءُ الله» فرماید: و امام صادق علیه السّلام میفرماید:

 مَا رَأَیتُ شَیئاً إلَّا رَأَیتُ اللهَ قَبْلَهُ وَ مَعَهُ وَ بَعْدَهُ‌²

 و لیكن مرحوم صدر المتألّهین رضوانُ الله علیه گوید: از أمیر المؤمنین علیه السّلام نقل شده است كه او گفته است:

 مَا رَأَیتُ شَیئاً إلَّا وَ رَأَیتُ اللهَ قَبْلَهُ. وَ رُوِىَ: مَعَهُ وَ فِیه‌³و⁴

 «من چیزى را ندیدم مگر آنكه قبل از آن خدا را دیدم. و نیز روایت شده است كه: قبل از آن و با آن و در آن خدا را دیدم.»

 آرى، چون سالكان راه لقاء خدا با قدم همّت در این مضمار قدم نهاده و گوى سبق را بربایند، و دامن از دو جهان تكان داده غیر از لقاى حضرت محبوب چیزى را نشناسند، و مقصد و مقصود و هدف و معبود خود قرار ندهند، و از درجات اخلاص برآیند تا به مقام مخلَصین و مقرّبین فائز گردند، و با پاى اصطبار و مجاهده با نفس، از همه چیزها بگذرند و از ما سِوى الله چشم پوشند؛ آنها با همه چیز و قبل از همه چیز و بعد از همه چیز خدا را ببینند.

 هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ‌.²

 «اوست اوّل و آخر، و ظاهر و باطن، و او به همه چیزها داناست.»

 اینجاست كه از آن شراب ملكوتى نصیب هر كس گردد، و

فكرش را از مستى هواى نفس برهاند و به مستى لقاء خدا و اولیاى خدا بگرداند، این معنى براى او مشهود میگردد كه:

 وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً.¹

اشعار ابن فارض درباره ظهور نور توحید در مقرَّبین و مخلَصین‌

ترجمه اشعار ابن فارض درباره ظهور نور توحید

 اینك به ترجمه لفظى این ابیات مى‌پردازیم:

 ١ ـ و برداشته شدن حجاب جسم از من، ظاهر كرد از سریره من، سرّ آنچه را كه بواسطه جسم من مستور بود.

 ٢ ـ و كسى كه با جَمال متعرّض مراتب پست و زبون گردد، مى‌بیند نفس خود را كه از نفیس‌ترین عیش‌ها و مفاخر كنار زده شده‌

است.

 ٣ ـ و چنانچه نفسى رأیش چنین باشد كه در راه محبّت سختى نبیند، هر گاه متعرّض عشق گردد، از این حریم به دور انداخته میشود.

 ٤ ـ پس من مورد عنایت و نصرت خدا واقع شدم، نه با كارى كه با چشم و گوش انجام دادم و نه با اكتسابى كه نمودم و نه با استحقاق جبلّى و طبیعتى كه داشتم.

 ٥ ـ و من عاشق، سرگردان و دلباخته او شدم در عالم امر، در آن جائى كه ظهور عالم خلق نبود، و مستى من از آن جمال مقدّس، قبل از ابتداى آفرینش طبعى و طبیعى من بود.

 ٦ ـ ظاهر شد در پرده حجاب؛ و پنهان شد بواسطه مظاهر خود در هر دوره و ظهورى به رنگ‌هاى مختلف.

 ٧ ـ پس با طیب نفس خود محبّت خدا را بپذیر؛ در این صورت برتر و والاتر از همه نفوس بندگان خدا از عبادت كنندگان در هر امّت و گروهى خواهى شد!

 ٨ ـ تمام محبّت‌ها و میل‌ها بسوى خدا تجمّع كرده؛ حتّى نمى‌بینى در او غیر از عاشقى كه غیر از عشق چیزى نمى‌شناسد.

 ٩ ـ و چنانچه در خود تمام صورت‌هاى محاسن و نیكوئى‌ها را جمع كند، من تمام معانى دقیقه را در او مشاهده مى‌نمایم.

 ١٠ـ و اگر جسم مرا باز و منشرح كند، در هر ذرّه‌اى از آن مى‌بیند كه تمام دلهائى است كه در آن تمام محبّت‌ها موجود است.

 ١١ ـ و چون نفس خود را بر اساس مبایعه و خرید و فروش، از حكومت و سرزمین دنیا به حكومت و سرزمین بهشت منتقل كردم،

 ١٢ ـ حجاب نفس را از رؤیت و لقاى حضرت معبود برداشتم، به اینكه نقاب را بالا زدم، پس آن حضرت پاسخ دعاها و تمنّاهاى مرا داد.

 ١٣ ـ و من خودم جَلاء آئینه ذات خود از زنگار صفات خود شدم. و از من اشعّه‌اى بیرون تراویده، گرداگرد ذات مرا گرفت و بر آن محیط شد.

 ١٤ ـ و من خودم را بر خودم شاهد گرفتم؛ چون هیچ موجودى در شهود من غیر از من نبود، كه با من برخورد و تزاحم داشته باشد.

 ١٥ ـ پس آن كسى كه صفات مرا به من ببیند، جلیس و همنشین من است. و آن كسى كه به جهت احتجاب من، مرا به صفات من ببیند، در منزل من فرود نیامده است.

 ١٦ ـ همچنین آنكه مرا به فعل من بشناسد، نسبت به من جاهل است. و كسى كه فعل مرا به من بشناسد، حقیقتاً به من عارف است.

 ١٧ ـ پس سخن گفتن من، درحالى‌كه كلّ وجود من زبان است كه از خود حكایت میكند و حدیث مى‌نماید؛ و نگاه كردن من، درحالى‌كه كلّ وجود من چشم است كه براى نگاه كردن در خود من است،

 ١٨ ـ و شنیدن من، درحالى‌كه كلّ وجود من به جود و عطا شنواترین نداهاست؛ و درحالى‌كه كلّ وجود من در دفاع و ردّ پستى،

دست قدرت است،

 ١٩ ـ معانىِ صفاتى است در من كه در ماوراء جسم و طبیعت قرار داده شده است؛ و اسماء ذات من است كه پراكنده و انتشار داده است آنچه را كه عالم حسّ براى عالم نفس روایت میكند.

 ٢٠ـ براى من به یقین پیوست كه ما در حقیقت واحد بودیم؛ و هوشیارىِ مقام جمع، سُكر و مستى مقامِ تفرقه و تشتّت را روشن و هویدا ساخت.

 ٢١ ـ و تمام وجود من زبان گویا و چشم بینا و گوش شنوا و دست بود، براى سخن گفتن و فهمیدن و شنیدن و گرفتن.

 ٢٢ ـ پس چشم من آهسته سخن گفت، و زبان من مشاهده نمود، و گوش من به گفتار آمد، و دست من استماع كرد.

 ٢٣ ـ و گوش من، چشم است كه نظر میكند به هر چه ظاهر شود. و چشم من گوش است كه چنانچه یاران به شعر و نغمه‌سرائى پردازند، سكوت میكند.

 ٢٤ ـ و از من بجاى دست‌هایم زبانم دست است؛ همچنان كه دست من زبان من است در خطاباتى كه دارم و خطبه‌هائى كه میخوانم.

 ٢٥ ـ همچنین دست من چشم است كه هر چه را ظاهر شود مى‌بیند؛ و چشم من دستِ با قدرت و گشوده‌اى است در وقتى‌كه بخواهم باز كنم و بگشایم.

 ٢٦ ـ و گوش من زبان است در مخاطبات من، و همچنین زبان‌

من در گوش دادنش گوش ساكت است.

 ٢٧ ـ و از براى بوئیدن نیز همان احكام همگانى بودن قیاس اتّحاد صفات مى‌آید؛ از سخن گفتن و دیدن و شنیدن و گرفتن، و یا به عكس قضیه میتوان گفت: زبان و چشم و گوش و دست هر كدام از آنها مى‌بوید.

 ٢٨ ـ تمام این كارها از نفس است، كه اگر از هواى خود بیرون رود و خواهش‌هاى خود را بیفكند، قواى آن به نحو تضاعف بالا میرود و میتواند فعل خود را به هر ذرّه‌اى از اعضایش برساند و كار مجموع قوا و اعضا را با آن انجام دهد.

 ٢٩ ـ و من اگرچه از نقطه نظر صورت پسر آدم بو البشر هستم، و لیكن در من نسبت به آدم معنائى هست كه گواهى به پدر بودن من براى او میدهد.

 ٣٠ـ و تو در حالى بودى كه از جریانات قبل از امروزت اطّلاع نداشتى! و از جریانات فردا نیز بى خبر بودى!

 ٣١ ـ و لیكن حالِ تو فعلًا چنین شده است كه از أخبار گذشته و از أسرار آینده آگاهى و به جرأت و اعتماد به نفس خبر میدهى!

 ٣٢ ـ و مبادا از هر صورتى كه مُمَوَّه و مُزخرف است به زینت‌ها، و از حالت‌هاى متغیر إعراض كنى، زیرا كه آنها تو را به حقائقى هدایت میكند كه این صورت‌ها و حالات طیف خیال آنهاست.

 ٣٣ ـ و آگاه باش كه نفس را این‌طور كه گفتیم باید شناخت و یا آنكه دست از معرفت نفس باز داشت؛ و با چنین نفسى كه ما توصیف‌

نمودیم، باید قرآن كریم در هر صبحگاهى تلاوت شود.

 و حافظ شیرازى‌ علیه‌الرّحمه در این زمینه سروده است:

إعراض از یاد خدا، موجب نابینائى در قیامت است‌

 اگر او آمد و یار ما شد، چشم‌هاى ما را بینا و گوش‌هاى ما را شنوا و زبان ما را گویا میكند. و اگر او نیامد و ما را به خود واگذار كرد، یك عمرى را در حجاب بسر برده و با نسبتى كه از صفات او به خود میدهیم راه إعراض و مَجاز پیموده‌ایم.

 وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى‌* قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمى‌ وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً

قالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى‌¹.

 «و كسى كه از یاد خدا إعراض كند، پس بدرستى كه زندگى او توأم با سختى و مشكلات خواهد بود، و ما او را در روز قیامت كور محشور خواهیم كرد. میگوید: اى پروردگار من! من كه در دنیا بینا بودم، چرا مرا در اینجا كور حشر نمودى؟ خداوند میفرماید: اینچنین است كه در دنیا آیات ما بسوى تو آمد و آنها را فراموش كردى! و بدین جهت امروز نیز فراموش كرده شدى!»

 پناه به خدا؛ در این دنیا انسان اعتماد به غیر خدا نموده و همه چیز از دستش میرود. و امّا اگر با خدا راه محبّت و عشق، باز كند و طبق دعاى مولى أمیر المؤمنین علیه السّلام: وَ اجْعَلْ ... قَلْبِى بِحُبِّک مُتَیمًا² (دل مرا در محبّت و عشق خودت دیوانه کن) با خدا و اسرار الهى و واقعیات سر و كار داشته و دامن از لوث اعتبار و مجاز بشوید، در آنجا حبیب الله، ید الله، روح الله، ولىّ الله میگردد.

 مگر خدا حبیب دارد؟ رفیق دارد؟ اینها همه اسماء خدا هستند كه به مقرَّبین و مُخلَصین عنایت میكند. چگونه أمیر المؤمنین علیه السّلام‌ أسَدُ الله، یدُ الله، لِسانُ الله، عَینُ الله، و فَضْلُ الله‌ بوده است؛ اگر كسى با آن حضرت راه مودّت و محبّت پیش گیرد و با صدق و صفا بدون غشّ و دَغَل ولایتش را بپذیرد و در اطاعت از

اوامرش چون و چرا نكند، آن حضرت راه آسمان معرفت را به او نشان خواهد داد و با كلیدى كه از جانب خدا در دست دارد قفل‌ها را خواهد گشود و حجاب‌هاى ظلمانیه و نورانیه را مرتفع خواهد نمود.

 او از انسان استقبال میكند و به ملاقات مى‌آید و رفع حوائج و نیازمندى‌ها مى‌نماید.

نجات عمران بن شاهین از عضد الدّوله، به بركت أمیر المؤمنین علیه السّلام‌

 مجلسى رضوان الله علیه نقل میكند از كتابى كه در آن از شیخ حسن بن حسین بن طَهّال مقدادى نقل كرده است و او از پدرش، و پدرش از جدّش كه علىّ بن طهّال است روایت میكند كه:

 عِمران بن شاهین‌ كه از اهل عراق بود در مقام ستیزگى و عصیان بر حكومت عضد الدّولة دیلمى بر آمد و علیه دولت او قیام نمود. عضد الدّوله در صدد تعقیب و دستگیرى او بر آمد و با كوشش و جدّیتى هر چه تمام‌تر او را تعقیب نموده و در طلب او با تمام قوا مصمّم شد.

 عِمران براى خود چاره‌اى ندید مگر آنكه متخفّیاً به نجف اشرف فرار كند و در آنجا با لباس مبدّل روزگار بگذراند؛ و به أمیر المؤمنین علیه السّلام پناه آورد تا او را از دست عضد الدّوله رهائى بخشند.

 عِمران در تحت قبّه منوّره أمیر المؤمنین علیه السّلام پیوسته به دعا و نیاز مشغول بود تا اینكه یك شب آن حضرت را در خواب دید كه به او گفتند: اى عمران! فردا فَناخُسرو براى زیارت اینجا مى‌آید؛ و حرم را براى او قرق مى‌كنند و هر كسى را كه در اینجاست از حرم‌

بیرون مى‌نمایند.

 حضرت با دست مبارك خود اشاره به یكى از زوایاى قبّه منوّره نمودند و گفتند: تو در اینجا توقّف كن و بمان تو را نمى‌بینند. عضد الدّوله خواهد آمد و مشغول زیارت میشود و نماز میخواند؛ و به درگاه خدا با تضرّع و ابتهال دعا میكند؛ و خدا را به محمّد و آل طاهرینش سوگند میدهد كه او را بر تو پیروز كند.

 در این حال تو نزدیك او برو و بگو: أیهَا الْمَلِک! آن كسى كه در دعاى خود إلحاح و اصرار مى‌ورزیدى و خدا را به محمّد و آلش سوگند میدادى كه تو را بر او پیروز كند كیست؟

 فناخسرو میگوید: مردى است كه در بین ملّت من اختلاف افكنده و عصاى قدرت مرا شكسته و در حكومت و سلطنت، با من منازعه نموده و درافتاده است.

 پس به او بگو: اگر كسى تو را بر او پیروز كند و ظفر دهد، مژدگانى او را چه میدهى؟

 او میگوید: هر چه بخواهد میدهم؛ حتّى اگر مرا الزام كند كه او را عفو كنم عفو میكنم!

 در این حال تو خودت را به او معرّفى كن؛ و در این صورت آنچه از او توقّع دارى از جانب او به تو خواهد رسید.

 عمران‌ میگوید: همان طور كه أمیر المؤمنین علیه السّلام به من در عالم خواب نشان داده و راهنمائى كرده بودند واقع شد. عضد الدّوله آمد و به زیارت و دعا مشغول و براى ظفر یافتن بر عمران بن شاهین‌

خدا را به محمّد و آلش قسم داد، و من كه خود در زاویه قرار گرفته بودم پیش آمده و همان سؤال را از او كردم؛ و او هم در پاسخ گفت: هر كس مرا بر او پیروز كند حتّى اگر عفو او را از من درخواست كند از او خواهم گذشت.

 عمران‌ در این هنگام به او میگوید: منم عمران بن شاهین!

 او میگوید: چه كسى تو را در اینجا راه داد و در این موقف قرار داد؟

 من گفتم: این مولاى من علىّ بن أبى طالب در خواب به من فرمود: فردا فَناخسرو در اینجا حضور پیدا میكند؛ و به من چنین و چنان فرمود كه خدمت شما عرض كردم.

 عضد الدّوله گفت: تو را به حقّ أمیر المؤمنین سوگند میدهم كه او به تو گفت: «فنا خسرو» مى‌آید؟

 عمران میگوید: گفتم آرى! سوگند به حقّ أمیر المؤمنین كه چنین گفت.

 عضد الدّوله گفت: هیچكس غیر از من و مادرم و قابله من نمیداند كه اسم من فنا خسرو است.

 در همان‌جا از گناه او درگذشت و او را به وزارت منصوب كرد؛ و دستور داد براى او لباس و خلعت وزارت آوردند؛ و خود به كوفه حركت كرد.

 و عمران بن شاهین با خدا نذر كرده بود كه چنانچه مورد عفو عضد الدّوله قرار گیرد با سر و پاى برهنه به زیارت أمیر المؤمنین آید؛

و چون اینك به وزارت منصوب شده و خلعت وزارت در بر كرده است چنین اندیشید كه چون شب میشود و تاریكى عالم را فرامیگیرد، من از كوفه با سر و پاى برهنه به زیارت مى‌آیم.

 چون شب فرا رسید و سیاهى جهان را گرفت، با سر و پاى برهنه تنها فریداً وحیداً از كوفه به سمت نجف مى‌آید.

 راوى این داستان حسن بن حسین بن علىّ بن طهّال میگوید:

 جدّ من كه كلید دار بقعه متبرّكه آن حضرت بود شب در خواب بود. در رؤیا دید أمیر المؤمنین علیه السّلام را كه به او میگویند: برخیز و بنشین و براى دوست ما و ولىّ ما عمران بن شاهین درِ بقعه را باز كن!

 جدّ من علىّ بن طهّال از خواب بر مى‌خیزد و شمع‌ها را روشن میكند و در را باز میكند كه ناگهان مى‌بیند شیخى به طرف مرقد منوّر مى‌آید.

 چون شیخ به حرم مطهّر رسید، علىّ بن طهّال به او میگوید: بِسْمِ الله یا مَوْلانا؛ بفرمائید اى مولاى ما!

 عمران میگوید: كیستم من؟

 جدّ من میگوید: شما «عمران بن شاهین» هستید!

 عمران میگوید: من عمران بن شاهین نیستم!

 جدّ من میگوید: بلى شما عمران بن شاهین هستید! اینك أمیر المؤمنین علیه السّلام در خواب نزد من آمدند و امر كردند برخیزم و در را باز كنم براى دوست و ولىّ آن حضرت عمران بن شاهین.

 عمران میگوید: به حقّ خود او، ترا سوگند میدهم كه چنین گفت؟

 جدّ من میگوید: آرى! به حقّ او سوگند میخورم كه چنین گفت!

 عمران خود را روى عتبه در مى‌اندازد و مشغول بوسیدن میشود. و به مدیر عامل خود در صید ماهى‌هائى كه با زورق‌ها میگرفتند و صید میكردند حواله كرد كه شصت دینار به جدّ من بدهند.

 مجلسى میگوید: رواقِ معروف به رواق عمران را در نجف اشرف و كربلاى معلّى بنا نمود و این دو رواق در مشهدین شریفین، از آثار اوست.¹»

اشعار ابن أبى الحدید در مدح أمیر المؤمنین علیه السّلام‌

 ١ ـ اوست خبر مستور و اصلى كه از نور تابنده عالم قُدس صورت بندى شده و لباس جسمیت در بر كرده است.

 ٢ ـ آگاه باشید! كه اگر جهاد عظیم و شمشیر برنده او نبود، از اسلام جز چیز اندكى همانند آب بینى بز یا پاره سُم حیوان باقى نبود.

 ٣ ـ آگاه باشید! كه اگر علوم و دانش او نبود، توحید آن‌چنان خراب میشد كه به صورت آنچه را كه شخص ضالّ عرضه میكند و آنچه را كه كافر غارت كرده است در مى‌آمد.

 ٤ ـ صفات تو اسماء خداست و ذات تو جوهرى است كه از آثار و خواصّ جواهر عالم امكان جداست.

 ٥ ـ و ذات تو برتر است از عرَضهاى مادّه و مكان و زمان، و بزرگتر است از تشبیه و مشابهت با عناصر.

مجلس بیست و هشتم: خفاء جنبه وجه الخلقى، و ظهور جنبه وجه اللهى در قیامت‌

أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم‌

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم‌

الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ و الصَّلَاةُ و السَّلامُ عَلَى سَیدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرینَ‌

و لَعْنَةُ اللهِ عَلَى أعْدائِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الآنَ إلَى قیامِ یوْمِ الدّینِ‌

وَ لَا حَوْلَ و لا قُوَّة إلّا بِاللهِ الْعَلىِّ الْعَظیم‌¹

هر چیزى جز وجه خدا، فعلًا فانى و هالك است‌

 قال اللهُ الحكیمُ فى كتابِه الكریم:

 كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ.

 این جمله قسمتى از آخرین آیه سوره قصص است؛ و تمام آیه چنین است:

 وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ.

 (هشتاد و هشتمین آیه، از سوره قصص: بیست و هشتمین سوره از قرآن كریم)

 و همان طور كه ملاحظه میشود پنج فقره در این آیه آمده است. اوّل آنكه: با خداوند، خداى دیگر را مخوان! دوّم: هیچ معبودى جز

او نیست. سوّم: هر چیزى هلاك شونده است مگر وَجه او. چهارم: حكم و فرمان اختصاص به او دارد. پنجم: و بسوى او رجوع خواهید نمود.

 و در واقع پس از بیان تكلیفِ عدم جواز خواندن خداى دیگر را با خدا، چهار فقره دیگر در مقام تعلیل براى فقره اوّل است.

 پس انسان نباید جز خدا موجودى را بخواند و آن را با خدا شریك قرار دهد، چون غیر از خدا معبودى نیست، و چون هر چیز فانى و هالك است مگر وجه او، و چون حكم اختصاص به او دارد، و بالاخره چون بازگشت مردم بسوى اوست.

 و علاوه در عین حال فقره سوّم كه شاهد گفتار ماست، میتواند تعلیل براى فقره دوّم نیز باشد.

 یعنى هیچ معبودى جز خدا نیست، به دلیل آنكه هر چیزى جز وجه او فانى و هالك است.

 بنابراین چون هر چیز غیر از وجه خدا فانى و هالك است، انسان نباید غیر از خدا را بخواند.

 چون وجه خدا، خود خداست و خواندن خدا به وجه خدا، خواندن خداست؛ و انسان باید موجود باقى را بخواند نه موجود هالك و فانى را. او همان خدائى است كه غیر از او خدائى نیست، و حكم مختصّ به او، و رجوع نیز بسوى اوست.

 آیا ضمیر مضافٌ الیه در وَجْهَهُ‌ مرجعش‌ اللَّهِ‌ است یا شَيْ‌ءٍ است؟

 در صورت اوّل معنى چنین میشود: هر چیز فانى است جز وجه خدا؛ و در صورت دوّم: هر چیز فانى است جز وجه آن شى‌ء. و در هر دو صورت معنى صحیح است؛ چون وجه شى‌ء در مقابل خود شى‌ء كه فانى است و آن باقى مى‌ماند، همان وِجهه باطن اشیاء و جنبه ربط آنها با خداست كه در حقیقت همان‌ وَجْهُ اللهِ‌ است. ولى از نقطه نظر جِناس عبارتى، چون در جمله سابق‌ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ آمده است و این‌ هُوَ مرجعش‌ اللَّهِ‌ است لذا مناسب است كه ضمیر وَجْهَهُ‌ نیز به همان الله باز گردد.

 و این آیه نمى‌فهماند كه همه اشیاء هلاك میشوند و در آینده دستخوش فنا و بوار واقع میگردند مگر وجه خدا، بلكه دلالت دارد بر آنكه تمام موجودات فانى و هالك‌اند؛ فعلًا فانى و هالك‌اند.

 چون‌ هالِكٌ‌ از مشتقّات است و مشتقّات در خصوص‌ مَن تَلبَّسَ بِالمَبدَإ حقیقتند. و در سواى آن بالاخصّ در مضارع و استقبال استعمالش مَجاز، و بدون نصب قرینه، عبارت را بر آن نمى‌توان حمل نمود.

 پس مُهرِ بَوار و بطلان و هلاكت به مفاد این كریمه فعلًا بر تمام موجودات زده شده، و موجودات در عین هستى، نیست و باطلند.

 و بر همین مفاد است آیه مباركه:

 كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ* وَ يَبْقى‌ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ‌.¹

 فَانٍ یعنى فعلًا فانى هستند نه آنكه در زمان آینده لباس فنا در بر

مى‌كنند و وجه پروردگار باقى خواهد ماند.

 و از طرف دیگر داریم: فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ‌.¹ «هر جا روى خود را بگردانید و تماشا كنید، آنجا وجه خداست.»

 پس وجه خدا همه جا هست، و تمام موجودات را وجه خدا فرا گرفته است.

 و به مفاد آن آیه كه وجه خدا همیشه ثابت است، نتیجه چنین میشود كه موجودات پیوسته ثابتند، درحالى‌كه صدر آیه میفرماید: هر شیئى هالك است.

وجه خلقى اشیاء، پیوسته فانى و وجه الهى آنها پیوسته باقى است‌

 و بالاخره چگونه میتوان گفت كه تمام موجودات غیر از وجه خدا هالك و فانى هستند و در عین حال همه موجودات ثبات و بقاء دارند؟

 حلّ این سؤال به همان نظرى است كه ذكر كردیم؛ و آن اینكه موجودات داراى دو وِجهه هستند. تمام اشیائى كه بتوان بر آن نام شى‌ء نهاد و به آن چیز گفت، یك وجهه خَلقى دارند و یك وجهه أمرى. یعنى یك صورت و وجه استقلالى خلقى، و یك صورت و وجه اللهى.

 از نقطه نظر وجه خلقى تمام موجودات فانى و هالك و باطل هستند و از نقطه نظر وجه اللهى همه موجودات باقى هستند، و زوال و فناء و بَوار أبداً عارض آنها نمى‌شود و سراغ آنها نمیرود.

 و این همان مطلبى است كه در فلسفه إلهیه به اثبات رسیده‌

است كه وجود، ناقض و طاردِ عدم است. و چیزى كه موجود شد و لباس هستى تن كرد، گرچه ممكن است شكل و صورتش بعداً تغییر كند و یا در زمان بعد معدوم گردد ولى آن موجود، به تمام آن خصوصیات حتّى ملاحظه زمان و سائر مشخّصات، بعد از وجود نمى‌تواند با همان شرائط و خواصّ معدوم شود. و به موجود نمى‌توان معدوم گفت؛ و به وجود نمى‌توان عدم گفت، زیرا مفهوم وجود و عدم دو مفهوم متناقض از مفاهیم بدیهیه اوّلیه هستند.

 و این مطلبى را كه قرآن كریم بیان میكند بسیار دقیق و شایان هر گونه تفكیر و تدقیق است كه:

 موجودات و اشیاء با اینكه وحدت خود را حفظ مى‌كنند، اصالت آنها بستگى به همان جنبه‌ وَجهُ اللهى‌ دارد؛ و روى آن جنبه، همه موجودات، هستند و بَوار و زوال عارض آنها نمیگردد. و روى جنبه خلقى تمام موجودات از بین رونده‌اند، بدون تردید و شكّ؛ درحالى‌كه هر موجود یك چیز است و به دو جزء و به دو قسمت منقسم نمیگردد كه بگوئیم یك جزئش زائل و جزء دیگرش باقى است!

 بنابراین، این فنائى كه ما در موجودات حسّ مى‌كنیم و آیات مباركات قرآن براى پیدایش قیامت بیان میكند كه شمس سیاه میشود، ستاره‌ها كَدِر میگردند، از آسمان میریزند و منتشر میشوند، زمین كشیده میشود، آسمان شكافته میشود، دریاها بصورت آب جوش در مى‌آیند، و تمام اشیاء فانى و باطل و عاطل میگردند، و

 تمام این دستگاه از بین رونده و فانى شونده هستند؛ تمام اینها از نقطه نظر وجه خلقى‌ است.

 یعنى شیئیت آنها كه از نقطه نظر وجه خلقى، انسان به آنها نظر میكند، همه هالك و فانى‌اند؛ ولى از نقطه نظر وجه اللهى‌ تمام موجودات حتّى این آسمان و زمین و این كوه‌ها و دریاها ثابتند چون وجه خدا از بین نمیرود.

 و این نتیجه بر اساس آیاتى است كه بیان نمودیم كه هیچ موجودى نیست مگر آنكه وجه خدا در او هست چون وجه خدا در هر موجودى هست؛ و در هر موجودى تا آن عنوان وجه الله، یعنى رابطه ملكوتى آن با خدا نباشد موجود نمى‌شود. موجودیت موجود بستگى به همان جنبه ملكوتى و وجه اللهى دارد.

 پس در تمام موجودات‌ وجه الله‌ هست؛

 فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ‌.¹ و از آن نقطه نظر، فنا و بطلان ندارند.

 روایاتى وارد شده است كه در عین آنكه دلالت میكند كه در طلیعه پیدایش و ظهور و بروز قیامت، موجودات از بین میروند، فانى و هلاك میگردند؛ در عین حال اثبات وجود براى موجودات كرده؛ براى آسمان و زمین، براى زمان، اثبات وجود میكند و در عین آنكه میگوید نیست، میگوید هست.

 در عین نیستى هستى، و در عین هستى نیستى است.

 و این مسأله بسیار شایان دقّت است و باید كاملًا توجّه كرد كه مفاد و مفهوم این روایات چیست؟

 أمیر المؤمنین علیه السّلام ضمن خطبه‌اى در «نهج البلاغة» میفرماید:

 وَ إنَّ اللَهَ سُبْحَانَهُ یعُودُ بَعْدَ فَنآءِ الدُّنْیا وَحْدَهُ لَا شَىْ‌ءَ مَعَه، کمَا کانَ قَبْلَ ابْتِدَآئهَا. کذَلک یکوُنَ بَعْدَ فَنآئهَا بلَا وَقْتٍ وَ لَا مَکانٍ وَ لَا حِینٍ وَ لَا زَمَانٍ.

 عُدمَتْ عِنْدَ ذَلک الأَجَالُ وَ الْأَوْقَاتُ، وَ زالَتِ السِّنُونَ وَ السَّاعَاتُ.

 فَلا شَىْ‌ءَ إِلَّا الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ، الَّذى إلَیهِ مَصیرُ جَمیعِ الْأُموُرِ.¹

 «وقتى میخواهد قیامت بر پا شود و در صور دمیده شود، تمام موجودات از بین میروند و خدا مى‌ماند و بس، تك و تنها، هیچ با خدا نیست. و همان طور كه قبلًا خداوند عالم را ایجاد فرموده تنها بوده و چیزى با او نبوده است، بعداً هم تنها خواهد بود و چیزى با او نخواهد بود.

 و در آن هنگام، اجل‌ها و مدّتها از بین میرود؛ سالها و ساعتها از بین میرود. و هیچ نیست مگر خداوند واحد قهّار، آن خدائى كه بازگشت همه بسوى اوست.»

 در اینجا أمیر المؤمنین علیه السّلام میفرماید: خداوند، واحد و

تنها خواهد بود همان طور كه در اوّلِ امر واحد و تنها بوده است. ساعات و روزگار و اجل و مدّت برچیده میشود؛ و بازگشت همه بسوى اوست.

 از اینجا استفاده میشود كه امورى هست كه از بین نمیرود و معدوم صِرف نمیگردد، بازگشت دارد و بازگشتش بسوى خداست.

روایات وارده در فناء وجه خلقى و بقاء وجه ربّى‌

 در «تفسیر علىّ بن إبراهیم» در ذیل آیه‌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ‌ با سند خود روایتى از عُبَید بن زُرارة از حضرت صادق علیه السّلام روایت میكند و در ضمنِ آن آن حضرت میفرماید:

 ثُمَّ یقُولُ اللهُ عَزّ وَ جَلَّ لِمَنِ الْمُلْک الْیوْمَ؟ فَیرُدُّ عَلَى نَفْسِهِ: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ.

 أَینَ الْجَبَّارُونَ؟ أَینَ الَّذِینَ ادَّعَوا مَعِى إلَهًا ءَاخَرَ؟ أَینَ الْمُتَکبِّرُونَ؟¹

 «چون قیامت بر پا شود، خداوند عزّ و جلّ خطاب میكند: امروز قدرت و سلطنت از آن كیست؟

 خودش پیرو سؤال خود، به خود پاسخ میدهد: براى خداوند واحد قهّار است.

 كجا هستند سركشان؟ كجا هستند آن كسانى كه با من معبود دیگرى را ادّعا میكردند؟ كجا هستند متكبّران؟»

 در این روایت ملاحظه میشود كه براى ذات مقدّس خود اثبات اسم واحد و اسم قهّار كرده است. و این دو اسم دو عالَمند كه‌

موجودند.

 و نیز در «تفسیر علىّ بن إبراهیم» در ذیل آیه نفخ صَعق، روایت مفصّلى را از ثویر بن أبى فاخِته از حضرت سجّاد علیه السّلام روایت میكند، و ما این روایت را در ضمن بحث از نفخ صور ذكر نمودیم.¹ و از جمله فقراتش اینست:

 فَعِنْدَ ذَلِک ینَادِى الْجَبَّارُ بِصَوْتٍ مِنْ قِبَلِهِ جَهْوَرِىٍّ یسْمَعُ أَقْطَارُ السَّمَاواتِ وَ الارَضِینَ: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ‌؟ فَلَمْ یجِبْهُ مُجِیبٌ.

 فَعِنْدَ ذَلِک یقُولُ الْجَبَّارُ مُجِیبًا لِنَفْسِهِ: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ.²

 «در هنگام قیامت، خداوند كه در صور به امر او دمیده شده است و تمام موجودات هلاك شده‌اند، با صوت جَهْوَرىّ (بلند) بطورى كه تمام نواحى آسمانها و زمین‌ها بشنوند ندا در میدهد:

 براى كیست قدرت و حكومت در امروز؟ و كسى نیست كه جواب گوید.

 در این وقت خود خداوند جبّار در مقام جواب خود میگوید: براى خداوند واحد قهّار است.»

 از این روایت نیز استفاده میشود كه در آن وقت صوتى و صدائى هست؛ صوت هم جَهورىّ است. و آسمانها و زمین‌ها نیز وجود دارند. و أقطار و تمام نواحى آنها صداى خدا را مى‌شنوند، و كسى‌

نیست كه جواب دهد. پس آسمان و زمین هستند.

 و در «توحید» صدوق با سند خود از حضرت امام رضا علیه السّلام روایتى را نقل میكند كه در ضمن آن حضرت استشهاد به كلام أمیر المؤمنین علیه السّلام نموده و آن حضرت در ضمن بیان معانى حروف هجاء در معناى «م» میفرماید:

 فَالْمِیمُ مُلْک اللهِ یوْمَ الدِّینِ؛ یوْمَ لَا مَالِک غَیرُهُ، وَ یقُولُ اللهُ عَزّ وَ جَلَّ: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ‌؟ ثُمَّ تَنْطِقُ أَرْوَاحُ أَنْبِیآئِهِ وَ رُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ، فَیقُولُونَ: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ الحدیث.¹

 «پس معناى حرف میم مُلك خداست در روز جزا؛ روزى كه مالكى غیر از خدا نیست، و خداوند عزّ و جلّ میفرماید: قدرت و سلطنت در امروز براى كیست؟

 در این حال ارواح پیامبران و مرسلین از آنها و حجّت‌هاى الهیه به گفتار در آمده و چنین پاسخ میدهند كه:

 قدرت و سلطنت اختصاص به خداى واحد قهّار دارد.»

 از این روایت استفاده میشود كه ارواح پیامبران و مرسلین و حجج الهیه در آن زمان موجودند.

 و در «أمالى» صدوق روایت میكند از جمیل بن دَرّاج از حضرت صادق علیه السّلام كه:

 إذَا أَرَادَ اللهُ عَزّ وَ جَلَّ أَنْ یبْعَثَ الْخَلْقَ أَمْطَرَ السَّمَاءُ عَلَى الارْضِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً؛ فَاجْتَمَعَتِ الاوْصَالُ، وَ نَبَتَتِ‌

اللُحُوم‌¹.

 «زمانى كه خداوند اراده كند كه مخلوقات را در قیامت زنده كند و محشور گرداند، آسمان چهل روز بر زمین مى‌بارد. و بدین‌وسیله اجزاء و قطعات بدنها جمع میشود و روى آن گوشت میروید و مردم زنده میگردند.»

 در این روایت عنوان چهل روز، و باران آمده است؛ پس اینها وجود دارند.

احتجاج حضرت صادق علیه السّلام در بقاء روح‌

 و در «احتجاج» شیخ طبَرسى ضمن حدیث بسیار مفصّلى كه درباره احتجاج حضرت صادق علیه السّلام با زندیق نقل میكند به اینجا میرسد كه زندیق سؤال میكند:

 أَ فَتَتَلَاشَى الرُّوحُ بَعْدَ خُرُوجِهِ عَنْ قَالِبِهِ، أَمْ هُوَ بَاقٍ؟

 «آیا روح پس از آنكه از قالب بدن خارج شود، متلاشى و مضمحلّ میگردد یا آنكه باقى مى‌ماند؟»

 قَالَ [عَلَیهِ السَّلَامُ‌]: بَلْ هُوَ بَاقٍ إلَى وَقْتٍ ینْفَخُ فِى الصُّورِ؛ فَعِنْدَ ذَلِک تَبْطُلُ الاشْیاءُ وَ تَفْنَى، فَلَا حِسَّ وَ لَا مَحْسُوسَ. ثُمَّ أُعِیدَتِ الاشْیاءُ کمَا بَدَأَهَا مُدَبِّرُهَا؛ وَ ذَلِک أَرْبَعُ مِائَةِ سَنَةٍ؛ یسْبُتُ فِیهَا الْخَلْقُ، وَ ذَلِک بَینَ النَّفْخَتَین‌².

 «حضرت فرمودند: بلكه روح باقى است تا وقتى كه در صور دمیده شود. در آن هنگام تمام اشیاء باطل میشوند و فانى میگردند، و

در آن حال نه حسّ است و نه محسوس.

 پس خداوند عزّ و جلّ اشیاء را دو مرتبه عود میدهد و زنده میكند، همان طور كه در اوّل وهله آنها را مدبّرش ایجاد نموده بود. و این فاصله چهارصد سال به طول مى‌انجامد كه در این مدّت عالم آفرینش در خواب و استراحت فرو رفته است. و این زمان بین دو نفخ صور مى‌باشد؛ نفخ إماته و نفخ إحیاء.»

 از این كلام با اینكه صراحت دارد بر اینكه تمام اشیاء از بین میروند، نه حسّ است و نه محسوس و هیچ نیست، استفاده میشود كه چهارصد سال بین النّفختین طول مى‌كشد. پس معلوم میشود زمانى هست. و علاوه حضرت میفرمایند: موجودات به خواب و استراحت میروند؛ نه اینكه معدوم صرف میگردند.

 و بعد از یك فقره سؤال و جواب دیگر، چون زندیق از حضرت توضیح میخواهد، حضرت در ضمن جواب میفرمایند:

 فَإذَا کانَ حِینَ الْبَعْثِ مَطَرَتِ الارْضُ مَطَرَ النُّشُورِ؛ فَتَرْبُو الارْضُ. ثُمَّ تُمْخَضُوا مَخْضَ السِّقَاءِ، فَیصِیرُ تُرَابُ الْبَشَرِ کمَصِیرِ الذَّهَبِ مِنَ التُّرَابِ إذَا غُسِلَ بِالْمَاءِ، وَ الزَّبَدِ مِنَ اللبَنِ إذَا مُخِضَ.

 فَیجْتَمِعُ تُرَابُ کلِّ قَالِبٍ إلَى قَالِبِهِ، فَینْتَقِلُ بِإذْنِ اللهِ الْقَادِرِ إلَى حَیثُ الرُّوحِ، فَتَعُودُ الصُّوَرُ بِإذْنِ الْمُصَوِّرِ کهَیئَتِهَا وَ تَلِجُ الرُّوحُ فِیهَا، فَإذَنْ قَدِ اسْتَوَى لَا ینْکرُ مِنْ نَفْسِهِ شَیئاً.¹

 «و چون زمان قیامت در میرسد، آسمان بر زمین مى‌بارد ولى‌

بارش زندگى و حیات و برانگیختگى؛ و بر اثر آن زمین حیات به خود میگیرد و نموّ میكند. و سپس مردم مانند مَشك آب به هم میخورند و تمام ذرّات بدنها كه در زمین منتشر است و هر ذرّه‌اش در یكجا افتاده بواسطه زده شدن جمع میشود مانند ذرّات طلا كه به علّت شستشوى با آب، از خاك و شن جدا میشود؛ و مانند كَره‌اى كه در میان دوغ مخلوط است، و بواسطه حركتِ مشك از دوغ جدا میگردد.

 پس بنابراین خاك بدن هر نفسى با هم جمع شده و به قالب خودش میرود، و به اذن خدا به آنجائى كه روح مكان دارد انتقال مى‌یابد. پس از آن، صورتها به اذن مصوّرش، به هیئات اوّلیه شان باز میگردند و روح در آنها داخل میشود، كه ناگهان انسان خود را مُستوى و تمام عیار مشاهده نموده؛ و چیزى را از خودش نمى‌تواند انكار نماید.»

 در این فقره از روایت هم وارد است‌ مَطَرَتِ الارْضُ. پس معلوم میشود بارانى هست، زمینى هست، حركتى در زمین هست مثل حركت مَشك.

زنده كردن جبرائیل دو مرده را در بقیع براى رسول الله‌

 و نیز در «تفسیر علىّ بن إبراهیم» از پدرش از ابن أبى عُمَیر از جمیل بن درّاج از حضرت صادق علیه السّلام روایت است كه چون پروردگار اراده كند كه عالم آفرینش را مبعوث فرماید، بر زمین چهل روز باران مى‌بارد قطعات بدن بهم مى‌پیوندند و روى آنها گوشت روئیده میشود.

 و سپس آن حضرت فرمود: جبرائیل نزد رسول خدا صلّى الله‌

علیه و آله و سلّم آمد و دست او را گرفت و به بقیع آورد؛ تا اینكه كنار قبرى رسیدند و جبرائیل صاحب آن قبر را صدا زد و گفت: به اذن خدا برخیز!

 مردى كه موهاى سر و صورتش سفید بود از میان قبر برخاست و خاك را با دست خود از چهره خود پاك میكرد، و مى‌گفت: الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اللهُ أَکبَرُ.

 جبرائیل به او گفت: به اذن خدا دو مرتبه در قبر باز گرد!

 و سپس به كنار قبرى دیگر آمدند و جبرائیل صاحبش را ندا در داد: به اذن خدا برخیز!

 از میان قبر مردى با چهره و سیماى سیاه برخاست و مى‌گفت: یا حَسْرَتَاهُ! یا ثُبُورَاهُ!

 و سپس جبرائیل به او گفت: باز گرد به مكانى كه بودى به اذن خدا.

 و پس از آن گفت: اى محمّد! این قِسم مردگان در روز قیامت محشور میشوند. مؤمنان میگویند: الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اللهُ أَکبَرُ. و دسته دیگر میگویند: یا حَسْرَتَاهُ، یا ثُبُورَاهُ.¹

 در این روایت باز مى‌بینیم كه عنوان باران و چهل روز، آمده است.

 أمثال این روایات با أمثال این تعابیر بسیار است؛ و ما از جهت‌

نمونه این چند روایت را ذكر كردیم.

اشكالات وارده بر انعدام زمان بین دو نفخ صور

 در تمام این سلسله از روایات كه دلالت دارد بر آنكه هیچ موجودى نمى‌ماند و تمام موجودات از بین میروند، و همه باطل میشوند، و جز خدا هیچ نمى‌ماند، لَا حِسَّ وَ لَا مَحْسُوسَ‌؛ پس بنابراین، تقدیرِ به زمان چه معنى دارد كه میفرماید: بین دو نفخه صور چهارصد سال طول مى‌كشد. زیرا خود زمان هم یكى از موجودات است و از بین میرود.

 پس تقدیر به چهار صد سال، با اینكه تمام موجودات از بین میروند و جز ذات خداى واحد قهّار هیچ نمى‌ماند و لَا حِسَّ وَ لَا مَحْسُوسَ‌، سازش ندارد.

 از طرفى میدانیم كه اگر تمام موجودات فانى شوند و از بین بروند زمان هم از بین برود، دیگر إعاده معنى ندارد. أُعِیدَتِ الاشْیاءُ یعنى چیزى بوده و فانى شده، و در زمان دیگر خدا آن را اعاده میدهد.

 وقتى زمان از بین رفت و بكلّى معدوم شد آن چیزى را كه الآن خداوند میخواهد ایجاد كند عنوان عَوْد ندارد، چون زمان نیست.

 اگر زمان باشد، در زمان اوّل میگوئیم: خلق كرد، میراند، بعد عود داد. وقتى زمان در كار نیست، عنوان اعاده نیست. پس آن موجوداتى را كه خدا ایجاد میكند، آنها معاد ندارند. موجوداتى سابقاً ایجاد كرده، و موجوداتى نیز بعداً ایجاد میكند. و این موجودات عنوان تأخّر نسبت به سابق ندارند، تا اینكه بگوئیم عود كرده است.

 چون زمان برداشته شده است، عنوان تقدّم و تأخّر نیست و

نسبت موجودات سابقه و لاحقه با هم یكسان است؛ و هیچ كدام نسبت بهم سَبْق و لُحوقى ندارند، قبلیت و بعدیت نیست. و آنچه موجودات را در یك نظم در مى‌آورد و مانند دانه‌هاى تسبیح به یكدیگر ترتیب میدهد و مانند صفحات كتاب عنوان تقدّم و تأخّر مى‌بخشد زمان است.

 و همان طورى كه نمى‌توانیم موجودات سابق را نسبت به زمان حال سابق گوئیم ـ چون وقتى زمان برداشته شده دیگر زمان حال معنى ندارد ـ همین طور موجودات لاحقه را نمى‌توانیم لاحق بگوئیم.

 و شما بیائید در اینجا عكس مطلب را بگوئید؛ بگوئید: آن موجودات سابقه، معاد این موجودات لاحقه است؛ زیرا وقتى عنوان تدریج زمان و محقّق عنوان تقدّم و تأخّر نبود، و لُحوق و سَبق و لاحقیت و سابقیتى نبود، چه تفاوت میكند كه موجودات لاحقه را معاد موجودات سابقه بگیریم یا عكس این كار را كنیم و موجودات سابقه را معاد موجودات لاحقه قرار دهیم؟

 پس بنا بر فرض انعدام زمان بالمرّة، عنوان عَود و معاد و مُعاودت و بازگشت و تمام لغاتى كه مفید این معنى هستند، معنى ندارد؛ و موجودات لاحقه موجوداتى هستند كه ابتداءً خدا ایجاد نموده و عنوان لحوق بر آنان مجرّد تعبیر و لقلقه لِسان است.

 این مسأله، مسأله مهمّى است و این اشكال باید حلّ شود؛ و از این روایات نمى‌توان درگذشت و آنها را طرح و طرد نمود. فرمایشات امام است و معدن علوم و خزانه أسرار غیب و معارف الهیه؛ كلام‌

أمیر المؤمنین و حضرت سجّاد و صادقَین علیهم السّلام است؛ از اینها نمى‌شود غمض عین نمود.

 اینها مفسّر قرآنند و در آبشخوار معرفت نشسته‌اند و عالِم به حقائق و بواطن كتاب الله هستند.

 باطن و روح معانى آیات قرآن در دست آنان است؛ همان آیاتى كه از قرآن كریم در این موضوع بیان كردیم.

 جدّ ما علّامه مجلسى رضوانُ الله علیه بعد از ذكر خبر مروىّ از «احتجاج» شیخ طبرسى در خبر زندیقى كه سؤالاتى از حضرت صادق علیه السّلام مینمود و سؤال از بقاء روح بعد از مردن نمود و حضرت جواب به بقاء دادند، و سپس فرمودند كه بین دو نفخه صور چهار صد سال طول مى‌كشد؛ در ضمن بیان خود فرموده است:

 «این خبر دلالت دارد بر فناء اشیاء، و انعدام آنها بعد از نفخ صور. و نیز دلالت دارد بر آنكه زمان امر موهومى است، و گرنه ممكن نیست بعد از فرض فناء افلاك آن را به چهار صد سال تحدید نمود.

 و ممكن است مراد حضرت از فناء اشیاء بعد از نفخ صور غیر از افلاك باشد. یا مراد غیر از فلكى باشد كه بواسطه آن فلك زمان مشخَّص و معین میگردد.» ـ تا اینجا تمام شد كلام مجلسى (ره).¹

 حضرت استاد ما: علّامه طباطبائى مُدَّ ظلّه العالى در تعلیقه خود بر كلام علّامه مجلسى فرموده‌اند:

 «ظاهر این خبر بطلان اشیاء و فناى آنها به ذوات و آثارشان‌

است. پس در این صورت این اشكال پیش مى‌آید كه اوّلًا: بطلان و انعدام موجودات و حركات آنها موجب بطلان زمان میگردد. پس تعیین و تحدید به چهار صد سال چه معنى دارد؟

 و ثانیاً: فرض بطلان و انعدام اشیاء با بطلان زمان، دیگر محلّى براى معنى اعاده و عنوان معاد نمیگذارد. زیرا با بطلان زمان، و از بین رفتن نسبت بین آن دو چیزى كه یكى از آنها اصل و دیگرى معاد آن فرض شده بود، نسبت لاحقیت و سابقیت در بین آنها باطل میشود و در این فرض معناى اعاده محقّق نمى‌شود.

 و آنچه را كه مؤلّف (مجلسى) قدّس اللهُ سِرَّه الشّریف در وهله اوّل احتمال داده‌اند كه زمان امر موهوم باشد، این اشكال را بر طرف نمى‌كند؛ چون این احتمال مستلزم بطلان هر تقدّم و تأخّر زمانى در عالم است، حتّى در زمان قبل از نفخ صور نیز تقدّم و تأخّرى نخواهد بود. و البتّه التزام و قبول چنین نتیجه‌اى ممكن نیست.

 و امّا آنچه را كه در وهله دوّم فرموده است كه مراد از بطلان و فناى اشیاء، بطلان موجودات غیر از افلاك باشد این احتمالى است كه از مفاد دلالت این خبر و خبر دیگرى كه خواهد آمد خارج است. بلكه این خبر دلالت بر ضدّ آن را دارد، كه بطلان همه موجودات است بدون استثناء.

 اضافه بر اینكه آنچه در جواب بر آن اعتماد كرده است كه بین دو نفخ صور افلاك باقى مى‌ماند، اگر این فرضیه تمام باشد دلالت میكند بر لزوم اشتمال عالم افلاك بر عالم عناصر كه در جوف افلاك است و

لازم مى‌آید عالم عناصر هم باقى بماند، و این خلاف است.

 و آنچه ذكر فرموده است كه مراد بطلان اشیاء غیر از یك فلكى باشد كه آن فلك بخصوصه مشخِّص و معین زمان است، تمام اشكالاتى كه بر فرضیه بطلان تمام افلاك وارد شد بر این فرضیه نیز وارد میشود؛ و علاوه اینكه این فلك باید بوسیله حركت وضعى خود زمان را مشخّص كند و موجود سازد؛ و با فرض بطلان و انعدام همه موجودات حتّى افلاك دیگر، معنائى براى حركت وضعى نخواهد بود. زیرا فرض انعدام تمام موجوداتى كه از این فلك خارجند، عین فرض انعدام حركت وضعى در این فلك خواهد بود؛ و این فرض عین فرض انعدام زمان است. و این معنى واضح است.

 علاوه بر آنكه فرضیه وجود افلاك در هیئت بطلمیوس، در این عصر و زمان، واضح الفساد است.

 و لیكن در عین حال این روایت از روایات مطروحه و غیر قابل استناد نیست، بلكه افاده معناى دقیقى را میكند كه احتیاج به محلّ دیگرى دارد كه مجال واسع، و وقت نیز گشایش داشته باشد¹.»

یگانه راه دفع إشكال از روایات نفخ صور كه تحدید به زمان شده است‌

 آنچه استاد علّامه بر ردّ مرحوم جدّ ما مجلسىّ در این جواب بیان داشته‌اند در غایت متانت و إتقان است.

 و ممكن است آن معناى دقیقى را كه اشاره نموده‌اند همین معنائى باشد كه ما از آن به وجه خَلقى و وجه ربّى تعبیر نمودیم. و ایشان نیز در رساله معاد خود كه خطّى است، به همان جنبه فنا و بقاء

و بطلان سلسله علل و اسباب این عالم و إشراق نور توحیدِ آن عالم قائل شده‌اند.¹

 و محصَّل جواب همین است كه قرآن مجید داده است و در أخبار بسیارى وارد شده است؛ كه این أخبار در عین اینكه نفى آسمان و زمین را میكند، اثبات آنها را مى‌نماید. و در عین نفى ساعات و سالها و أجل‌ها و مدّت‌ها، اثبات اجل و اثبات ساعت و مدّت و سال مى‌كند.

 یعنى میخواهند بگویند كه تمام اینها فانى هستند امّا به فناء خود، و تمام اینها باقى هستند امّا به بقاء حقّ. همان طور كه ذكر شد موجودات دو وجهه دارند: یك وِجهه خلقى، و یك وِجهه خالقى.

 وجهه خلقى همه فانى است. بَوار و هلاكت و بطلان بر همه آنها حتم شده و مُهر زوال بر پیشانى جملگى نگاشته و حكّاكى شده است.

 ولى وجهه خالقى، وجهه باقى است. و همه به هستى خدا هست و به وجود او موجودند، و این قابل زوال نیست. كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ‌ میگوید: همه چیز فانى است مگر وجه خدا؛ وجه خدا هست.

 عجیب اینجاست كه ما چنین خیال مى‌كنیم كه این آسمانها و زمین و هر چه هست هالك است مگر وجه خدا، و وجه خدا یك امر موهومى خیالى بى أصالت، و بى اعتبار و قوامى است.

 ولى مطلب كاملًا به عكس است. تمام این موجودات محسوس چشمگیر كه عالم را پر كرده است، اصالت و حقیقتش همان جنبه وجه اللهى است و غیر از جنبه وجه اللهیش موهوم است؛ وجهه خلقیش ضعیف و موهوم است؛ کبَیتِ الْعَنْکبُوت‌، بى بنیان و بى اعتبار است؛ سراب است.

 و چه بسیار از این وجهه در قرآن كریم و اخبار، نظیر این تعبیر، تعبیرات لطیف دیگرى شده است.

كیفیت تعدّد وجه خلقى و وجه ربّى موجودات‌

 حال باید دید كه موجودات با اینكه یك چیز هستند چگونه دو وجهه دارند؟ یكى، چگونه دو میشود؟ و این تعدّد در وجه كه آن را به وجه خلقى و وجه ربّى یا وجه خالقى یا وجه اللهى تعبیر نمودیم، از كجا ناشى شده است؟ و آن دو اصل مختلفى كه منشأ و ریشه این دو عنوان است، چیست؟

 آیا جنبه وجه خلقى و وجه اللهى دو جزء خارجى در موجودات است كه بواسطه تركیب از آن دو جزء، هر موجودى بوجود آمده است؟ مانند مركّبات خارجیه چون عقیق كه بواسطه فعل و انفعال دو عنصر یا بیشتر به روى هم، واقعاً لباس وحدت در بر مى‌كنند و یكى میشوند؟

 آیا این دو جنبه دو جزء تحلیلى عقلى است مانند ناطقیت و حیوانیت، كه مجموعاً مفهوم انسانیت را درست كرده‌اند و حقیقت حیوان و ناطق در خارج، انسان شده است؟

 و در حقیقت در خارج، یك موجود واحدى فقط به نام انسان‌

است ولى چون عقل در آن مینگرد در زیر ذرّه بین دقیق خود یك جنبه اشتراك با سائر حیوانات متحرّك و ذى اراده مى‌بیند كه از او به حیوان و یك جنبه اختصاص به انسان مى‌بیند و او قابلیت ادراك معانى كلّیه است كه از او به ناطق تعبیر میشود.

دوئیت جنبه وجه خلقى و وجه اللهى بر اساس نظر اعتبارى و حقیقى‌

 ولى بالاخره منشأ این تحلیل عقلى، دو امر خارجى است كه حقیقت حیوان و ناطق، در خارج است و این دو حقیقت در خارج واحد است و منشأ انتزاع این دو عنوان عقلى از خارج، متعدّد است.

 یا آنكه این دو عنوان (وجه خلقى و وجه خالقى) دو منشأ انتزاع خارجى در عین وحدت اشیاء نیز ندارد بلكه وجه خلقى امرى است اعتبارى، و وجه خالقى امرى است واقعى؟

 بنابراین، اختلاف بین این دو وجه، اختلاف مجاز و حقیقت، و باطل و صحیح، و نظر بَدْوى و نظر نهائى، و سراب و آب است.

 در نظر افرادى كه این عالَم را روى سلسله علل و اسباب مستقلّه مینگرند وجهه خلقیش وجود دارد؛ و در نظر افرادى كه در دنیا و یا پس از مرگ، این چشم استقلال بینى اشیاء در آنان، تبدیل به چشم حقیقت بینى آنها شده است و تمام عوالم را مجرّد ظهور و تجلّى ذات حقّ متعال مى‌بینند، وجهه خالقیش وجود دارد.

 وجهه خلقیش، مشاهده این عالم بر محور تحقّق علل و معلولات است كه اسباب و علل را مستقلّ التّأثیر در مسبّبات و معلولات مى‌بیند.

 این وجهه خلقى است كه میگویند: تا آفتاب نباشد گیاه سبز نمى‌شود. تا آب نباشد گیاه نمیروید. گیاه احتیاج به هوا دارد. شرائط محیط پرورش گیاه كاملًا مؤثّر در پرورش آن هستند.

 جنین در شكم مادر باید چنین و چنان باشد، مراحلى را باید طىّ كند، و الّا به وجود نمى‌آید و رشد نمى‌كند و عقل و هوش نمى‌یابد.

 و تمام موجودات این عالم با یك سلسله انتظام صحیح علّت و معلول در حركت است؛ و هر علّتى از جاى خود تخطّى و تجاوز كند، اصلًا عالم خراب میشود.

 این عالم، عالم خَلق است و عالم خلق بر سنّت عالم عِلل و اسباب است. اگر روابط علّت و معلول در این عالم از بین برود، دیگر این عالم نیست؛ عالم خلق نیست.

كسى كه از جنبه وجه اللهى به موجودات بنگرد، معانى توحیدى را مى‌یابد

 امّا اگر كسى از وجهه خالقى و از جنبه وجه اللهى بنگرد، تمام این علل و معلولات را به دست پروردگار كه علّةُ العلل است مى‌بیند و علّة العلل را در موجودات مینگرد و مؤثّر مى‌بیند. و تمام عوالم، و این سلسله طولیه و مترتّبه را مطیع و فرمانبردار و مُندكّ و فانى محض در تحت قدرت و علم و اراده خدا مى‌بیند. و تمام عوالم وجود را نور او و پرتو او و شعاع ذات او مینگرد. و تمام عوالم را آثار و خواصّ وجود شخص حضرت حقّ جلّ و علا میداند كه به مثابه مَلَكات و صفات و أفعال و جوارح انسان كه متعلّق به روح اوست، این اسماء و صفات و افعال ذات حقّ موجب تعدّد و تحدید در وجود نگشته و پا

از دائره قدرت و علم و حیات و اراده او جلّ و عزّ بیرون نگذارده است.

 و مى‌یابد كه: فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ.¹

 و مى‌یابد كه: هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.²

 و مى‌یابد كه: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ‌.³

 و مى‌یابد كه: لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ.⁴

 و مى‌یابد كه: وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ‌.⁵

 و حصرهاى آیات قرآن را كه صفات را در ذات او محصور میكند مثل: اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ.⁶

 و مثل: إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.⁷ و إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ.⁸

 و أمثال اینها كه از عدّ و حصر خارج است بلكه سراپاى قرآن را فرا گرفته است، خوب مى‌یابد.

 یعنى مى‌یابد كه: مقدّس و منزّه است خدائى كه جان و ملكوت هر چیز به دست اوست.

 و مى‌یابد كه: اوست خداوند أحد و یگانه.

 و مى‌یابد كه: اوست اوّل و آخر، و ظاهر و باطن، و او به تمام چیزها داناست.

 و مى‌یابد كه: قدرت و سلطنت و ملكیت آسمانها و زمین اختصاص به او دارد و بازگشت جمیع امور بسوى خداست.

 و مى‌یابد كه: و او با شماست هر جا كه بوده باشید.

 و مى‌یابد كه: فقط و فقط خداوند معبود است، و زنده است، و قیوم موجودات است، و فقط او شنوا و داناست، و فقط او شنوا و بیناست.

 این عالم طویل و عریض با تمام سلسله علل و معلولات و با تمام شرائط و موانع و مُعِدّات، همه باطل و عاطل است؛ و همه سراب است.

 امّا كِى سراب است؟ در آن ظرف، در ظرف آن عالم یعنى در ظرف عالم وجه اللهى.

 در این ظرف همه ثابت است و واقعیت و حقیقت دارد. یك مو یا یك پر كاه نمى‌تواند از جاى خود تكان بخورد، بدون روابط موجوده. یك مو و یا یك پر كاه نمى‌تواند بدون سلسله علل، موجود یا معدوم گردد.

 به اندازه‌اى روابط این سلسله دقیق و عمیق است كه عقلها را مبهوت و خیره مى‌سازد. سلسله اسباب و مسبّبات تكوینیه و امور تشریعیه از امر و نهى و قانون و هزاران علّت و موجبى كه از دو نقطه‌

نظر تكوین و تشریع این عالم را فرا گرفته است، این نظام را تشكیل داده است.

 وقتى این نظام فقط به طلوع نظام دیگر از بین رود و در آن نظر و آن بینش این نظام محلّى نداشته باشد، معلوم میشود كه اختلاف بین این دو نظام بر میزان اختلاف نظر (نظر حقیقت و اعتبار) است.

 هر عالَمى محكوم به نظام مختصّ به خود اوست. افرادى كه در نظام حسّ و عالم مادّه و طبع و روابط علّىِ آن هستند، چشم میدوزند به علل مستقلّه این نظام و میگویند: خورشید مؤثّر است. ماه مؤثّر است. زمین و زمان مؤثّر است. آب و باران و هوا مؤثّرند. غذا مؤثّر است. پدر، مادر، رفیق، شریك و ... همه مؤثّرند. اینها در زندگى انسان استقلال در تأثیر دارند.

 در نظام وجه اللهى و طلوع حقیقت، میگویند: هیچ نیست مگر خدا؛ هیچ مؤثّرى در عالم نیست جز خدا.

 فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ‌.¹

وجه خَلقى بر اساس مجازى، و وجه اللهى بر اساس نظر حقیقى است‌

 پس بنابراین، مناط اختلاف دو وجهه، اختلاف میدان دید و ادراك و نظرگاه انسان است.

 این عالم كثرت و اسباب بر اساس نظر استقلالىِ نفس بنا شده است. اگر نظر و رؤیت نفس پاك و طاهر گردد و به مقام پاكى و پاك بینى برسد دیگر عالم خلق و عالم ربط و باطن دو عالم نیستند. باطن ظهور میكند و عالم خلق را با تمام این تشكیلات و ترتیبات و

عجائب و غرائبش عالم وجه اللهى مى‌بینیم؛ عالم امر مى‌بینیم.

 نفس ما كه بدین دنیا آمد و به موجودات نگاه كرد و آنها را بواسطه غلبه كثرت و گم شدن نور توحید از شدّت ظهور در شبكه‌هاى مجالى و مظاهر و علل و اسباب، مستقلّ نگریست؛ این عالمِ خَلق را با این افقِ دید و شعاع نظر ایجاد كرد، در مقابل عالم امر.

 اگر این نفس بواسطه غلبه وحدت و پیدا شدن نور توحید در مظاهر عالم، نظر استقلالى خود را به خدا بیندازد و از این عالم منعطف كند، دیگر عالم خلقى نیست؛ عالم امر است و بس.

 پس همه موجودات به جاى خود هستند و قیومشان خداست.

 اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ‌.¹

 «خداست كه هیچ معبودى جز او نیست و اوست زنده و قیم موجودات.»

 وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ‌.²

 «صورت‌ها و چهره‌ها همه در مقابل خداوند زنده و قیم دستگاه آفرینش، به تذلّل و خضوع درآمدند.»

 پس بنابراین موجودات كه فانى میشوند و خدا باقى مى‌ماند، معنایش این نیست كه موجودات باید در خارج به وجود حقیقى خود معدوم و زائل گردند، و جنبه وجه اللهى را از دست بدهند، و خدا یكى بماند.

 آن خدائى كه وحدت و یگانگى‌اش متوقّف است بر از بین رفتن موجودات خارجى، آن خدا نیست.

 آن خدائى كه چون موجودات را خلق كرده، آنها بواسطه آفرینش خود داراى قدرت شدند، داراى عظمت شدند، و داراى علم شدند و بواسطه علم و قدرت و حیات خود، علم و قدرت و حیات خدا را عقب زدند و در قدرت و علم و حیات او فتور و نقصان بوجود آوردند، و بالنّتیجه خدا را مجبور ساختند كه با از بین بردن و إعدام آنها، وحدت خود را با احاطه حیات و علم و قدرت باز یابد خدا نیست.

 عالم آفرینش و پیدایش موجودات، اثبات وحدت و قهّاریت خدا را بهتر مى‌كنند، نه اینكه وحدت او را تضعیف مى‌نمایند.

فانى ندیدن موجودات را در ذات الهى، ناشى از دوبینى است‌

 پس چون وجود آسمانها و وجود زمین و دریا و ستارگان و فضا و كهكشانها و مدارها و عالم ملكوت و عقل و فرشتگان، منافات با توحید خدا ندارد، بلكه همه و همه یك زبان اثبات توحید خدا را مى‌كنند؛ پس در عین آنكه جمله موجودات هستند، خدا یكى است.

 کانَ اللهُ وَ لَمْ یکنْ مَعَهُ شَىْ‌ءٌ، وَ الآنَ کمَا کانَ.

 «خداوند پیوسته بوده است و چیزى هم با او ضمیمه نبوده است، و الآن هم خدا كما كان هست و ضمیمه ندارد.»

 پس این چیزهائى كه در مقابل خدا دیده میشود، در مقابل او نیست، اینها مندكّ در خدا هستند.

 چشم چون دوبین است اینها را در مقابل او مى‌بیند؛ چشم باید

معالجه شود، نه اینكه موجودات از بین بروند.

 و عجیب ائمّه طاهرین علیهم السّلام این پرده‌ها را از آیات قرآن بر میدارند و این حقائق را منكشف مى‌كنند.

 این آیات اعجاز قرآن است. كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ‌، معجزه است.

 كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ* وَ يَبْقى‌ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ‌ معجزه است.

 این روایاتى كه از مصادر وحى بیان شده و این قسم براى ما حقائق را روشن مى‌كنند و در تنقیح مطالب موشكافى مى‌نمایند، معجزه است.

 ولى ما به نظر سطحى میگذریم و نگاهى بَدْوى مى‌نمائیم و میگوئیم: باید آسمان از بین برود، زمین از بین برود تا توحید و قدرتش ظاهر گردد.

 آسمان و زمین چه گناهى كرده اند؟

 اگر انسان یك انبار اسكناس داشته باشد و بخواهد آنها را باطل كند، لازم نیست كه با جرقّه یك دانه كبریت همه را آتش زند و خاكستر كند. اسكناس‌ها به جاى خود هست و دست به آن نمیزند. بانكى كه به آنها اعتبار داده است اعتبار را ساقط میكند. در روزنامه مینویسند: فلان اسكناس اعتبارش ساقط شد. به مجرّد این عمل قیمت خود را از دست میدهند؛ و بواسطه این عمل، قیمتى را كه مردم براى هر قطعه از آنها قائل بودند و واقعاً روى آن عمل میكردند و

ملتزم به آثار آن بودند، این اعتبار برداشته میشود.

اگر انسان نفس را معالجه كند وجهه الهى موجودات را در دنیا مى‌بیند

 كسى كه چشمش ضعیف است، و در روز نمى‌تواند خورشید را ببیند، نباید بگوید: باید خورشید را از بین برد چون چشم من نمى‌بیند؛ باید چشمش را علاج كند.

 چشمى كه تراخم دارد یا مو در آورده یا مرضى دارد كه متورّم شده و آب ریزش دارد و در شب چهاردهم كه ماه به شكل دائره تمام و بَدر است چون به ماه عالمتاب نظر كند یك هاله بزرگى دور ماه مى‌بیند، نباید بگوید: ماه را باید از بین برد.

 فرض كنید آسمان و زمین را از بین بردند، آیا نفس به درجه توحید میرسد؟ موحّد میگردد؟

 نفس را باید معالجه كرد. اگر در این دنیا انسان معالجه نمود، عالم امرش در این دنیا ظاهر میشود و قیامتش در اینجا بر پا میگردد، یعنى خدا را به وحدت مى‌بیند؛ و گرنه بالاخره بواسطه مردن كه تمام این جهانِ اسباب را پشت سر میگذارد و میرود، در آنجا جنبه وجه اللهى طلوع میكند و خواهى نخواهى باید انسان اعتراف كند كه جز پروردگار هیچ موجودى در عالم وجود مؤثّر نیست.

 و اوست علّةُ الْعِلَل؛ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ‌.¹

 اقرار و اعتراف به وحدانیت خدا در آنجا وجدانى است.

 میگویند به حاجى لك لك گفتند: چرا پیوسته منزل خود را از فراز درختها عوض میكنى؟ و همیشه از این درخت به آن درخت‌

كوچ میكنى؟ روى یك درخت كه آشیانه خود را ساخته‌اى، مانند بسیارى از مرغان دیگر زندگى كن!

 در جواب گفت: این درختها متعفّن هستند و بوى بد دارند، و لذا من مجبورم پیوسته در سیر و حركت باشم.

 گفتند: چگونه این درختها متعفّنند؟ (چون میگویند حاجى‌لك‌لك، روى هر درختى كه میرود و آشیانه میكند و بچّه میگذارد، پیوسته كثافات و فضولات خود را هم در همان‌جا میریزد و آنجا را متعفّن مى‌سازد و روى این زمینه پیوسته از این درخت به روى درختى دیگر میرود.)

 درختها تعفّن ندارند؛ ولى تا هنگامى كه این أسافل اعضاء با شما هست همه درختها متعفّنند.

 خودت را اصلاح كن، عیب از درخت نیست!

 اگر انسان چشم دوبین و أحْوَل خود را علاج كرد و خدا را یكى دید، كار تمام است؛ و گرنه خدا به انسان در عقبات مرگ و پس از مرگ نشان خواهد داد كه من یكى هستم.

داستان عطّار و شاگرد دوبین‌

 گویند: عطّارى بود و شاگردى داشت. این شاگرد در حُسن تمام بود فقط یك عیب داشت كه دوبین بود. چپ و لوچ بود؛ یكى را دو تا میدید.

 یك روز یك مشترى نزد عطّار آمده و تقاضاى یك شیشه روغن زیتون نمود.

 عطّار مشترى را نشانده و به شاگرد گفت: فوراً برو در منزل در

سرداب یك شیشه روغن آنجا هست بیاور!

 شاگرد با سرعت بسوى منزل آمد، و رفت در سرداب؛ دید در آنجا دو شیشه روغن زیتون است با خود گفت: كدامیك را ببرم؟ این را ببرم، شاید دیگرى را خواسته است؛ و آن را ببرم شاید این را خواسته است، هر دو را كه نخواسته است. ایستاد به فكر كردن؛ و پس از مدّتى آهسته آهسته بسوى عطّار آمد و گفت: شما گفتید در سرداب یك شیشه است! من دیدم دو شیشه است. كدامیك را بیاورم؟

 عطّار گفت: جان من! من خودم در سرداب گذاردم! یك شیشه بیشتر نیست! برو همان را بیاور!

 شاگرد به طرف منزل دوید و وارد سرداب شد؛ و خیره خیره نگاه كرد، باز دید دو تاست هر چه چشمش را مالید و پس از آن نظر كرد، باز دید دو تاست؛ جاى شكّ هم نیست دو تاست.

 براى بار دیگر بسوى عطّار آمد و گفت: با كمال دقّت نگاه كردم، دو تا بود!

 عطّار كه از طول مدّت و نشستن مشترى و احتمال اینكه شاید این مشترى از دستش برود متأثّر بود، با حالت عصبانیت عصایش را به شاگرد داد و گفت: برو یكى را بشكن و یكى را بیاور!

 شاگرد با عصا به منزل آمده و وارد سرداب شد و با عصا به یكى زد؛ هر دو شیشه شكست؛ روغن زیتون‌ها ریخت و دید شیشه دیگرى نیست كه بیاورد.

 ایستاد به فكر كردن كه من عصا را به یكى زدم نه به هر دو،

چگونه به یكى زدم هر دو شكست؟

 اینجا به عیب خودش پى مى‌برد: كه در حقیقت اینجا یك شیشه بوده و من در چشم خود پهلوى آن شیشه یك شیشه تخیلى، یك شیشه باطل و موهومى دیدم؛ و حالا كه آمدم بشكنم، اقلّا شیشه باطل را نشكستم و آن شیشه حقّ را باقى بگذارم تا براى استاد برم؛ با این عصا شیشه حقّ را شكستم و لذا هیچ شیشه دیگر نماند.¹

 اگر این شاگرد میخواست حقّ را بگذارد و باطل را بشكند، باید چشم خود را معالجه میكرد تا یك بین شود و شیشه را یكى ببیند. وقتى یكى ببیند باطل خود بخود شكسته شده است.

 پس شكستن باطل به معالجه چشم است نه به زدن عصا؛ با عصا حقّ را مى‌شكند.

 شاگرد متوجّه شد كه عیبش راجع به لوچ بودن و دوبینى اوست. همینطور با خود متفكّر بود كه نزد استاد چگونه برود؟ و داستان را چگونه بازگو كند؟ چه قسم این عیب خود را براى او بیان كند؟

 از شرمندگى سر به بیابان گذاشت.²

غیر اهل توحید، همه مردم در كارها براى خدا شریك قرار میدهند

 افراد بشر عمرى را با باطل عشقبازى مى‌كنند. بتهاى متفرّقى در نزد خود مى‌چینند و در مقابل خدا شریك قرار میدهند؛ در همه كارهایشان: در زندگى، در كسب و تجارت، در مطالعه و علم، در ریاست و جاه، در محبّت عیال و فرزند، عالم، تاجر، كاسب در همه كارهایشان، در هر نَفَسى كه مى‌كشند پهلوى خدا یك بت، یك شیشه روغن باطل، یك شریك قرار میدهند.

 حضرت یوسف عَلى نبینا و آله و علیه السّلام به دو رفیق زندانى خود گفت:

 يا صاحِبَيِ السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ¹

 «اى دو مصاحب و همنشین زندانى من! آیا رؤسا و حكّامى كه پیوسته به تفرقه دعوت مى‌كنند بهترند كه انسان از آنها اطاعت كند، یا خداوند واحد قهّار؟»

 غذائى كه میخورد، قاشقى كه بر میدارد، اینها را در مقابل خدا مؤثّر مى‌بیند. میخَرد مؤثّر مى‌بیند؛ میفروشد مؤثّر مى‌بیند؛ میخوابد مؤثّر مى‌بیند؛ آفتابه مستراح را نیز كه بر میدارد، در مقابل خدا مؤثّر میداند تا چه رسد به سائر كارهاى مهمّ دیگر. نماز كه میخواند و خود

را مستقلّا موجودى دیده و در پیشگاه عظمت خدا به عبادت مى‌ایستد، یك خودى در اینجا میكارد. اینها همه‌اش شرك است. نظر استقلالى به موجودات هر چه باشد و هر فعلى باشد بدون استثناء شرك است.

 اینها همه وجه خلقى هستند؛ و باید از بین برود و وجه خدا باقى بماند و بس.

 ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ‌.¹

 «آنچه در نزد شماست، دستخوش نیستى و نفاد واقع میشود؛ و آنچه در نزد خداست باقى مى‌ماند.»

 اگر انسان در دنیا به نیروى تقوى و توكّل و استقامت در طىّ طریق اخلاص، توانست این نظر استقلالى را از بین ببرد، قیامتش بر پا شده و الّا آن جنبه وجه اللهى طلوع خواهد كرد و مُهر باطله به تمام این عالم میزند و انسان در آن هنگام این عالم را در عین نیستى از خود، هست به خدا مى‌بیند. خورشید و ماه و كواكب از ثوابت و سیارات در عین هستى، نیستند و در عین نیستى، هستند.

 مردم غیر موحّد، هستى آنها را نمى‌بینند و نیستى آنها را به صورت هستى مى‌بینند؛ و اهل توحید، نیستى آنها را نمى‌بینند بلكه مجرّد هستى آنها را به حقّ، مینگرند.

 هر چه انبیاء و ائمّه فریاد برآرند كه موجودات عالم فانى نیستند، كیست كه قبول كند؟

ندامت اهل شرك، هنگام طلوع وجه الله‌

 وقتى جنبه وجه اللهى ظهور كند، بر انسان مشهود میشود كه اینها نیستند به خود، و هستند به حقّ.

 در آن وقت یك سلسله چیزهائى را كه انسان در دنیا براى خود ترتیب داده و به آنها اعتماد نموده (مال، عشیره، فرزند، قدرت، ...) و تصوّر میكرد كه به دردش میخورند، دستى از او میگیرند، درمانى از او مى‌نمایند، حاجتى برآورده مى‌كنند؛ ملاحظه میكند كه هیچ از آنها ساخته نیست.

 مى‌برند انسان را به قیامت؛ مرد مجرم میگوید:

 ما أَغْنى‌ عَنِّي مالِيَهْ* هَلَكَ عَنِّي سُلْطانِيَهْ‌.¹

 مال‌هائى را كه بدست آوردم به درد من نخورد؛ با اینكه در نظام دنیا به دردش میخورد؛ امّا آن نظام برچیده شد. این نظام، نظام دیگرى است؛ یك نشأه جدائى است كه از خصوصیات و آثارش اینست كه مال نمى‌تواند دستى از انسان بگیرد؛ و اگرچه اموال دنیا همگى متعلّق به انسان باشد، كارى از آنها ساخته نیست. ما أَغْنى‌ عَنِّي مالِيَهْ.

 این وقت است كه وجه اللهى ظهور كرده و چون آفتاب مشهود است كه: هَلَكَ عَنِّي سُلْطانِيَهْ.

 سلطانِ من، قدرت من، همه هلاك شدند؛ آن قدرتهائى كه در دنیا داشتم، و با آن نظام از آن استفاده‌ها مى‌بردم، در اینجا نیست و نابود شد؛ یعنى مُهر بطلان محض به آنها خورده شد.

 خداوند یا فرشتگانش به او خطاب مى‌كنند:

 خُذُوهُ فَغُلُّوهُ* ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ* ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُكُوهُ* إِنَّهُ كانَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ* وَ لا يَحُضُّ عَلى‌ طَعامِ الْمِسْكِينِ* فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هاهُنا حَمِيمٌ* وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِينٍ* لا يَأْكُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ.¹

 بگیرید او را و در غُل بیفكنید و زنجیرش كنید، و سپس در آتش دوزخ بسوزانید، و سپس در سلسله و زنجیرى كه دِرازاى آن هفتاد ذراع است او را ببندید.

جنبه‌هاى وجه خلقى، مفید ظهور جنبه وجه اللهى نیستند

 براى آنكه در دنیا از كسانى بود كه ایمان به خداى بزرگ نمى‌آورد؛ تمام موجودات را مؤثّر میدانست مگر خدا را. نماز نخواند؛ ربط با خدا پیدا نكرد.

 چون نماز انسان را با خدا ربط میدهد. نماز جنبه وجه اللهى را در انسان قوى میكند و جنبه مشاهده استقلال علل، و تأثیر اسباب را ضعیف میگرداند. یعنى نماز یك اثر مهمّى كه دارد مهر بطلان به سلسله علل و معلولاتِ عالم خلق میزند و مُهر حقّ و صحّت و اعتبار به جنبه وجه اللهى میزند. نماز قربان هر مرد متّقى، و نزدیك كننده هر فرد متعهّد به خداست؛ این از فوائد نماز است.

 و دیگر آنكه در طعام دادن به مسكین سعى و اهتمام نداشت.

 زكوة دادن موجب طهارت مال و دل است. انفاق در راه خدا انسان را از خودپسندى و خود بینى بیرون مى‌آورد. مال، مورد علاقه‌

انسان است؛ چون مال را در راه خدا بدهد، علاقه را به خدا میدهد؛ به خدا نزدیك میشود.

 طعام به فقرا و مساكین نداد و در نتیجه به ما نزدیك نشد. امروز دوست و حمیم در اینجا ندارد. حمیم او امروز عمل صالح است، و با خود نیاورده است؛ پس دستگیرى ندارد.

 و اینك كه اوان طلوع وجه الله است، آن أعمال نیكو كه باید یار و أعوان او باشند، با خود نیاورده است؛ و بنابراین هنگام ظهور وجه الله كه قدرت را همه در خدا جمع مى‌یابد و تمام اشیاء را مندكّ در او مى‌بیند، استعدادش ضعیف است؛ غذائى با خود نیاورده مگر حسرت و ندامت.

 غذاى او از غِسلین‌ است: از چرك و خون توأم با بوى تعفّن، از فلزّ گداخته، از آن غذائى كه هیچ كس تاب و توان خوردن آن را ندارد مگر خاطِئون‌: مردم بد عمل و زشت كردار.

 قُلْ لِعِبادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خِلالٌ‌¹.

 «بگو به بندگان من كه ایمان آورده‌اند: اقامه نماز كنند و از آنچه ما به آنها روزى داده‌ایم در پنهان و آشكارا انفاق نمایند قبل از آنكه روزى برسد كه در آن روز هیچگونه مبایعه و دادوستد، و یا طرح دوستى فائده‌اى ندارد.»

 نماز و انفاق دو ركن اساسى است براى وصول به آسمان‌

معرفت. نماز اتّصال میدهد انسان را به خدا، و نور پروردگار و نور توحید را در دل تقویت مى‌نماید؛ و زكوة علاقه انسان را به خدا زیاد میكند، و از دنیا كم میكند.

 نماز، و زكوة به معناى مطلق انفاق در راه خدا، دو جناح براى سیر در عالم تجرّد و ملكوتند.

 حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کلِّ خَطِیئَة.¹

 «محبّت دنیا سر منشأ تمام گناهان است.»

 نماز خواندن و انفاق، این محبّت را در انسان ضعیف میكند.

 در روز بازپسین نه‌ بَيْعٌ‌ به درد میخورد و نه‌ خُلَّت‌؛ داد و سِتَد فائده‌اى ندارد، و طرح دوستى‌هاى دنیوى نیز مثمر فائده نیست. انسان هر چه دارد اگر بدهد كه او را نجات دهند مفید ثمر نیست. اگر دنیا در مشت او باشد و بكوشد كه در ازاء دادن آن، برات آزادى از آتش یا تخفیف را دریافت كند، فائده ندارد؛ خرید و فروش نیست‌ وَ لا خِلالٌ‌ دوستى هم به درد نمى‌خورد مگر بر اساس روابط ایمانى.

 تمام دوست‌هاى دنیا در آن روز با انسان دشمنند. دوستان خدا با دوستان خدا دوستند و بس.

 پس اگر انسان رابطه با خدا نداشته باشد، دوست در راه خدا هم ندارد؛ خلت در راه او ندارد و دستش خالى مى‌ماند.

 پس بنابراین تمام سلسله اسباب و مسبّبات، تمام یاران و اعوان‌

و اقوام و سائر افرادى كه در دنیا انسان به آنها اعتماد داشت و مالى كه به آن تكیه میزد و بطور كلّى اینها اصول زندگانى انسان در دنیا بودند در آنجا صِفرند.

 لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنْكُمْ ما كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ‌.¹

 فرشتگان به انسان میگویند: «بین شما و آنها بریده شد و آنچه مى‌پنداشتید كه براى شما فائده دارد، از نزد شما گم شد.»

 و نتیجه این بحث این شد كه زمین و زمان و موجودات خارجى گناه ندارند. اگر شما از چیزى ناراحت هستید نگوئید لعنت به این روزگار؛ لعنت به این زمان؛ اى خورشید چنان؛ اى زمین چنان؛ اى آسمان چنان!

 در روایت وارد است كه رسول اكرم صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند:

 لَا تَسُبُّوا الدَّهْرَ! فَإنَّ الدَّهْرَ هُوَ اللهُ‌.²

 «دهر و روزگار را سبّ و شتم نكنید! زیرا دهر و روزگار همان خداست.»

 روزگار یعنى چه؟ یعنى خورشید و ماه و ستارگان و زمین و غیر ذلك. اینها كه بد نیستند، اینها همه خوبند؛ اصل وجود آنان وجه الله است؛ و آن عنوانِ بد كه شما به آن میدهید عنوان زشتى است كه از نظر دیدگاه شما و بالاخره از نفس شما به آنها داده میشود؛ بنابراین‌

این موجودات را كه بد مى‌بینید، نفس بد مى‌بیند و نفس گنهكار است.

از بین رفتن موجودات، از نقطه نظر وجه خلقى آنهاست نه وجه ربّى‌

 پس چرا موجودات خارج را سَبّ مى‌كنید؟ خود را اصلاح كنید!

 اصلاح خود، انسان را بازسازى میكند، معالجه مى‌نماید، پاك و مطهّر مى‌سازد؛ نه از بین رفتن موجودات خارجى.¹

 بنابر آنچه ذكر شد بحمد الله و مَنِّه مسأله ما در امروز حلّ شد؛ و دانستیم كه تمام روایاتى كه بیان میكند زمین از بین میرود، زمان از بین میرود، دریاها میجوشد، خورشید سیاه میگردد، زمین شكافته میشود، تمام اینها حقّ است؛ امّا از نقطه نظر وَجه خَلقى.

 و امّا از نقطه نظر وَجه حَقّى و رَبّى‌ كه قوام همه اینها به خداست، همه ثابتند؛ و خداوند تبارك و تعالى براى وحدانیت خود كه بتواند به كرسى وحدت بنشیند و تكیه زند محتاج به از بین بردن اشیاء نیست.

 خداوند عزّ و جلّ واحد و موحَّد است و جنبه وجه اللهى همیشه‌

هست؛ و این جنبه منافاتى با وحدت پروردگار ندارد، بلكه مؤید آن است.

 آنچه منافات با موحَّد بودن (نه وحدت) دارد، افكار شهوى و آلوده به گناه و آرزوهائى است كه بین مردم و خدا جدائى مى‌اندازد و نمیگذارد در دیده آنان نور خدا در تمام موجودات جلوه داشته باشد، و آنان ادراك آن جلوه را بنمایند.

 اگر نفس، اصلاح شود تمام این مسائل حلّ میشود؛ بدبینى‌ها مرتفع میگردد؛ سلسله علل و اسباب عالم خلق همه به خداوند خالق، ربط و بستگى مى‌یابد؛ نور خدا در تمام عوالم طلوع میكند، و مؤمن نور خدا را در جمیع عوالم مشاهده و ادراك میكند.

قیامت، محلّ ادراك توحید خداست نه محلّ اصل توحید

 و منظور و مقصود از قیامت همین است و بس؛ چون قیامتْ عالم معاد است، و معاد یعنى عود و بازگشت انسان بسوى خدا.

 كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ‌.¹

 «همچنان كه خداوند شما را ابتداءً ایجاد كرد بازگشت مى‌كنید.»

 كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ‌.²

 «همچنان كه ما عالم آفرینش را ابتداءً آفریدیم عود و بازگشت میدهیم.»

 پس فرضاً اگر انسان از دنیا برود و جنبه وجه اللهى براى او مشهود نگردد، عود بسوى خدا نكرده است.

 در این صورت خداوند انسان را خلق كرده و جزاى أعمال را داده است با اینكه جزاى اعمال معناى معاد نیست. معناى معاد عود بسوى خداست و لازمه عود بسوى خدا انكشاف تمام حقائقى است كه ظاهر آن را انسان انجام داده است، نه اینكه این نفسِ معناى معاد باشد.

 و ادراك قدرت و عظمت و قهّاریت و وحدانیت خداوند، در معاد پیدا میشود و در قیامت روشن و مشهود میگردد؛ نه آنكه قدرت و عظمت و قهّاریت و وحدانیت و عدل و سائر صفات عُلیا و اسماء حُسناى خداوند، در قیامت پیدا میشود.

 براى اولیاى خدا، در این دنیا پیدا میشود و براى عموم مردم، در قیامت و عوالم پس از مرگ.

مطالب ذیل دعاء عرفه حضرت سیدالشهداء علیه السلام

 در ذیل دعاى عرفه حضرت سید الشّهداء علیه السّلام بنا به روایت‌ ابن طاووس‌ وارد است كه:

 إلَهِى! عَلِمْتُ بِاخْتِلَافِ الآثَارِ، وَ تَنَقُّلَاتِ الاطْوَارِ؛ أَنَّ مُرَادَک مِنِّى أَنْ تَتَعَرَّفَ إلَىَّ فِى کلِّ شَىْ‌ءٍ حَتَّى لَا أَجْهَلَک فِى شَىْ‌ءٍ.

 «بار پروردگار من! من به جهت آثار مختلفه و أطوار دگرگونى كه در عالم بر پا كرده‌اى دانستم كه مراد تو از من آنست كه تو خود را در هر چیزى به من بنمایانى، بطورى كه من در هیچ چیز به تو جاهل نبوده باشم.»

 تا آنجا كه میفرماید:

 إلَهِى! أَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ إلَى الآثَارِ، فَارْجِعْنِى إلَیک بِکسْوَةِ

الانْوَارِ، وَ هِدَایةِ الاسْتِبْصَارِ؛ حَتَّى أَرْجِعَ إلَیک مِنْهَا کمَا دَخَلْتُ إلَیک مِنْهَا مَصُونَ السِّرِّ عَنِ النَّظَرِ إلَیهَا، وَ مَرْفُوعَ الْهِمَّةِ عَنِ الاعْتِمَادِ عَلَیهَا.

 «بار پروردگار من! تو مرا امر فرمودى كه به آثارت بازگشت كنم. پس حال كه امر تو را پذیرفتم مرا بسوى خود باز گردان، با لباسهائى كه از انوار بر من بپوشانى و به روشنى و بینشى كه مرا راهنمائى فرمائى؛ تا من همان طور كه ابتداءً در آثار با حفظ و مصونیت و پاكى سرّ از نظر به آنها و با بلندى همّت از اعتماد به آنها وارد شدم، همینطور با همین مصونیت سرّ و بلندى همّت از اعتماد به اسباب و آثار بسوى تو بازگشت كنم.»

 و تا آنجا كه میفرماید:

 أَنْتَ الَّذِى أَشْرَقْتَ الانْوَارَ فِى قُلُوبِ أَوْلِیآئِک حَتَّى عَرَفُوک وَ وَحَّدُوک. وَ أَنْتَ الَّذِى أَزَلْتَ الاغْیارَ عَنْ قُلُوبِ أَحِبَّآئِک حَتَّى لَمْ یحِبُّوا سِوَاک وَ لَمْ یلْجَئُوا إلَى غَیرِک. أَنْتَ الْمُونِسُ لَهُمْ حَیثُ أَوْحَشَتْهُمُ الْعَوَالِمُ؛ وَ أَنْتَ الَّذِى هَدَیتَهُمْ حَیثُ اسْتَبَانَتْ لَهُمُ الْمَعَالِمُ. مَا ذَا وَجَدَ مَنْ فَقَدَک؟ وَ مَا الَّذِى فَقَدَ مَنْ وَجَدَک؟¹

...¹

 «تو هستى كه در دلهاى اولیائت از انوار عالم غیب تاباندى، تا آنكه تو را شناختند و تو را واحد و یكتا دانستند. و تو هستى كه اغیار را از دل‌هاى محبّانت پاك كردى، كه آنها به‌هیچ‌وجه غیر از تو را دوست ندارند و به غیر از تو پناه نمى‌برند. تو مونس و انیس آنان هستى در وقتى كه سیرِ در عوالم، آنها را به وحشت اندازد؛ و تو هادى و راهنماى آنان هستى در جائى كه راهها و روشها و آیات بر آنها روشن و واضح گردد.

 كسى كه تو را گم كرده است چه چیز را یافته است؟ و كسى كه تو را یافته است چه چیزى را گم كرده است»؟

مبحث «وجه خلقى و وجه الهى» منافاتى با حوادث قیامت در ادلّه ندارد

 بارى آنچه را كه ما در این بحث ذكر كردیم از طلوع و شهود وَجهُ الله در عوالم پس از مرگ و فناء و نیستى همه موجودات به بطلان ادراك استقلال سلسله علل و معلولات، منافات ندارد با آنچه در ظاهر آیات و روایات وارد است از آنكه در وقت قیامت، خورشید تیره میشود؛ و ماه منخسف میگردد؛ و آبهاى دریاها به جوش مى‌آید. زیرا كه هیچ بُعدى ندارد در اینكه هنگام قیامت كبرى، این وقایع هم واقعاً در زمین و آسمان بوقوع پیوندد. پس هم اخذ به ظاهر كرده‌ایم و هم اخذ به تفسیر قرآن و تأویل آن‌ فَلِلَّهِ الْحَمْدُ وَحْدَهُ‌.

قرآن تمام عالم آفرینش را آیات خدا یعنى وجه خدا مى‌داند

 قرآن كریم آنچه از موجودات را توصیف میكند همه را به عنوان‌ آیه‌ تعبیر میكند؛ آیه یعنى علامت و نشان دهنده‌ ذُو الآیة. بنابراین تمام مخلوقات چون آیه خدا هستند، همه وجه خدا هستند.

 بنابراین تمام عالم آفرینش كه آیات الهیه هستند، جملگى وَجه خدا هستند.

 وَ كَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ‌.¹

 «و چه بسیار از آیات خدا در آسمانها و زمین موجود است، كه مردم بر آن آیات میگذرند و عبرت نگرفته، بلكه إعراض مى‌كنند.»

 وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلى‌ جَمْعِهِمْ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ.²

 «و از آیات خدا آفرینش آسمانها و زمین و آنچه منتشر كرده است در آنها از جنبندگان، مى‌باشد و خداوند در وقتى كه بخواهد میتواند آنها را جمع كند.»

 ازْرى در ضمن قصیده خود چه خوب رسول الله را به وصف وَجهُ اللهى توصیف كرده است:

 ١ ـ او سرّ سجده است در فرشتگان و ساكنین مَلا أعلى. و اگر او نبود، آنان پیشانى‌هاى خود را به خاك نمى‌مالیدند.

 ٢ ـ او آیت خداست كه به عالم آفرینش محیط است؛ و بنابراین در هر چیزى تو او را مى‌بینى!

 ٣ ـ او یگانه‌اى است كه كلیدهاى عِلم خداوند واحد فرد را غیر از او كسى نمى‌تواند در بر گیرد.

 ٤ ـ او طاووس باغ سلطنت خداست؛ بلكه ناموس اكبر آن باغ است كه در آن باغ گردش میكند و تفریح و تفرّج مى‌نماید.

 ٥ ـ و او اصل یگانه و جوهر مجرّدى است كه خداوندِ نفوس، هر نفسى را از جهت او پاك گردانیده است.

مجلس بیست و نهم: معاد بازگشت به خدا و شهود وجه الله است‌

أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم‌

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم‌

الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ و الصَّلَاةُ و السَّلامُ عَلَى سَیدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرینَ‌

و لَعْنَةُ اللهِ عَلَى أعْدائِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الآنَ إلَى قیامِ یوْمِ الدّینِ‌

لَا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ الْعَلىِّ الْعَظیم‌

 قال اللهُ الحكیمُ فى كتابِه الكریم:

 وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ* الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ.

 (ذیل یكصد و پنجاه و پنجمین آیه و یكصد و پنجاه و ششمین آیه، از سوره بقره: دوّمین سوره از قرآن كریم)

 معاد یعنى عود بسوى خدا، یا زمان عود، و یا محلّ عود بسوى خدا؛ چون از مادّه عادَ یعودُ به معناى بازگشتن است. و بنابراین، معناى مطابقى معاد، جزاى اعمال و پاداش نیست.

 آرى لازمه بازگشت و رجعت بسوى خدا، و ظهور قدرت و عظمت و معرفت و توحید خدا، اطّلاع و انكشاف أعمال و آثار مترتّبه بر آن از بهشت و دوزخ است.

 كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ‌.¹

 «همان طورى كه خداوند شما را ایجاد كرد و از مبدأتان فرود آورد، شما باز میگردید و رجوع و عود مى‌كنید.»

 بنابراین معاد رجوع به خداست. انسان باید به مبدأش رجوع نماید، و البتّه در این رجوع حقائقى براى انسان منكشف میگردد؛ آن حقائقى كه در این عالم بر انسان مخفى بود، و سلسله عِلل و معلولات و اسباب و مسبّبات، انسان را در یك زنجیر تعین و تقید محبوس كرده و نگذاشت كه انسان جمال أحدیت را در تمام موجودات روشن و واضح مشاهده كند.

علّت عدم مشاهده حقّ در دنیا، حجاب پندار است‌

 در این عالم حسّ و محسوسات، أفكارى كه بر انسان غالب میشود و غرائز انسان كه از حال تعادل خارج میشود مانند شهوت و غضب و وَهْم، او را در یك عالمى از پندار فرو مى‌برد كه بین او و ادراك حقیقت فاصله مى‌اندازد؛ این پندار مخالف با واقع است.

 از اینجا كه آهنگ رحیل میكند و بار سفر مى‌بندد، این پندارها میسوزد و از بین میرود، و آن حقائق بر او منكشف مى‌شود.

 این پندارها اوهام این عالم است كه بر خلاف أصالت واقع در او پدید آمده بود و جنبه وجه خَلقى دارد؛ و آن حقائق راجع به آن عالم است و جنبه وجه اللهى دارد.

 حقیقت موجودات یكى بیش نیست؛ چون تشخّص ملازم با وحدت است، و هر شخصى از موجودات و اشیاء یكى است؛ و

جنبه وجه خلقى و وجه اللهى دو اعتبار است كه منافات با تشخّص آنها ندارد؛ و چون یكى از آنها ظاهر باشد دیگرى مختفى است؛ مگر براى افرادى كه به مقام جمع الجمعى رسیده و حفظ باطن و ظاهر را به ملاك باطن و ظاهر كاملًا مى‌نمایند.

 بارى، یك وقت انسان در این عالم، موجودات را به نظر استقلال مینگرد كه هر یك از آنها مؤثّرند، و یك وقت آنها را به این نظر نمى‌نگرد بلكه به این نظر مینگرد كه قائم به خدا هستند و خدا قیوم آنهاست، و جز پروردگار در هیچیك از عوالم، موجودى قیوم آنها نیست. این همان وجه اللهى و وجه ربّى است كه میفرماید:

 وَ يَبْقى‌ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ‌.¹

 و در دنیا تا انسان گرفتار هواى نفس امّاره، و آرزوهاى دراز، و خیالات باطل، و افكار شیطانى است؛ اینها مانع میشوند از اینكه آن وجه ربّى بر انسان ظهور كند و آدمى حقیقت امر را ادراك كند.

 حضرت سجّاد امام زین العابدین علیه السّلام در دعاى أبو حمزه ثُمالى میفرماید:

 وَ أَنَّ الرَّاحِلَ إلَیک قَرِیبُ الْمَسَافَةِ، وَ أَنَّک لَا تَحْتَجِبُ عَنْ خَلْقِک إلَّا أَنْ تَحْجُبَهُمُ الاعْمَالُ [الآمَالُ ـ خ ل‌] دُونَک‌².

  (بار پروردگارا!) و آن مسافرى كه بار سفر بسته و بسوى تو در

سیر و حركت افتاده است، با پیمودن مسافت نزدیكى به تو خواهد رسید. و بدرستى كه حقّاً تو نسبت به بندگانت در پرده و حجاب نیستى، مگر آنكه اعمالى كه از آنها سر زده [و یا آرزوهاى آنان‌] موجب محجوبیت آنان نسبت به تو گردیده است.»

 براى افرادى كه با قدم راسخ در صراط مستقیم به دنبال معرفت خدا روند، آن حقائق مكشوف، و قیامت آنها در دنیا براى آنان ظهور و بروز دارد، و عوالمى را كه سائر افراد بشر بعد از مردن یكى پس از دیگرى طىّ مى‌كنند، آنها همه را در دنیا طىّ مى‌نمایند.

روایات وارده در امكان از بین بردن حجاب پندار و رؤیت وجه الله‌

 و بر همین اساس است كه در روایت از رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم آمده است كه:

 مُوتُوا قَبْلَ أَنْ تَمُوتُوا¹. «بمیرید قبل از اینكه بمیرید.»

 و نیز از آن حضرت روایت شده است كه:

 أَوْلِیآئِى تَحْتَ قُبَابِى لَا یعْرِفُهُمْ غَیرِى‌².

 «اولیاى من در تحت قبّه‌هاى من هستند و غیر از من هیچكس آنها را نمى‌شناسد.»

 و نیز وارد است كه:

 رَأَیتُ رَبِّى عَزّ وَ جَلَّ لَیسَ بَینِى وَ بَینَهُ حِجَابٌ إلَّا حِجَابٌ مِنْ‌

یاقُوتَةٍ بَیضَآءَ فِى رَوْضَةٍ خَضْرَاءَ.¹

 «من خداى خود عزّ و جلّ را دیدم كه بین من و او هیچ حجاب و پرده‌اى نبود مگر حجابى از یاقوت سفید در گلستانى سبز رنگ.»

 و از أمیر المؤمنین علیه السّلام وارد است كه فرمود:

 لَوْ کشِفَ الْغِطَآءُ مَا ازْدَدْتُ یقِینًا².

 «اگر پرده و حجاب برداشته شود، بر یقین من افزوده نمیگردد.»

 و نیز از آن حضرت روایت است كه در ضمن دعاى خود به درگاه قاضى الحاجات عرضه داشته‌اند:

 اللَهُمَّ أَرِنِى الاشْیاءَ کمَا هِىَ!³

 «اى خداى من! به من اشیاء و موجودات را همان طور كه هست بنما و نشان بده!»

 و از حضرت عیسى بن مریم علَى نبینا و آله و علیه السّلام وارد است كه چنین فرموده است:

 لَنْ یلِجَ مَلَکوتَ السَّمَاواتِ مَنْ لَمْ یولَدْ مَرَّتَینِ‌⁴.

 «در ملكوت آسمان‌ها نمى‌تواند داخل شود كسى كه دو بار تولّد نیافته است.»

 و معلوم است كه مراد از یك تولّد دیگر، مردن از دنیا و غیر خدا و وجه خلقى اشیاء، و زنده شدن به خدا و وجه ربّى آنهاست.

 و در حدیث قدسى وارد است كه خداوند عزّ و جلّ به حضرت داود علَى نبینا و آله و علیه السّلام خطاب میكند:

 یا دَاوُدُ! أَبْلِغْ أَهْلَ أَرْضِى أَنِّى حَبِیبُ مَنْ أَحَبَّنِى، وَ جَلِیسُ مَنْ جَالَسَنِى، وَ مُونِسٌ لِمَنْ ءَانَسَ بِذِکرِى، وَ صَاحِبٌ لِمَنْ صَاحَبَنِى، وَ مُخْتَارٌ لِمَنِ اخْتَارَنِى، وَ مُطِیعٌ لِمَنْ أَطَاعَنِى. مَا أَحَبَّنِى أَحَدٌ أَعْلَمُ ذَلِک یقِینًا مِنْ قَلْبِهِ إلَّا قَبِلْتُهُ لِنَفْسِى، وَ أَحْییتُهُ حَیوةً لَا یتَقَدَّمُهُ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِى.

 مَنْ طَلَبَنِى بِالْحَقِّ وَجَدَنِى؛ وَ مَنْ طَلَبَ غَیرِى لَمْ یجِدْنِى.

 فَارْفَضُوا یا أَهْلَ الارْضِ مَا أَنْتُمْ عَلَیهِ مِنْ غُرُورِهَا!

 وَ هَلُمُّوا إلَى کرَامَتِى وَ مُصَاحَبَتِى وَ مُجَالَسَتِى وَ مُؤَانَسَتِى. وَ ءَانِسُوا بِى، أُؤَانِسْکمْ وَ أُسَارِعْ إلَى مَحَبَّتِکمْ‌¹.

 «اى داود! به تمام اهل روى زمین من ابلاغ كن و این پیام مرا برسان كه من حبیب آن كسى هستم كه مرا دوست داشته باشد، و همنشین كسى هستم كه با من همنشینى كند، و مونس كسى هستم كه با یاد من انس گیرد، و مصاحب كسى هستم كه با من مصاحبت نماید، و اختیار كننده و انتخاب كننده كسى هستم كه مرا انتخاب كند، و به‌

میل و اراده كسى رفتار میكنم كه او مطیع من باشد.

 هر كس كه مرا دوست داشته باشد و من محبّت صادق او را از دلش دانسته باشم، او را براى خودم قبول میكنم، و چنان حیات و زندگى‌اى به او مى‌بخشم كه أحدى از مخلوقات من بر او سبقت نخواهد گرفت.

 كسى كه مرا بجوید و طلب كند، مرا خواهد یافت؛ و كسى كه غیر مرا طلب كند، مرا نخواهد یافت.

 بنابراین اى مردم دنیا! دست از این غرور دنیا بردارید! و دنیاى پست و زندگى حیوانى را كه در آن بسر مى‌برید رها كنید، و بشتابید بسوى كرامات من، و مصاحبت و همنشینى با من و مؤانست با من. و انس بگیرید با من تا من نیز با شما مؤانست كنم و در محبّت شما بشتابم.»

 و جدّ مادرى ما از مادر: مرحوم علّامه حاج ملّا مهدى نراقى أعلَى الله تعالى مقامَهُ الشّریف در «جامع السّعادات» از أمیر المؤمنین علیه السّلام نقل كرده است كه:

 قَالَ عَلَیهِ السَّلَامُ: إنَّ لِلَّهِ تَعَالَى شَرَابًا لِاوْلِیآئِهِ إذَا شَرِبُوا سَکرُوا، وَ إذَا سَکرُوا طَرِبُوا، وَ إذَا طَرِبُوا طَابُوا، وَ إذَا طَابُوا ذَابُوا، وَ إذَا ذَابُوا خَلَصُوا، وَ إذَا خَلَصُوا طَلَبُوا، وَ إذَا طَلَبُوا وَجَدُوا، وَ إذَا وَجَدُوا وَصَلُوا، وَ إذَا وَصَلُوا اتَّصَلُوا؛ وَ إذَا اتَّصَلُوا لَا فَرْقَ بَینَهُمْ وَ بَینَ حَبِیبِهِمْ‌¹.

 «فرمود كه بر او درود باد: خداوند تبارك و تعالى براى اولیاء خود از شراب‌هاى بهشتى شرابى معین نموده است كه چون بیاشامند، مست جمال و لقاى حضرت أحدیت میگردند؛ و چون مست شوند، به حالت وَجد و مسرّت فوق‌العاده در آیند؛ و چون مسرور شوند، پاك و پاكیزه میگردند؛ و چون پاك و پاكیزه شدند، از شدّت محبّت، فانى و ذوب میگردند؛ و چون فانى شدند، از بندگان خالص خدا میگردند؛ و چون از مخلَصین شدند، به دنبال طلب حضرتش بر مى‌آیند؛ و چون طلب كردند، او را مى‌یابند؛ و چون او را یافتند به مقام وصال او میرسند؛ و چون به مقام وصالش رسیدند، متّصل میشوند؛ و چون متّصل شدند، هیچ جدائى و فرقى بین آنان و بین حبیبشان نیست».

حدیث سلسلة الذّهب‌

 در «معانى الاخبار» از محمّد بن موسى بن متوكّل از أبو الحسین محمّد بن جعفر أسَدى از محمّد بن حسین صوفى از یوسف بن عقیل از إسحق بن راهویه روایت كرده است كه او گفت:

 «چون حضرت أبو الحسن الرّضا علیه السّلام در نیشابور اقامت نموده و عازم بر خروج به نزد مأمون بودند، اصحاب حدیث در نزد آن حضرت جمع شدند و گفتند: اى فرزند رسول خدا! شما آماده كوچ كردن هستید، و در این صورت از براى ما حدیثى بیان نمى‌فرمائید كه از آن بهرمند شویم؟

 حضرت در این حال در عمارى نشسته و آهنگ حركت داشتند،

سر خود را از عمارى بیرون آورده و فرمودند: شنیدم از پدرم موسى ابن جعفر كه مى‌گفت: شنیدم از پدرم جعفر بن محمّد كه مى‌گفت: شنیدم از پدرم محمّد بن علىّ كه مى‌گفت: شنیدم از پدرم علىّ بن الحسین كه مى‌گفت: شنیدم از پدرم حسین بن علىّ كه مى‌گفت: شنیدم از پدرم علىّ بن أبى طالب كه مى‌گفت: شنیدم از رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم كه مى‌گفت: شنیدم از جبرائیل كه مى‌گفت:

 سَمِعْتُ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ: لَا إلَهَ إلَّا اللهُ حِصْنِى، فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِى أَمِنَ [مِنْ‌] عَذَابِى.

 «شنیدم از خداوند عزّ و جلّ كه مى‌گفت: لَا إلَهَ إلَّا اللهُ قلعه و پناهگاه من است، پس هر كس در این پناهگاه داخل شود از عذاب من در امان است.»

 و چون عمارى حركت كرد صدا زده فرمودند:

 بِشُروُطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا.

 «این ایمنى از عذاب خدا در صورتیست كه به شرطهاى كلمه‌ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ‌ رفتار كنند، و من از شروط آن هستم.»

 و سپس صدوق فرموده است آنچه در این باره از روایات شریفه وارد شده است، من آنها را در كتاب «توحید» آورده‌ام‌¹.»

در معناى «كَلِمَةُ لَا إلهَ إلَّا اللهُ حِصْنِى ...»

 البتّه بحث درباره این حدیث مبارك كه به‌ حدیث سلسلة الذَّهَب‌ معروف است، چه از نقطه نظر صحّت سند و چه از نقطه نظر معانى و فوائدى كه از آن به دست مى‌آید بسیار است‌¹؛ و ما در اینجا فقط اشاره به این مى‌كنیم كه:

 مراد از لَا إلَهَ إلَّا اللهُ‌ كه حِصْن و پناه خداست، همان معناى توحید است كه هر كه در وادى توحید وارد شود، از عذاب خدا در امان است. و وادى توحید همان ارتباط با وجه الله است كه بر او منكشف گردد، و تمام عالم را به دیده توحید بنگرد.

 زیرا در این روایت نیست: كسى كه بگوید: لَا إلَه إلَّا اللهُ‌، بلكه اینست كه خود لَا إلَهَ إلَّا اللهُ‌ یعنى حقیقت معنى و عالَم توحید. و آنچه انسان را از گزند عذاب مصون میدارد، نفس توحید است نه گفتار تنها؛ گرچه بر خودِ گفتار نیز آثارى بلا شكّ مترتّب است.

 و آنچه در سندِ دیگر از این روایت وارد شده است كه‌ کلِمَةُ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ حِصْنِى‌ منافات با این معنى ندارد، زیرا «كلمه» به معناى موجود و شى‌ء و عالَم است.

 و تمام اشیاء كلمات خدا هستند؛ و آن كسى كه همه موجودات را كلمه و كلام خدا ببیند و بداند، طبعاً نظر به آنها از جنبه وجه اللهى نموده است.

 و چون وصول به مقام توحید و انكشاف آن به شهود علمى و عینى، بدون اتّصال و ربط با ولایت كه طریق و راه و آیه و علامت و نشان دهنده ذو الآیة كه حقیقت ذات و اسماء و صفات است ممكن نیست، لذا حضرت امام رضا علیه السّلام در این حدیث شرط وصول به مقام توحید را بیان داشته‌اند كه پذیرش و قبول ولایت است.

نور خدا و وجه الله در قیامت بر همه مشهود مى‌شود

 بارى، از این دسته و جماعت كه نور حضرت أحدیت در دنیا بر آنها مشهود شده و به مقام وجه اللهى رسیده‌اند كه بگذریم، بقیه افراد كه گرفتار هواى نفس هستند، روى دیده باطن و چشم دل آنان را حجابى گرفته از اوهام و خیالات، كه حقّ را در نظرشان باطل جلوه میدهد و باطل را حقّ نشان میدهد.

 چون از این دنیا میروند، آنجا كه عالم حقیقت است، حقّ محض و حقیقت تجلّى و ظهور دارد، و آنجا كه موطن و محلّ ظهور و بروز قدرت خدا و علم خدا و قیومیت خدا و اراده و مشیت خدا و بالاخره عالم توحید است؛ در آنجا بر آنها مشهود میگردد كه در دنیا كه زندگى میكرده‌اند غیر از خدا و آثار خدا و ظهورات خدا هیچ نبوده و تمام عالم امكان و هستى، قائم به خدا بوده است، و غیر از ذات مقدّس حضرت احدیت، موجودِ اصیل و مستقلّى نبوده است تا اینكه موجودات به آن اتّكاء و ارتباط داشته باشند.

 ولى این واقعیت را در دنیا ادراك نمى‌كرده‌اند؛ و در قیامت به خوبى ادراك مى‌كنند.

 چون در پیشگاه خدا حضور پیدا مى‌كنند، خداوند از آنها

پرسش میكند: چرا شما در دنیا مشرك بوده اید؟ چرا غیر از من را مؤثّر میدانستید؟ در تمام احوال و سكنات خود، با من موجود دگرى را به عنوان انباز و شریك میگذارده و بدان معتقد مى‌شدید؟

 در آن عالم كه چشم آنها روشن شده و جمال احدیت را در تمام موجودات مى‌بینند و غیر از خدا را مؤثّر نمى‌بینند، و مى‌بینند كه تمام آن معبودهائى كه غیر از خدا در دنیا پرستش میكرده‌اند همه باطل بوده و موهوم بوده‌اند و سَراب و خیال بوده‌اند؛ در آنجا میگویند: پروردگارا! ما در دنیا غیر از خدا هیچ چیزى را نپرستیدیم!

 ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تُشْرِكُونَ* مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ الْكافِرِينَ‌.¹

 «پس به آنها گفته میشود: كجا هستند آن چیزهائى كه شما آنها را شریك با خدا قرار میدادید و خدا را كنار میزدید؟ آنان در جواب میگویند: همه از نزد ما گم شدند؛ بلكه ما چیزى را قبلًا به‌هیچ‌وجه نمى‌خوانده‌ایم! این‌طور خداوند، كافران را به دیار إضلال و گمراهى مى‌سپرد.»

 این پاسخِ آنان كه «گم شدند» مفادش این نیست كه وجود دارند و از دیدگان ما مخفى هستند، بلكه مفادش اینست كه گُمند، نابودند، نیستند، فانیند. و سپس ترقّى نموده و میگویند: بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً، اصولًا ما در دنیا غیر از خدا هیچ موجودى را عبادت نمى‌كرده‌ایم!

 یعنى عبادتى را كه ما مینمودیم به خدا تعلّق میگرفت. چون غیر از خدا چیزى نبود، غیر از او و اسماء و صفات او چیزى نبود كه ما او را عبادت كنیم. عبادتى كه ما مینمودیم، گرچه روى دیدگان ما را پرده‌اى گرفته بود و نمیگذارد حقّ را تشخیص دهیم و آن جمال لا یزالى را در تمام موجودات ببینیم، و در مقابل پروردگار یك صفحه از تخیلات و أفكار واهیه قرار داده بودیم و آنها را مى‌پرستیدیم و معبود خود گرفته بودیم؛ ولى در حقیقت عبادت ما به خدا تعلّق گرفت.

 كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ الْكافِرِينَ‌! اى پیامبر! این‌طور خدا مردم كافر را گمراه میكند!

 یعنى آن افرادى كه میخواهند روى حقّ را بپوشانند، آنها بواسطه افكار خود، مسیرشان گم میشود و حقّ در نزد آنها مختفى و باطل؛ و باطل و بى اعتبار، در نزد آنان به صورت أصالت و واقعیت و حقیقت جلوه میكند. و گناه آنان همین است كه چرا بین حقّ و باطل فرق نگذاشتند؛ و گرنه جز خدا، موجود اصیل نیست كه عبادت واقعاً به او تعلّق گیرد.

در قیامت معبودهاى خیالى، نفى عبادت مشركین را نسبت به خود مى‌نمایند

 وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكانَكُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَكاؤُكُمْ فَزَيَّلْنا بَيْنَهُمْ وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ* فَكَفى‌ بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ إِنْ كُنَّا عَنْ عِبادَتِكُمْ لَغافِلِينَ* هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ‌¹.

 «و روزى میرسد كه آن مردمان مشرك و متجاوز را در قیامت محشور میگردانیم، و سپس به آنان خطاب نموده و میگوئیم: شما در مكان خود باشید! و شركائى را هم كه در مقابل خدا مؤثّر میدانستید در مكان خود باشند؛ پس بین آنها جدائى مى‌افكنیم.

 و آن شركاء به اینها میگویند كه: شما ما را در دنیا عبادت نمیكرده‌اید؛ و خداوند بین ما و شما گواه است كه ما از عبادت شما غافل بوده و نسبت به آن اطّلاعى نداشتیم!

 در آن جا هر نفْسى آنچه را براى خود از پیش فرستاده است مى‌آزماید و حقیقتش براى او معلوم مى‌شود؛ و همه بسوى مولى و صاحب اختیار به حقّ خود بازگشت مى‌نمایند؛ و آنچه را كه افتراء مى‌بستند و آنها را به جاى خدا عبادت میكردند، از نزد آنها گم میشود.»

 آیه بسیار عجیبى است.

 انسان در دنیا موجوداتى را به عنوان مؤثّر مى‌پذیرد، و از آنها براى رفع حوائج خود استمداد میجوید، و آنان را به نظر استقلالى مینگرد. این شرك به خدا است؛ شرك جلىّ و یا شرك خفىّ، چون غیر از خدا موجودى مؤثّر نیست.

 خدا میفرماید: ما آنها را حاضر مى‌كنیم و نیز آن افرادى كه از آنها اطاعت كرده و آنان را عبادت نموده‌اند حاضر مى‌سازیم، و لیكن در ان عالم اینها نمى‌توانند به آن معبودها نزدیك شوند و تقرّب جویند؛ آن قُرب و نزدیكى اختصاص به عالم دنیا داشت كه از یكدیگر رفع‌

حوائج میكردند و در گرفتارى‌ها و شدائد به آن شركاء متوسّل میشدند و از آنها رفع نیاز و حاجت میخواستند.

 امّا در آن عالم كه عالم حقیقت است و جز پروردگار هیچ چیز مؤثّر نیست، شركاء نمى‌توانند رابطه‌اى را كه با اینها در دنیا ـ كه عالم مَجاز و بطلان بود ـ داشتند برقرار كنند؛ لذا بین آنها جدائى مى‌افتد.

 اینها به شركائى كه براى خود قرار داده بودند میگویند: ما شما را در دنیا عبادت كردیم؛ امروز دستى از ما بگیرید! آن عبادت‌ها و كرنش‌ها و ستایش‌ها و نیایش‌ها و اطاعت‌ها مستوجب دستگیرى شما از ما در اینجاست!

 شركاء در پاسخ میگویند: ابداً شما ما را عبادت نكرده اید! مائى نبودیم كه شما ما را اطاعت و عبادت كنید؛ شما پندار خود را عبادت كردید، نه واقعیت ما را!

 خدا بین ما و شما گواه است كه این مطلبى را كه میگوئیم راست است، و ما به‌هیچ‌وجه علم و اطّلاع از عبادت شما نداشتیم. و در آنجا براى هر نفسى، تمام كارهائى را كه در دنیا انجام داده است ظاهر میشود؛ و بازگشت همه بسوى مولاى واقعى و حقیقى بوده، و همه در مى‌یابند كه این قسم عبادت‌هائى را كه كرده‌اند براى غیر خدا، همه باطل و غلط بوده، و عالم عوض شده و این أعمال و این شركاء دستى از آنان نمى‌گیرند.

 وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِ‌. همه را بر میگردانند به نزد خدا: خداوند كه مولاى حقّ است. و آن مَوالى و افرادى كه در دنیا بودند،

و اینان به عنوان اولویت از آنها اطاعت میكردند و حقّ مولویت برایشان قائل شده بودند، همه آنها باطل بوده و جملگى گم شدند.

 امروز مولاى حقّ تجلّى كرده، و خداوند با تمام قدرت و عظمت و وحدت براى آنان ظاهر و مشهود است.

 وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ‌. و آنچه به خدا افترا مى‌بستند، و قدرت و عظمت و علم خدا را دزدیده و به این ارباب متفرّق و مَوالى باطل نسبت میدادند و از آنها اطاعت میكردند، همه گم شدند. چون علم متعلّق به خداست و بس، و نسبتش به موالىِ باطل غلط است. قدرت اختصاص به خداى واحد دارد و بس، و نسبتش به موالى باطل غلط است.

در روز قیامت مشركین مى‌گویند ما خدا را عبادت كرده‌ایم‌

 در آن روز برایشان ظهور میكند و مى‌بینند: عمرى را عبادت كرده اطاعت نموده‌اند غیر خدا را، و فقط پندار را پرستیده‌اند نه حقّ را. حقیقت عبادت به مرجع عبادت برگشته كه خدا بوده، و گناه، پندار او بوده كه خداى لا شریك له را كه ذاتش نامتناهى است، حیاتش نامتناهى است، علمش نامتناهى است، قدرتش نامتناهى است؛ چرا آن نامتناهى را در این دریچه‌هاى كوچك محبوس و محدود كرده است؛ و آن ذات مقدّس و اسماء جمالیه و جلالیه لا یتناهى را به صورت ذات و اسماء معین و مقید، تقاضا كرده است؟

 گناه از تحدید و تقیید است، نه در اصل عبادت او.

 وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ* قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْناهُمْ‌

كَما غَوَيْنا تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ‌¹.

 «و در روز بازپسین، خداوند خطاب به آنها نموده و میگوید: آن موجوداتى را كه شما در دنیا به عنوان شریك براى من مى‌پنداشتید كجا هستند؟

 (یعنى من كسى را به عنوان شركت در كار خود قرار نداده‌ام! و من شریك حقیقى ندارم، این شركاء من پندار شما هستند!

 این پندار و خیال، براى من شریكى در ذات و حیات و علم و قدرت و سائر صفات من ایجاد نموده و به پرستش آنها روى آورده است؛ آنها كجا هستند؟

 این نداى خدا به آنهاست.)

 آن كسانى كه مردم را به معصیت و گناه مى‌كشیدند و به دنبال خود به جهنّم مى‌بردند، و اینك كلمه عذاب خدا بر آنها مُهر خورده و ثابت شده است میگویند: بار پروردگارا! اینها افرادى هستند كه ما آنها را اغواء كردیم، همچنان كه خود ما نیز اغوا شدیم!

 ما از این عبادتى كه به ما نمودند، بسوى تو از آنها بیزارى میجوئیم؛ آنها ابداً ما را عبادت نمى‌كرده‌اند.»

 با اینكه میدانیم اینها، آنها را عبادت كرده بودند، همه آنها را در مقابل خدا پرستیده بودند؛ امّا حقیقت عبادت به خدا بر مى‌گشت، و آن عبادتى را كه اینها میكرده‌اند بواسطه اغواى آنها، یك پندار و خیال بیش نبوده است.

 خلاصه وقتى نور پروردگار در آن عالم تجلّى كند و روشن شود و حقائق آشكارا گردد؛ وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها، زمین به نور پروردگار روشن گردد و تاریكى‌هاى خود را بیرون بریزد، و حقائق طلوع كنند؛ در آنجا مشهود میگردد كه افراد بشر در دنیا به هر سمتى حركت میكرده‌اند و به هر هدفى میرفته‌اند، جز خدا هیچ نبوده است، و حتّى مشركان در حقیقت، عبادتشان بر خدا واقع مى‌شده است.

 پس گناه آنان از چیست؟ گناه آنان از اینست كه آن خدائى را كه باید عبادت كنى، و با چشم روشن ببینى، و جمالش را در تمام موجودات بنگرى و مؤثّر بدانى؛ چرا آن خدا را در محدوده‌هاى تعین زندانى كردى؟! و چرا آن قدرت عظیم و علم عظیم و حیات عظیم را در زید و عمرو، و خورشید و ماه، و پدر و مادر، و رئیس و حاكم، و مال و جاه و اعتبار دیدى؟!

 اینها كه خدا نیستند، چرا به عبادت و اطاعت آنها بر آمدى؟!

 آن قدرت و علمى كه تو در دنیا از آنها میدیدى، متعلّق به خدا بود! در پیشگاه خدا و در مقابل او كسى قدرت ندارد؛ آن قدرت او را چرا به موجوداتى نسبت دادى كه داراى تعین و تقید بودند؟ و كور خواندى! تعین و تقید سراب است و باطل، از بین میرود، و در اینجا اثرى از آن نیست.

 وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ. آن تعین، افترا بود كه به خدا مى‌بستند. و امروز مى‌بینید كه همگى گم شدند، و به دیار نیستى سپرده گشتند.

 إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدى‌.¹

 «اینها أسمائى بوده‌اند كه شما بر آن مُسمَّى مى‌نهاده اید! شما و پدران شما از عبادت مسمّى و حقیقت، نظر برتافته و به اسم و عنوان نظر دوخته اید! و خداوند به این اسم و عنوان قدرتى و سلطنتى نداده است.

 این پیروى، متابعت از پندار و گمان و از خواهش‌هاى نفسانى بوده است؛ درحالى‌كه از طرف پروردگار راه هدایت رسیده و معرّفى طریق حقّ به عمل آمده است.»

 گناه مشركین همین است كه عبادتِ جنبه وجه خلقى موجودات را مینموده‌اند و از جنبه وجه اللهى غافل بوده‌اند، با اینكه گفتیم جنبه وجه اللهى حقیقت دار است و جنبه وجه خلقى سراب و پندار است.

 اسَف و حسرت آنها اینجاست كه عمرى در دنیا زیست نمودند و چشم خود را باز نكردند كه خدا را ببینند.

 خدا را كوچك دیدند، و شكسته و خرد شده؛ مانند نور آفتاب‌

و ماه كه در دریا و آبهاى موّاج شكسته شده و خرد شده، هر كس نظرش به قسمتى از آن دوخته و آن را ماه و خورشید مى‌پنداشته است.

 این خیالات و پندارهاى غلط، و تكثیر در كلام، و تمریج در دلها، نگذاشت كه آبِ ذهن ما آرام بگیرد و گل و لاى آن فرو بنشیند، و حقّ خورشید و ماه آن‌طور كه هست در ذهن تجلّى كند و قلب و سرّ انسان به مقام مشاهده جمال حقیقى خدا آن‌طور كه باید و شاید نائل آید.

معاد، لقاء و شهود تفصیلى حضرت پروردگار است‌

 مَعاد یعنى اطّلاع از عظمت و قدرت و علم و حیات نامتناهى خدا، همان طور كه در عالمى قبل از عالم طبع و مادّه اجمالًا براى ما مشهود بود، و آنجا عالم بَدءِ ما بود؛ بازگشت ما هم به همان عالمى است كه ابتداى آفرینش ما از آنجا بوده است.

 باید رفت و به مقام لقاء و شهود حضرت ربّ جلّ و علا تفصیلًا رسید، كه فرق بین توحید بدوى و نهائى فقط به اجمال و تفصیل است.

 این حقیقت معاد است كه در آنجا ظاهر و باطن یكى است. ظاهر، عنوان باطن، و باطن غیر از جنبه آیتیت و مرآتیتِ ظاهر چیزى نیست. در آنجا وجه خلقى و وجه ربّى‌ یكى است، و سلسله عِلل و اسباب در عین اتقان خود، مُندكّ و فانى در وجه خدا هستند.

 هر چیزى در عالم خود و كینونت خود ظهور و بروز دارد. عنوان باطن، عنوان غیبت است؛ زیرا ظاهر فاقد چیزى است نسبت به چیز دیگر، و در این صورت ظاهر و باطن دو چیز و با هم اختلاف پیدا

مى‌كنند.

 امّا اگر چیزى از چیز دگر مخفى نباشد، این عین بروز است؛ و این بروز عین ظهور است.

 در دنیا كه انسان گرفتار پرده پندار است، و این عالم را مرتبط به یك سلسله علل و اسباب مستقلّ مى‌بیند، و جدا جدا مى‌بیند، و از هر كدام اثرى را مستقلّا میجوید؛ این دید و مشاهده، ظاهر را در مقابل واقع، و وجه خلقى را در مقابل وجه ربّى بوجود آورده است.

 ولى اگر این سلسله اسباب از بین برود و بطلانش مشهود شود، و تأثیر علّة العلل و خداى یگانه بر تمام موجودات، چون شعاع خورشید در آینه‌هاى مختلف مشاهده گردد، دیگر در آنجا ظاهر عین باطن است. در آنجا غیب و شهادت یكى است، و چیزى از چیزى مختفى نیست.

در قیامت علم و قدرت خدا براى همه مشهود است‌

 افرادى كه در محشر حضور پیدا مى‌كنند، مشاهده مى‌كنند كه خدا از احوال و كردار همه آگاه است. در اینجا هم خدا آگاه است ولى این معنى سربسته و پیچیده است و غالب مردم ادراك نمى‌كنند؛ در آنجا مى‌فهمند.

 وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعاً.¹ «همه در پیشگاه خدا ظاهرند.»

 يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى‌ عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ‌ءٌ.²

 «در آن روز همه ظاهرند، و بر خداوند چیزى از ایشان پنهان‌

نیست.»

 چون حجاب نیست. حجاب و پرده متعلّق به عالم پندار است. حجاب متعلّق به عالم وجه خلق است.

 جنبه وجه خلقى چون سپرى گردد، و جنبه وجه اللهى و وجه ربّى موجودات پدید آید، و انسان در عالمى كه به نور پروردگار اشراق نموده و از بواطن اشیاء علم و اطّلاع دارد وارد شود؛ در آنجا چیزى مخفى و پنهان نیست.

 فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ.¹

 «پس ما پرده را از روى دیدگان تو برداشتیم! و چشم تو امروز چشم تیزبینى است!»

 چشم تو حادّ است و خوب مى‌بیند. باطن را مى‌بیند، و اسرار و غیب را مشاهده میكند.

 چشم حدید یعنى حادّ و تیزبین، چشمى است كه علم به باطن دارد؛ علمى كه جلوه ملكوتى دارد، و علمى كه حقیقت آن ربط با خداست.

 يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ.²

 «در آن روز مخفیات (نیت‌هاى پنهان) آشكار میشود.» افكار و عقائد آشكار میگردد.

 چون در این دنیا همین نظرى كه انسان به موجودات نموده و

هر یك از آنها را مستقلّ و متباعد و بى ربط از یكدیگر و از خدا مى‌بیند، و این دید و مشاهده در زیر افكار مخفى است؛ در آن روز این مخفیات آشكار میشود. زیرا عالم، عالم «قلب» یعنى واژگون شدن ظاهر به باطن است و روز ظهور بواطن است.

 أَ فَلا يَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِي الْقُبُورِ* وَ حُصِّلَ ما فِي الصُّدُورِ* إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَبِيرٌ.¹

 «آیا انسان نمیداند: آن زمان كه قبرها شكافته شود و آنچه در میان آنهاست بیرون ریزد (و در دلها از عقائد باطل و نیات باطل و أغراض باطل، آنچه هست آشكارا شود) و آنچه در سینه‌هاست به دست آید (و از انجماد و ظلمت و خفاء بیرون آید، و روشن و ظاهر و محصَّل گردد) خداوند در آن روز نسبت به ایشان دانا و خبیر است»؟

 يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ* إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ‌.²

 «روزى میرسد كه در آن روز نه مال براى انسان فائده‌اى دارد و نه فرزندان، مگر آن افرادى كه در پیشگاه خدا با دل پاك و قلب سالم وارد میشوند.»

قلب سلیم دلى است كه غیر از خدا، هیچ در او نباشد

 سلامت قلب در چیست؟ در اینكه غیر از خدا در او نباشد. هر مقدارى كه در دل انسان غیر خدا بوده باشد آن مرض است.

 در «كافى» از علىّ بن إبراهیم با إسناد متّصل خود روایت میكند

از سُفیان بن عُیینَة كه او گفت:

 از حضرت صادق علیه السّلام درباره تفسیر این آیه مباركه: إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ‌ سؤال كردم. حضرت فرمودند:

 الْقَلْبُ السَّلِیمُ، الَّذِى یلْقَى رَبَّهُ وَ لَیسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاهُ.

 قَالَ: وَ کلُّ قَلْبٍ فِیهِ شِرْک أَوْ شَک فَهُوَ سَاقِطٌ. وَ إنَّمَا أَرَادُوا الزُّهْدَ فِى الدُّنْیا لِتَفْرُغَ قُلُوبُهُمْ لِلآخِرَةِ.¹

 «قلب سلیم آن دلى است كه پروردگار خود را ملاقات كند و در آن دل هیچ كس جز خدا نباشد.

 و حضرت فرمودند: و هر دلى كه در آن به قسمى از اقسام شرك یا شكّ وجود داشته باشد، آن دل از درجه اعتبار ساقط است. و مردم را به زهد در دنیا دعوت كرده‌اند تا دلهاى آنان براى آخرت و ملاقات خدا فارغ گردد.»

 دل فارغ، آماده و مهیا براى طلوع نور توحید خداست، و محلّ تابش انوار الهیه و تجلّیات سبحانیه است.

امراض باطنى، مانع از تجلّى الهى در قلب انسان میگردد

 از «أسرار الصّلاة» شهید ثانى روایت است كه رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند:

 قَلْبُ الْمُؤْمِنِ أَجْرَدُ، فِیهِ سِرَاجٌ یزْهَرُ؛ وَ قَلْبُ الْکافِرِ أَسْوَدُ مَنْکوسٌ‌.²

 «دل مؤمن پاك و خالى است، و در آن چراغى میدرخشد؛ و دل كافر سیاه و واژگون است».

 و نیز فرمودند.

 لَوْ لَا أَنَّ الشَّیاطِینَ یحُومُونَ عَلَى قُلُوبِ بَنِى ءَادَمَ لَنَظَرُوا إلَى الْمَلَکوتِ‌.¹

 «اگر شیاطین در اطراف دل بنى آدم دور نمیزدند هر آینه آنان به ملكوت نظر میكردند.»

 و چه خوب حكیم سنائى سروده است:

 آن كسى كه از دنیا میرود و دلش سلیم و سالم نیست، مریض است به انواع مرض‌هاى باطنى، چون شكّ و شرك و حسد و بخل و ریا و خدعه و حبّ جاه و حبّ مال؛ این امراض مانع از تجلّى جمال الهى در دل او میگردد.

 این امراض را باید از دل بیرون كنند؛ خیلى مشكل است.

 در حال احتضار، سؤال منكر و نكیر، عذاب قبر، عالم برزخ و عالم حشر و سؤال و حساب و كتاب و عَرض مگر این امراض را مى‌توان معالجه نمود؟

 آنكه در مدّت یك عمر همه‌اش با اباطیل سر و كار داشت، و از عالم تجرّد و مقام حقیقت نفس دور بود، و در عالم ظلمات زندگى میكرد و با ریشه دنیا عشقبازى میكرد، و قلب خود و روح خود و خاطرات خود را در این امر تمرین داده و با آمال نفسانى و ظلم و جنایت و إعراض از خدا ورزش نموده، و خلاصه ملكات او ملكات حیوان و سَبُع درنده گردیده است؛ كجا میتوانند این ملكات را از دست او بیرون آرند؟

 به كسى كه در دنیا رباخوار بوده اگر بگوئید: توبه كن و از این گناه دست بردار! و منافع حاصله براى تو سود حلال نیست؛ اگر صاحبانش معلوم باشد، باید بین آنها تقسیم كنى! و اگر معلوم نباشد مجهول المالك است و باید به فقرا بدهى! او كجا این سخن را مى‌پذیرد؟ و كدام وقت حاضر براى توبه و ردّ اموال رَبَوى میگردد؟

 یك عمر در لحظات و ساعات، روى عشق به مال كثیف و جمع‌آورى درهم و دینار، و ظلم به مردم ستمدیده، و بیرون كشیدن لقمه از حلقوم صغیر و یتیم و بینوا تمرین كرده، و در حراج مال مستمند و مسكین و به خاك كشاندن آنها دریغ نكرده است. و چنان این اعمال شیطانى و بَهیمه‌اى در روح او منعكس شده و اثر گذارده‌

است كه گوئى مانند سنگ در صحنه خاطرات او متحجّر شده است، مگر آب است كه انسان پاكش كند؟

 تحجّر صفات زشت، نفس او را چون سنگ صَمّاء سخت كرده است. این تحجّر كه به مثابه كنده كارى و قلم زنى بر روى سنگ است، مگر با شستن آب از بین میرود؛ او را باید قلب ماهیت كنند.

 لذا دیده مى‌شود كه چنین افرادى جان خود را بر سر درهم و دینار میدهند، و چنان حریص و بخیل و بى رحم مى‌شوند كه با وجود اندوختن ثروت هنگفت، اگر فرزند آنان در مقابل چشمشان جان دهد، حاضر براى بذل مال در راه حیات او نیستند؛ و بلكه خودشان در بستر مرگ مى‌میرند، و از مصرف مال براى بهبودى خویشتن مضایقه مى‌كنند.

 حال چه قِسم این امراض را بیرون مى‌كِشند؟ و این قلب تا بخواهد به مرحله سلامت برسد باید چه عَقَباتى را طىّ كند؟ خدا میداند چه خبر است.

 ولى بالاخره چاره‌اى از پیمودن راه نیست. و در طىّ این عقبات هیچ مفرّى نیست.

 مگر نور خدا در دل تجلّى كند و با فرقان الهى، مؤمن حركت كند؛ و گرنه راه رهائى نیست.

افرادى كه غیر خدا را در دل تمكین داده‌اند به عذاب دچارند

 در اینجا بیان یك نكته لازم است، و آن اینكه اگر نور خدا و توحید او و عظمت او و علم او در عوالم پس از مرگ براى همه ظاهر و روشن میگردد، پس چرا در بعضى از آیات قرآن مى‌بینیم مردمان‌

مجرم در آن روز محجوبند:

 كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ‌.¹

 «این‌طور نیست؛ این افراد ستمگر و ظالم در روز بازپسین از نور خدا و تماشاى خدا و لقاء خدا در زیر پرده و حجاب هستند.»

 اگر لازمه عالم آخرت كه عالم معاد است اعتراف و اقرار به قدرت و وحدت خدا و سائر اسماء حُسناى اوست، این حجاب مردم كافر و مشرك یعنى چه؟

 براى توضیح یك مثال میزنیم:

 فرض كنید پادشاهى است كه در تحت حكومت او جماعاتى زندگى مى‌كنند. یك عدّه افراد مطیع و فرمانبردار و اهل صلاح و پاكیزگى هستند، و یك عدّه اهل ظلم و طغیان و تعدّى و تمرّد مى‌باشند.

 پادشاه بار میدهد و تمام افراد مطیع و اهل صلاح را در بارگاه خود به دعوت فرا میخواند.

 همه حاضر میشوند و پادشاه به همه آنان جائزه میدهد، صِله میدهد، لباس و خلعت میدهد، با آنها مى‌نشیند و همصحبت میشود، و گفتگو میكند و مى‌خندد، و همه را در پرتو توجّهات و عنایات خود مورد تجلیل و تكریم قرار میدهد.

 براى این افراد، پادشاه ظهور نموده، و اینان در دربار، نظر بر قدرت و عظمت او دارند.

 در آن روز پادشاه، نیز فرمان میدهد كه افراد ظالم و خائن و متقلّب را بگیرید و در بند كنید!

 به فرمان او خَدَم و حَشَم، به دنبال دستگیرى افراد متمرّد میروند، و آنان را در زنجیر نموده و میگیرند و مى‌آورند.

 در آن روز قدرت پادشاه بر آنان نیز ظاهر میشود، چون خود را به تمام معنى در دست او گرفتار مى‌بینند. و دیگر نمى‌توانند بگویند: ما فرار مى‌كنیم، و ما خود را نجات میدهیم، و دسته‌بندى‌هاى ما موجب رهائى ماست.

 بارى، قدرت و عظمت سلطان براى هر دو دسته: مطیع و متمرّد ظهور و بروز دارد، امّا این كجا و آن كجا؟ آنها در برابر جمال سلطان، و در كَنَف مهر و عنایت او، و در پرتو احسان و إنعام او، در باغها و نسیم‌ها آرمیده‌اند. و اینان در سِجن و عذاب، و زنجیر و زندان، معذَّب، و در گلخَن عَفِنِ زندگى بسر مى‌برند.

 آنها در برابر مَراحم و عنایات، و اینان در برابر نقمات و نكایات.

مؤمنان در تحت تجلّیات جمالیه و كافران در تحت تجلّیات جلالیه‌اند

 آرى، هر دو دسته در برابر تجلّیات سلطان واقعند؛ ولى تجلّیات دسته اوّل جمال است و تجلّیات دسته دوّم جلال.

 جمالْ لطف است و احسان، تجلیل است و اكرام، مرحمت است و إنعام.

 جلالْ قهّاریت است و غضب، جبروتیت است و شدّت، بأس است و نقمت.

 مؤمنین كه از دنیا میروند پیوسته در مظاهر جمال حضرت حقّ جلّ و علا هستند؛ آن به آن مورد سلام و تكریم و تبجیل و تعظیم مى‌باشند، كه قرآن كریم این واقعیت را در سوره‌هاى مختلفه ـ بر حسب سیر و مقامى كه هر كدام در دنیا داشته‌اند، و بر حسب مقدار قرب با پروردگار ـ براى ما بیان میكند.

 و كافران نیز در تحت بروز و ظهور اسم قهّار، و جبّار، و شدید المِحال، و أشدّ المُعاقِبین بوده و در تحت ظهور و بروز اسماء جلالیه هستند.

 و این ظهور و تجلّى به اندازه‌اى قوى است كه شركاء مشركین، انكار عبادت آنها را نسبت به خود مى‌نمایند و میگویند: ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ.

 و مشركین نیز انكار عبادت خود را نسبت به آنها مى‌كنند و میگویند: وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ‌.²

 توحید بر همه منكشف؛ و لیكن تجلّیات جلال، موجب محجوبیت مشركان و كافران از تجلّیات جمال است.

در قیامت اثر انحرافات متخلّفین ظهور مى‌نماید

 يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا يَسْتَطِيعُونَ* خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ كانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ.¹

 «روزى كه دامن بر میان زده شود، و مردم مشرك را به سجده خدا بخوانند و آنها نمى‌توانند سجده كنند؛ چشمان آنان ذلیل و خاشع و فرو افتاده، و ذلّت آنها را فرا گرفته است؛ و آنان را در دنیا به سجده میخواندند و داراى سلامت مزاج بودند و سجده نكردند.»

 از این گذشته هر عملى را كه انسان در دنیا انجام دهد، عكس‌العملش در آخرت در نزد انسان هست. دروغى كه در اینجا بگوید، ظهور و بروز آن دروغ در آنجا به صورت یك دروغ خواهد بود.

 خدعه، مكر، حیله كه در دنیا با خدا مى‌كنند، در آنجا نیز به صورت بروز همین افعال از آنها سر میزند. و لذا مشركین كه در آنجا انكار شرك خود را مى‌نمایند و وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ‌ میگویند، براى آنست كه دروغ آنها در دنیا در آنجا ظهورى پیدا كند، و سوگندهاى آنان به دروغ نمونه و بروزى داشته باشد.

 و عدم استطاعت بر سجده در آنجا، ظهور استنكاف از سجده در دنیاست. و با وجود آنكه عظمت و قدرت پروردگار ظهور كرده است و لازمه آن غایت خشوع و تذلّل و سجده است؛ ولى مع‌ذلك‌

چون در نفوس مشركین، تسجیلِ عدم سجده شده و به‌هیچ‌وجه خود را در دنیا حاضر براى سجده حضرت معبود نمیدیدند، این حالت نفسانى در آنها بصورت بروز و ظهور عدم قدرت بر سجده جلوه نموده، و آنان را دعوت به سجده مى‌كنند و نمى‌توانند بجاى آرند.

 افرادى كه در دنیا سجده نمیكردند، نماز نمى‌خواندند، خود را حاضر براى عبودیت در مقابل پروردگار نمیدیدند، روح بلندمنشى و استكبار مانع از به خاك افتادن و چهره بر زمین سائیدن آنان نسبت به مقام عزّ و عظمت خدا در دنیا میشد؛ در آنجا نیز نمى‌توانند سجده كنند، نماز بخوانند، در مقابل خدا با وجود ظهور قدرت و وحدت، اختیاراً خضوع و خشوع نمایند و قلباً اعتراف و اقرار به مسكنت خود و عظمت حضرت او بنمایند.

 چون در این دنیا اختیاراً اقرار به وحدت ذات مقدّس خدا نكرده‌اند، در آنجا نیز با وجود ظهور توحید و بسط مقام وحدت، هر چه میخواهند لفظ شهادت به توحید را بر زبان آرند نمى‌توانند.

 چقدر عالى و روشن این حقائق در سوره إبراهیم بیان شده است:

 وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّما يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصارُ* مُهْطِعِينَ مُقْنِعِي رُؤُسِهِمْ لا يَرْتَدُّ إِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ.¹

 «اى پیامبر! گمان مكن كه خداوند از آنچه مردم ظالم و ستمگر بجاى مى‌آورند، غافل و بى خبر است كه آنها را مهلت میدهد!

 همانا حساب و كتاب آنان را تأخیر مى‌اندازد، براى آنكه در روزى كه چشمها از شدّت خوف و ترس خیره میشود، به حساب آنان رسیدگى كند؛ در آن روزى كه چشمها به نقطه‌اى دوخته شده و ابداً قادر بر حركت نیستند.

 در آن روز سخت، ستمكاران همه شتابان و هراسان سر به بالا نموده، و چشمها والِه و حیران و خیره مانده، و دلهایشان خالى شده است. (یعنى خود را باخته و در قلبهایشان هیچ اتّكاء و اعتمادى به حضرت حقّ نیست.)»

 بارى، دلها خالى است. چون در این دنیا از محبّت و معرفت خدا خالى بوده است و به باطل كه وزن و اصالتى ندارد گرویده بوده؛ باطل در آنجا مضمحلّ میگردد و دل خالى مى‌ماند.

آیات سوره إبراهیم در تجلّى اعمال مشركین در روز قیامت‌

 وَ أَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذابُ فَيَقُولُ الَّذِينَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلى‌ أَجَلٍ قَرِيبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَ وَ لَمْ تَكُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَكُمْ مِنْ زَوالٍ‌.¹

 «اى پیامبر! بترسان مردم را، و بیم بده از روزى كه عذاب الهى به سراغ آنها خواهد آمد.

 در آن روز، مردم ستمگر و ظالم میگویند: بار پروردگارا! قدرى به ما مهلت بده و تا زمان كوتاهى، عذاب ما را به تأخیر بینداز، تا ما دعوت تو را اجابت كنیم و از پیامبران و فرستادگانت پیروى نمائیم!

 (و به آنان چنین پاسخ داده میشود كه:) آیا شما همان مردمى نبودید كه در دنیا بارها سوگند یاد میكردید كه براى شما زوالى نیست (و پیوسته جاودان زیست خواهید نمود)؟»

 وَ سَكَنْتُمْ فِي مَساكِنِ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَيَّنَ لَكُمْ كَيْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَكُمُ الْأَمْثالَ‌.¹

 «و شما در محلّ و مسكن افرادى كه به خود ظلم و ستم نمودند، منزل گرفتید، و براى شما روشن شد كه چگونه ما با آنها رفتار كردیم. و ما براى شما مثال‌ها زدیم!»

 وَ قَدْ مَكَرُوا مَكْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَكْرُهُمْ وَ إِنْ كانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ‌².

 «و آنها در دنیا مكرهاى خود را نمودند، و مكرهاى آنان در نزد خداست؛ و اگرچه مكرهاى آنان به اندازه‌اى بزرگ و با اساس باشد كه كوه‌ها از آن به تزلزل در آیند.»

 فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ ذُو انتِقامٍ‌.³

 «پس گمان مكن كه آنچه را كه خداوند به پیغمبرانش وعده داده است، خلاف مى‌نماید! خداوند داراى مقام عزّت است، و صاحب انتقام است (كه بر حسب تعدّى و تجاوز تبهكاران، آنان را به سزاى كردار زشتشان میرساند)!»

 يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ‌

الْواحِدِ الْقَهَّارِ.¹

 «روزى است آن روز قیامت كه زمین تبدیل به غیر زمین میگردد، و آسمانها تبدیل به غیر آسمانها میشوند، و همه مردم در پیشگاه خداوند واحد قهّار ظهور و حضور دارند.»

 آرى، زمین در آن روز پاك است و صاف، و به نور پروردگار خود منوّر و روشن، زمینى است كه دیگر در آن گناه كرده نمى‌شود. این زمین واژگون میگردد و شكافته میشود، و ثَقَل‌هاى خود را بیرون مى‌افكند. و آنجا محلّ پاداش و جزاى اعمال است. و اگر كسى به اندازه یك ذرّه كار خوب یا بد نموده باشد، آن عمل در نزد او حاضر است، و آن را در مى‌یابد و مى‌بیند.

 آن كسانى كه در دنیا با پاى اصطبار و استقامت، قدم راستین در میدان ایمان و تقوى و صدق و مجاهده با نفس امّاره و سركوب نمودن این دیو سركش نمودند، و دین خود را در هَزاهز و فتنه‌ها حفظ كردند؛ اعمالشان و نیاتشان و مصائبشان در نزد خداوند، و در بطن این عالم كون محفوظ است و بدان‌ها خواهد رسید؛ و آنان كه خدا و عالم آفرینش و رسل و كُتب الهیه را سرسرى پنداشتند و به بازى گرفتند، و براى خود تعهّد و مسؤولیتى قائل نبودند، و خودسرانه در این عالم پهناور به لعب و لهو مشغول شدند، هر چه به زبان آمد گفتند و هر عمل برایشان مقدور بود كردند، و عِنان‌گسیخته به هتك محرّمات الهیه پرداختند؛ آنان نیز عملشان و نیاتشان در نزد خداوند

محفوظ است و تازیانه عدل آنان را تعقیب خواهد نمود.

 درباره پیشتازان در راه خدا و سواران در قیامت، روایات مختلفى بیان شده است، ولى ما در اینجا یك روایت را كه سندش از بنى عبّاس مى‌باشد، به جهت اقرار خصم به فضائل أهل البیت مى‌آوریم:

سواران محشر: رسول الله، صالح پیامبر، أمیر المؤمنین و فاطمه زهراء

 شیخ مفید در «مجالس» خود گوید: «روایت كرد براى من أبو علىّ حسن بن علىّ بن فضل رازى از أبو الحسن علىّ بن أحمد بن بشر عسكرى از أبو اسحق محمّد بن هارون هاشمى از أبو إسحق إبراهیم بن مهدىّ ابْلىّ از إسحق بن سلیمان هاشمى از پدرش از هارون الرّشید از پدرش مهدى از منصور أبو جعفر عبد الله بن محمّد ابن علىّ از پدرش از جدّش علىّ بن عبد الله بن عبّاس از عبد الله بن عبّاس بن عبد المطلّب، كه او گفت: از رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم شنیدم كه میفرمود:

 أَیهَا النَّاسُ‌! ما در روز قیامت چهار نفر سواره هستیم، و كسى غیر از ما سواره نیست!

 گوینده‌اى گفت: پدر و مادرم فدایت باد اى رسول الله! سواره‌ها چه كسانى هستند؟

 حضرت فرمود: من بر بُراق سوارم؛ و برادرم صالح پیامبر بر همان ناقة الله كه قومش آن را پى كردند و كشتند؛ و دخترم فاطمه بر ناقه من كه نامش عَضباء است سوار است؛ و علىّ بن أبى طالب بر ناقه‌اى از ناقه‌هاى بهشت كه لگامش از لؤلؤ تر است، و چشمانش از

دو یاقوت سرخ است، و شكمش از زبرجد سبز است.

 روى این ناقه یك قبّه‌اى است از لؤلؤ سپید كه ظاهرش از باطنش دیده میشود، و باطنش نیز از ظاهرش دیده میشود؛ ظاهرش از رحمت خداست، و باطنش از عفو پروردگار است.

 این ناقه چون روى آورد، سرعت میكند، و چون پشت كند نیز به سرعت میرود.

 و علىّ بن أبى طالب در جلوى من است، و بر سر او تاجى از نور است كه تمام اهل محشر را درخشان میكند.

 آن تاج هفتاد زاویه دارد، و هر زاویه از آن مانند ستارگان درخشان در افق آسمان میدرخشند. و در دست او لواء حمد است.

 و او ندا میكند در قیامت: لَا إلَهَ إلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ صلّى الله علیه و اله‌. و بر هیچ گروهى از فرشتگان عبور نمى‌كند مگر اینكه میگویند: این مرد از پیغمبران مُرسَل است، و بر هیچیك از پیغمبران مقرَّب درگاه خدا نمى‌گذرد مگر اینكه میگوید: این از فرشتگان مقرّب است.

 در این حال یك ندا كننده‌اى از داخل عرش خدا ندا در میدهد:

 أَیهَا النَّاسُ! این فرشته مقرّب نیست، و پیغمبر مرسل نیست، و حامل عرش خدا نیز نیست؛ این علىّ بن أبى طالب است.

 و شیعیان او در دنبال او مى‌آیند. پس یك منادى به شیعیان او میگوید: شما كیستید؟ آنها در پاسخ میگویند: ما عَلَویون هستیم.

 در این هنگام از جانب خدا براى علویون ندا مى‌آید:

 أَیهَا الْعَلَوِیون‌! شما جملگى در امانید! تمام شما با هر كس كه او را دوست میداشتید داخل در بهشت شوید!¹»

 آرى، این مقام أمیر المؤمنین علیه السّلام است كه لواى حمد را به دست گرفته است. یعنى به مقام توحید و فناء در ذات حضرت احدیت رسیده، بطورى كه حمد خدا را آن‌طور كه باید و شاید مى‌نماید. و بنابراین حقیقت وجه الله است كه بر كَون و مكان محیط، و او و ائمّه طاهرین در عالم سِعه تجرّد و احاطه اطلاق قرار دارند.

اشعار ملّاى رومى درباره مقام أمیر المؤمنین علیه السّلام در عالم توحید

 و اشاره به مقام سعه و احاطه وجه اللهى او دارد ملّاى رومى در اشعار خود آنجا كه گوید:

 و نیز درباره آن حضرت گفته است:

ولایت كلّیه و تحقّق أمیر المؤمنین علیه السّلام به وجه اللهى‌

 و نیز شیخ كاظم ازرى سروده است:

 ١ ـ پیوسته در نزد او كلیدهاى كشف اسرار بوده است، كه آنها از عالم غیب و اسرار پرده بر میداشتند.

 ٢ ـ و سؤال كن از أعصار قدیمه كه چگونه از دست علىّ تغذّى مینموده، و حقیقت غذاى آنان به دست او بوده است.

 ٣ ـ و علىّ بن أبى طالب معلّم فرشتگان است. و تو از جبرائیل بپرس كه چگونه على او را هدایت كرده است؟

 ٤ ـ و كدام نفس است كه هدایتش به دست على نباشد، درحالى‌كه نسبت على به هر صورت انسانى مانند دو چشم بیننده اوست.

 ٥ ـ اى على! براى تو كافیست كه بگوئیم: مقدار و اندازه تو از عالم لاهوت است كه بر فراز آن احاطه نیست.

 ٦ ـ نفس تو قطب آسیاى موجودات است؛ و اگر این قطب نبود چرخ گردش آسیاى عالم آفرینش به گردش نبود.

 ٧ ـ از براى تو نفسى است كه از جوهر و گوهر لطف ریخته شده است؛ خداوند هر نفسى را فداى این نفس كند

مجلس سى‌ام: قیامت در عرض عالم نیست بلكه بر آن احاطه دارد

أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم‌

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم‌

الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ و الصَّلَاةُ و السَّلامُ عَلَى سَیدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرینَ‌

و لَعْنَةُ اللهِ عَلَى أعْدائِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الآنَ إلَى قیامِ یوْمِ الدّینِ‌

لَا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ الْعَلىِّ الْعَظیم‌

 قال اللهُ الحكیمُ فى كتابِه الكریم:

 وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ.

 (هفتاد و هفتمین آیه، از سوره نحل: شانزدهمین سوره از قرآن كریم)

زمان قیامت چه موقع، و مكان آن كجاست؟

 معاد، عود انسان است بسوى مبدأ خود؛ و لازمه این سفر، طلوع نور توحید است در عالم قیامت، و بطلان سلسله اسباب و مسبّبات كه عنوان وجه خلقى دارند.

 معاد، بازگشت انسان است بسوى خدا؛ و اقرار و اعتراف به مقام توحید و عظمت و وحدانیت و صفات جمال و جلال اوست.

 بنابراین عالم معاد و قیامت در عرْض این عالم نیست، بلكه احاطه بر این عالم دارد. چون مقام توحید پروردگار و صفات و اسماء حُسناى‌

او احاطه بر همه عوالم دارد، و ادراك عالم قیامت و ظهور نفس و آثار نفس نیز احاطه بر این نشْأه و این عالم دارد.

 بنابراین، اینكه مى‌پرسند: قیامت چه موقع بر پا میشود؟ یا جاى قیامت كجاست؟ آیا در زمین است؟ در یكى از كُرات آسمانى است؟ آنجائى كه خداوند عزّ و جلّ، بهشت و جهنّم را براى مؤمنین و كافرین قرار داده كجاست؟ محلّش كجاست؟ زمانش كى خواهد بود؟ جواب این‌گونه سؤالات، از طىّ مباحث اخیره شاید براى بعضى خود به خود روشن شده باشد، ولى براى اینكه مطلب كاملًا منقّح گردد و بطور واضح همه استفاده نمایند ناچاریم مقدّمه‌اى را ذكر نمائیم، و پس از بیان این مقدّمه معلوم میشود كه زمان قیامت كى مى‌باشد و مكان بهشت و جهنّم كجاست.

 كما اینكه از پیغمبر أكرم صلّى الله علیه و آله و سلّم سؤال میكردند: قیام ساعت چه موقع است؟ قیامت كى بر پا میشود؟ این وعده كه شما میدهید كى میرسد؟ و در اذهان مردم و عامّه طبقات همینطور این سؤال از آن زمان هست.

 و آن مقدّمه اینست:

 این عالمى كه ما در آن زیست مى‌كنیم، عالم مادّه و طبع است. یعنى موجودات این عالم داراى مادّه هستند و داراى طبایع مختلف. و لازمه عالم مادّه، زمان و مكان است. یعنى هیچ مادّه‌اى كه خارج از زمان و مكان باشد وجود ندارد، و زمان و مكان از عوارض لا ینفكّ این جوهر مادّى است.

و لذا اسم این عالم را جهان طبع و مادّه گذارده‌اند.

 یك عالم دیگر داریم كه در آن مادّه نیست، و طبایع وجود ندارند. آن عالم، عالم مثال و برزخ است كه در آنجا حقیقت و ملكوت موجودات بسیار قوى‌تر و عجیب‌تر و شریف‌تر و عالِم‌تر و قادرتر است؛ و آن جهان بطور كلّى از این جهان بسیار قوى‌تر است از تمام جهات.

 ولى آن عالم بر این عالم احاطه دارد؛ دنبال این عالم نیست كه این عالم طبع و مادّه سپرى شود؛ و چون سپرى گردد، آن زمانى كه بدنبال این زمان است عالم برزخ و مثال باشد.

 از عالم مثال و برزخ بالاتر، عالم نفس است كه در آنجا موجودات خیلى عجیب‌تر و قوى‌ترند. علمشان، ادراكشان، قدرتشان بیشتر از عالم برزخ است.

 و آن عالم نیز دنبال عالم برزخ نیست كه بگوئیم در زمانى كه عالم برزخ سپرى شود در آن زمان عالم قیامت طلوع میكند؛ چون اصولًا عالم قیامت زمانى نیست، ما فوق زمان است.

 بنابراین عالم قیامت كه ظهور تجلّیات نفس است احاطه بر عالم برزخ دارد.

 عالم برزخ احاطه بر این عالم دارد؛ و عالم قیامت احاطه بر عالم برزخ.

 بنابراین الآن، عالم برزخ و قیامت موجود است. ولى الآن كه میگوئیم صحیح نیست، چون الآن یعنى این زمان، و اشاره كردیم به‌

عالم طبع كه زمان دارد؛ باید بگوئیم: عالم برزخ موجود است، عالم قیامت موجود است.

 و اینكه میگوئیم الآن عالم قیامت موجود است، از باب ضیق عبارت است. چون عبارتى غیر از این براى رسانیدن این معنى نمى‌توانیم استخدام كنیم؛ فقط میتوانیم بگوئیم: عالم قیامت موجود است و دنبال این عالم نیست بلكه احاطه بر این عالم دارد.

 و اگر بجاى‌ الآن‌ لفظ فعلًا استعمال كنید، باز همین إشكال هست؛ چون اینها عباراتى هستند كه یك معنى را میرسانند، بالاخره عوالم تو در تو است، و یكى بر دیگرى سیطره و احاطه دارد.

 این عالم مورد نظر و سیطره عالم برزخ است؛ و عالم برزخ مورد نظر و سیطره عالم قیامت است.

 چون آن عوالم سیطره بر این عالم دارند، تمام جهات این عالم زیر نظر آن عوالم است، ولى عكسش این‌طور نیست؛ عالم برزخ سیطره و احاطه بر عالم قیامت ندارد، و عالم طبع سیطره و احاطه بر عالم برزخ ندارد. موجوداتى كه در عالم طبع و مادّه‌اند سیطره‌اى بر عالم مثال و صوَر ملكوتى ندارند، و موجوداتى كه در عالم مثال و ملكوت أسفل هستند سیطره‌اى بر عالم ملكوت أعلى و نفس ندارند.

تمثیل حجاب بین عالم طبع با عالم قیامت به دیوار طولانى‌

 این اجمال مطلب است؛ و با یك مثال شاید این مسأله خوب روشن شود:

 شما میدانید مثلًا ما فعلًا كه اینجا نشسته‌ایم محلّى است، مسجدى است. فرض كنید: در پشت این محلّ و این مسجد یك باغ‌

است آن‌طور كه براى ما از باغهاى برزخى شرح داده‌اند؛ از بهشت برزخى یا جهنّم برزخى. و این دیوار، دیوارى است طولانى، یعنى این دیوار كه بین ما و این باغ و یا این گُلخَن و جهنّم فاصله دارد طولانى است.

 به ما میگویند: شما باید از اینجا حركت كنید و بروید در آن باغ! و این سیرى است كه تمام افراد بشر بدون استثناء باید بكنند؛ همه باید وارد عالم برزخ گردند.

 اگر انسان در اثر تعلیمات الهیه و متابعت از دستورات خدا، تزكیه نفس كرد و به مقام طهارت رسید و سرّش را پاك كرد، بطورى كه بتواند موجودات عالم ملكوت را در اینجا ببیند؛ او همینطورى كه در این مسجد نشسته است یكسره به سراغ دیوار میرود، و دیوار را با كلنگى و با چكّشى میزند، میزند، میزند تا بالاخره آن را سوراخ میكند، و كم كم سوراخ را توسعه میدهد بطورى كه بتواند از داخل آن وارد باغ شود.

 در این دنیاست، و لیكن به برزخ رسیده است. و راهش، راه مجاهده با نفس است؛ كه آنچه را كه خدا میگوید پیروى كند، و آنچه را كه نفس امّاره امر میكند انسان از آن پرهیز نماید.

 این كلنگ‌ها و چكّش‌هائى را كه میزند و از هر ضربه‌اى یك تكّه سنگى مى‌افتد و یا یك قطعه آجر و یا سیمانى جدا مى‌شود، حكم آن أعمال صالحه‌اى است كه انسان در دنیا انجام میدهد و با هر یك از اعمال صالحه یك رفع حجابى مى‌شود؛ تا بالاخره این دیوار برداشته‌

میشود و انسان وارد باغ مى‌گردد.

 افرادى كه این كار را نمى‌كنند، اعمال صالحه‌اى انجام نمیدهند بطورى كه بتوانند این دیوار را بشكافند و وارد آن باغ شوند، یا اعمال صالحه‌اى انجام میدهند امّا كم و بیش، چكّشى میزنند به دیوار، امّا نه مرتّب، زمان هم كه دارد میگذرد؛ چون این دیوار، زمان است كه بین ما و آن باغ واقع شده است، و امتداد طول این دیوار امتداد زمان است، بنابراین آن زمان اینها را از جلوى آن دیوار مى‌برد كنارتر و آن طرفتر، و هر چه زمان میگذرد اینها با زمان در طول دیوار حركت مى‌كنند. مى‌آیند جلو؛ و عوض آنكه دیوار را بشكافند، جلو میروند و طول دیوار را طىّ مى‌كنند.

 یا اینها موفّق مى‌شوند بالاخره پس از یك سال، دو سال، ده سال، و كمتر و بیشتر آن دیوار را بشكافند و وارد عالم برزخ شوند؛ یا اینكه موفّق نمى‌شوند و این طىّ زمان اضطراراً آنها را به امتداد دیوار جلو مى‌برد، تا آنكه دیوار زمان آنها به پایان میرسد، یعنى مرگشان میرسد؛ آنجا بالاخره نقطه‌اى است كه باید وارد برزخ گردند.

 دیده‌اید در بعضى از كارخانجات ریلى روى زمین مى‌سازند و سپس چند چرخ با تسمه حركت میكند و دائماً به روى این ریل میگردد. و اگر یك صندلى و یك صندوق یا چیز دیگرى را بخواهند به آخر كارخانه ببرند روى این ریل میگذارند، و حركت تسمه و چرخها از سقف كارخانه كه به این ریل متّصل است موجب حركت این چیز خواهد شد تا به انتهاى كارخانه برسد.

 شما خود را روى این ریل ببینید كه در كنار دیوار زمان و به موازات آن كشیده شده است. و این تسمه عالم غیب، چرخهاى زمان را به حركت در آورده و بالنّتیجه صندلى شما را كه بر روى آن نشسته‌اید حركت میدهد و پیوسته به جلو مى‌آورد. الآن فرضاً اگر وقت ظهر باشد، صندلى ما در مقابل یك نقطه از این دیوار است؛ یك ساعت كه بگذرد، صندلى جلوتر میرود و در مقابل نقطه‌اى دیگر قرار میگیرد.

 و دائماً پیوسته بدون اختیار و اراده شما جلوتر میرود؛ دائماً این چرخها در حركت است و انسان را خواهى نخواهى به جلو مى‌برند، تا هنگامى كه مرگ انسان فرا رسد و دیوار به پایان رسد و به نقطه آخر كارخانه منتهى گردد. این دیوار سدّ بین ما و شما و بین عالم برزخ است.

 افرادى كه دیوار را بشكافند، و از روى ریل از داخل دیوار به درون باغ وارد شوند، وارد در برزخ شده‌اند؛ و افرادى كه نشكافند و همینطور از روى صندلى خود تكان نخورند، ریل پیوسته آنها را به جلو مى‌برد، و اینها پیوسته منتظر برزخند كه بعد از این عالم برایشان پیدا شود.

 دیگر نمیدانند كه آن برزخ روبروى آنهاست، و یك دیوار بیشتر فاصله نیست؛ از روبرو باید رفت نه از درازاى دیوار! ولى چون همّت شكستن این سدّ را ندارند چرخ زمان پیوسته آنها را به جلو مى‌برد؛ تا هنگام مرگ برسد، و دیوار خراب گردد و وارد برزخ شوند.

 بنابراین، برزخ در پشت این دیوار زمان موجود است. حورالعین در پشت این دیوار حاضرند، درخت‌ها، آب‌ها، نسیم‌ها، ارواح طیبه و طاهره، و عذاب‌ها و نقمت‌ها همه حاضرند؛ امّا یك دیوار هست، یك حجاب هست، یك پرده‌اى است كه مانع از رؤیت میشود.

 آن مردانى كه در راه خدا به امر خدا حركت مى‌كنند، وارد میشوند؛ افرادى كه حركت نمى‌كنند وارد نمى‌شوند تا اینكه مرگ آنها فرا رسد؛ و آنان نیز راه به برزخ را طىّ كرده‌اند تا به زمان مرگ رسیدند.

 و مرگ در حقیقت آنان را به مرگ نرسانده است، بلكه موجب اطّلاع آنان از احوالات برزخ شده است؛ كما اینكه الآن برزخ هست و اطّلاعى ندارند، دیوار فاصله است. این راجع به برزخ.

 امّا راجع به قیامت‌ نیز مطلب از همین قرار است.

 فرض كنید آن كسانى كه وارد برزخ شده‌اند، پشت آنها باز هم باغى است به نام قیامت، به نام تجلّیات نفس؛ ولى باز هم بین آن باغ و بین این باغ برزخى، دیوارى فاصله است.

برزخ و قیامت انسان در خود اوست و میتواند در دنیا به آن برسد

 اگر آن كسانى كه در عالم مثال وارد شده‌اند بتوانند با تزكیه نفس و مجاهده با نفس امّاره‌ (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها) خود را از لَوث عالم صورت پاك كنند و سرّ خود را تطهیر نمایند، و غیر خدا را در عالم وجود خود داخل نكنند و تمام كارها و افكار و حركات و سكنات آنها طبق امر خدا باشد، آن حجاب قیامتى هم از جلوى چشم آنها

برداشته میشود، و با اینكه در دنیا هستند و روى زمین طبع و عالم زمان زیست مى‌كنند، از برزخ وارد عالم نفس و قیامت شده و آن بهشت‌هائى كه در عالم قیامت وعده داده شده است همه در نزد آنان حاضر و مشهود است.

 افرادى كه این كار را نمى‌كنند، رفته‌اند در برزخ؛ امّا نمى‌توانند بروند در قیامت؛ آنان باز هم باید آن دیوارى كه در جلوى آنان قرار دارد و بین آنان و قیامت فاصله شده است را طىّ كنند تا برسند به زمانى كه در نفخ صور در عالم قیامت حاضر شوند.

 بنابراین، قیامت در عرض برزخ نیست؛ در طول آنست. و لیكن انكشاف عالم قیامت و معرفت بر خصوصیات و احوال و خواصّ و آثار آن عالم متوقّف بر نفخ صور و اضمحلال عالم برزخ است.

 بنابراین افرادى كه در دنیا هستند، میتوانند هم به برزخ برسند و هم به قیامت، و مشاهده كنند كه عالم برزخ بر این عالم طبع احاطه دارد، و عالم قیامت بر عالم برزخ و دنیا هر دو احاطه دارد.

بین برزخ و قیامت، حجاب صورت فاصله است‌

 پس از بیان این مطلب كه به عنوان مقدّمه یادآور شدیم، معلوم میشود كه اگر از ما سؤال كنند كه زمان قیامت چه موقع است؟ جواب آن چیست.

 جواب آن اینست كه قیامت حاضر است، حاضر! از یك چشم به هم زدن به انسان نزدیكتر است. و رضوان خدا از یك چشم به هم زدن به انسان نزدیكتر است. چون برزخ انسان در خود انسان است، و چون قیامت انسان در خود انسان است.

 نفس انسان احاطه بر عالم مثال و صورت انسان دارد و مثال و صورت احاطه بر بدن دارد، و بنابراین از همه چیز به انسان حتّى از یك چشم بر هم نهادن هم نزدیكتر، همان برزخ و قیامت انسان است.

 غایة الامر براى رسیدن و ادراك كردن این معنى، این دیوار باید طىّ شود، آن دیوار برزخى باید طىّ شود، باید در صور دمیده شود.

 اینها براى طول مسافت است نه بُعد راه.

 كسى كه نمى‌تواند الآن این دیوار را بشكافد و فوراً به مقصود برسد، طول این دیوار را باید طىّ كند. حالا این دیوار در چه مدّت طىّ میشود؛ پنجاه سال، شصت سال، هفتاد سال، صد سال؛ باید زندگى كند تا بفهمد برزخ چیست.

 بعد میرود در برزخ؛ فوراً كه نمى‌تواند برود در قیامت، چون اسیر عالم مثال و صورت است. باید برود دنبال آن دیوارى كه بین برزخ و قیامت است، آن‌قدر راه برود تا برسد به آخر آن دیوار. درحالى‌كه اگر بتواند فوراً دیوار را بشكافد و به رضوان خدا و آن نعمت‌هائى كه خداوند عزّ و جلّ در قیامت وعده داده است برسد، دیوار را مى‌شكافد و خود را در قیامت مى‌بیند.

 مى‌پرسند: قیامت كجاست؟ و چه موقع است؟

 از یك چشم بر هم نهادن نزدیكتر.

 وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ.¹

 «غیب آسمانها و زمین اختصاص به خدا دارد. و امر قیام ساعت قیامت نیست مگر یك چشم بر هم زدن یا نزدیكتر. خداوند بر هر چیزى تواناست.»

 خدا همه جا هست، و ملكوت و غیب آسمانها و زمین نیز همه جا هست؛ پس غیب آنها در دست خدا و با خدا و براى خداست. چقدر طول مى‌كشد انسان به قیامت برسد؟ از یك چشم به هم زدن سریعتر و نزدیكتر؛ چون هستى و واقعیت نفس انسان، به انسان از یك چشم بر هم زدن نزدیكتر است. إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ؛ مى‌تواند شما را به یك چشم بر هم نهادن یا سریعتر از آن به قیامت برساند.

 پس قیامت چه موقع بر پاست؟ نمى‌شود گفت: اكنون. برزخ چه موقع بر پاست؟ نمى‌شود گفت: اكنون. ولى مى‌شود گفت: قیامت و برزخ هر دو بر پا هستند و هر دو موجودند.

 چه موقع انسان به برزخ میرسد و آثار آن عالم را ادراك میكند؟

 وقتى كه از عالم طبع قدم بیرون گذارد، و سلسله اسباب و مسبّبات را محكوم در دست خدا ببیند.

 چه موقع از عالم برزخ بیرون مى‌آید و عالم قیامت را ادراك میكند؟

 وقتى كه عالم صورت را مضمحلّ كند و از آن بگذرد، آن وقت وارد عالم قیامت میشود. هر چه زودتر، زودتر؛ و افرادى كه نمى‌توانند، دیرتر.

 مؤمنین زودتر از كفّار، و كفّار دیرتر. و براى بعضى در عبور از عَقَبات، برزخشان خیلى طول مى‌كشد، و براى رسیدن به قیامت مشكلات بسیارى در پیش دارند، و لیكن براى بعضى آسان است.

 براى ائمّه طاهرین علیهم السّلام و اولیاى خدا بسیار آسان است. آنها در دنیا برزخ و قیامت را پیموده‌اند، حساب و كتاب و صراط و میزان و عدل و بهشت و جهنّم، همه را دیده و عبور كرده‌اند؛ و به مقام فناء در ذات حضرت احدیت رسیده و سپس به این عالم رجوع كرده و براى ما خبر آورده‌اند.

 از رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم مى‌پرسند: مَتى‌ هذَا الْوَعْدُ؟ «وعده قیامت را كه خدا داده است كى میرسد؟»

 وَ يَقُولُونَ مَتى‌ هُوَ قُلْ عَسى‌ أَنْ يَكُونَ قَرِيباً.¹

 «و میگویند: چه زمانى است آن؟ اى پیامبر! بگو: امید است كه نزدیك باشد.»

 آنهائى كه از پیغمبر سؤال میكردند چه مى‌فهمیدند این معانى چیست؟

 عالم نفس و روح، و تجلّیات أنفُسیه، و احاطه عالم نفس بر برزخ، و برزخ بر این عالم؛ اینها مباحث مهمّى است، بسیار مهمّ.

 این مطالبى كه در این چند بحث اخیر بیان شد، شیره كشیده‌شده تمام آیات قرآن و روایات و اخبارى است كه درباره معاد و معارف الهیه وارد شده است.

 آن شخصى كه مشرك بوده و تازه ایمان آورده، یا آن مشركى كه هنوز ایمان نیاورده، و از رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم سؤال میكند: قیامتى را كه وعده میدهى، چه موقع بر پا میشود؟ رسول اكرم در جواب او چه بگوید؟ چه قِسم او را تفهیم كند؟ چه قسم متوجّهش سازد كه هم اكنون تو در آتش میسوزى! سراپایت را آتش فرا گرفته است امّا ادراك نمى‌كنى! الآن قیامت تو با تست، ولى نمى‌فهمى! باید این دنیا را سپرى كنى! بروى در برزخ! از آن عذاب‌هاى سخت برزخى، آن‌قدر بچشى تا برسى به قیامت! در صور دمیده شود، تو را در محشر حاضر كنند، اوّلین و آخرین حاضر شوند در روزى كه پنجاه هزار سال به طول مى‌انجامد، این مراحل همه باید طىّ شود تا بفهمى كه قیامت چگونه است!

 غیر از این پیغمبر نمى‌تواند بگوید. و چقدر عالى و صحیح و حساب شده و طبق واقع جواب داده است، و چقدر نیكو فرموده: قُلْ عَسَى‌ أَن یکونَ قَرِیبًا. «بگو: شاید نزدیك باشد، امید است نزدیك باشد.»

 دیگر از این جمله بهتر و عالى‌تر چه گفتارى است؟

 وَ يَقُولُونَ مَتى‌ هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ* قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ* فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِيئَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ قِيلَ هذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ‌.¹

 و میگویند: این وعده‌اى كه شما میدهید، میگوئید: بهشتى و

جهنّمى هست، جهنّم محلّ كافران و بهشت محلّ مؤمنان است، اگر راست میگوئید، وقتش را معین كنید و بگوئید چه موقع بر پا میشود.

 اى پیامبر! به آنها بگو: این است و غیر از این نیست كه علمش در نزد خداست. من آمده‌ام شما را از عواقب وخیم كفر و شرك و نفاق و كردار زشت بترسانم. و من به وضوح و روشنى شما را از این خطر بر حذر میدارم. شما بروید خودتان را اصلاح كنید! شما چه‌كار به وقتش دارید؟ اطّلاع وقت آن دردى از شما دوا نمى‌كند، خود را درست كنید كه گرفتار نشوید؛ این مهمّ است!

 وقتى ببینند كه قیامت نزدیك شده است، چهره و سیماى كسانى كه كافر بودند سیاه و تباه و خراب و بد میگردد. آن وقت به آنها خطاب میشود كه اینست همان قیامتى كه شما بطلان و عدم آن را مى‌پنداشتید، و بر عقیده خود كه نبودِ آن بود صحّه مى‌نهادید!

 شما قیامت را مسخره میكردید كه چه موقع مى‌آید؟ چگونه زمین از بین میرود؟ كُرات سَماوى فرو میریزد؟ دیدید كه از یك چشم به هم زدن به شما نزدیكتر بود! ادراك نمودید كه قرب آن از چه قرار بود!

آیات دالّه قرآن بر نزدیكى قیامت‌

 وَ لَوْ تَرى‌ إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكانٍ قَرِيبٍ‌.¹

 «اى پیغمبر! كاش میدیدى زمانى را كه این كفّار و مشركین را كه براى جهنّم میگیرند و مى‌برند، چگونه فَزَع و جَزَع مى‌كنند؛ و هیچیك از آنها نمى‌تواند خود را نجات دهد. و آنها را از مكان نزدیك‌

میگیرند. (ناگهان آنان را میربایند و در میان آتش مى‌برند.)»

 در اینجا قرآن كریم نزدیكى دنیا به قیامت را به «مكان نزدیك» تعبیر كرده است.

 يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً.¹

 «روزى میرسد كه در آن روز هر نفسى آنچه را كه از اعمال نیكو بجاى آورده است حاضر مى‌بیند، و دوست دارد بین او و بین اعمال زشتى كه انجام داده است فاصله دورى باشد.»

 این آیه دلالت دارد بر آنكه اعمالى كه انسان انجام میدهد از خیر و شرّ، نفس این اعمال در قیامت حاضر است. یعنى عین این اعمال در برزخ است و در قیامت است، غایة الامر به صورت برزخى و قیامتى آن در دنیا دیده نمى‌شود. پس قیامت و برزخ آن‌قدر به دنیا نزدیكند كه نفس عمل دنیوى به مجرّد انجام دادن آن، هم در برزخ و هم در قیامت حاضر است.

 چون انسان در دنیا در پشت دو دیوار برزخ و قیامت است، این اعمال را به صورت برزخى و قیامتى نمى‌بیند؛ وقتى عبور كرد، اعمالى كه قبل فرستاده، همه را حاضر و موجود و محفوظ مینگرد.

 صورت برزخى عمل، و حقیقت نفس الامرى عمل كه در قیامت است؛ به مجرّد عمل در عالم طبع موجود، و هر یك در موطن و ظرف خود قرار میگیرند.