امام شناسی ج7

دوره علوم و معارف اسلام (2) 

هو العلیم

جلد هفتم

از قسمت

امام شناسی

(غدیر: 2ـ آیۀ تبلیغ ـ حدیث ولایت)

تألیف:

حضرت علاّمه آیة اللَه حاج سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی

قدّس اللَه نفسه الزّکیة

أهمّ مطالب و عناوين برگزيدة

جلد هفتم امام شناسي (غدير :2 ـ آية تبليغ ـ حديث ولايت)

1 ـ خصائص روز غدير : روز نصب أميرالمؤمنين علیه السّلام به ولايت عامّة مطلقه

2 ـ إبلاغ ولايت أميرالمؤمنين علیه السّلام در طول دوران نبوّت

3 ـ موارد مخالفت صريح عمر با رسول خدا صلّی اللَه علیه و آله و سلّم 

4 ـ نظريّة عمر در امامت ، نظريّة ماكياول است

5 ـ عصمت پيامبران منافاتي با اختيار آنان ندارد

6 ـ مشكلات وپيامدهاي تحمّل ولايت 

7 ـ بلايا و فتن وارده بر أميرالمؤمنين علیه السّلام پس از رسول خدا صلّی اللَه علیه و آله و سلّم

8 ـ شرح واقعة عظيم و تاريخي غديرخمّ وخطبه‌هاي رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله و سلّم

9 ـ بحث و تحقيق در شأن نزول و مفاد آية تبليغ

10 ـ بحث و تحقيق در سند و مفاد حديث ولايت: مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ

11 ـ وصيّت به ولايت ، طبق قوانين فطري و عقلي است

12 ـ ثبات حقّانيّت أميرالمؤمنين علیه السّلام در طول تاريخ

13 ـ روات ، مورّخين ، محدّثين ، متكلّمين و لغويّيني كه واقعة غديرخمّ را نقل كرده‌اند و كتابها و أشعاري كه در اين باره تأليف و سروده شده است

14 ـ تحقيق معناي حقيقي مولي و ولايت در لغت و موارد استعمال آنها و مقصود از «مولي» در حديث غدير

درس‌نود ویکم تا نود وسوم: نصب أمیرالمؤمنین علیه السّلام در غدیر خُم به ولایت عامّه مطلقه

‌ 

درس ٩١ تا ٩٣

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم

وصلّی اللَه علی محمّدٍ و آله الطّاهرین؛ و لعنة

اللَه علی أعدآئهِم أجمعین من الآن الی قیام

یوم الدّین؛ و لاحول و لا قوّة إلّاَ باللَه العلیّ العظیم.

 قال اللَهُ الحکیم فی کتابِهِ الکریم:

 ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ‌﴾¹.

 «اى پیامبر برسان به مردم آنچه را که از سوى پروردگارت به تو فرود آمده است؛ و اگر نرسانى، رسالت پروردگارت را نرسانده‌اى؛ و خداوند تو را از مردم حفظ مى‌کند؛ و خداوند گروه کافران را هدایت نمى‌نماید».

غدیریّه ابن حمّاد عبدى‌

 ١ ـ «اى کسى که از حیدر و شناخت او از من پرسش مى‌کنى؛ تو مرا خسته و فرسوده ساختى! زیرا که من به هیچوجه در خور بیان این واقعیّت نیستم، و شایستگى کشف این حقیقت را ندارم!

 ٢ ـ خداوند طبق نام خودش، او را على نامید؛ فلهذا در مراتب مَجْد و علوّ و بلندى و رفعت، بالا رفت.

 ٣ ـ خداوند او را اختیار و انتخاب کرد از میان تمام مردم جهان، و همه را کنار زد، و او را راه و طریق و نشانه به سوى راههاى هدایت برأفراشت و معیّن کرد.

 ٤ ـ خداوند در روز غدیر، از همۀ خلایق عهد و پیمان استوارى براى ولایت و تمکین و پیروى از او گرفت.

 ٥ ـ و در صبحگاه روشن و درخشانِ روزى که مصطفى بین أصحاب خود عقد برادرى و اخوّت بست، علىّ وصى را براى خود برادر و همتا قرار داد.

 ٦ ـ و بنابراین با این عمل، بین ضلالت و هدایت جدائى افکند؛ و على با این برادرى پیامبر گرامى، آن‌قدر بالا رفت که از بُرج جَوزآء و از ستارۀ عَیّوق گذشت.

 ٧ ـ و فرشتگانِ سماوى به دستور و فرمان خداوندى که به آنها وَحْى مى‌فرستد، همگى علی را حَیْدر و فاروق نامیده، و بدین اسم نام نهادند.

 ٨ ـ او از همه زودتر پیشى گرفته و سبقت جسته، و دعوت أحمد را لبّیک گفت؛ و آنچه دربارۀ أحمد نازل شده بود را تصدیق کرد؛ فلهذا به صِدِّیق اُمّت نامیده شد.

 ٩ ـ و بنابراین، غیر از على هر کس ادّعاى این ألقاب و اسامى کند، باید براى توثیق مدّعاى خود براى ما شاهد و دلیل آورد».

 حافظ أبونُعَیم اصفهانى با سند متّصل خود از عِکْرِمه از ابن عبّاس روایت کرده است که قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَهِ صَلَّی اللَه عَلَیْه (و آله) وَ سَلَّمَ: مَنْ سَرَّهُ أنْ یَحْیَی حَیَاتی، و یَمُوتَ مَمَاتی، وَ یَسْکُنَ جَنَّةَ عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبِّی، فَلْیُوَالِ عَلِیًّا مِنْ بَعْدِی وَ لْیُوَالِ وَلِیَّهُ، وَ لْیَقْتَدِ بِاْلأئمَّةِ مِنْ بَعْدی؛ فَإنَّهُمْ عِتْرَتی، خُلِقُوا مِنْ طِینَتی، رُزِقُوا فَهْمًا وَ عِلْمًا؛ وَ وَیْلٌ لِلْمُکَذِّبِینَ بِفَضْلِهِمْ مِنْ اُمَّتی، لِلْقَاطِعِینَ فِیهِمْ صِلَتی، لاَ أنَا لَهُمُ اللَهُ شَفَاعَتی.¹

 «رسول خدا صلى اللَه علیه و آله و سلّم فرمود: هر کس شادان است که به حیات من حیات داشته باشد، و همانند مردن من مردنش بوده باشد؛ و در بهشت عدن که پروردگار من آن را کاشته است سکونت کند، باید بعد از من ولایت على را داشته باشد؛ و ولایت موالى على را نیز داشته باشد، و باید به أئمّه و پیشوایان بعد از من اقتدا کند؛ چون ایشان عترت من هستند، از سرشت من آفریده شده‌اند، از جانب خداوند به آنان علم و فهم روزى داده شده است. و إى واى بر آن کسانى از امّت من که فضل و برترى آنها را تکذیب نمایند؛ و إى واى بر آن کسانى که مراتب پیوند مرا با آنان ببرند، و صِلِۀ مرا قطع کنند؛ خداوند شفاعت مرا شامل حال آنان نگرداند».

 داستان نصب أمیرالمؤمنین علىّ بن أبى طالب علیه السّلام‌ در غدیر خمّ به مقام ولایت کلّیّۀ کبراى إلهیّه، از داستان‌هاى بسیار مهمّ تاریخ اسلام است؛ و شاید واقعه‌اى با این اهمّیّت و با این خصوصیّاتى که بیان خواهد شد، نداشته باشیم. زیرا در حقیقت این واقعه بیانگر بقاء رسالت پیامبر اکرم و دوام دورۀ ولایت إلهیّۀ آن حضرت در تجلّى گاه وجود مبارک أمیرالمؤمنین علیه السّلام بوده است.

مشخّصات روز غدیر

 غدیر نمایشگر اتّحاد و پیوند رسالت به إمامت، و نبوّت به ولایت است، و حکایت از آن مى‌کند که همچون دو پستانى هستند که براى إشراب و إرضاع طفل شیرخوار، پیوسته ملازم و مقارن و رفیق یکدیگرند؛ و یا همچون دو نهالى که از یک ریشه و بن روئیده شده و بهم پیوسته‌اند.

 غدیر نمایشگاه عَلِیٌّ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ در برابر دیدگان جمیع خلائق و همگى امّت؛ و إعلان و إعلام این واقعیّت به جهانیان تا روز بازپسین است.

 غدیر محلّ ظهور حقائق مَخفیّه، و بواطن مُختفیه، و إرشاد و هدایت مردمان به این راه است.

 غدیر صراط مستقیم و شاهراه أعلاى انسانیّت به مقام عرفان و ولایت کلّیّۀ حقّ است.

 غدیر مقام قالب‌گیرى قضاءِ کلّیّه إلهیّه به عالم قَدَر، و اندازه‌گیرى و تعیین و تشخیص و معرّفى نور نامحدود حضرت أحدیّت در أسماء و صفات مرئى و مشاهد خلق، و ربط قدیم و حادث، و نزول تجرّد و بساطت در قیود و حدود إمکانیّه، براى‌

دسترسى همۀ خلایق و استفاده از ماء معین و آبشخوار فیض و رحمت و سعادت و برکت است.

 غدیر روز تاجگذارى و عمامه‌گذارى رسول اللَه با دست شریف خود بر سر مولى الموحّدین است.

 غدیر روز مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ است.

 غدیر روز اللهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ، وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ است.

 غدیر روز بیعت با حقّ است، روز سرسپردگى است، روز مبادله و معاملۀ نفس با خداوندِ نفس، روز دادوستد جنود شیطان با جنود رحمان، روز فراق ظلمت و ورود در جهان روشنى است.

 غدیر روز مَحَک است، روز تمایز ایمان و کفر، و خلوص و نفاق، و صفا و حیله، و نور و تاریکى است.

 غدیر روز درخشش خورشید عالمتاب از پس پرده‌هاى ابر گران، و تابش در دلهاى جانداران است.

 غدیر روز تعریف راستین، و برکنارى خوف از شیطان، و سرآمدن زمان تقیّه، و وحى أمر الزامى بر لزوم کشف حجاب حقیقت از روى چهرۀ ولایت، و إبراز هُوَ هُویّت است.

 غَدیر روز بَخٍّ بَخٍّ لَک یَا عَلِیُّ أصْبَحْتَ وَ أمْسَیْتَ مَوْلاَیَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ است.

 غَدیر روز عید اکبر: روز بلند کردن رسول خدا علىّ بن أبی‌طالب را در مَرْأی و مَسْمَع مردم، و خواندن خطبه و أمر به تسلیم امّت در برابر أوامر و نواهى مولاى متّقیان است.

 و للّه الحمد و له المنّة ما که اینک توفیق یافتیم تا به قدر ذرّۀ خود، با بیان و تفسیر این واقعۀ عظیم، ران ملخى به بارگاه سلیمان حشمت‌¹ و صاحب ذو الفقارش‌

هدیه آوریم، ناچار قبل از ورود در متن قضیّۀ غدیر به ذکر چند مقدّمه مى‌پردازیم.

 مقدّمۀ أوّل‌

 معرّفى أمیرالمؤمنین علیه السلام به مقام إمامت، تنها در روز هیجدهم ذوالحجّة الحرام سنۀ دهم از هجرت در ضمن حِجَّة الوداع در وادى غدیر خم در دو میلى از زمین جُحفه نبوده است؛ بلکه آن روز، روز نَصْب کلّى و معرّفى براى همگان، و إعلان و إعلام به عموم امّت بوده است؛ وگرنه در طول دوران زندگانى أمیرالمؤمنین علیه السلام حضرت رسول اکرم صلى اللَه علیه و آله و سلّم در مجالس و محافل عدیده، در خلوت و جلوت، در صلح و جنگ، در مکّه و مدینه، براى هر دسته و هر جمعیّتى که با آن حضرت تماس داشتند، مقامات و درجات و إمامت و ولایت و وصایت و خلافت و اُخوّت و سایر مزایا و فضایل او را مى‌شمردند.

 أمیرالمؤمنین علیه السّلام در کعبه متولّد شد؛ و چون قنداقه‌اش را به دست رسول اللَه دادند، سورۀ ﴿قَدْ أفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴾ را قرائت کرد؛ و در دامان رسول خدا بزرگ شد؛ و أوّلین مردى است که به رسول خدا ایمان آورد، درحالى‌که ده ساله بود؛ خودش فرمود: وحى نبوّت بر رسول خدا در روز دوشنبه نازل شد و من در صبح سه‌شنبه ایمان آوردم؛ و تا مدّت سه سال و یا هفت سال که پیامبر در خُفیه تبلیغ مى‌کرد، کسى غیر از على و خدیجه با پیغمبر در کنار کعبه بیت اللَه الحرام نماز نمى‌گذارد.

ابلاغ ولایت أمیرالمؤمنین علیه السّلام در طول دوران نبوت‌

 در اوّلین روزى که پیامبر اکرم دعواى نبوّت خود را جهاراً إعلام فرمود، و مجلسى از خویشاوندان خود ترتیب داده، و اقوام و عشیرۀ خود را به کمک و مساعدت خود، در حمل بار نبوّت و مساعدت و معاونت در انجام رسالت دعوت کرد، و کسى جواب مساعد نداد، جز این طفل عاشق جان باختۀ بیدار هشیار، على را به مقام وزارت و ولایت و خلافت خود برگزید.

 در آن روز فرمود: فَأیُّکُمْ یُوَازِرُنی هَذَا اْلأمْرَ وَ أنْ یَکُونَ أخِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتی‌ ‌

فِیکُمْ مِنْ بَعْدی؟ «کدام یک از شما مرا در این أمر نبوّت و انجام دستورات إلهیّه کمک و معاونت مى‌کند، و اینکه برادر من و وصىّ من و خلیفۀ من در میان شما بعد از من بوده باشد!؟».

 على چون گفت: أنَا یَا رَسُولَ اللَهِ! «من در این أمر معین و وزیر تو هستم اى رسول خدا».

 رسول خدا فرمود: فَأنْتَ أخِی وَ وَصِیِّی وَ وَارِثی وَ خَلِیِفَتِی فِیکُمْ!

 «پس اى على تو برادر من هستى! و وصىّ من هستى! و وارث من هستى! و خلیفۀ من در میان اُمّت من هستى!» 

 در اینجا مى‌بینیم که نصب أمیرالمؤمنین علیه السلام به مقام وزارت و خلافت و وصایت از همان ابتداى بعثت، و از همان روز إعلان نبوّت به قریش، طبق تعیین رسول خدا صلى اللَه علیه و آله و سلّم بر اساس آیۀ انذار: ﴿وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾‌¹، و حدیث عشیره بوده است.

 و این معنى به وضوح دلالت دارد بر آنکه مقام رسالت و مقام إمامت، پیوسته با یکدیگرند؛ و قابل انفکاک و جدائى نیستند. رسالت بدون وزارت و خلافت اساس ندارد؛ و نبوّت بدون ولایت أصل و ریشه ندارد. ولایت پاسدار رسالت است؛ إمامت نگهبان نبوّت است؛ و وجودِ مُحْدثۀ وحى و إنزال توسّط رسول اللَه بواسطۀ وجود مبقیه نگهدارى و پاسدارى أمیرالمؤمنین به مقام کمال و تمام خود مى‌رسد، ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِينًا﴾².

 «امروز من دین شما را براى شما کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و خوشایند داشتم که إسلام دین شما باشد».

 و ما در ضمن درس پنجم از جلد أوّل «امام‌شناسى» در پیرامون حدیث عشیره و آیۀ انذار بحث کافى نمودیم.

 پیامبر دربارۀ أمیرالمؤمنین علیه السلام کراراً و مراراً او را أمِیرُالْمُؤْمِنینَ و سَیِّدُ الْمُسْلِمینَ و الإمَامُ وَ الْحُجَّةُ و الْوَصِیُّ و سَیِّدُ الْعَرَب و سَیِّدٌ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ و سَیِّدُ الأوْصِیَاءِ

و سَیِّدُ الْخَلاَئِقِ و سَیِّدُ الْوَصِییِّنَ و أمِیرُ الْبَرَرَةِ و اِمَامُ الْبَرَرَةِ و خَیْرُ الْبَشَرِ و خَیْرُ الاُمَّةِ و خَیْرُ الْوَصِییِّنَ و خَیْرُ الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَهِ خوانده است.

 یعنى: «علىّ بن أبی‌طالب سپهسالار مؤمنین و سیّد و آقاى مسلمین؛ و إمام و حجّت خدا، و وصىّ، و سیّد و آقاى عرب، و سیّد و آقا در دنیا و آخرت، و سیّد و آقاى أوصیاى پیامبران، و سیّد و آقاى همۀ خلایق و مردمان، و سپهسالار نیکان، و إمام و پیشواى خوبان، و بهترین أفراد بشر، و بهترین افراد أمّت، و بهترین وصىّ از أوصیاى پیغمبران، و بهترین آفریدگان بعد از رسول خداست».

 در غزوۀ تبوک که پیامبر مى‌رفت، و على را در مدینه بجاى خود به عنوان خلافت گذاشت به او فرمود: أنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسَی إلّاَ أنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی.

 «منزله و میزان تو نسبت به من، همان منزله و میزان هارون است به موسى، با این تفاوت که بعد از من پیغمبرى نیست». یعنى در تمام جهات، خصوصیّاتى که هَارُون نسبت به مُوسى داشت ـ غیر از مسئلۀ نبوّت که چون پس از من پیغمبرى نخواهد آمد، تو پیغمبر نخواهى بود ـ تو مانند هارون هستى! یعنى تو برادر منى؛ تو وصىّ منى! تو خلیفه و جانشین من بعد از منى! تو وزیر و معین و نگهدارندۀ نبوّت منى! 

 پیغمبر فرمود: إنِّی تَارِکٌ فیِکُمُ الثَّقَلَیْنِ: کِتَابَ اللَهِ وَ عِتْرَتی؛ وَ إنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.

 «اى مردم! من در میان شما دو چیز نفیس و گرانبها از خود به یادگار مى‌گذارم: کتاب خدا و عترت من أهل بیت من؛ و این دو چیز هیچگاه از هم جدا نمى‌شوند، تا هر دو با هم در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند».

 پیغمبر فرمود: مَثَلُ أهْلِ بَیْتی مَثَلُ سَفِینَةِ نُوحٍ، مَنْ رَکِبَهَا نَجَی، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ.

 «مثال أهل بیت من در میان شما، مثال کشتى نوح است؛ کسى که در آن سوار شود نجات پیدا مى‌کند؛ و کسى که از سوار شدن خوددارى کند، غرق مى‌گردد».

 مراد از أهل ذکر در آیۀ‌ ﴿فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾‌.¹ «از أهل ذکر

بپرسید اگر نمى‌دانید» أهل بیت مى‌باشند.

 مراد از حَبْل خدا در آیۀ‌ ﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَهِ جَمِيعًا وَ لا تَفَرَّقُوا﴾.¹ «همگى به ریسمان خدا چنگ زنید و تفرقه و جدائى مکنید» أهل بیت رسول خدا هستند.

 آنان صراط مستقیم و عروۀ وثقى هستند که لاَ یَقْبَلُ اللَهُ الأعْمَالَ مِنَ الْعِبَادِ إلّاَ بِوِلاَیَتِهِمْ عَلِیًّا «خداوند أعمال بندگان را نمى‌پذیرد مگر آنکه آنان على را ولىّ و مولاى خود بدانند».

 مراد از نعیم در آیۀ شریفۀ‌ ﴿ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ‌﴾². «و سپس شما دربارۀ نعمت و نعیم مورد بازپرسى قرار خواهید گرفت» نعمت ولایت است.

 و مراد از مؤاخذه و سؤال در آیۀ: ﴿و قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ‌﴾³. «ایشان را در موقف قیامت نگهدارید، که باید مؤاخذه و مورد سؤال واقع شوند» سؤال و مؤاخذه از ولایت است.

 پیغمبر فرمود: لاَ یَجُوزُ أحَدٌ عَنِ الصِّرَاطِ إلّاَ وَ کَتَبَ لَهُ عَلِیٌّ الْجَوَازَ. «در روز بازپسین هیچکس از صراط دوزخ عبور نمى‌کند، مگر آنکه علىّ بن أبی‌طالب براى او پروانۀ عبور را بنویسد».

 پیغمبر فرمود: عَلِیٌّ قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ «على تقسیم کنندۀ بهشت و آتش است».

 پیغمبر فرمود: عَلِیٌّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِیٍّ «على با قرآن است و قرآن با على است».

 پیغمبر فرمود: عَلِیٌّ مِنِّی وَ أنَا مِنْهُ «على از من است، و من از على هستم».

 پیغمبر فرمود: عَلِیٌّ مِنِّی کَنَفْسِی وَ کَرَأْسِی مِنْ بَدَنِی «نسبت على با من مثل نسبت نفس من با من است، و مثل نسبت سَر من با بدن من است».

 پیغمبر فرمود: عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ؛ اللَهُمَّ أدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَیْثُ دَارَ. «على با حقّ است و حقّ با على است؛ بار پروردگارا حقّ را به حرکت و گردش در آور هر جا که على مى‌گردد و حرکت مى‌کند».

 پیغمبر فرمود: عَلِیٌّ خَیْرُ الْبَشَرِ، مَنْ أبَی فَقَدْ کَفَرَ. «على بهترین افراد بشر است،

و کسى که این حقیقت را انکار کند حقّاً کفر ورزیده است».

 مراد از اُولو الأمر در آیۀ: ﴿أَطِيعُوا اللَهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ‌﴾.¹ «خداوند را اطاعت کنید؛ و از رسول اطاعت کنید؛ و از صاحبان امرى که از شما هستند» أمیرالمؤمنین و أئمّه معصومین سلام اللَه علیهم اجمعین هستند.

 آیۀ تطهیر: ﴿إِنَّما يُرِيدُ اللَهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾.² «حقّاً اینست و جز این نیست که خداوند إرادۀ قطعیّۀ تکوینیّه و تشریعیّه نموده است که: هرگونه رجس و پلیدى را از شما اهل البَیْت بزداید؛ و شما را به مقام طهارت مطلقه برساند»، دربارۀ رسول خدا و أمیرالمؤمنین و حسن و حسین علیهم السّلام، و به کلّیّت و عمومیّت دربارۀ أئمّۀ دوازده گانۀ معصومین نازل شده است.

 پیغمبر فرمود: أهْلُ بَیْتی أمَانٌ لأهْلِ الأرْضِ «أهل بیت من موجب امان براى اهل زمین هستند».

 در آیۀ مباهله: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَهِ عَلَى الْكاذِبِينَ﴾.³ 

 «و اگر کسى دربارۀ تولّد مسیح از خدا و اُلوهیّت او با تو از در مخاصمه و محاجّه درآید، بعد از اینکه حقیقت أمر و علم به واقع به تو رسیده و مکشوف گردیده است، پس به آنها بگو: بیائید ما پسران خود را و پسران شما را بخوانیم؛ و زَن‌هاى خود را و زَن‌هاى شما را بخوانیم؛ و نفس‌ها و جان‌هاى خود را و نفس‌هاى شما را بخوانیم؛ و سپس به سوى خدا ابتهال و تضرّع و زارى کنیم؛ و لعنت و دور باش از رحمت او را بر هر دسته‌اى از ما و شما که دروغگوست قرار دهیم» مراد از ﴿اَنْفُسَنا﴾، نفس أمیرالمؤمنین است، که در این آیه نفس رسول خدا قرار داده شده است.

 در آیۀ‌ ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ﴾. تجلّیّات نور الهى که در شبکه‌هاى عالم امکان گسترش یافته است، «در خانه‌هائى است که خداوند إذن‌

و إجازه داده است که رفیع و بلند پایه باشند، و اسم خدا در آن خانه‌ها برده شود» مراد از این بیوت و خانه‌ها قلوب و ارواح مقدّسۀ ائمّه طاهرین سلام اللَه علیهم مى‌باشد.

 مراد از ذَوِیٰ الْقُربَی در آیۀ: ﴿قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‌﴾.¹ «بگو من در مقابل رسالت خود از شما مزدى نمى‌خواهم مگر مودّت به ذوى القُرباى مرا» ذَوى القربى و خویشاوندان رسول خدا از نسل حضرت صدّیقۀ کبرى علیها السّلام و حضرت أمیرالمؤمنین علیه السلام است.

 و مراد از خَیْرُ البَریَّةِ (بهترین خلائق) در آیۀ: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾.² 

 «بدرستى که آن کسانى که ایمان آورده و عمل صالح انجام مى‌دهند، ایشان البتّه و البتّه ایشان بهترین خلایق هستند» أمیرالمؤمنین و شیعیان اوست.

 چون این آیه نازل شد، رسول خدا فرمود: إنَّ عَلِیًّا وَ شِیعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُونَ.

 «حقّاً که على و پیروان او فقط و فقط ایشانند رستگاران، و به مقصد رسیدگان، و نجات‌یافتگان».

 و مراد از نَبَأ عظیم (خبرى بزرگ) در آیۀ: ﴿عَمَّ يَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ﴾.³ «از چه چیز با یکدیگر گفتگو دارند؟ از خبرى بزرگ» وجود مبارک علىّ بن ـ أبی‌طالب است.

 و مراد از ﴿مِنَ النَّاسِ﴾ (بعضى از مردم) در آیۀ: ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَهِ﴾.⁴ 

 «و بعضى از مردم کسى است که جان خود را در راه جستن رضاى خداى خود مى‌دهد، و آن را در طبق إخلاص نهاده به خدا مى‌فروشد» أمیرالمؤمنین صلوات اللَه علیه است.

 و کسى که همراز و هم سرّ پیامبر قرار گرفت؛ و با دادن صدقه و هدیه به رسول اللَه به آیۀ نجوى عمل کرد، أمیرالمؤمنین علیه السلام بود طبق آیۀ: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا ناجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقَةً﴾.¹ «اى کسانى که ایمان آورده‌اید، زمانى که بخواهید با پیغمبر خدا نجوىٰ کنید (سخن به پنهانى و خُفْیه گوئید) قبل از این عمل نجوى، صدقه و هدیه‌اى به نزد رسول اللَه پیش بیاورید».

 و أمیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان شاهد و دلیل و گواه بر صدق رسالت و حقّانیّت رسول خدا با ذات اقدس حضرت ذوالجلال ـ سبحانه و تعالى ـ همردیف و همطراز قرار گرفت در آیۀ شریفه: ﴿قُلْ كَفى‌ بِاللهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾.² 

 «بگو اى پیامبر که خداوند و کسى که در نزد او علم کتاب است بین من و شما از جهت گواه و شاهد بودن کافى است».

 و أمیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان وَلىّ و مَوْلَى و ظهیر و نصیر و همراز براى رسول خدا قرار داده شده است در آیۀ: ﴿وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهِيرٌ﴾.³ 

 «و اگر شما دو زوجۀ رسول (عائشه و حفصه) بر علیه رسول خدا قیام کنید، و در دشمنى و کید و کارشکنى با یکدیگر همدست و همداستان شوید، بدانید که خداوند ولىّ و مولاى رسول اللَه است؛ و دیگر جبرائیل أمین و صالح المؤمنین (أمیر الموحّدین علیه السلام) وَلیّ و مَوْلای رسول خدا هستند؛ و از اینها گذشته نیز فرشتگان به کمک و مساعدت و نصرت پیوسته ظهیر و یار و یاورند».

 و إعلان برائت از مشرکین را که رسول اللَه بر صفحه‌اى نوشتند و به ابو بکر دادند، تا در موسم حجّ سنۀ نهم از هجرت در منىٰ براى مردم بخواند، طبق وحى جبرائیل که خداوند پیام به پیغمبر داد که باید این صحیفه را یا خودت اى پیغمبر براى مشرکان قرائت کنى؛ و یا کسى که همانند تو و از تو باشد؛ 

 رسول خدا أمیرالمؤمنین علیه السلام را به دنبال ابو بکر فرستادند، تا نامه را از او

بگیرد، و خودش برود و در مکّه در موسم حجّ بر مشرکان بخواند.

 أمیرالمؤمنین علیه السلام که به منزلۀ نفس و روح رسول خدا بود، نامه را از ابو بکر گرفت و خود به مکّه رهسپار شد؛ و در عقبۀ منى در موسم براى مشرکان قرائت کرد:

 ﴿وَ أَذانٌ مِنَ اللَهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَهَ بَرِي‌ءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ﴾‌¹ ـ الآیات.

 «از جانب خداوند و از جانب رسول او به سوى تمام مردم در روز بزرگ حجّ که روز عید قربان است، إعلام و إعلان مى‌شود که خداوند و رسول خداوند از مشرکین برى‌ء و بیزارند». این مسئولیّت بر عهدۀ أمیرالمؤمنین که جانش و روحش از رسول خداست محوّل شد.

 و مراد از ﴿اُذُنٌ وَاعِيَةٌ﴾ (گوشهاى گیرنده و حفظ کننده) در آیۀ: ﴿وَ تَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ﴾² 

 «و حفظ مى‌کند و در خود مى‌گیرد گوش‌هاى شنونده و در برگیرنده» وجود مقدّس أمیرالمؤمنین علیه السلام است.

 و مراد از آل یاسین که خداوند در آیۀ: ﴿و سَلامٌ عَلى‌ إِلْ‌ياسِينَ‌﴾³ 

 «و سلام بر آل یاسین» بر آنها درود و سلام مى‌فرستد، أئمّۀ معصومین سلام اللَه علیهم أجمعین هستند.

 و مراد از کسى که به نور خدا شرح صدر پیدا کرده در آیۀ: ﴿أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‌ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ﴾⁴ 

 «آیا آن کسى که خداوند سینۀ او را فراخ کرده و شرح صدر عنایت فرموده، و على هذا او پیوسته با نورى از جانب پروردگارش همراه است» أمیرالمؤمنین علیه السلام است.

 و مراد از ﴿صِراطِي﴾ (راه خدا) در آیۀ: ﴿وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ﴾¹ 

 «و اینست صراط من که مستقیم است، پس شما از این صراط پیروى کنید، و از این راه درآئید، و دنبال راههاى مختلف نروید که شما را از راه خدا باز مى‌دارد، و متفرّق و متشتّت مى‌گرداند» راه مستقیم و صراط خدا راه علىّ بن أبی‌طالب است.

 و مراد از ﴿مَنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلَي صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ (کسى که هموار و مستوى بر راه راست راه مى‌رود) در آیۀ شریفۀ: ﴿أَ فَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلى‌ وَجْهِهِ أَهْدى‌ أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾² 

 «آیا آن کسى که به روى خود در افتاده و راه مى‌رود؛ بهتر راه را مى‌یابد و به مقصد مى‌رسد، یا آن کسى که هموار و مستوى بر صراط مستقیم راه مى‌پیماید؟» أمیرالمؤمنین علیه السلام است.

 رسول خدا در خیبر فرمود: لاُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَدًا رَجُلًا یُحِبُّ اللَهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّارٌ غَیْرُ فَرَّارٍ، لَمْ یَرْجِعْ حَتَّی یَفْتِحَ اللَهُ بِیَدَیْهِ.

 «من فردا لواى جنگ را به کسى مى‌سپارم که خدا و رسول خدا را دوست دارد؛ و خدا و رسول خدا او را دوست دارند؛ او پیوسته حمل مى‌کند و هیچگاه پشت بر جنگ نمى‌کند؛ و او از این مأموریّت برنمى‌گردد، تا اینکه خداوند فتح و ظفر را با دو دست او نصیب مسلمانان مى‌کند».

 فردا على را طلب کرد، و بر چشمان دردناک و رَمَدآلودش آب دهان مبارک سود، و عَلَم را به وى سپرد، و حیدر کَرّار در قلعۀ خیبر را از بیخ برکند، و خیبر را فتح نمود.

 و این واقعه در وقتى بود که در دو روز قبل از آن علم را به ابو بکر و عمر سپرده بود و هر دو خائباً خاسراً فرار کرده، و بدون انجام مأموریّت و فتح از جنگ برگشتند.

 از اینجاست که رسول خدا دو مرتبه فیما بین خود و على عقد أخوّت بست؛ یکى در مکّه که بین مهاجرین عقد أخوّت بست؛ و دیگر بعد از ورود در مدینه بین مهاجرین مکّه و انصار مدینه؛ و در هر دو بار على علیه السلام را برادر خود قرار داد.

 پیغمبر فرمود: عَلِیٌّ أقْضَاکُمْ. «على کسى است که از همه شما بهتر و درستتر قضاوت مى‌کند».

 پیامبر فَتَحَ لِعَلِیٍّ ألْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ، هزار در دانش را بر روى على گشود.

 پیغمبر فرمود: أنَا مَدِینَةُ الْعِلْمَ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا. «من شهر علم مى‌باشم؛ و على درِ آن است».

 پیغمبر فرمود: أنَا دَارُ الْحِکْمَةِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا «من خانۀ حکمت مى‌باشم، و على درِ آن است».

 پیغمبر فرمود: أنَا مَدِینَةُ الْجَنَّةِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا «من شهر بهشت مى‌باشم، و على درِ آن است».

 فلهذا پیغمبر فرمود: أنَا وَ عَلِیٌّ أبَوَا هَذِهِ اْلاُمَّةِ «من و على، دو پدر این امّت هستیم».

 و لهذا فرمود: حَقُّ عَلِیٍّ عَلَی هَذِهِ اْلاُمَّةِ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَی وَلَدِهِ «حقّ علىّ بن ـ أبی‌طالب بر این امّت، همانند حقّ پدر است بر فرزندش».

 و لهذا فرمود: عَلِیٌّ وَزِیری وَ وَارِثی «على وزیر من است؛ و على وارث من است».

 و لهذا فرمود: یا عَلِیُّ لاَیُحِبُّکَ إلّاَ مُؤْمِنٌ وَلاَیُبْغِضُکَ‌إلّاَ مُنَافِقٌ. «دوست ندارد تو را مگر مؤمن! و دشمن ندارد تو را مگر منافق!» 

 و به همین جهت فرمود: عِنْوَانُ صَحِیفَةِ الْمُؤْمِنِ: حُبُّ عَلِیِّ بْنِ ابیِطَالِبٍ.¹ 

 «عنوان صحیفه و نامۀ عمل مؤمن، محبّت علىّ بن أبی‌طالب است».

 و به همین جهت فرمود: اَلنَّظَرُ إلَی وَجْهِ عَلِیٍّ عِبَادَةٌ. «نظر کردن بر چهرۀ على، عبادت است».

 و فرمود: مَثَلُ عَلِیٍّ فِی هَذِهِ اْلاُمَّةِ مَثَلُ قُلْ هُوَ اللَهُ أحَدٌ. «مثال و شباهت على‌

در این اُمّت، مثال ﴿قُل هُو اللَه أحَد﴾ است»، هر کس یک بار بخواند گویا یک ثلث قرآن را خوانده است، و اگر دو بار بخواند دو ثلث از قرآن را؛ و اگر سه بار بخواند گویا یک ختم قرآن کرده است. و کسى که على را به قلب دوست داشته باشد ثلث ایمان را حائز شده است؛ و اگر به قلب و زبان پیروى کند، دو ثلث از ایمان را دارد؛ و اگر به قلب و زبان و أعضاء و جوارح دوست داشته باشد و پیروى کند، ایمان او تمام ایمان خواهد بود.

 پیغمبر فرمود: عَلِیٌّ مِنِّی کَنَفْسی؛ طَاعَتُهُ طَاعَتِی وَ مَعْصِیَتُهُ مَعْصِیَتی. «نسبت على با من همچو جان من است؛ پیروى از او پیروى از من است، و مخالفت او مخالفت با من است».

 پیغمبر فرمود: یا عَلِیُّ أنْتَ تُبْرِئُ ذِمَّتِی، وَ أنْتَ‌ خَلِیفَتی عَلَی اُمَّتِی. «اى على تو هستى که ذمّۀ مرا إبراء مى‌کنى! و تو هستى که جانشین من بر امّت من مى‌باشى».

 پیغمبر فرمود: یا عَلِیُّ أنْتَ تَقْضِی دَیْنی. «اى على تو هستى که دَیْن مرا ادا مى‌کنى».

 پیغمبر فرمود: إنَّ وَصِیِّی وَ وَارِثی وَ مُنْجِزَ وَعْدِی عَلِیُّ بْنُ ابیِطَالِبٍ. «حقّاً که وصىّ من و وارث من و وفا کنندۀ به سرعت به وعدۀ من، علىّ بن أبی‌طالب است».

 و پیغمبر فرمود: یا عَلِیُّ أنْتَ تُؤَدِّی عَنِّی، وَ تُسْمِعُهُمْ صَوْتی، وَ تُبَیِّنُ لَهُمْ مَا اخْتَلَفُوا فِیهِ بَعْدی.¹ «اى على تو هستى که تعهّدات و مسئولیّت‌هاى مرا أدا مى‌کنى؛ و صداى مرا به جهانیان مى‌رسانى؛ و در اختلافاتى که بعد از من پدیدار شود، تو حقّ را براى آنان آشکارا مى‌کنى».

 از همۀ اینها گذشته در اثر بخشش خاتم به سائل در حال رکوع در مسجد پیامبر صلى اللَه علیه و آله و سلّم آیۀ ولایت فرود آمد؛ و صریحاً به طور حصر و انحصار آن حضرت را در طراز رسول خدا به ولایت إلهیّه، ولِىِّ مسلمین قرار داد؛ ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ﴾.² «اینست و جز این نیست‌

که ولىّ و صاحب اختیار و مدبّر و أولى به شما از خود شما، خدا و رسول خدا و کسانى که اقامه نماز مى‌کنند و زکات و صدقه را در حال رکوع مى‌دهند، مى‌باشند».

 و این آیه در سورۀ مائده است؛ و چنانکه مى‌دانیم این سوره، آخرین سوره‌اى است که بر رسول اللَه نازل شده است؛ و این آیه بعد از حجّة الوداع در مدینه در طول هفتاد روزى که از غدیر خمّ تا روز رحلت رسول اللَه بوده است وَحْى گردیده است.

 و در همان ایّام کسالت، رسول خدا دستور دادند، تمام درهائى را که از خانه‌هاى مجاور أصحاب به مسجد رسول اللَه باز کرده بودند، همه را بستند، و بطور کلى مسدود نمودند؛ تا راهى از آن منازل به مسجد نبوده باشد، مگر در خانۀ أمیرالمؤمنین علیه السلام را که به دستور رسول خدا باز گذاردند و مسدود نکردند.

 از جمله درِ خانۀ عبّاس عموى رسول خدا و درِ خانۀ عمر و ابو بکر را بستند؛ عبّاس نزد رسول خدا آمد و اجازه خواست تا درِ خانه‌اش را باز گذارند؛ رسول اللَه فرمود: این اجازه به دست من نیست؛ خداى اجازه نداده است. عمر گفت: یا رسول اللَه اجازه بدهید یک دریچه از بالا، از منزل من باز باشد تا تشریف فرمائى شما را به مسجد ببینیم! حضرت فرمود: خداوند وَحْى فرستاده است که همۀ درها بسته شود غیر از در منزل علىّ بن أبی‌طالب. و بنابراین رسول اللَه دستور داد تمام دریچه‌ها و حتّى خُوخَۀ‌¹ خانۀ أبو بکر را بستند.

 بارى تمام این مطالب وقایعى است که راجع به أمیرالمؤمنین علیه السلام در زمان رسول خدا صلى اللَه علیه و آله و سلّم واقع شده است؛ و اینها و نظایر اینها که شمارش آنها بسیار است همه دلالت بر قرب شدید و روحانیّت اکید و ولایت آن حضرت با ولایت رسول خدا مى‌کند؛ و اگر کسى اُصولاً از عنوان وَصىّ بودن و خلافت آن حضرت نیز هیچ سابقۀ ذهنى نداشته باشد، مانند یک شخص خارجى مذهب مثل یهودى یا نصرانى، و این مطالب را ببیند، بدون شک مى‌گوید: این مقام بدون تردید مقام خلافت و ولایت و إمامت بعد از رسول است. و ما این مطالب را که همۀ آنها

بطور تفصیل و بحث مشروح در ضمن مباحث کتاب «امام‌شناسى» گذشته و نیز خواهد آمد، با أسناد معتبره از کتب شیعه، و از کتب عامّه مانند حفّاظ آنان آورده و مى‌آوریم، و هر کس عاجلاً بخواهد غیر از آنچه تا به حال در کتاب «امام‌شناسى» آمده است به أسناد آنها مراجعه کند به کتاب شریف «غَایَةُ الْمَرَام‌» سَیِّد هاشم بَحْرانی و «شَوَاهِدُ التَّنْزیل‌» حَاکِم حَسْکَانی، و «فَرائد السِّمطَین‌» حَمُّویی و سه جلد تاریخ أمیرالمؤمنین علیه السلام از «تاریخ دمشق» تألیف ابن عساکر مراجعه نماید.

 بارى از این مقدّمه استفاده شد که زمینۀ خلافت علىّ بن أبی‌طالب، از بدءِ بعثت رسول الله، و در دوران بیست و سه سال نبوّت آن حضرت کاملاً مشهود و ملموس بود؛ و براى هر گروه و دسته‌اى معلوم و مبیّن شده بود. و لیکن اینک که رسول خدا عازم رحلت است و جبرائیل خبر ارتحال آن حضرت را آورده است، در غدیر خمّ إعلان عمومى و نصب عَلَنى، و ابلاغ ولایت و امامت أمیرالمؤمنین علیه السلام براى همۀ طوایف مسلمانان بطور دسته جمعى بود، که رسول خدا در حِجَّة الوداع زمینه را مساعد مى‌نمود؛ و در خطبه‌ها از کتاب خدا و عترت خود سخن مى‌گفت تا بدین مرحلۀ غدیر که رسید، جبرائیل نازل و آیۀ‌ ﴿بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ‌﴾ را فرود آورد.

 و ما این مقدّمۀ شریفه را با ذکر حدیث شریفى که از حضرت علىّ بن موسى الرضا ـ علیه آلاف التّحیّة و الثّناء ـ در مجلس مأمون روایت شده است و از کتاب «غایة المرام» مى‌آوریم ختم مى‌کنیم:

حدیث حضرت رضا علیه السّلام در مجلس مأمون‌

 سیّد بحرانى از ابن بابویه، از علىّ بن حسین بن شاذویه مؤدّب، و جعفر بن محمّد بن مسرور، روایت مى‌کند که آن دو نفر، از محمّد بن عبد اللَه بن جعفر حِمْیَرى، از پدرش، از رَیَّان بن صَلْت روایت مى‌کنند که او گفت:

 حضرت امام رضا علیه السلام در مجلس مأمون که در مَروْ تشکیل یافته بود حضور یافتند؛ و در آن مجلس جمعى از علماى أهل عراق و خراسان حضور داشتند.

 مأمون گفت: از معناى این آیه مرا مطّلع کنید: ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبَادِنَا﴾.¹ «سپس ما کتاب را به إرث دادیم به آن کسانى از بندگان ما که آنها را برگزیده‌ایم».

 علماء گفتند: مراد خداوند از این بندگان برگزیده، جمیع اُمّت هستند.

 مأمون گفت: اى ابو الحسن؛ تو در این باره چه مى‌گوئى؟! حضرت فرمود: من این طور که اینها مى‌گویند نمى‌گویم؛ و لیکن من مى‌گویم که: مراد از برگزیدگان در این آیه، عترت طاهرۀ رسول خدا هستند.

 مأمون گفت: چگونه خداوند از این کلمه، عترت را إراده کرده است؛ و اُمّت را اراده نکرده است؟!

 حضرت فرمود: اگر از این کلمه، اُمَّت را اراده کرده بود، لازمه‌اش این بود که جمیع اُمَّت داخل در بهشت شوند؛ زیرا پس از آنکه مى‌فرماید: ﴿فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ﴾¹ «بعضى از آنها نسبت به خود ستم مى‌نمایند، و بعضى راه اقتصاد پیش مى‌گیرند؛ و بعضى در خیرات به إذن خدا سبقت مى‌گیرند؛ و اینست فضل بزرگ»؛

 همه را در بهشت جمع مى‌کند و مى‌فرماید: ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤًا وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ﴾². «در بهشت‌هاى عَدْن داخل مى‌شوند؛ و در آنجا از دستبندهاى طلا به آنان زینت مى‌کنند؛ و به لؤلؤ نیز آنها را مى‌آرایند؛ و لباس آنها حریر است».

 (و بنابراین چون همۀ اُمّت در بهشت نیستند؛ لا محاله مراد از کلمۀ برگزیدگان که شامل سه صنف مزبور مى‌شود، عترت است) فَصَارَ الْوِرَاثَةُ لِلْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ لاَ لِغَیْرِهِمْ «و بنابراین وراثت کتاب خدا منحصر در عترت طاهره مى‌شود؛ نه در غیر ایشان».

 مأمون گفت: عترت طاهره چه کسانى هستند؟! 

 حضرت فرمود: اَلَّذِینَ وَصَفَهُمُ اللَهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ؛ فَقَالَ: ﴿إِنَّما يُرِيدُ اللَهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾، وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ رَسُولُ اللَهِ صلّی اللَه علیه و آله و سلّم: «إنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ: کِتَابَ اللَهِ وَ عِتْرَتی أهْلَ بَیْتی؛ ألاَ وَ إنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرقَا حَتَّی یَردَا عَلَیَّ الْحَوْضَ؛ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونی فِیهِمَا! أیُّهَا النَّاسُ لاَ تُعَلِّمُوهُمْ فَإنَّهُمْ أعْلَمُ مِنْکُمْ‌»

 «آن کسانى که خداوند ایشان را در کتاب خود توصیف نموده و گفته است: «اینست و جز این نیست که خدا اراده کرده است که از شما أهل بیت، هر رجس و پلیدى را از بین ببرد؛ و به طهارت کلّیّه و مطلقه برساند». و ایشانند آن کسانى که رسول خدا صلى اللَه علیه و آله و سلّم دربارۀ آنها فرمود: «من دو متاع نفیس و پر قیمت در میان شما از خود مى‌گذارم: کتاب خدا و عترت من اهل بیت من! آگاه باشید که آن دو هیچگاه از هم جدا نمى‌شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند! شما اى مردم نظر کنید و بیندیشید که چگونه این خلافت و یادگارى مرا در آن دو چیز محترم مى‌شمارید؟! و مرا در آنها حفظ مى‌کنید؟! اى مردم شما ایشان را تعلیم نکنید! و چیزى یاد ندهید! زیرا که آنان از شما داناترند».

 در اینجا علماء مى‌پرسند از آن حضرت که مراد از عترت رسول اللَه همان آل رسول اللَه است؟! 

 حضرت پاسخ مى‌دهند: آرى! 

 دیگر در اینجا بحث حضرت شروع مى‌شود و بسیار مطالب نفیس و ارزنده بیان مى‌کنند که به صفحات «غایة المرام» که بلند و رَحْلى و پر خط است قریب سه صفحه مى‌شود؛ و ما به جهت اختصار از ذکر ذیل آن خوددارى کردیم.¹

 مقدّمۀ دوّم:

مختلف بودن مسلمانان زمان رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم در اعتقاد به آن حضرت‌

 اصحاب رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله و سلّم و به طور کلّى تمام مسلمانانى که در زمان آن حضرت ایمان آورده‌اند، همگى از جهت بینش نبوّت و معناى وحى و ادراک مقامات و درجات رسول خدا، و فهمیدن عالم غیب، و یقین بر خلوص و اخلاص رسول اللَه در تمام اعمال و رفتار شخصى و اجتماعى، عبادى و غیر عبادى، و نگرش به آن حضرت از جنبۀ طهارت معنوى، و وصل به ملأ أعلى و جبرائیل، و بالأخره به طور اجمال رؤیت رسول خدا را از جهت از خود برون‌آمدگى و به خدا پیوستگى، در تمام شئون از شئونات، یکسان نبوده‌اند، بلکه در درجات و حالات مختلف بوده‌اند.

 بعضى همچون سَلْمَان و عَمَّار و مِقْدَاد و أبُوذَرّ و عُثْمَانُ بْنُ مَظْعُون، و خَبَّابُ بْنُ أرَتّ و بسیارى از شهداى بدر و اُحد و أحزاب و سایر غزوات و غیرهم، چنان به‌

آن حضرت ایمان و اعتقاد داشتند که در برابر اراده و اختیار آن حضرت، إراده و اختیارى نداشتند، و فانى محض بودند، آن حضرت را متّصل به عوالم غیب مى‌دیدند، و از هواى نفس برون آمده، و به خدا پیوسته مى‌نگریستند.

 براى آنها تفاوتى نداشت، چه آیات قرآن را رسول خدا براى آنان بخواند؛ و یا از أوامر و نواهى شخصى به آنها أمر و نهى کند، فعل آن حضرت عبادى باشد، یا سیاسى، شخصى باشد یا اجتماعى، نکاح باشد یا صوم و حجّ، تعدّد زوجات و نکاح زن پسر خوانده باشد یا غیر، هجرت باشد یا إقامت، جنگ باشد یا صلح. هر چه باشد و به هر کیفیّتى باشد، فعل خداست، و از جانب خداست و طهارت محض است، و حقیقت خالص بدون شائبه‌اى از غشّ و غلّ عالم اعتبار و مجاز است.

 بعضى بین آیات قرآن و وحىِ مُنزَل، و بین آراء و افکار آن حضرت فرق مى‌گذاشتند؛ مى‌گفتند: ما آیات نازله را در قرآن کریم واجب اْلاِتّباع مى‌دانیم؛ امّا در آراء و انظار رسول خدا پیروى و تبعیّتى نداریم؛ و به همین لحاظ هیچ الزامى نداریم که در آراء شخصیّه و أفکار رسول خدا تابع او باشیم؛ و اختیار و ارادۀ خود را پیرو و فانى در اختیار و اراده او قرار دهیم. رسول خدا صاحب نظر است؛ ما هم صاحب نظر هستیم؛ در بعضى اوقات نظر او را مقدّم مى‌داریم؛ و در برخى نظر خود را.

 و خلاصۀ مطلب، همچنان که بسیارى از عامّه مى‌گویند: رسول خدا در اُمور شخصى و آراء و انظار خود، و یا در ترتیب جیش و سپاه، و گسیل داشتن جند و لشکر براى غزوه و یا سریّه، و در تنسیق و تنظیم اُمور ادارى و کشورى، مجتهد بود، و احیاناً جایزالخطاء بود؛ و دیگران نیز مجتهدند، و مُصیب و مُخطی.

 لهذا دیده مى‌شود که در بسیارى از موارد به حضرت مى‌گفتند: این کلام توست یا کلام خداست؟! این أمر از ناحیۀ توست یا از ناحیۀ خدا؟! این را تو خود گفتى یا خدایت أمر کرده است؟!

گواهى تواریخ معتبره بر رفتار أبو بکر و عمر

 آنچه در تواریخ معتبره بیشتر به چشم مى‌خورد، صاحبان این‌گونه رفتار در اغلب، أبوبکر و عمر بوده‌اند. و ما در اینجا چند نمونه مى‌آوریم:

 أوّل: در سنۀ ششم از هجرت در ماه ذوالقِعدة که رسول خدا با جماعتى از أصحاب به قصد طواف خانۀ خدا به سوى مکّه حرکت کردند؛ و با خود شتر براى‌

قربانى همراه داشتند، در زمین حُدیْبِیَّة کفّار قریش از رفتن آن حضرت ممانعت کردند؛ و صلحنامه بین رسول اللَه و آنها نوشته شد؛ حضرت دستور دادند که در همان محلّ حُدیْبِیَّة سرهاى خود را بتراشند، و شترها را قربانى کنند؛ و از احرام بیرون آیند.

 این معنى براى بعضى از اصحاب بسیار گران آمد؛ و حاضر براى حَلْق و قربانى نشدند. رسول خدا غمگین شد و شکایت به اُمّ سلمه کرد. اُمّ سلمه گفت: اى رسول خدا شما خودتان سر بتراشید و قربانى کنید؛ رسول خدا حَلْق نمود و نَحْر کرد، و آن جماعت، با شکّ و تردیدى که در نبوّت آن حضرت پیدا کردند، حلق نموده و نحر کردند.

 هنوز صلحنامه نوشته نشده بود که عمر بن الخطّاب ناگهان برجست و نزد ابو بکر رفت، و راجع به این قضیّه و عدم ورود به مکّه و بجا آوردن عمره، و قربانى و حَلْق در بیابان و شرائط صلحى که بر مسلمانان ناگوار و سخت بود شکایت کرده و گفت: آیا این مرد رسول خدا نیست که چنین و چنان مى‌کند؟! 

 و بعد از ردّ و بدل‌هائى عمر مى‌گوید: نزد پیغمبر آمدم و گفتم: آیا تو پیغمبر نیستى؟!

 فرمود: آرى! گفتم: مگر ما بر حق نیستیم و دشمن ما بر باطل نیست؟! فرمود: آرى!

 گفتم: پس این سرشکستگى و حقارت چیست که به دست تو در این پیمان و صلح به ما رسیده است؟! 

 فرمود: آرى من رسول خدا هستم، و هرگز مخالفت أمر او نخواهم نمود؛ و او یار من خواهد بود؛ و مرا نصرت خواهد نمود! 

 گفتم: مگر به ما وعده ندادى که به زودى به مکّه مى‌رویم و طواف مى‌کنیم؟! 

 فرمود: آرى! ولى آیا هیچ به تو خبر دادم که در این سال طواف مى‌کنیم؟! گفتم: نه، چنین نگفتى! 

 حضرت فرمود: به درستى که به مکّه خواهى رفت و طواف خواهى نمود! 

 عمر مى‌گوید: از آن روز که اسلام آوردم تا آن روز که در حدیبیّه بودم، در

نبوّت پیغمبر شکّ ننمودم، ولى آن روز شکّ آوردم.¹

شکّ عمر در نبوّت رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله در حدیبیّه‌

 دوّم: در سنۀ دهم از هجرت در حجّة الوداع که رسول خدا بر فراز کوه مروه از طرف وحى آسمانى إلهى توسّط جبرائیل، أمر کردند کسانى که با خود قربانى (هدى از قبیل شتر) نیاورده‌اند باید نیّت حجّ را تبدیل به عمره کنند؛ و از احرام بیرون آیند؛ از جمله اشخاصى که شدیداً با این موضوع مخالفت کرد، عمر بود؛ که گفت: اَیَرُوحُ أحَدُنَا إلَی عَرَفَةَ وَ فَرْجُهُ یَقْطُرُ مَنِیًا؟² «چگونه یکى از ما به عرفات برود، در حالى که از او مَنى مى‌چکد»؟! حضرت فرمود: او به قضیّه ایمان نمى‌آورد تا زمانى که بمیرد.

 چون سخن او و همدستانش به گوش رسول خدا رسید؛ آثار غصب چنان در چهره‌اش پدیدار شد، که آمد در میان مردم خطبه خواند و فرمود: أمَّا بَعْدُ فَتُعَلِّمُونَ أیُّهَا النَّاسُ! لأنَا وَ اللَهِ أعْلَمُکُمْ وَ أتْقَاکُمْ لَهُ! وَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أمْری مَا اسْتَدْبَرْتُ مَا سُقْتُ هَدْیًا وَ لأحْلَلْتُ.³ «آیا شما مى‌خواهید خدا را یاد بدهید و تعلیم کنید اى مردم! من به خدا سوگند از همۀ شما علمم بیشتر و تقوایم أفزون‌تر است؛ و اگر من مى‌دانستم از آنچه پیش آمد کرده است؛ در آن زمان که گذشت، هیچگاه با خود قربانى نمى‌آوردم؛ و من هم مانند شما مُحِلّ مى‌شدم و از إحرام بیرون مى‌آمدم».

 و چون از علّت غضب آن حضرت پرسیدند، فرمود: چگونه من غضبناک نشوم، آخر أمر مى‌کنم عمل نمى‌کنند؛ آیا مگر نفهمیدى که من مردم را به عملى أمر مى‌کنم و آنها در آن تردید و شکّ مى‌نمایند؟!⁴

 عُمَر این أمر خدا و رسول خدا را ناپسند داشت تا در زمان حکومت خود، صریحاً این حکم را برداشت، و گفت: در زمان حجّ، عمرۀ تمتّع نباید بجاى‌

بیاورند؛ و هر کس بجاى آورد، من بر او حدّ جارى مى‌کنم. عمر مى‌گوید: من اعتراف دارم که تمتّع، سنّت و دستور رسول خداست؛ و لیکن نظر من این است که نباید بجاى آورده شود.

 أبو موسى أشعرى گوید: إنَّ عُمَرَ قَالَ: هِیَ سُنَّةُ رَسُولِ اللَهِ صلّی اللَه علیه و آله و سلّم ـ یَعْنِی الْمُتْعَةَ ـ وَ لَکِنِّی أخْشَی أنْ یُعَرِّسُوا بِهِنَّ تَحْتَ الأرَاکِ ثُمَّ یَرُوحُوا بِهِنَّ حُجَّاجًا.¹ 

 عمر مى‌گفت: «حجّ تمتّع دستور و سنّت رسول خداست؛ و لیکن من بیم از آن دارم که مردانِ حاجى زنان خود را در زیر درخت‌هاى أراک فرود آرند؛ و سپس آنها را براى انجام حجّ به عرفات ببرند».

 و ما به حول اللَه و قوّته بحمد اللَه بحث کافى در ابتداى جلد ششم از «امام‌شناسى» پیرامون این داستان نمودیم.

جلوگیرى عمر از آوردن قلم و کاغذ براى رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله‌

 سوم: در «طبقات» ابن سعد روایاتى بسیار وارد است که چون رسول خدا در بستر مرگ، تقاضاى قلم و کاغذى نمود تا چیزى بنویسد که اُمَّت او هیچگاه گمراه نشوند عمر گفت: إنَّ الرَّجُلَ لَیَهْجُرُ «بر این مرد مرض غلبه کرده و هذیان مى‌گوید»، کَفَانَا کِتَابُ اللَهِ «کتاب خدا براى ما کافى است». و پیوسته ممانعت مى‌کرد، تا اختلاف و مشاجره در بین حاضرین مجلس رسول خدا پدید آمد، جمعى گفتند بیاوریم و جمعى از طرفداران عمر مى‌گفتند: لازم نیست، تا رسول اللَه به شدّت ناراحت شد؛ و فرمود: برخیزید و بروید! در این مجلس محلّ تشاجر و منازعه نیست؛ و از دنیا با یک دنیا غم و غصّه چشم بر بست.

 ابن عبّاس پیوسته در زمان حیات خود مى‌گفت: اَلرَّزِیَّةُ کُلُّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَهِ صلّی اللَه علیه و آله و سلّم وَ بَیْنَ أنْ یَکْتُبَ لَهُمْ ذَلِکَ الْکِتَابَ مِنِ اخْتِلاَفِهِمْ وَ لَغْطِهِمْ.² 

 «مصیبت بزرگ، تمام مصیبت از آن بود که میان رسول خدا و میان آن نامه‌اى که مى‌خواست بنویسد جدائى انداختند و نگذاشتند آن مکتوبى را که در نظر داشت بنویسد؛ و به علّت اختلاف و بلند کردن صدا در مجلس آن حضرت، مانع از این مهمّ شدند.

 محمد حسین هَیْکَل مى‌گوید: وَ فیمَا هُوَ فِی هَذِهِ الشِّدَّةِ وَ فِی الْبَیْتِ رِجَالٌ قَالَ: هَلُمُّوا أکْتُبْ لَکُمْ کِتَابًا لاَ تَضِلُّوا بَعْدَهُ أبَدًا.

 قَالَ بَعْضُ الْحَاضِرینَ: إنَّ رَسُولُ اللَهِ صلّی‌اللهُ علیه (وآله) قَدْ غَلَبَهُ الْوَجَعُ؛ وَ عِنْدَکُمُ الْقُرْآنُ؛ وَ حَسْبُنَا کِتَابُ اللَهِ؛ وَ یَذْکُرُونَ أنَّ عُمَرَ هُوَ الَّذی قَالَ هَذِهِ الْمَقَالَةَ. وَ اخْتَلَفَ الْحُضُورُ، مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ: قَرَّبُوا یَکْتُبْ لَکُمْ کِتابَا لاَ تَضِلُّوا بَعْدَهُ؛ مِنْهُمْ مَنْ یَأْبَی ذَلِکَ مُکْتَفِیًا بِکِتَابِ اللَهِ؛ فَلَمَّا رَأَیَ مُحَمَّدٌ خُصُومَتَهُمْ قَالُوا: قُومُوا!¹ 

 و در آن حال شدّت مرض و غلبۀ کسالت که پیوسته در پهلوى آن حضرت آب خنکى مى‌گذاشتند؛ و پیوسته آن حضرت دست خود را در آن ظرف آب مى‌برد و بر صورت خود مى‌کشید؛ و تب آن‌قدر زیاد بود که أحیاناً آن حضرت را بیهوش مى‌کرد، و سپس به هوش مى‌آمد؛ و پیامبر از آن تب، بزرگترین شدائد را تحمّل مى‌کرد؛ و در آن اطاق مردانى بودند، پیغمبر فرمود: «بیائید من براى شما نامه‌اى بنویسم که پس از آن هیچگاه گمراه نخواهید شد! 

 بعض از حاضران گفتند: درد و مرض بر رسول خدا غلبه کرده؛ و نزد شما قرآن است و کتاب خدا ما را بس است؛ و مى‌گویند که: عُمَر بود که این گفتار را گفت. حاضران اختلاف کردند، بعضى از ایشان گفتند: نزدیک آورید؛ براى شما نامه‌اى بنویسد که بعد از آن گمراه نشوید! و بعضى از ایشان امتناع کردند و گفتند: کتاب خدا کافى است. چون مُحَمَّد دشمنى و خصومّت آنان را دید، گفتند: برخیزید»! 

 هَیْکَلْ بعد از این عبارات بدون فاصله مى‌گوید: وَ مَا فَتِئَ ابْنُ عَبَّاسٍ بَعْدَهَا یَرَی أَنَّهُمْ أضَاعُوا شَیْئًا کَثِیرًا بِأنْ لَمْ یُسَارِعُوا إلَی کِتَابَةِ مَا أرَادَ النَّبِیُّ إمْلاَءَ‌هُ.

 أمَّا عُمَرُ فَظَلَّ وَ رَأیَهُ، أنْ قَالَ اللَهُ فِی کِتَابِهِ الْکَریمِ: مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْ‌ءٍ.² 

 «پس از این قضیّه، ابن عبّاس، همیشه نظرش این بود و یادآور مى‌شد که: حاضران مجلس چیزهاى مهمّ و بزرگ و فراوانى را از دست دادند؛ به آنکه در

آنچه رسول خدا ارادۀ نوشتن آن را کرده بود، شتاب نورزیدند.

موارد مخالفت صریح عمر با رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله‌

 و امّا عُمَر پیوسته در رأى خود ثابت بود که خدا در کتاب کریم خود گفته است: ما در کتاب از آوردن هیچ چیز کوتاهى نکرده‌ایم».

 چهارم: ابن عَسَاکِر، شش روایت آورده است که در روز طائف حضرت رسول خدا با حضرت أمیرالمؤمنین علیهما الصّلاة و السّلام مدّتى نجوى کرده و به پنهانى سخن مى‌گفتند؛ و چون به واسطۀ طول کشیدن زمان این رازگوئى، آثار کراهیت در چهرۀ بعضى از أصحاب (أبو بکر و عُمَر) ظاهر شد؛ بعداً که از رسول خدا دربارۀ این نجوى با أمیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند، رسول خدا فرمود: من با على، نجوى نکردم؛ بلکه خداوند با او نجوى کرد؛ و او را همراز و هم سرّ خود گرفت.

 در یک روایت دارد: فَرَأَی الْکَرَاهِیةَ فِی وُجُوهِ رِجَالٍ فَقَالُوا: قَدْ أطَالَ مُنَاجَاتَهُ مُنْذُ الْیَوْمِ فَقَالَ: مَا أنَا انْتَجَیْتُهُ وَ لَکِنَّ اللَهَ انْتَجَاهُ.

 «پیامبر در چهرۀ مردانى آثار کراهت و ناخوشایندى دید؛ و آنان مى‌گفتند: مناجات پیغمبر با على از اوّل روز تا به حال به طول انجامیده است؛ رسول خدا فرمود: من با او به پنهانى سخن نگفتم؛ بلکه خدا با او به پنهانى سخن گفت».

 و در یک روایت دارد: فَلَحِقَ أبُوَبکْرٍ (ظ) وَ عُمَرُ فَقَالاَ: طَالَتْ مُنَاجَاتُکَ عَلِیًّا یَا رَسُولَ اللَهِ! قَالَ: مَا أنَا اُنَاجِیهِ (کذا) وَ لَکِنَّ اللَهَ انْتَجَاهُ.¹ 

 «سپس ابو بکر و عمر خود را به رسول خدا رسانیده؛ و گفتند: اى رسول خدا: این رازگوئى و نجواى تو با على خیلى به درازا کشیده است! 

 رسول خدا فرمود: من با او به پنهانى سخن نمى‌گویم؛ بلکه خداوند او را به مناجات خود مخصوص گردانیده و همراز خود کرده است».

 پنجم: ابن أبى الحدید مى‌گوید: ابن عبّاس گفت: من با عمر در یکى از سفرهایش، به شام مى‌رفتیم؛ اتّفاقاً روزى تنها بر روى شترش مى‌رفت، من به دنبال او رفتم، گفت: اى ابن عبّاس من از پسر عمویت (علىّ بن أبی‌طالب) به تو گله دارم؛ من از او خواستم که در این سفر با ما همراه باشد؛ و او از آمدن امتناع ورزید.

 من همیشه او را غصّه‌دار و اندوهگین مى‌بینم؛ تو سبب غصّه‌اش را چه مى‌دانى؟! 

 من گفتم: اى أمیر مؤمنان! تو مى‌دانى که سببش چیست! 

 گفت: من چنین مى‌دانم که به سبب از دست رفتن خلافت، این‌طور محزون و غمگین است.

 من گفتم: به همین جهت است؛ او چنین مى‌داند که رسول خدا أمر خلافت را براى او مقرّر کرده است.

 گفت: اى ابن عبّاس! اگر رسول خدا أمر خلافت را براى او بخواهد؛ و خداوند نخواهد در این صورت چه خواهد شد؟! رسول خدا أمرى را إراده کرد؛ و خداوند غیر آن أمر را اراده کرد؛ و بنابراین مراد خدا به تحقّق پیوست، و مراد رسول او عملى نشد؛ مگر هر چه رسول خدا بخواهد بشود، خواهد شد؟!

 و این روایت را بدین عبارت نیز آورده‌اند که: رسول خدا در مرض مرگش خواست أمر خلافت را براى او مقرّر کند؛ من از ترس پیدایش فتنه، جلوگیرى کردم؛ و به جهت انتشار أمر اسلام مانع شدم.

 رسول خدا چون از این مَنْعِ من و ارادۀ قلبى من مطّلع شد، دست برداشت؛ و خداوند نیز آنچه را که مقرّر داشته بود عملى کرد.¹ 

 عبد الفتّاح عبد المقصود گوید: عُمَر به ابن عبّاس گفت: قریش کراهت داشت که نبوّت و خلافت در این خاندان جمع شود؛ بدین جهت فکر کرد و انتخاب کرد و موفّق شد.

 ابن عبّاس در پاسخ گفت: اینکه گفتى: قریش کراهت داشت، خداوند دربارۀ مردمانى که استحقاق هلاکت دارند، آن استحقاق را منوط به کراهت داشتن ایشان از أحکام خدا مى‌کند، آنجا که فرماید:

 ﴿ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ‌﴾².

 «این هلاکت و گم شدن أعمال به علّت آنست که ایشان کراهت داشتند آنچه‌

را که خداوند نازل کرده است، پس تمام أعمال ایشان را حبط و نابود ساخت».

 و امّا اینکه گفتى خداوند بر مى‌گزیند، و انتخاب مى‌کند؛ خداوند مى‌فرماید:

 ﴿وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ﴾¹.

 «و پروردگار تو اى پیامبر خلق مى‌کند، آنچه را که بخواهد و برمى‌گزیند؛ و براى مردم أبدا اختیارى و گزینشى نیست».

 عُمَر در پاسخ جواب ابن عبّاس جوابى نداشت جُز اینکه عصبانى شد.² 

 در اینجا مى‌بینیم عمر بین إرادۀ تکوینیّه و ارادۀ تشریعیّه خدا خَلْط کرده و به اشتباه رفته است؛ و جواب دندان‌شکن ابن عبّاس، راه گریز را بر او مسدود نمود. این پاسخ عمر همانند گفتار عُبَیْداللَه بْنُ زِیَاد به حضرت زینب ـ سلام اللَه علیها ـ در مجلس دار الإمارۀ کوفه مى‌باشد: اَلْحَمْدُ لِلهِ الَّذی قَتَلَکُمْ وَ أکْذَبَ اُحْدُوثَتَکُمْ. «حمد براى خدائى است که شما را کشت؛ و بدعت‌هاى تازه شما را فاش ساخت؛ و دروغ آن را نمودار کرد».

 و حضرت زینب ـ سلام اللَه علیها ـ پاسخ دادند که: خداوند جان هر ذى نفسى را قبض مى‌کند؛ و این منافات با صِدق عنوانِ کُشتن تو و یزید از روى جرم و جریمه ندارد؛ و کار خدا مانع از قبح فعل شما نیست؛ و اختیار را از شما سلب نمى‌کند. یَزید هم در شام قتل أهل بیت را به خدا نسبت مى‌دهد؛ و سلطنت خود را از خدا مى‌داند.

 ما در تاریخ بنى عبّاس بسیار مى‌بینیم که خلفاى بنى عبّاس دچار این خَبْط شده؛ و کارهاى قبیح خود را به خدا نسبت مى‌دهند و خلافت و حکومت خود را به استناد اینکه قدرت فعلاً به دست آنها آمده است، از خدا مى‌دانند. و عدم امارت إمامان أهل بیت علیهم السّلام را دلیل بر عدم تقدیر الهى و مستند به عدم حقّانیّت آنها مى‌دانند.

 در طول پنج قرن خلافت اولاد عبّاس، آن‌قدر شاعرانِ متملّق شعرها در أوصاف‌

آنها و أمارت عدل و حکومت إلهیّۀ آنان سروده‌اند؛ و آن‌قدر در کَسر شأن أهل بیت و عدم حقّانیّت آنها به استناد عدم تقدیر الهى نسبت به حکومت آنان، در مجالس خلفآء و اُمرآء و خلیفه زادگان شعر سروده‌اند؛ و قصائد پرداخته‌اند، که روى تاریخ را سیاه کرده است.

أشعار مروان بن أبى الجنوب در تنقیص أهل بیت علیهم السّلام‌

 أبوشَمْط: مَرْوَانُ بْنُ أبِی الْجَنُوب مى‌گوید: من شعرى را که در تنقیص رافضه (إمامان شیعه) ساخته بودم، در مجلس متوکّل خواندم. او در إزآءِ این شعر، حکومت و استاندارى بَحْرین و یمامه را به من داد؛ و پرچم آن ولایت را به نام من برافراشت؛ و چهار خلعت به من عنایت نمود؛ و فرزندش مُنْتَصر نیز به من خلعت بخشید؛ و متوکّل أمر کرد به من سه هزار دینار طلا بدهند؛ این سه هزار دینار را در مجلس به عنوان شاباش بر سر من نثار کردند؛ آنگاه فرزندش مُنْتَصر وسَعْد إیتالی را أمر کرد که خود آن دو تن شاباش‌ها را از زمین جمع کنند، و به من بدهند. آن دو نیز جمع کرده و همه را به من سپردند.

 و آن اشعار این است:

 ١ ـ پادشاهى و سلطنت خلیفه جعفر عبّاسى متوکّل، موجب سلامتى دین و دنیاى امّت است.

 ٢ ـ اى خلیفگان بنى عبّاس! میراث محمّد در إمارت و إمامت و ولایت بر مردم، براى شماست! و در پى آمد عدل و دادگسترى شما، هرگونه مظلمه‌اى محو مى‌شود؛ و حقوق به دست صاحبان حقّ مى‌رسد!

 ٣ ـ پسران دختر پیامبر (إمامان شیعه که فرزندان حضرت صدّیقه زهراء هستند) اُمید و نظر بدین میراث دارند، و أبداً براى ایشان، از این إمارت و حکومت، حتّى به قدر ذرّۀ تریشۀ ناخن، که در موقع گرفتن ناخن از دست مى‌ریزد، بهره‌اى و نصیبى نیست.

 ٤ ـ (این میراث اختصاص به بنى عبّاس که فرزندان عبّاس عموى پیغمبر هستند، دارد) زیرا که داماد (علىّ بن أبی‌طالب) إرث نمى‌برد؛ و دختر هم (حضرت زهراء) به عنوان وارث، از حکومت و إمامت و ولایت بهره ندارد (وارث دختر در غیر مورد إمامت است).

 ٥ ـ و بنابراین براى آن کسانى که این میراث شما را ادّعا مى‌کنند، و به خود نسبت مى‌دهند، و در حقیقت از آن حقّى ندارند، غیر از ندامت و حسرت چیزى نیست.

 ٦ ـ (حقّ به حقّ دار رسید و) و این وراثت را أهلش و صاحبانش گرفتند و بردند؛ و على هذا این ملامت و سرزنش شما نسبت به مدّعیان علامتِ چیست؟! (علامت عدم استحقاق و دعواى بلاجهت است).

 ٧ ـ اگر این حقّ براى شما ثابت و پا برجا بماند (از شدّت عدل و دادى که به مردم مى‌کنید، و از استقامت رویّه و صراطى که مردم در پیش مى‌گیرند)

دیگر براى مردم و براى حساب و کتاب آنان قیامتى برپا نمى‌شود، (زیرا کسى خلاف نکرده و حقّى را نبرده، و دفتر تمام خلایق پاک و صاف است).

 ٨ ـ این میراث، براى غیر شما نیست! سوگند به خدا نیست؛ و شرف و کرامتى هم نیست که براى آنان بوده باشد؛ و فضیلتى هم نبود که آنان متصدّى این منصب گردند.

 ٩ ـ تو اى متوکّل؛ فعلاً روزگار خود را در میان جماعت محبّان و دوستداران خود مى‌گذرانى! و براى مبغضان و بدبینان تو علائمى است، که بدان شناخته مى‌شوند.! 

 أبُوشَمْط مى‌گوید: براى شعرى که در همین زمینه بعداً براى متوکّل سرودم، ده هزار درهم به من عطا کرد.¹ 

نظریّۀ عمر در امامت، نظریّۀ ماکیاول است‌

 عُمَر با این منطقِ غلط، راه مغالطه را براى همۀ خلفاى جور بعد از خود باز کرد؛ زیرا اگر به دست آوردن مقام و قدرت و حائز شدن إمارت و ولایت در إرادۀ تکوینیّۀ إلهیّه، دلیل بر حقّانیّت و واقعیّت در إرادۀ تشریعیّه باشد، در این صورت دیگر عنوان ستم و ظلم و قبح و تجاوز و تعدّى و خیانت و جنایت و أمثالها مفهومى نخواهد داشت. هر کس به هر صورت و به هر عنوان به قدرت رسد، دلیل بر إراده و خواست خدا و شاهد بر حقّانیّت اوست.

 ولى عُمَر خوب مى‌فهمید که خَلْط مى‌کند، و راه مغالطه مى‌رود. اگر پیش‌آمدهاى خارجى و وقایع و حوادثى که بر اساس تعدّى و ظلم و خلاف أمر خدا و رسول خدا صورت مى‌گیرد، دلیل بر حقّانیّت و حقیقت أمر و متن واقعى خارجى باشد؛ پس چرا خود عُمَر در قضیّۀ حدیبیّه به رسول اللَه اعتراض کرد؛ و در نبوّت آن حضرت شک آورد؟ در آنجا نیز مى‌خواست بگوید: رسول خدا أمرى را اراده کرد؛ و خدا غیر آن را إراده کرد، و در این صورت تسلیم أمر خدا باشد. رسول خدا عُمره و طواف بیت اللَه را إراده کرد، و خداوند جلوگیر شدن کُفّار، و سر تراشى، و نحر کردن شترها در میان بیابان، و بدون عمره به مدینه بازگشتن را.

 ما با این منطق عُمَر کارى نداریم؛ خودش مى‌داند با این طرز تفکّرى که‌

داشته است. ولى در اینجا مى‌خواهیم بدانیم که این منطق خلاف منطق إسلام است؛ خلاف منطق قرآن است؛ خلاف دأب و دیْدن رسول اللَه است، خلاف نظریّه و آراء ملّیّون از أرباب مذاهب سَماوى است.

 بنابر نظریّۀ او، بردن على را با سر برهنه به مسجد براى اخذ بیعت؛ و شکستن پهلوى زهراى صدّیقۀ، و سقط مُحْسن جنین معصوم؛ و أخذ فَدَک نِحْلۀ حضرت صدّیقۀ، همه و همه إراده و خواست خدا بوده؛ و اگر خدا نمى‌خواسته نمى‌شده است. و بطور کلّى غصب ولایت در نظر او معنى ندارد؛ زیرا در این صورت عنوان غصب هیچگاه تحقّق خارجى پیدا نمى‌کند. هر کس به هر صورت و به هر عنوان به منصبى رسد، خواست خدا بوده و بر حقّ بوده است.

 جنایات واقعه در سقیفۀ بنى ساعده، و سوق دادن مردم را براى بیعت، در حالى که جنازۀ رسول خدا هنوز روى زمین افتاده و دفن نشده است، و وقایع و پى‌آمدهاى سقیفه از دوران بیست و پنج سالۀ خلافت خلفاى سه گانه، و سپس معاویه، و ترور أمیرالمؤمنین علیه السّلام در محراب عبادت، و مظلومیّت‌هاى امام حسن، و وقایع جانگداز کربلا، و صحنه‌هاى جانسوز اسارت زینب، در مَرْأىٰ و منظر تماشاچیان کوفه و شام و و و و و... همه و همه خواست خدا بوده؛ و اگر نمى‌خواسته نمى‌شده است. و بنابراین حقّ با مباشران این جنایات بوده؛ و بالملازمه عدم تحقّق حقّ در این مظلومان دربدرى بوده که براى إعلاى کلمه حقّ، گرفتار طعمۀ شمشیر شدند، و بیابان‌ها را بر روى شترهاى بى‌جهاز و محمل‌هاى بى‌روپوش در تابش آفتاب، گرسنه و تشنه در نور دیدند.

 از اینجا خوب بر خوانندگان محترم روشن مى‌شود که همین منطق عُمَر بود که نبوّت إسلام و رسول خدا را تبدیل به سلطنت و پادشاهى و کسرویّت و قیصریّت نمود؛ و بنى اُمیّه و بنى العبّاس را شش قرن بر رقاب مسلمانان مسلّط کرد؛ و دین پاک و مقدّس نبوّت توأم با ولایت و طهارت رسول خدا را، که منشأ و مُوجد طهارت أهل بیت و إمامان به حقّ بود، در زاویه اُفول و تعطیل و نیستى و نابودى سپرد؛ و حکومت جائرانه ظالمانه کسرى و قیصر را به صورت خلافت اسلامى و در پوشش و نقاب خلیفۀ اسلام جلوه‌گر ساخت.

 بین نظریّۀ عُمَر و نظریّه جهانخواران إمروز دنیا چه تفاوتى است؟ اینها نیز

مى‌گویند: هر کس قدرت بر دست داشته باشد، آقائى و سیادت و حقیقت و أصالت، که جز حیازت قدرت چیزى نیست، براى اوست.

 نظریّه عُمَر دربارۀ إمامت، عین نظریّۀ مَاکْیَاوِل است؛ و یا به عبارت صحیحتر نظریّۀ ماکیاول همان نظریّۀ عمر است. ماکیاول نیز مى‌گوید: میزانِ شرف و أصالت و واقعیّت در بنى آدم به چنگ آوردن قدرت است. هر کس قدرت در دست دارد، عزیز و پیروز و منصور به هدف رسیده است. و هر کس فاقد قدرت است، از کاروان هستى دور؛ و از زمرۀ به هدف پیوستگان مهجور است.

 فقط فرق در اختلاف تعبیر است؛ عمر قدرتِ فعلى، و حیازت بر منصب را به خواست خدا، یعنى خواست خدا در تحقّق خارجى تعبیر مى‌کند؛ و ماکیاول از آن به واقعیّت و أصالت و میزان شرف و أمثالها تعبیر مى‌کند.

 این منطق را قیاس کنید با منطق سرور موحّدان و مولاى متّقیان أمیر مؤمنان علىّ بن أبی‌طالب علیه السّلام آنجا که فرماید: وَ اللَهِ لَوْ اُعْطِیتُ الأقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أفْلاَکِهَا عَلَی أنْ أعْصِیَ اللَهَ فِی نَمْلَةِ أسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُ؛ وَ إنَّ دُنْیَاکُمْ عِنْدِی لأهْوَنُ مِنْ وَرَقَةِ فِی فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا! مَا لِعَلِیٍّ وَ لِنَعیمٍ یَفْنَی وَ لَذَةٍ لاَ تَبْقَی؟!¹

 «سوگند به خدا که اگر أقالیم هفت گانه را با آنچه در محاذات آنهاست، تا کهکشانهاى آسمانها به من بدهند، در مقابل آنکه عصیان خدا را بجاى بیاورم، دربارۀ مورچه‌اى، بدین طریق که پوست دانۀ جُوى را از او بگیرم؛ نخواهم کرد؛ و این دنیاى شما در نزد من از یک دانۀ برگى که در دهان ملخى مشغول جویدن آنست، پست‌تر و بى‌ارزش‌تر است. على را چه کار با نعمتى که فانى مى‌شود؛ و لذّتى که پایدار نمى‌ماند»؟! 

 بارى منطق عُمَر بى‌شباهت به منطق أبو سفیان نیست که حکومت دنیا را یک اُبُّهَت و جَلال و عظمت از نقطه نظر این دنیا و این نَشأه مى‌پنداشت؛ و ربط نبوّت و اتّصال با عالم غیب را با حکومت إلهیّه و حقّه إنکار مى‌کرد. و به عبارت دیگر مى‌گفت: آنچه محمّد راجع به این دنیا و حکومت و امارت آن سخن مى‌گوید، همه راجع به شئون این دنیاست. حکومت است؛ سلطنت است؛ از

عالم غیب خبرى نیست. ربط با آن عالم، و محکومیّت این جهان نسبت به أحکام آن عالم معنى ندارد.

 أبوسفیان نمى‌توانست تصوّر کند که شهامت و فداکارى و جهاد و از خود گذشتگى در برابر حقیقت و خدا و بدون نظر مادّى چه معنى دارد؟ او نمى‌توانست تصوّر کند، که سربازان اسلام که شمشیر مى‌زنند، هدف مادّى و طبیعى ندارند؛ قصد ریاست و حکومت بر مردم را ندارند، کار آنان لِلّهِ وَ فِی اللَهِ است.

 صفّ عظیمى از منافقین چه أفرادى که در فتح مکّه مسلمان شدند؛ و چه أفراد دیگرى که از روى عظمت و جلال إسلام، چاره‌اى ندیدند جز آنکه اسلام بیاورند، از این قبیل أفراد بودند.

 منافقین جمعیّتى بسیار بودند، که از أصحاب رسول اللَه شمرده مى‌شدند؛ و به ظاهر اسلام آورده و به وحدانیّت خدا و رسالت آن حضرت گواهى داده بودند؛ و لیکن دلشان ایمان نیاورده بود؛ و در باطن خود به إسلام، به نظر یک حکومت ملّى، و یک سلطنت و إمارت دنیوى نظر مى‌کرده‌اند.

گفتار ابو سفیان به عثمان در امر خلافت‌

 چون خلافت به عثمان رسید؛ أبو سفیان داخل در مجلس عثمان آمد، و گفت:یَا بَنِی اُمَیَّةَ تَلَقَّفُوهَا تَلَقُّفَ الْکُرَةِ! وَ الَّذِی یَحْلِفُ بِهِ أبُوسُفْیَانَ: مَا زِلْتُ أرْجُوهَا لَکُمْ، وَ لِتَصِیرَنَّ إلَی صِبْیَانِکُمْ وِرَاثَةً! 

 وَ قَالَ لِعُثْمَانَ: أدِرْهَا کَالْکُرَةِ! وَ اجْعَلْ أوْتَادَهَا بَنی اُمَیَّةَ! فَإنَّمَا هُوَ الْمُلْکُ؛ وَ لاَ ـ أدْرِی مَا مِنْ جَنَّةٍ وَ لاَ نَارٍ! وَ أتَی قَبْرَ حَمْزَةَ سَیِّدِالشُّهَدَآءِ عَلَیْهِ‌السَّلاَمُ فَرَکَلَهُ بِرِجْلِهِ، ثُمَّ قَالَ: یَا حَمْزَةُ! إنَّ الأمْرَ الَّذِی کُنْتَ تُقَاتِلُنَا عَلَیْهِ بِاْلأمْسِ قَدْ مَلَکْنَاهُ الْیَوْمَ وَ کُنَّا أحَقَّ بِهِ مِنْ تَیْمٍ وَ عَدِیٍّ.¹ 

 «اى بنى امیّه! این حکومتى را که به شما رسیده است، مانند توپ بازى بقاپید! و محکم براى خود نگهدارید! سوگند به آن کسى که أبو سفیان همیشه به او سوگند یاد مى‌کند: پیوسته من امید داشتم که این حکومت به شما برسد! و باید پس از شما به طور وراثت به أطفال شما منتقل شود!

 و به عثمان گفت: مانند توپ بازى این إمارت و ولایت را دست به دست بدهید! و أرکان و اُصول آن را از بنى امیّه قرار دهید؛ زیرا حقّاً غیر از سلطنت و حکومت دنیوى چیزى نیست.

 و من نمى‌دانم؛ نه بهشتى است و نه جهنّمى.

 و سپس به سر قبر حمزه سیّد الشّهداء آمد؛ و آن را با یک پاى خود مى‌زد و مى‌گفت: إى حَمْزِة آن حکومت و إمارتى که تو دیروز براى آن با ما جنگ مى‌کردى، ما إمروز مالک شدیم؛ و ما از تَیْم و عَدىّ (أبو بکر و عمر) به آن سزاوارتر بودیم»! 

 بارى از مجموع آنچه در این مقدّمه ذکر شد به دست آمد که: تا چه أندازه مسلمانان، در زمان رسول خدا صلى اللَه علیه و آله و سلّم متفاوت بوده‌اند؛ و از جهت گرایش قلبى و ایمان واقعى مختلف؛ و رسول خدا در دوران نبوّت با این أفراد متفاوت؛ با این طرز تفکرهاى گوناگون، مواجه و روبرو بوده؛ و چقدر زندگى و مماشات و تماس و معاشرت و انس و رفت و آمد با بسیارى از آنها جانفرسا و طاقت‌فرسا بوده است.

 مقدّمۀ سوم:

مکلّف به قلم تکلیف خداوندى بودن أنبیاء و مرسلین، و أئمّه علیه السلام همچون دیگر آدمیان‌

 تمام پیامبرانى که خدا فرستاده است از أنبیاء و مرسلین؛ و همگى أئمّه معصومین ـ سلام اللَه علیهم أجمعین ـ و همۀ معصومان و پاکان از أولیاء اللَه مقرّبین، مانند سایر أفراد بشر مکلّف به قلم تکلیف؛ و مؤدّب به تأدیب خداوندى مى‌باشند. و با قدم مجاهده و استقامت در راه؛ و مقدّم داشتن محبّت و رضاى الهى را بر رضاى خویشتن؛ و صبر و تحمّل آزارها در طریق وصول به مطلوب حضرت سبحانى؛ و با همّت عالى و عزمى استوار و إراده‌اى متین؛ باید یکایک از استعدادها و قواى خدادادى خود را به مقام فعلیّت آورده، و منازل و مراحلى را که در راه قرب و لقاءِ حضرت أحدیّت و فنآء در ذات اقدس او، و بقاء به خداوند بعد از حصول مقام فناء مقرّر شده است، طىّ کنند، و با اختیار و اراده این راه را بپیمایند.

عصمت پیامبران منافاتى با اختیار آنان ندارد

 گزینش و انتخاب خداوندى، و ارتضآء و اصطفآء و اجتبآء حضرت أحدى در عوالم غیب و عالم ذرّ و مثال و در بَدْو خلقت در عوالم نوریّه و مجرّده و بسیطه، موجب سَلْب اختیار و ارادۀ آنان نبودۀ، بلکه مؤیّد و مسدّد و پشتیبان اختیار و إراده‌

بوده و مى‌باشد.

 زیرا خداوند إراده فرموده که چنین افراد پاک و برگزیده‌اى از طرف خود مأمور تبلیغ و هدایت مردم شوند، و با اختیار و پذیرش خود، از راه محبّت به معبود، این راه را بپیمایند، و این مسیر را سیر کنند. آنگاه چگونه ممکن است تصوّر شود که: آنان بدون اختیار، و با عصمت اضطرارى و جبرى به ارادۀ خدا تکالیف خود را انجام دهند. این خُلْف، و موجب تغییر إرادۀ الهى است؛ و محال است.

 خداوند اراده کرده است ایشان از روى اختیار کارهاى پاک و طاهر را بگزینند، و از روى اختیار از معاصى و محرّمات اجتناب کنند. پس اگر این ارادۀ خدا علّت سلب اختیار ایشان شود، و طهارت و عصمت آنان را به صورت اجبارى و قهرى در آورد، در این صورت موجب تخلّف اراده از مراد شده؛ و این محال است.

 پس انبیاء و مرسلین مانند سایر أفراد بشر مختارند، و در کارها از روى إراده و اختیار، انتخاب عمل مى‌کنند؛ یک دسته کارهائى را بجاى مى‌آورند، و یک دسته کارهائى را ترک مى‌کنند.

 و بدین جهت پیوسته قوا و استعدادهاى خود را تدریجاً به فعلیّت رسانیده؛ و سپس آن فعلیّت را که نسبت به درجۀ بالاتر، قابلیّت و استعداد است، در أثر اختیار و إراده و پذیرش أمر خداوندى، به فعلیّت عالى‌تر و درجۀ والاترى رسانیده، و همچنین پیوسته تدریجاً هر یک از قوا را به کمال نسبى، و سپس به کمال مطلق مى‌رسانند، تا وجود ایشان به کمال مطلق رسیده، و به مقام إنْسَانِ کَامِلْ نائل آیند.

 و این مناصب و درجات به واسطۀ راهى است که آنها به اختیار رفته‌اند، و به مقامى است که از روى طوع و رغبت و إراده و پسند، به آن رسیده‌اند.

 حضرت ابراهیم علیه السّلام، پس از حیازت مقام نبوّت و شکستن بتها در بتخانۀ بابل و به آتش افکنده شدن، و معارضه و مبارزۀ با نمرود و نمرودیان، و تبعید از زمین بابِل به زمین فلسطین؛ و اداء وظیفۀ پیامبرى در آن سرزمین؛ و پس از امتحانات و آزمایش‌هائى که در اثر صبر و تحمّل با حضرت سارۀ بدون فرزند داد، و سپس خداوند به او فرزند داد؛ و پس از ساختن خانۀ کعبه با فرزند رشیدش حضرت اسماعیل؛ و هجرت دادن هاجر و اسماعیل را تنها، در سرزمین خشک و

گرم و بى‌آب و علف مکّه؛ و پس از امتحان کُشتن و ذَبح فرزند برومند و شاخص توحید، و اقامت اسماعیل را در قربانگاه حضرت محبوب؛ و خلاصه بعد از بیست و چهار امتحانى که از او شد؛ و او از عهده برآمد، در سنّ پیرى و فرتوتى که از سر و صورتش موهاى سپید سرازیر است، به مقام إمامت برگزیده شد. و این منصب بدو عنایت شد.

 ﴿وَ إِذِ ابْتَلى‌ إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمامًا﴾.¹ 

 «و در آن وقتى که ابراهیم را پروردگارش به کلماتى آزمایش نمود؛ و ابراهیم خوب از عهده برآمد؛ و آنها را به تمامیّت انجام داد؛ از طرف خدا خطاب رسید که: من تو را براى مردم امام قرار دادم».

 حضرت موسى، پس از آن امتحانات سخت در دعوت با سِبطیان، در مقابل قبطیان؛ و مقابله و روبرو شدن با فرعون مصر؛ و فرار کردن به سرزمین فلسطین و مدّت چهل سال در تیه و بیابان ماندن سبطیان؛ و چهل شب براى مخاطبه و مناجات، گرسنه و تشنه به کوه طور رفتن؛ و تحمّل آن آثار عظمت و جلال إلهى را نمودن، داراى مقام کمال شد؛ و جزء پیامبران اولو العَزْم درآمد؛ و صاحب شریعت و کتاب شد.

 رسول اکرم مُحمَّد بن عبداللَه صلى اللَه علیه و آله و سلّم چهل سال در سرزمین مکّه تنها و غریب بود. بطورى که براى خلوت با خدا، باید کعبه و بیت اللَه را ترک گوید ـ با آنکه أهل مکّه و مجاور بیت اللَه بود ـ و در جَبَل النّور در غَارِ حرَآء تنها و تنها برود. آن غارى که بر فراز کوه است؛ و رفتن به آنجا بسیار مشکل، و راه خطرناک. در آن غار چند روز و یک هفته و دو هفته و بیشتر اقامت مى‌نمود؛ تنها و تنها.

 البتّه شکّى نیست که جوهرۀ وجود آن والا مردان از سایر مردم امتیاز و برترى دارد همچنان که أفراد عادى مردم نیز از جهت آفرینش از نظر صفات و غرائز و ملکات تفاوت دارند؛ کما آنکه از جهت جهات طبعى و طبیعى چون قَد و حجم و رنگ و شمائل متفاوتند. لیکن این تفاوت آنان را از نقطه نظر تکلیف و عصمت اختیارى در صفّ متمایز و جدائى قرار نمى‌دهد؛ همه باید با اطاعت أمر خدا، و با

پذیرش توحید، و با مجاهده و کدّ و سعى در طىّ طریق الى الله، رو به کمال بروند؛ و مطلوب خود را به دست آرند.

 النَّاسُ مَعَادِنُ کَمَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ.¹ 

 مردم در غرائز و صفات، و درخشندگى و تابندگى، و اختلاف درجات و استعدادات، مانند معادن مختلف هستند. همان طور که یک معدن، مسّ؛ و یک معدن، آهن؛ و یک معدن طلا، و یک معدن نقره، و یک معدن الماس و برلیان است؛ و با هم مختلفند؛ همینطور أصناف و دستجات مردم با یکدیگر در صفات و غرائز و ملکات اختلاف دارند. ولى نکته‌اى که هست اینست که: همان طور که هر معدنى باید استخراج شود؛ و به کُوره رود، و تحمّل آتش کند؛ و ذوب شود و غشّ از خالص جدا شود؛ و الماس و برلیان نیز باید به دست تراشکار تراشیده شوند؛ تا با قابلیّت موجوده مورد استفاده قرار گیرند؛ همین طور أصناف و أنواع مردم باید با قدم مجاهده، و تسلیم امر خدا، از هواى نفس و خودبینى بیرون آمده؛ و به خدا بینى و لقاء حضرت او نائل شوند.

 هر فردى از أفراد بشر مکلّف است، قابلیّت و استعداد عطاشدۀ به او را کامل کند؛ و فعلیّت بخشد؛ نه آنکه مانند افراد دیگر شود. پیامبران مکلّفند آن جوهرۀ ذاتى خود را پاک کنند؛ و إمامان مکلّفند در دستورات إلهیّه در مقام خلوص و إخلاص، به مقام ولایت مطلقه نائل آیند؛ اولیاء خدا مکلّفند سَریرۀ ذاتى خود را روشن، و از حجاب‌هاى نورانیّه نیز بگذرانند؛ مردم عادى نیز مکلّفند سریرۀ ذاتى خود را هر چه باشد، پاک و خالص کنند، و غشّ و غلّ را از آن به دور بریزند؛ و از هواى نفس برون جسته، و به مقام رضاى محبوب: حضرت معبود فائق گردند. هیچکس مکلّف نیست که همچون دیگرى بشود. در روز قیامت از شِمْر نمى‌پرسند چرا مانند حضرت سیّد الشّهداء نشدى؟! چرا امام نشدى؟! از او مؤاخذه مى‌کنند که چرا از روى اختیار آن حضرت را سر بریدى؟!

 از سلمان فارسى نمى‌پرسند: چرا مانند أمیرالمؤمنین نیستى؟! مى‌پرسند: آیا تمام استعدادها و قوائى را که خداوند بخصوص تو داده است، در راه رضاى او اعمال کردى یا نه؟! 

 از أبوذر نمى‌پرسند: چرا سلمان فارسى نیستى؟! مى‌پرسند: آیا أبوذر کامل شده‌اى یا نه؟!

 فَعَلى‌هذا عصمت و طهارتى که در أنبیاء موجود است؛ و به ارادۀ حضرت إلهى به آنها داده شده است، موجب عصمت قهریّه و طهارت قهریّه نمى‌شود؛ بلکه مُنافى آنست. و مى‌توان عصمت و طهارت اختیاریّه را معلول و مُسَبَّب از نفس شریف و فرمانبردار و مطیع، و از ملکات حمیده بر أثر خصال خجستۀ ناشى از أعمال و کردار صالحۀ آنان دانست.

 و روایاتى که نشان دهندۀ آنست که خداوند به دو هزار سال، و یا به هفت هزار سال، و یا به هفتاد هزار سال، قبل از خلقت آدم، و یا خلقت عوالم، آنها را آفرید؛ منظور قبلیّت زمانى نیست؛ بلکه قبلیّت رُتبى و عِلّى در عوالم مجرّده است؛ و منظور از این طول مدّت، سعۀ عوالم نوریّه و مجرّده است نسبت به عوالم طبع و طبیعت.

پیامبران در صفات بشرى مانند سایر مردم‌اند

 از این بیان مى‌فهمیم که: أنبیاء مانند سایر افراد بشر داراى غرائز و صفات و اختیار و سایر اُمور معنوى و حسّى و مادّى هستند و به تمام معنى الکلمة بشر مى‌باشند. داراى غریزۀ عفّت و حیا، داراى صفت هَیبت و خَشیت، داراى سُرور و حُزن، داراى گریه و خنده. همچنان که بدن دارند؛ غذا مى‌خورند؛ گرسنه مى‌شوند؛ تشنه مى‌گردند؛ سیر و سیراب مى‌شوند؛ غریزۀ نکاح و حبّ جنْس دارند.

 احساس درد و ألَمْ مى‌کنند، إحساس فراق و هجران مى‌نمایند، إحساس مسرّت و شادى مى‌کنند. غایة الأمر تمام این کارها، و این صفات و غرائز، و این احساس‌ها را در راه رضاى معبود استخدام نموده وَ ابْتِغَآءً لِوَجْهِهِ الْکَریم إعمال مى‌کنند.

 رسول خدا پیامبر گرامى ما: خاتم الأنبیاء و المرسلین، از این قاعده مستثنى نبوده، و همچون سایر پیامبران داراى صفات بَشَرى بوده‌اند. در تبلیغ أحکام‌

حریص و در سعى و کوشش براى تبلیغ قرآن کریم، و ارشاد و هدایت مردم خود را به تَعَب و رنج مى‌افکنده‌اند؛ و در سستى و بى‌اعتنائى کفّار ناراحت و افسرده مى‌شدند؛ و در بیان آیات إلهیّه و اهتمام بلیغ در رسانیدن قرآن کریم، إصرار و إبرام داشتند؛ و در تجاوز و تعدّیاتى که در بعضى از أحیان صورت مى‌گرفت به غَضَب در مى‌آمدند، تا جائى که چهرۀ مبارک سرخ مى‌شد؛ و رگهاى پیشانى و گردن متورّم مى‌شد؛ در مواقع حیا و شرم آن‌طور شرمنده مى‌شدند و خجالت مى‌کشیدند، که آن حضرت را حَیِىّ نامیدند؛ یعنى بسیار با شرم و با حیا. دربارۀ اینکه در رسانیدن أحکام خود را به تاب و تب مى‌انداخته‌اند، آیاتى در قرآن وارد است:

 ﴿طَهَ * ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى‌﴾.¹ 

 «اى پیغمبر، ما قرآن را بر تو فرو نفرستادیم تا خود را به رنج و مشقّت افکنى»!

 ﴿لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ﴾‌².

 «به تحقیق که پیغمبرى از خود شما به سوى شما آمده است، که مشکلات و سختى‌هاى وارده بر شما، تحمّلش براى او گران است؛ و بر سعادت و خیر شما و هدایت شما حریص است؛ و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است».

 ﴿فَلَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ عَلى‌ آثارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا﴾³.

 «اى رسول ما نزدیکست که از شدّت حزن و تأسّف، به جهت آنکه اگر اُمَّت به این قرآن ایمان نیاورند، تو جان خود را هلاک کنى»! 

 و راجع به شرم و حیاى آن حضرت وارد است:

 ﴿إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ‌﴾⁴.

 (چون در خانۀ رسول خدا غذا خوردید، برخیزید و متفرّق شوید؛ و ننشینید و با

گفتارهاى گوناگون گرم شده و انس بگیرید) «این کردارهاى شما پیغمبر را آزار مى‌دهد؛ و از شما خجالت مى‌کشد که بگوید برخیزید!» 

 دربارۀ تصدیق سخنان مردم که هر چه خدمتش مى‌گفتند، ردّ نمى‌کرد؛ تا به جائى که گفتند: محمّد فقط گوش است. هر چه به او بگویند تصدیق مى‌کند؛ سخنان متناقض را مى‌شنود، و در مقام جدل و ردّ و اعتراض برنمى‌آید، وارد است: 

 ﴿وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾.¹ 

 «و برخى از این منافقان که پیوسته در شکّ و تردیدند؛ پیامبر را اذیّت مى‌کنند، و مى‌گویند؛ او فقط گوش است. بگو گوش خوبى است براى شما! ایمان به خداوند مى‌آورد؛ و به مؤمنان در اخبارى که به او مى‌دهند ایمان دارد ـ و یا مؤمنان را به واسطۀ امانى که به آنها مى‌دهد در امنیّت و مصونیّت دارد ـ».

 دربارۀ ازدواج زینب: دختر عمّۀ خود که مطلّقۀ زَیْدُ بْنُ حَارِثَه پسر خواندۀ خود بود، و این عمل در نزد عرب آن‌قدر قبیح بود که در حکم ازدواج با زن پسر حقیقى و عروس واقعى بود؛ و پیامبر از جانب خدا براى شکستن این سنّت جاهلى مأمور شد، که خودش أوّل بجاى آورد؛ واقعاً از عکس العمل این کار مى‌ترسید تا آیه آمد که: ﴿وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ‌﴾².

 «و تو اى پیامبر از مردم مى‌ترسى! و خداوند سزاوارتر است که از او بترسى»! 

 دربارۀ لزوم رسالات خدا و عدم تغییر و تبدیل آن وارد است:

 ﴿وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ* لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ* ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ* فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ﴾.³ 

 «و اگر این پیغمبر از نزد خود مطالبى ساخته و به ما نسبت دهد، و به ما ببندد؛ ما با دست قدرت خود او را درخواهیم گرفت؛ پس از آن رگ حیاتى و رگ قلب او را مى‌بُریم؛ و هیچیک از شما یاراى آن را ندارد که نگذارد، و مانع از این کار

شود»! 

ترس رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله از تبلیغ عمومى ولایت أمیرالمؤمنین علیه السّلام‌

 چون این مقدّمات معلوم شد؛ حال مى‌گوئیم که دربارۀ إعلان و إبلاغ عمومى و إعلام عَلَنى ولایت مولى الموحّدین أمیرالمؤمنین علیه السّلام، پیامبر أکرم واقعاً در خوف و هراس بود؛ زیرا حال عمومى أصحاب و مخالفان را إجمالاً دانستیم. رسول خدا در وحشت بود از اینکه اگر إعلام کند، چه خواهد شد؟! 

 پیامبر اکرم وحشتى بر جان خود نداشت که او را بکشند؛ و یا از کوه پرتاب کنند، و یا زهر بیاشامانند؛ زیرا پیامبر در قبال أمر خدا براى جان خود ارزشى نمى‌دید؛ و به آسانى در طبق اخلاص نهاده و تسلیم مى‌کرد.

 وحشت پیغمبر از آن بود که مبادا مردم بشورند؛ و مخالفان که مردم متعیّن و از نقطه نظر وجهۀ عمومى مردمى متأصّل، و صورت بازار خوبى دارند، و در مردم نفوذ کرده و رگ خواب عوام را به چنگ آورده‌اند، یکباره إنکار نبوّت کنند، و از اسلام برگردند، و مرتدّ شوند؛ و علناً در میان مجتمع و در روبروى رسول اللَه این عمل را ناشى از جاه‌طلبى رسول خدا نشان دهند؛ و نبوّت را یک حکومت مادّى و ریاست ظاهرى إعلان کرده؛ به مردم بگویند: اینک که مى‌خواهد از دنیا برود؛ ریاست و إمامت را به شوهر دختر و داماد و پسر عموى خود واگذار کرده است. چون پسر ندارد؛ و داماد در نبودن پسر، در حکم پسر و وارث است. اینک ریاست بر مردم را که در حکم تاج و تخت است به شوهر دختر خود داده است.

 و اگر چنین مى‌کردند؛ و در همان مجلس عَلَنى به مخالفت بر مى‌خواستند؛ و إهانت مى‌کردند؛ و شورش مى‌نمودند، چه مى‌شد؟ یکباره تمام نبوّت و زحمات طاقت‌فرساى بیست و سه سالۀ آن حضرت نابود مى‌شد. و در مقابل عهدى که با خدا بسته که: بار نبوّت را با همۀ مصائب و مشکلات به منزل برساند، شرمنده و مَسئول مى‌گشت. پیغمبر دنبال یافتن فرصت مناسب، و انتهاز وقت صحیح و بجا بود؛ و پیوسته زمینه را قوى و مساعدتر مى‌نمود. با آنکه جبرائیل آمده؛ و أمر به تبلیغ ولایت پسر عمّش را براى مردم آورده است؛ و لیکن وقتى معیّن نکرده؛ و پیغمبر با این خصوصیّات و کیفیّات و این سفر عظیم حجّة ـ الوداع که اساسش براى تعلیم مناسک حجّ، و بالأخص براى إعلان ولایت عامّه بود، پیوسته و پیوسته زمینه مى‌ساخت و پى‌ریزى مى‌کرد.

 به أمیرالمؤمنین علیه السّلام که به یَمَن فرستاده بود، نوشت که: با جزیۀ أهل نجران از یمن به مکّه باز گردد، و در مکّه به یکدیگر پیوستند؛ و در حجّ شریک شدند؛ و صد نفر شتر براى هر دو در سرزمین منى نحر کردند؛ و افتخار شرکت در حجّ فقطّ نصیب مولى الموالى است. و این براى بعضى بسیار گران است؛ بالأخصّ که در قضیّۀ عمره و حجّ تمتّع، عَلَم مخالفت برافراشته بودند؛ و پیامبر را خسته و عصبانى و به شدّت کسل و ناراحت کردند.

 رسول اللَه در مکّه و عرفات و منى مجموعاً پنج خطبۀ شیوا مى‌خواند، و در هر کدام که مى‌خواهد روى دستور کلّى جبرئیل؛ و احساس مسئولیّت نسبت به علىّ بن أبی‌طالب؛ إعلان صریح و عمومى کند، موقع را مقتضى نمى‌بیند. فلهذا در خطبه‌ها سفارش به عترت و أهل بیت مى‌کند.

 این خود یک درجه پیشروى است، که زمینه را مساعد براى إعلان و معرّفى شخصى مى‌نماید؛ و حتّى در آخرین خطبۀ خود در مِنَى، باز سفارش به کتاب خدا و عدم انفکاک آن با عترت و أهل بیت مى‌نماید، که پیوسته این دو با هم هستند؛ و قابل جدائى و انفکاک نمى‌باشند؛ و تا قیام قیامت که کنار حوض کوثر بر رسول خدا وارد شوند هر دو با هم بوده؛ و توأماً باید سعادت بشر را تأمین کنند.

 پیامبر در روز چهارشنبه چهاردهم ذوالحجّة از مکّه خارج شدند؛ و با کاروان‌ها و محمل‌ها به سوى مدینه رهسپارند، فرداى آن روز که سه روز به روز غدیر مانده بود جبرائیل نازل شد:

 ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ﴾.¹ 

 «اى پیغمبر آنچه را که (در این موضوع) به سوى تو از طرف پروردگارت فرود آمده است، به مردم برسان و إبلاغ کن! و اگر نرسانى و تبلیغ نکنى، أصلاً رسالت پروردگار خود را نرسانده‌اى و تبلیغ نکرده‌اى! و خداوند تو را از مردم حفظ مى‌کند؛ و خداوند این جماعت کافران را به مقصود خود إرشاد نمى‌کند؛ و راه‌

وصول به هدف و أسباب ظفر به نیّات و مقاصدشان را بر آنها مى‌بندد».

 این آیه با این شدّت و تهدید، نازل شد؛ که دیگر اینک جاى مصلحت‌اندیشى و زمینه‌سازى نیست؛ وقت مى‌گذرد و فرصت فوت مى‌شود؛ و خداوند خودش ضمانت حفظ اسلام و صیانت آن را از دستبرد کفّار نموده، و راه وصول به مقاصدشان را خود متعهّد شده که بر آنان مَسْدود کند.

 ولایت به قدرى مهمّ است که همطراز و همردیف نبوّت است؛ و اگر تو در إعلام آن کوتاهى کنى أصلاً به وظیفۀ رسالت خود قیام و اقدام ننموده‌اى! 

 عَلى باید معرّفى شود؛ معرّفى عام، در مجلس واحد میان همۀ مجتمع؛ او نگاهدارندۀ دین و پاسدار آئین پس از توست! اوست که از اوّلین روز دعوت در مجلس عَشیره، طبق حدیث عشیره، به دنبال آیۀ انذار، براى خلافت و وراثت و ولایت بعد از تو منصوب شد! اوست که هر سال و هر ماه و هر روز و هر ساعت قدم به قدم با تو آمده؛ در سَرّآء، و ضرّآء، در غزوات و در سَرایا شمشیر بُرّان او، حزن و کسالت و غم را از چهرۀ منیر تو مى‌زدوده است! اوست که در یارى علم و بحر محیط و موّاج دانش است، و از پیروى و شاگردى تو، هر روز درى از علم آموخته که از آن در هزار در دیگر مفتوح مى‌شده است! اوست که در شب هجرت تو از مکّه به مدینه در رختخواب تو خوابید؛ و تا به صبح جان خود را هدف هر گونه بلائى ساخت و جبرائیل و میکائیل تا به صبح در نزد او نشستند؛ و خداوند به آن دو فرشته دربارۀ او افتخار نمود.

 پیامبر اکرم آمد تا به نزدیکى جُحْفَة که طریق مدینه از شام و از عراق جدا مى‌شود: در آخرین نقطه‌اى که کاروانیان حجّ همه با هم پیوسته‌اند؛ و از اینجا باید جدا شوند؛ در وادى غَدِیر خُمّ رَحْلِ اقامت افکند؛ و دستور داد همۀ زائران بیت اللَه الحرام مجتمع گردند. اینجا محلّ نَصب أمیرالمؤمنین است.

 در بعضى از روایات و تفاسیر وارد است که آیۀ ﴿بَلِّغْ﴾ در همین جا نازل شد؛ پیامبر پیاده شد؛ و فرمان گردآورى حجّاج را صادر فرمود.

قصیدۀ آیة اللَه کمپانى در مسألۀ غدیر

 مرحوم آیت‌اللَه حاج شیخ محمّد حسین اصفهانى ـ رضوان اللَه علیه ـ در این باره قصیدۀ مُخَمّسى دارد که ما چند فقره از آن را در اینجا ذکر مى‌کنیم:

                     خوش آن دمی‌که بینمش نشسته در کنار من

                     که کعبۀ درش بود مَطاف و مُستجار من

                     مُنَزَّه است از حدود اگرچه آن نگار من

                     خلافت از نخست شد به نام شهریار من

                     به فرق فَرْقَدان رسد کلاه افتخار من

                     که مُلک دل نمی‌سزد مگر به رازدار من

                     شد اختیار دین به دست صاحب اختیار من

                     جَحیمْ شعله‌ای ز قهر آن بزرگوار من

                     به دست او بود زمام شرع پایدار من

                     همان کند که کرد با امیر شه شکار من¹

مشکلات و پى‌آمدهاى تحمّل ولایت‌

 باید دانست که این نصب به مقام امامت و خلافت، شأنى از شئون ظاهرى آن حضرت نیست که موجب راحتى و سعه و مقامى باشد که بدان خشنود مى‌گردند؛ و در برابر آن جشن مى‌گیرند؛ و سُرور و وَجْد دارند. بلکه موجب تحمّل مسئولیّت و تعهّد در برابر انجام آثار و لوازم؛ و از عهده بیرون آمدن از وظائف آن، به نحو احسن است. و این چقدر مشکل و طاقت‌فرساست. و چه پى‌آمدهائى در پى دارد، که باید با قدم صبر و آرامش از همۀ آنها عبور کرد؛ از جمله مثلاً سکوت و عدم دست بردن به قبضۀ شمشیر است، طبق وصیّت رسول خدا در آن وقتى که حقّ را مى‌برند، و ناصر و معینى هم نیست.

 در حقیقت نصب به مقام ولایت، نصب به مقام بُردباری و تحمّل و متانت براى تمام این وقایع و حوادث است. نصب به صبر و بُردباری در برابر تمام حوادثى است که بعداً تا روز قیامت، راجع به ولایت براى صاحب ولایت پیدا مى‌شود.

 إعلان تحمّل و استقامت براى پیش‌آمدهائى است که در سدّ راه ولایت هر روز و هر زمان، شیطان و نفس أمّاره به وسیله نفوس جاهل و بى‌خبر پیش مى‌آورد؛ و براى عدم وصول به حضور جلوگیر مى‌گردد.

 پس روز غدیر چه روز مشکل؛ و چه میعاد طاقت‌فرسا؛ و چه ملاقات کوبنده و شکننده براى أمیرالمؤمنین بوده است! و چه روز عظیم و پر اُبَّهت و جلال بوده است! 

 و چنین تصوّر نشود که روز مسرّت و شادى از نقطه‌نظر شئون دنیوى بوده ـ است، بلکه مطلب بر عکس است.

 همچنان که روز بعثت رسول اللَه در غارِ حَرآءْ اوّلین روز نزول در عالم کثرت؛ و مأموریّت سر و کار پیدا کردن با أبوجَهْل‌ها و أبولهب‌ها و أبو سفیان‌ها؛ و روز تحمّل مصائب و شدائد تبلیغ رسالات خدا، و ایتمار به امر إلهى در شکستن بت‌هاى جاهلیّت و تصفیه و تهذیب نفوس؛ و مدارا و مماشاة با یک جهان از أفکار

مردم جاهل که بزرگترین مصائب را بر اساس جهل خود به بار مى‌آورند، و بر رسول خدا تحمیل مى‌کنند، مى‌باشد.

 فلهذا رسول خدا به خود لرزید؛ و چون به منزل آمد از شدّت هیبت و عظمت این أمر بر روى زمین افتاد؛ گلیم و لباس و دثار بر خود پیچید؛ و در گوشه‌اى افتاد که جبرائیل فرود آمد و آیۀ‌ ﴿قُمْ فَأَنْذِرْ وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ﴾ را به دنبال خطاب‌ ﴿يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ﴾، و ﴿قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ را به دنبال خطاب‌ ﴿يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ﴾‌ فرو خواند.

 پیغمبر مى‌داند که این ولایت أمر براى علىّ بن أبی‌طالب چه چیزهائى را به دنبال دارد؛ از ضرب و شتم و قتل و إسارت فرزندان، و مانند آینه در مقابل خود مى‌بیند؛ و براى رضاى حضرت ربّ ودود ـ جلّ و عزّ ـ همه را تمکین مى‌کند؛ و با إطاعت و تسلیم در برابر آیۀ‌ ﴿بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ به جان و دل مى‌پذیرد. و على نیز همه را به جان و دل قبول مى‌کند؛ و با آغوش باز استقبال مى‌کند؛ و دعوت حقّ را لبّیک مى‌گوید؛ و براى اطاعت و تسلیم در برابر آن سر از پا نمى‌شناسد.

بلایا و فتن وارده بر أمیرالمؤمنین علیه السلام پس از رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله‌

 حافظ أبُو نُعَیم إصفهانى با سند متّصل خود از أبا برزه آورده است که رسول خدا صلى اللَه علیه و آله و سلّم فرمود: إنَّ اللَهَ تَعَالَی عَهِدَ إلَیَّ عَهْدًا فِی عَلِیٍّ، فَقُلْتُ: یَا رَبِّ بَیِّنْهُ لی!

 فَقَالَ: اسْمَعْ! فَقُلْتُ: سَمِعْتُ!

 فَقَالَ: إنَّ عَلِیًّا رَایَةُ الْهُدَی؛ وَ إمَامُ أوْلیآئی؛ وَ نُورُ مَنْ أطَاعَنِی؛ وَ هَوَ الْکَلِمَةُ الَّتِی ألْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ؛ مَنْ أحَبَّهُ أحَبَّنی؛ وَ مَنْ أبْغَضَهُ أبْغَضَنی؛ فَبَشِّرهُ بِذَلِکَ! فَجآءَ عَلِیٌّ فَبَشَّرْتُهُ.

 فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَهِ! أنَا عَبْدُاللهِ؛ وَ فِی قَبْضَتِهِ فَإنْ یَعذِّبْنی فَبِذَنْبی؛ وَ إنْ یُتِمَّ لِیَ الَّذی بَشَّرْتَنی بِهِ، فَاللهُ أوْلَی بِی!

 قَالَ: قُلْتُ: اللَهُمَّ اجْلُ قَلْبَهُ! وَ اجْعَلْ رَبیعَهُ الإیَمانَ!

 فَقَالَ اللَهُ: قَدْ فَعَلْتُ بِهِ ذَلِکَ! ثُمَّ إنَّه رَفَعَ إلَیَّ أنَّهَ سَیَخُصُّهُ مِنَ الْبَلآءِ بِشَیْءٍ لَمْ یَخُصَّ بِهِ أحَدًا مِنْ أصْحَابی.

 فَقُلْتُ: یَا رَبِّ أخِی وَ صَاحِبِی!

 فَقَالَ: إنَّ هَذَا شَیْءٌ قَدْ سَبَقَ؛ إنَّهُ مُبْتَلیً وَ مُبْتَلی بِهِ.¹

 «خداوند تبارک و تعالى دربارۀ علىّ بن أبی‌طالب با من عهدى کرده است. من گفتم: بار پروردگارا آن را براى من بیان کن! خداوند گفت: بشنو! من گفتم: شنیدم.

 خداوند گفت: بدرستى که حقّاً على پرچم و عَلَم هدایت است؛ و إمام و پیشواى أولیاى من است؛ و نور و روشنى بخش کسى است که از من إطاعت مى‌کند، و اوست کلمه و خصلت و افاضۀ من، که من پیوسته آن را ملازم و همراه متّقیان قرار دادم؛ کسى که او را دوست داشته باشد مرا دوست دارد؛ و کسى که او را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است؛ پس اى پیامبر ما، تو این مطلب را به على بشارت بده! على آمد؛ و من او را بدین وحى خداوندى بشارت دادم.

 على در پاسخ گفت: اى رسول خدا! من بندۀ خدا هستم؛ و در دست قدرت او؛ اگر مرا عذاب کند، به پاداش گناه من است؛ و اگر آن وعده‌اى را که تو به من دادى تمام کند، و بدان بشارت وفا نماید؛ پس اوست که از من به من سزاوارتر، و ولىّ و مولاى من است.

 من گفتم: بار پروردگارا قلب على را روشن کن! و بهار او را ایمان گردان! 

 خداوند گفت: اینها را به على دادم؛ و سپس خداوند چنین به من فهمانید که: او را به بَلایَا و مصائب و امتحانات خاصّى مخصوص مى‌گرداند، که هیچیک از أصحاب مرا بدان بلایا مخصوص نگردانیده است.

 من گفتم: اى پروردگار من! آخر على برادر من، و مصاحب من است.

 خداوند گفت: «این بلایا و مصائب چیزى است که از عالم قضا و قدر من گذشته است؛ او حتماً مُبتلى و آزمایش خواهد شد؛ و دیگران نیز به واسطۀ او مورد آزمایش قرار خواهند گرفت».

 إبراهیم بن محمّد بن مؤیّد حمّوئى با سند متّصل خود از علىّ بن أبی‌طالب آورده است که او گفت: من با پیغمبر صلى اللَه علیه و آله و سلّم در بعضى از طرق مدینه راه مى‌رفتیم؛ تا رسیدیم به باغى! 

 من عرض کردم: اى رسول خدا! چقدر این باغ نیکو و زیباست! 

 رسول خدا فرمود: چقدر نیکو و زیباست؟! و از براى تو اى على در بهشت باغى است که از این باغ بهتر است!

 سپس آمدیم، تا رسیدیم به باغ دیگرى؛ و من عرض کردم: اى رسول خدا! چقدر این باغ زیباست! 

 رسول خدا فرمود: چقدر زیباست! و از براى تو یا على در بهشت باغى است که از این باغ زیباتر است! و پس از آن آمدیم، تا رسیدیم به باغ سومى؛ و من عرض کردم: اى رسول خدا: چقدر این باغ نیکو و خوب است! رسول خدا فرمود: از براى تو در بهشت باغ بهتر و خوب‌ترى هست!

 بارى ما همینطور مى‌آمدیم تا بر هفت باغ عبور کردیم؛ و به هر باغى که مى‌رسیدیم، من عرض مى‌کردم: اى رسول خدا! چقدر این باغ نیکوست! و رسول خدا مى‌فرمود: در بهشت براى تو باغى بهتر و خوب‌تر است! 

 فَلَمَّا خَلاَلَهُ الطَّرِیقُ اعْتَنَقَنِی وَ أجْهَشَ بَاکِیًا! فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَهِ! مَایُبْکِیکَ؟

 قَالَ: ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ أقْوَامٍ لاَیُبْدُونَهَا لَکَ إلّاَ بَعْدِی!

 فَقُلْتُ: فِی سَلاَمَةٍ مِنْ دِینی؟! قَالَ: فِی سَلاَمَةٍ مِنْ دینِکَ.¹ 

 «و چون رسیدیم به راهى که کسى در آن نبود، و رفت و آمد نبود؛ رسول خدا دست‌هاى خود را بر گردن من افکند؛ و صداى هاى‌هاى به گریه بلند کرد؛ من عرض کردم: اى رسول خدا علّت گریه شما چیست؟ فرمود: کینه‌هائى است از تو که در سینۀ گروه و اقوامى موجود است؛ و آنها را آشکارا نمى‌کنند مگر بعد از من! من عرض کردم: آیا در آن صورتِ بُروز کینه‌ها و فتنه‌ها دین من سالم خواهد بود؟! فرمود: آرى! در آن صورت دین تو سالم خواهد بود»! 

 و نیز موفّق بن أحمد از أبو سعید خُدرى روایت کرده است که: رسول خدا صلى اللَه علیه و آله و سلّم از آنچه از دشمنان على به او مى‌رسید از مقاتله و غیرها خبر داد: فَبَکَی عَلِیٌّ وَ قَالَ: أسْأَلُکَ یَا رَسُولَ اللَهِ بِحَقِّ قَرابَتِی وَ بِحَقِّ صُحْبَتِی أنْ تَدْعُوَ اللَهَ أنْ یَقْبِضَنِی إلَیْهِ! فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! أنَا أدْعُو اللَهَ لَکَ لأجَلٍ مُؤَجَّلٍ! فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَه! عَلَی مَا اُقَاتِلُ الْقَوْمَ؟! قَالَ: عَلَی الأحْدَاثِ فِی الدِّینِ.²

 «علىّ بن أبی‌طالب گریست؛ و عرض کرد: یا رسول الله! تو را به حقّ قرابتى که با تو دارم، و به حقّ همنشینى و مصاحبتى که با تو داشته‌ام، سوگند مى‌دهم که: از خدا بخواهى مرا به سوى خود ببرد؛ و مرگ مرا فرا رساند! رسول خدا فرمود: اى على! من از خدا ارتحال تو را به سوى خودش پس از زمان معیّن شده مى‌خواهم! على عرض کرد: اى رسول خدا من براى چه سببى با این قوم جنگ مى‌کنم؟! فرمود: براى بدعت‌هائى که در دین وارد کنند؛ و براى حَدثَ‌هائى که به میان آورند».

 و نیز موفّق بن احمد خوارزمى با سند خود از أبى لیلى، از پدرش آورده است که: «رسول خدا صلى اللَه علیه و آله و سلّم در روز خیبر، پرچم را به على داد؛ و خداوند به دست او خیبر را فتح کرد؛ و در روز غدیر خمّ، مردم را آگاه ساخت که على مولاى هر مؤمن و مؤمنه است؛ و به او گفت: تو از من هستى و من از تو مى‌باشم؛ و تو براى برقرارى تأویل قرآن جنگ مى‌کنى همچنان که من براى برقرارى تنزیل قرآن جنگ کردم! و به او گفت: نسبت تو با من همان نسبت هارون است به موسى؛ با این تفاوت که پیغمبرى بعد از من نیست. و به او گفت: من صلح و صفا هستم با کسى که با تو صلح و صفا باشد؛ و محارب و در جنگم با کسى که با تو محارب و در جنگ باشد؛ و تو دستاویز وَثیق و محکم ایمانى! و تو براى مردم دربارۀ چیزهائى که براى آنها پس از من مشتبه مى‌شود، روشنگر راهى! و تو ولىّ و مولاى هر مؤمن و هر مؤمنه بعد از من مى‌باشى! و تو هستى که خداوند دربارۀ تو این آیه را فرستاد:

 ﴿وَ أَذانٌ مِنَ اللَهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ﴾.¹ 

 و تو هستى که به سنّت من عمل مى‌کنى! و از ملّت و آئین من دفاع مى‌نمائى! و من و تو اوّلین کسانى هستیم که پس از مرگ براى حشر، زمین براى آنها شکافته مى‌شود؛ و تو با من داخل در بهشت خواهى شد؛ و حسن و حسین و فاطمه با ما هستند. خداوند به من وَحى فرستاده است که فضل تو را بیان کنم؛ و من براى مردم فضائل تو را برشمردم؛ و آنچه را که خدا به من أمر کرده بود تبلیغ‌

کردم! 

 ثُمَّ قَالَ: اتَّقِ الضَّغَائِنَ التَّی کَانَتْ فِی صُدُورِ قَوْمٍ لاَتُظْهِرُهَا إلّاَ بَعْدَ مَوْتی؛ اُولَئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللّاَعِنُون َوَ بَکیَ.

 ثُمَّ قَالَ: أخْبَرَنی جَبَرائیلُ أنَّهُمْ یَظْلِمُونَکَ بَعْدِی، وَ أنَّ ذَلِکَ الظُّلْمَ لایَزُولُ بِالْکُلِّیَّةِ عَنْ عِتْرَتِنَا حَتَّی إذَا قَامَ قَائِمُهُمْ، وَ عَلَتْ کَلِمَتُهُمْ، وَاجْتَمَعَتِ الاُمَّةُ عَلَی مَوَدَّتِهِمْ، وَالشَّانِی لَهُمْ قَلیلًا، وَالْکَارِهُ لَهُمْ ذَلیلًا، وَ الْمَادِحُ لَهُمْ کَثِیرًا.

 «و سپس فرمود: اى على! از کینه‌ها و حِقدهائى که در سینه‌هاى گروهى پنهان است؛ و آنها را بعد از مرگ من ظاهر مى‌کنند بپرهیز. ایشان را خدا لعنت مى‌کند؛ و لعنت کنندگان لعنت مى‌کنند. و پس از این جملات، رسول خدا گریست؛ و سپس فرمود: اى على! جبرائیل به من خبر داده است که این قوم بعد از من به تو ظلم مى‌نمایند؛ و این ظلم به طور کلّى از عترت ما برطرف نمى‌شود، مگر زمانى که قائم ما قیام کند، و کلمه و سخن عترت ما بالا رود؛ و داراى ارزش شود؛ و امّت إسلام بر مودّت آنها اجتماع کنند، و بدگویان دربارۀ آنها کم شوند؛ و بدبینان آنها ذلیل گردند؛ و مدّاحان آنها زیاد شوند.

 و این در وقتى تحقّق مى‌پذیرد که شهرها و بَلَدها تغییر یابد؛ و بندگان خدا ضعیف شوند؛ و در وقت یأس و ناامیدى از فَرَج پیدا شود. در این هنگام قائم آل محمّد با أصحابش ظهور مى‌کنند؛ به واسطۀ آنها خداوند حقّ را آشکار مى‌نماید؛ و با شمشیرهایشان باطل را خاموش مى‌گرداند؛ و مردم از روى رغبت به ایشان و از روى خوف از سَطْوت ایشان، پیروى مى‌کنند! بشارت باد شما را به فَرَج چون وعدۀ خداست؛ و خدا خُلف وعده نمى‌کند؛ و این قضاء حتمى الهى است؛ و خداوند حکیم و خبیر است؛ و فتح خداوند نزدیک است.

 اَللَّهُمَّ إنَّهُمْ أهْلِی فَأذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیرًا؛ اللَهُمَّ اکْلأْهُمْ وَارْعَهُمْ، وَ کُنْ لَهُمْ وَ انْصُرْهُمْ وَ أعِزَّهُمْ وَ لاَتُذِلَّهُمْ، وَاخْلُفْنِی فیهِمْ إنَّکَ عَلَی مَا تَشَاءُ قَدِیرٌ.¹ 

 سپس رسول خدا دربارۀ عترت دعا مى‌کند: «بار پروردگارا! ایشان أهل من‌

هستند، هرگونه رجس و پلیدى را از آنان بزدا! و پاک و پاکیزه گردان! بار پروردگارا ایشان را در کنف لطفت حفظ فرما! و رعایت حال ایشان را بنما! و براى ایشان باش! و ایشان را یارى کن! و عزّت بده! و ذلیل مگردان؛ و تو خلیفۀ من باش در ایشان! که تو بر هر کارى که بخواهى توانائى»! 

 و علىّ بن أبی‌طالب علیه السّلام فرمود: کُلُّ حِقْدٍ حَقَدَتْهُ قُرَیْشٌ عَلَی رَسُولِ اللَهِ صلّی اللَه علیه و آله و سلّم أظْهَرَتْهُ فِیَّ، وَ سَتُظْهِرُهُ فِی وُلْدِی مِنْ بَعْدِی؛ مَالِی ولِقُرَیْشٍ؟ إنَّمَا وَتَرْتُهُمْ بِأمْرِ اللَهِ وَ أمْرِ رَسُولِهِ، أفَهَذَا جَزَآءُ مَنْ أطَاعَ اللَهَ وَ رَسُولَهُ إنْ کَانُوا مُسْلِمینَ؟!¹ 

 «هرگونه حقد و کینه‌اى که قریش بر رسول خدا داشت، آن را دربارۀ من اعمال کرد؛ و پس از من دربارۀ فرزندان من اعمال مى‌کند؛ مرا با قریش چه‌کار؟! من روى أمر خدا و رسول خدا با آنها با شدّت برخورد کردم؛ آیا اینست پاداش کسى که از خدا و از رسول خدا إطاعت کند اگر آنها مسلمان باشند؟ ﴿وَ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾².

 اَللَّهُمَّ اجْعَلْنَا مِنَ الْمُتَمَسِّکِینَ بِوِلاَیَةِ عَلِیِّ بْنِ أبِیَطالِبٍ أمِیرِألْمُؤْمِنینَ علیه السّلام.

درس نود و چهارم تا نود و هفتم: بحث و تحقیق در خطبۀ رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله در غدیر خمّ‌

 درس ٩٤ تا ٩٧

بسم اللَه الرحمن الرحیم‌

وصلّی اللَه علی محمّد و آله الطاهرین و لعنة

اللَه علی‌أعدائهِم أجمعین من الآن الی قیام

یوم‌الدِّین‌؛ ولاحول و لا قوة إلّاَ باللَه العلیّ

العظیم. 

 قال اللَهُ الحَکیمُ فی کتابِهِ الکَریم:

 ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ‌﴾¹.

 «اى پیغمبر ما برسان به مردم آنچه را که از طرف پروردگارت به تو نازل شده است! و اگر این کار را انجام ندهى، أصلاً رسالت پروردگارت را نرسانیده‌اى! و خداوند تو را از مردم حفظ مى‌کند؛ و خداوند گروه کافران را هدایت نمى‌کند»!

اشعار صاحب بن عبّاد در مدح أمیرالمؤمنین علیه السّلام‌

 موفّق بن احمد خطیب خوارزم أبیات ذیل را از صاحب بن عبّاد نقل کرده است:

 ١ ـ «محبّت پیغمبر و أهل بیت پیغمبر، اعتماد من است در هنگامى که مشکلات و مهمّات ناخوشایند زندگى، روى آورده؛ و دربارۀ ما نظر خود را بد و دگرگون سازد؛ و با ما بناى ناسازگارى و سَرِ کج‌روى گذارد.

 ٢ ـ اى پسر عموى رسول خدا که أفضل و أشرف کسانى هستى که بر خلق سیادت و آقائى کرده‌اند؛ و أفضل کسانى هستى که سرپرستى و تدبیر امور هاشمیّون را کرده‌اند!

 ٣ ـ اى اُسوه و مقتداى دین! و اى نادرۀ دهر! گوش فراده و بشنو مدیحۀ غلام خود را که تفضیل شما را بر خلق خدا، دین و آئین خود مقرّر داشته است!

 ٤ ـ آیا مثل و همانند سبقت تو در إسلام هست، اگر بدین نکته پى برند؟ و همین خصلت روشن و درخشان، ما را در مى‌یابد؛ و حفظ مى‌کند!

 ٥ ـ آیا مثل و همانند علم تو هست، در آن وقتى که لغزش مى‌نمودند، و سست و بى‌ارزش مى‌شدند؛ و تو آنها را هدایت نمودى و به مسائل و مجهولاتشان دلالت کردى همچنان که پیوسته ما را هدایت مى‌کنى و از علم خود بهره‌مند مى‌نمائى؟!

 ٦ ـ آیا مثل و همانند تو در جمع کردن قرآن هست، که قرآن را از جهت لفظ و قرائت؛ و از جهت تفسیر و معنى؛ و از جهت تأویل و بیان معانى باطنیّه؛ و از جهت روشنگرى و تبیین آن بشناسى و بیان کنى!؟

 ٧ ـ آیا مثل و همانند حال تو هست در وقتى که مرغ را از هوا خواندى و حاضر کردى؛ و سایر نمازگزاران نکردند؟!

 ٨ ـ آیا همانند إعطاء توبه اسیر دربند کشیده‌شدۀ رنج دیده؛ و به طفل خردسال، دیده شده؛ بعد از آنکه به مسکین عطا نمودى؟!

 ٩ ـ آیا همانند صبر تو دیده شده؛ در وقتى که خیانت کردند؛ و به أشدّ وجه مَکْر و خُدعه نمودند؛ تا جائى که در روز صِفّین واقع شد آنچه واقع شد؟!

 ١٠ـ آیا همانند فتواى تو دیده شده، در هنگامى که آشکارا گفتند: اگر على نبود ما در فتاواى خود به هلاکت مى‌افتادیم؟!

 ١١ ـ اى پروردگار من! زیارت آن مشاهد و قبور شریف ایشان را بر من آسان گردان! زیرا که روح من عشق آن گل و خاک را دارد!

 ١٢ ـ «اى پروردگار من! زندگى مرا با محبّت ایشان گردان! و حَشْر مرا در روز قیامت با آنها قرار بده! آمین، آمین».

 پیامبر أکرم صلى اللَه علیه و آله و سلّم با جمیع حجّاج بیت اللَه الحرام از مکّه در روز چهاردهم خارج شد؛ و به طرف مدینه مى‌آمد؛ و ذکر شد که فقط حجّاج مدینه را که با آن حضرت به حجّ آمده بودند مورّخین یکصد و بیست هزار نفر و یا یکصد و بیست و چهار هزار شمرده‌اند؛ زیرا این حجّ با إعلان قبلى صورت گرفت؛ و پیامبر حتّى براى قرآء و أطراف خبر داده بودند که رسول خدا عزم حجّ دارد؛ و هر کس متمکّن است، عازم بیت اللَه شود.

 فلهذا از مدینه غیر از پیر مردان زمین‌گیر و مریضان؛ همه حجّ کردند و حتّى تمام زن‌ها حجّ کردند؛ و شهر مدینه از جمعیّت معتنابه خود تهى شده بود.

نزول جبرئیل در غدیر خمّ و توقّف رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله‌

 پیامبر أکرم راجع به توصیۀ به أهل بیت و لزوم رجوع به کتاب خدا و عترت چند بار خطبه خوانده بود، و زمینه را تا سر حدّ إمکان براى إعلان عمومى ولایت أمیرالمؤمنین علیه السّلام مساعد مى‌نمود همین که کاروان رسول خدا به غَدِیر خُم رسید، که نزدیک جُحفه‌¹ و آنجا محلّ انشعاب راه مدینه و راه مصر و راه شام است، باز

جبرائیل نازل شد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ‌﴾.

 و این نزول در غدیر خمّ در روز هیجدهم ذوالحجّة بود به اتّفاق جمیع مورّخین؛ گرچه در اینکه روز یکشنبه بوده و یا پنجشنبه به اختلاف سخن گفته‌اند. و طبق آنچه ما در مباحث گذشته آوردیم؛ باید در روز یکشنبه باشد.¹

 اینجا جبرائیل أمر مى‌کند که رسول خدا توقّف کند، و على را به عنوان سیّد و سالار و إمام خلق معرّفى نماید، و آنچه از ولایت دربارۀ على به پیامبر رسیده، و از طرف خدا تبلیغ شده، به مردم إبلاغ نماید؛ که على، ولىّ و مولاى تمام خلایق است؛ و إطاعت از او براى جمیع مردم واجب.

 در این حال بود که قسمت مُقدّم کاروان و جمعیّت حجّاج به جُحفه رسیده بودند؛ و قسمتى در عقب بوده؛ و هنوز به رسول اللَه نپیوسته بودند؛ پیامبر در غدیر توقّف فرمود؛ و دستور داد که قسمت جلو که به جحفه رسیده‌اند برگردند؛ و انتظار کشید که قسمت پشت سر نیز رسیدند؛ و همه را در آن مکان متوقّف ساخت. و نیز دستور داد که زیر پنج درخت بزرگى را که نزدیک بهم بودند و از جنس سَمُر² بودند؛ جاروب زدند و پاک کردند؛ و أمر فرمود کسى در این ناحیه‌اى که زیر پنج درخت است نزول نکند و ننشیند.

 چون همۀ حجّاج از جلو و عقب رسیدند؛ و همگى با جماعت رسول اللَه در آن مکان مجتمع گشتند؛ و زیر درخت‌ها پاک و پاکیزه شد؛ و اینک موقع نماز ظهر رسیده بود؛ پیامبر به زیر درخت‌ها تشریف آورد؛ و أمر فرمود مردم آمدند؛ و نماز ظهر را با رسول خدا بجاى آوردند. و آن روز بسیار گرم بود به طورى که مردمى که در آن صحرا حاضر شدند، از شدّت گرماى آفتاب تابیده بر روى زمین و بر روى‌

ریگ‌هاى داغ شده، مقدارى از رداى خود را در زیر پاها مى‌انداختند؛ و بر روى آن مى‌نشستند؛ و مقدارى از آن را بر سرشان مى‌افکندند.

 و براى رسول خدا صلى اللَه علیه و آله، سایبانى درست کردند؛ بدین طور که پارچه‌اى را بر روى یکى از آن درختان سَمُرَه افکندند تا مظلّه‌اى درست شد. و از جمع کردن جهازهاى شتران و انباشتن به روى هم در زیر آن سایبان منبرى ترتیب دادند.

خطبۀ رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله در غدیر خمّ‌

 چون رسول خدا صلى اللَه علیه و آله و سلّم از نماز ظهر فارغ شد، بر آن منبر جهازى بالا رفت و درحالى‌که در وسط جمعیّت قرار گرفته بود صداى خود را به خواندن خطبه بلند کرد و به طورى بلند خطبه مى‌خواند که صدایش را به همۀ جمعیّت مى‌رساند؛ و چنین ایراد خطبه کرد:

 اَلْحَمْدُ لِلهِ، وَ نَسْتَعِینُهُ، وَ نُؤْمِنُ بِهِ، وَ نَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ، وَ نَعُوذُ بِاللهِ مِنْ شُرُورِ أنْفُسِنَا، وَ مِنْ سَیِّئَاتِ أعْمَالِنَا، الَّذِی لاَ هَادِیَ لِمَنْ ضَلَّ، وَ لاَ مُضِلَّ لِمَنْ هَدَی. وَ أشْهَدُ أنْ لاَ إلَهَ إلّاَ اللَهُ؛ وَ أنَّ مُحَمّدًا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ. 

 أمَّا بَعْدُ: أیُّهَا النَّاسُ! قَدْ نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیِرُ أنَّهُ لَمْ یَعْمُرْ نَبِیٌّ إلّاَ مِثْلَ نِصْفِ عُمْرِ الَّذِی قَبْلَهُ! وَ إنِّی اوشِکُ أنْ اُدْعَی فَأجَبْتُ! وَ إنِّی مَسْؤُولٌ، وَ أنْتُمْ مَسْؤُولُونَ: فَمَاذَا أنْتُمْ قَائِلُونَ؟! 

 قَالُوا: نَشْهَدُ أنَّکَ قَدْ بَلَّغتَ وَ نَصَحْتَ وَجَهَدْتَ! فَجَزَاکَ اللَهُ خَیْرًا! 

 قَالَ: ألَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أنْ لاَ إلَهَ إلّاَ اللَهُ، وَ أنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ؛ وَ أنَّ جَنَّتَهُ حَقٌّ؛ وَ نَارَهُ حَقٌّ؛ وَ أنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ، وَ أنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لاَ رَیْبَ فِیهَا؛ وَ أنَّ اللَهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ؟! 

 قَالُوا: بَلَی! نَشْهَدُ بِذَلِکَ! 

 قَالَ: اللهُمَّ اشْهَدْ! 

 ثُمَّ قَالَ: أیُّهَا النّاسُ! ألاَ تَسْمَعُونَ؟! 

 قَالُوا: نَعَمْ! 

 قَالَ: فَإنِّی فَرَطٌ عَلَی الْحَوْضِ؛ وَ أنْتُمْ وَارِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ! وَ إنَّ عَرْضَهُ مَا بَیْنَ صَنْعَآءَ وَ بُصْرَی؛ فِیهِ أقْدَاحٌ عَدَدَ النُّجُومِ مِنْ فِضَّةٍ. فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخلُفُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ؟! 

 فَنَادَی مُنَادٍ: وَ مَا الثَّقَلاَنِ یَا رَسُولَ اللَهِ؟! 

 قَالَ: الثَّقَلُ الأکْبَرُ کِتَابُ اللَهِ؛ طَرَفٌ بِیَدِ اللَهِ عَزَّوَجَلّ؛ وَ طَرَفٌ بِأیْدِیکُمْ؛ فَتَمَسَّکُوا بِهِ لاَ تَضِلُّوا! وَ الآخَرُ الأصْغَرُ عِتْرَتِی؛ وَ إنَّ اللَّطِیفَ الْخَبِیِرَ نَبَّأَنِی أنَّهُمَا لَنْ یَتَفَرَّقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ! فَسَألْتُ ذَلِکَ لَهُمَا رَبِّی، فَلاَ تَقَدَّمُوهُمَا فَتَهْلِکُوا؛ وَ لاَ تَقْصُرُوا عَنْهُمَا فَتَهْلِکُوا! 

 ثُمَّ أخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ فَرَفَعَهَا حَتَّی رُئِیَ بَیَاضُ آبَاطِهِمَا وَ عَرَفَهُ الْقَوْمُ أجْمَعُونَ. 

 فَقَالَ: أیُّهَا النَّاسِ مَنْ أوْلَی النَّاسِ بِالْمُؤْمِنیِنَ مِنْ أنْفُسِهِمْ؟! 

 قَالُوا: اللَهُ وَ رَسُولُهُ أعْلَمُ! 

 قَالَ: إنَّ اللَهَ مَوْلاَیَ؛ وَ أنَا مَوْلَی الْمُؤْمِنیِنَ؛ وَ أنَا أوْلَی بِهِمْ مِنْ أنْفُسِهِمْ! فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مُوْلاَهُ. یَقُولُهَا ثَلاَثَ مَرَّاتٍ؛ وَ فِی لَفْظِ أحْمَدَ إمَامِ الْحَنَابِلَةِ: أرْبَعَ مَرّاتٍ.¹ 

 ثُمَّ قَالَ: اللَهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ! وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ! وَ أحِبَّ مَنْ أحَبَّهُ! وَ أبْغِضْ مَنْ أبْغَضَهُ! وَ أنْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ! وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ! وَ أدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَیْثُ دَارَ! ألاَ فَلْیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ! 

 ثُمَّ لَمْ یَتَفَرَّقُوا حَتَّی نَزَلَ أمیِنُ وَحْیِ اللَهِ بِقَوْلِهِ: 

 ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِينًا﴾ الآیة².

 فَقَالَ رَسُولُ اللَهِ صلّی اللَه علیه و آله و سلّم: اَللَهُ أکْبَرُ عَلَی إکْمَالِ الدِّینِ وَ إتْمَامِ النِّعْمَةِ وَ رَضِیَ الرَّبِّ بِرِسَالَتِی وِالْوَلاَیَةِ لَعِلیٍّ مِنْ بَعْدِی.

 ثُمَّ طَفِقَ الْقَوْمُ یُهَنَّئُونَ أمِیرَالْمُوْمِنینَ صَلَواتُ اللَه علیه. وَ مِمَّنْ هَنَّأَهُ فِی مُقَدَّمِ الصَّحَابَةِ: الشَّیْخَانِ: أبُوبَکْرِ وَعُمَرُ؛ کُلٌّ یَقُولُ: بَخٍّ بَخٍّ لَکَ یَابْنَ أبِیطَالب أصْبَحْتَ وَ أمْسَیْتَ مَوْلاَیَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ! 

 وَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَجَبَتْ فِی أعْنَاقِ الْقَوْمِ. فَقَالَ حَسَّانٌ: إئْذَنْ لِی یَا رَسُولَ اللَهِ أنْ أقُولَ فِی عَلِیٍّ أبْیَاتًا تَسْمَعُهُنَّ! فَقَالَ: قُلْ عَلَی بَرَکَةِ اللَهِ! 

 فَقَامَ حَسَّانٌ فَقَالَ: یَا مَعْشَرَ مَشِیخَةِ قُرَیْشٍ أتْبَعُهَا قَوْلی بِشَهَادَةٍ مِنْ رَسُولِ اللَهِ فی الْوَلاَیَةِ مَاضِیَةٍ. ثُمَّ قَالَ: 

 «حمد و ستایش مختصّ ذات خداوند است؛ و ما به او ایمان داریم؛ و توکّل بر او مى‌نمائیم؛ و پناه مى‌بریم به خداوند از شرور نفس‌هاى خودمان؛ و از زشتى‌هاى کردارمان؛ آن‌چنان خداوندى که اگر کسى گمراه شود، راهنماى او نخواهد بود؛ و اگر کسى را هدایت نماید، دیگر گمراه کننده‌اى نخواهد داشت؛ و شهادت مى‌دهم که معبودى جز خداوند نیست؛ و اینکه محمّد بندۀ او و فرستادۀ اوست.

 أمّا بعد، اى مردم! خداوند لطیف و خبیر چنین به من آگاهانیده است که: مقدار عمر هر پیغمبرى به قدر نصف عمر پیغمبرى است که قبل از او آمده است‌¹؛ و نزدیک است که مرا براى ارتحال به سوى خدا بخوانند و من اجابت کنم؛ و من در پیشگاه خداوند مورد سؤال و پرسش واقع مى‌شوم؛ و شما نیز مورد پرسش قرار مى‌گیرید! بنابراین در موقف قیامت در پیشگاه پروردگار چه خواهید گفت؟! 

 مردم گفتند: ما در پیشگاه خداوندى، گواهى مى‌دهیم که حقّاً تو رسالات‌

خدا را ابلاغ کردى؛ و امّت را نصیحت نمودى! و جدّیّت و کوشش کردى! پس خداوند تو را پاداش خیر دهد! 

 پیغمبر فرمود: آیا شما این‌طور نیستید که شهادت دهید که: معبودى جز خداوند نیست! و محمّد بندۀ او و فرستاده اوست! و اینکه بهشت خدا حقّ است! و جهنّمش حقّ است! و مرگ حقّ است! و اینکه ساعت قیامت بدون شکّ مى‌رسد! و خداوند مردگان را از میان قبرها برمى‌انگیزد؟! 

 همه گفتند: آرى! ما بدین مطالب گواهى مى‌دهیم!

 پیغمبر عرض کرد: بار پروردگارا شاهد باش! 

 و سپس فرمود: اى مردم! آیا نمى‌شنوید؟! 

 گفتند: آرى! پیغمبر فرمود: من در این راه خدا و قیامت، جلودار هستم؛ و پیشاپیش حرکت مى‌کنم؛ و شما بعداً مى‌رسید؛ و در کنار حوض کوثر بر من وارد خواهید شد! حوضى که مساحتش به اندازۀ فاصلۀ صَنعاءِ یمن و بُصرى در شام است! در آن براى آب برداشتن قدح‌هائى است به أندازۀ تعداد ستارگان آسمان. و آن ظرف‌ها از نقره است! پس ملاحظه کنید و نظر نمائید که: چگونه جانشینى و خلافت مرا در دو چیز نفیس و گرانبها که از خود به یادگار مى‌گذارم رعایت مى‌کنید؛ و چگونه مرا در آن دو نگاه مى‌دارید؟! 

 یک نفر از میان آن مردم ندا کرد: اى پیغمبر خدا! مراد شما از دو چیز نفیس و گرانبها چیست؟! 

 فرمود: متاع نفیس بزرگتر: کتاب خداست، که یک طرف آن به دست خداوند عزّوجلّ است؛ و یک طرف دیگر آن به دست‌هاى شماست! پس بدان تمسّک کنید و محکم بگیرید که گمراه نشوید! 

 و متاع نفیس کوچکتر: عترت من است؛ و خداوند لطیف و خبیر مرا آگاه کرده است که: این دو متاع نفیس هیچگاه از یکدیگر جدا نمى‌شوند، تا در حوض کوثر بر من وارد شوند. و من این عدم افتراق و جدائى را براى آن دو از پروردگارم تقاضا نموده‌ام! اى مردم از این دو چیز جلو نیفتید که هلاک مى‌شوید! و دربارۀ آنها کوتاه نباشید که هلاک مى‌شوید! 

 سپس دست على را گرفت و بلند کرد؛ به طورى که سپیدى زیر بغل هر دوى آنها

دیده شد؛ و تمام مردم على را دیدند و شناختند.

 پس از آن فرمود: اى مردم ولایت چه کسى از مؤمنین نسبت به خود مؤمنین بیشتر است؟! 

 گفتند: خداوند و پیغمبر او بهتر مى‌دانند! 

 فرمود: خداوند مولاى من است؛ و من مولاى مؤمنان هستم؛ و من از جان مؤمنان به خود مؤمنان ولایتم بیشتر است! پس بدانید که: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ هر کس که من مولاى او هستم، على مولاى اوست. سه بار رسول خدا این جمله را تکرار کرد. و در عبارت أحمد حنبل که رئیس حنبلى‌هاست آمده است که: رسول خدا چهار بار این جمله را تکرار نمود.

 و سپس فرمود: اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ! وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ! وَ أحِبَّ مَنْ أحَبَّهُ! وَ أبْغِضْ مَنْ أبْغَضَهُ! وَ أنْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ! وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ! وَ أدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَیْثُ دَارَ!

 «پروردگارا تو ولىّ و مولاى کسى باش که ولایت على را گرفته است! و دشمن بدار کسى را که او را دشمن دارد! و دوست بدار کسى را که او را دوست دارد! و مبغوض بدار کسى را که او را مبغوض دارد! و یارى کن کسى را که على را یارى کند! و ذلیل و خوار کن کسى را که على را مخذول بنماید! و پروردگارا! حقّ را با على به حرکت و گردش در آور، آنجا که على مى‌گردد و حرکت مى‌کند!» آگاه باشید که باید این مطالب را حاضران به غائبان برسانند.

 و هنوز مردم متفرّق نشده بودند که أمین وحى خدا جبرئیل نازل شد، و این آیه را آورد:

 ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِينًا﴾.

 خدا فرمود: «من امروز دین شما را براى شما کامل کردم، و نعمت خودم را بر شما تمام نمودم؛ و راضى شدم که اسلام دین شما باشد».

 در این حال رسول خدا صلى اللَه علیه و آله فرمود: اللَه أکْبَرُ بر إکمال دین خدا؛ و بر إتمام نعمت خدا؛ و بر رضایت پروردگار به رسالت من؛ و به ولایت على بعد از من.

 و پس از این جریان، شروع کردند آن قوم و جمعیّت به تهنیت و مبارکباد

أمیرالمؤمنین ـ صلوات اللَه علیه ـ و از زمره کسانى که در پیشاپیش أصحاب رسول خدا به أمیرالمؤمنین تهنیت گفتند، أبو بکر و عُمَر بودند، که هر یک از آنها گفتند: بَخٍّ بَخٍّ لَکَ یَابْنَ أبیطَالِبٍ! أصْبَحْتَ وَ أمْسَیْتَ مَوْلاَیَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ «بَهْ بَهْ بر تو! آفرین بر تو باد! اى پسر ابو طالب! صبح کردى و شام کردى در حالى که آقا و مولاى من؛ و آقا و مولاى هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه‌اى هستى»! 

 ابْن عَبّاس گفت: سوگند به خدا که تعهّد بر ولایت أمیرالمؤمنین علیه السّلام بر نفس‌ها و عهده‌هاى قوم ثابت و برقرار شد؛ و همه گردن‌گیر شدند.

 در این حال حَسَّانُ بْنُ ثَابت گفت: اى رسول خدا به من إجازه دهید که دربارۀ على ابیاتى از شعر را انشاء کنم که این قوم آن ابیات را بشنوند! (و یا شما آن را استماع فرمائید).

 حضرت رسول اللَه فرمودند: بگو با استمداد از برکات خدا! 

 حَسَّان برخاست؛ و سپس گفت: إى بزرگان، و إى شیوخ قریش! من پس از آنکه شهادت مى‌دهم که گفتار رسول خدا دربارۀ ولایت على نافذ و مورد قبول است، گفتار خود را بدین أبیات دنبال مى‌کنم:

 ١ ـ در روز غدیر خمّ، پیغمبر این قوم و جمعیّت؛ این قوم را ندا مى‌کند؛ و چقدر نداى این پیغمبر که منادى است شنوا کننده و فهماننده است.

 ٢ ـ در حالى که جبرائیل به أمر پروردگارش آمده بود؛ و چنین إعلام کرده بود که تو در عصمت و مصونیّت خدا هستى پس در بیان و إبلاغ این أمر سستى مکن!

 ٣ ـ و برسان و تبلیغ کن به مردم آنچه را که از طرف پروردگارشان به تو نازل شده است؛ و در آنجا از دشمنى و عداوت دشمنان مترس؛ و هراس نداشته باش!

 ٤ ـ پس پیغمبر، على را بپا داشت؛ و در آن هنگام با دست خود دست على را گرفته و بلند کرده بود؛ و با صداى بلند إعلان نموده و نشان مى‌داد.

 ٥ ـ پس رسول خدا فرمود: اى مردم مولا و ولىّ شما کیست؟! و آن قوم بدون آنکه تجاهلى کرده باشند گفتند:

 ٦ ـ خداى تو مولاى ماست! و تو ولىّ ما هستى! و امروز در میان ما هیچکس را مخالف خود که از فرمان تو سرپیچى کند نمى‌یابى!

 ٧ ـ در این حال پیامبر به على فرمود: برخیز اى على! من راضى هستم و

خوشایند دارم که تو پس از من إمام و هادى أمّت باشى.

 ٨ ـ پس اى مردم! هر کس که من مولاى او هستم، اینک على ولىّ اوست! و شما مردم یاران صدیق و موالیان راستین او در هر حال بوده باشید!

 ٩ ـ در آنجاست که پیامبر دعا کرد: بار پروردگار من! تو ولایت کسى را داشته باش که او ولایت على را دارد! و نسبت به کسى که با على خصومت ورزد، دشمن باش.

 ١٠ـ اى پروردگار من! تو یارى کن کسانى را که على را یارى مى‌کنند به جهت یارى کردنشان. على آن پیشواى هدایت است که همچون ماه شب چهاردهم ظلمت‌ها را مى‌شکافد؛ و تاریکى‌ها را نور مى‌بخشد».

 چون حَسَّان این اشعار را إنشاد کرد؛ رسول خدا صلى اللَه علیه و آله به او فرمودند: یَا حَسَّانُ لاَ تَزَالُ مُؤَیَّدًا بِرُوحِ الْقُدُسِ مَا نَصَرْتَنَا بِلِسَانِکَ.¹ «اى حسّان تو پیوسته از طرف روح القدس تأیید مى‌شوى؛ تا هنگامى که ما را با زبانت یارى کنى»! 

خطبۀ دیگر رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله در غدیر خمّ‌

 احمد بن ابى یعقوب ابن واضح کاتب عبّاسى، معروف به یعقوبى مى‌گوید: رسول خدا صلى اللَه علیه و آله شبانه از مکّه به سمت مدینه رهسپار شد و به محلّى در نزدیکى جُحفه رسید که به آن غدیر خمّ مى‌گویند، و این در وقتى بود که هجده شب از ماه ذوالحجّه گذشته بود: وَ قامَ خَطیبًا وَ أخَذَ بِیَدِ عَلیِّ بْنِ اَبِی‌طالِبٍ فَقالَ: ألَسْتُ اَوْلَی بِالْمُؤْمِنیِنَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ؟ قالُوا: بَلَی یَا رَسُولَ اللَهِ. قَالَ: فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ، اَللَهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. ثُمَّ قَالَ أیُّهَا النَّاسُ! اِنِّی فَرَطُکُمْ وَ أنْتُمْ وارِدِیَّ عَلَی الْحَوْضِ، وَ اِنِّی سَائِلُکُمْ حِینَ تَرِدُونَ عَلَیَّ عَنِ الثَّقَلَیْنِ، فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِی فِیهِمَا. وَ قَالُوا: وَ مَا الثَّقَلاَنِ یَا رَسُولَ اللَهِ؟؟! قَالَ: الثَّقَلُ اْلأکْبَرُ کِتَابُ اللَهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِیَدِ اللَهِ وَطَرَف بِأیْدِیکُمْ، فَاسْتَمْسِکُوا بِهِ وَلاَ تُضِلُّوا وَلاَتُبَدِّلُوا؛ وَعِتْرَتِی أهْلُ بَیْتِی.‌².

 پیغمبر به خطبه برخاست و دست على بن أبی‌طالب را گرفت و گفت: آیا من به مؤمنان سزاوارتر به آنها از آنها نیستم؟! گفتند: آرى اى رسول خدا. گفت:

بنابر این هر کس که من به او از او سزاوارتر هستم؛ على به او از او سزاوارتر است. بار پروردگارا تو ولایت کسى را به عهده بگیر که او ولایت على را به عهده گرفته است؛ و دشمن بدار کسى را که على را دشمن بدارد. و سپس گفت: اى مردم من پیشرو و جلو روندۀ شما هستم و شما واردشوندگان بر من هستید در کنار حوض کوثر؛ و من از دو چیز نفیس و پر قیمت در آن وقتى که بر من در کنار حوض کوثر وارد مى‌شوید از شما بازپرسى خواهم نمود. حال بیندیشید که چگونه حقّ مرا و خود مرا در آن دو چیز نفیس، بعد از مرگ من رعایت مى‌کنید! گفتند: اى رسول خدا! آن دو چیز نفیس و گرانقدر کدام است؟

 رسول خدا گفت: آن چیز نفیس بزرگتر کتاب خداست که سبب و وسیله‌اى است که یک طرفش به دست خداست و یک طرفش به دست شماست! آن را محکم بگیرید و آن را گم نکنید و به غیر آن تبدیل نکنید! و آن چیز نفیس دیگر، عترت من است که اهل بیت من است».

 طَبَرى در کتاب «ولایت» از زید بن أرقم نقل مى‌کند که پیامبر أکرم صلى اللَه علیه و آله در آخر خطبه گفتند: اى مردم بگوئید: ما بر ولایت علىّ بن أبی‌طالب از جانب أرواح خود به تو عهد و پیمان دادیم؛ و از طرف زبان‌هاى خود میثاق استوار نمودیم؛ و با دست‌هاى خود مصافحه و مصافقه کردیم؛ که این ولایت را به أولاد خود برسانیم؛ و به آنها ادا کنیم؛ و به أهل و قوم خود إبلاغ کنیم؛ و ما از این أمر بدلى نمى‌جوئیم و نمى‌پذیریم؛ و تو اى پیامبر خدا بر ما گواهى! و خداوند بر شهادت ما کافى است که گواه بوده باشد.

 اى مردم این را که گفتم بگوئید، و بر على به إمْرَةُ الْمُؤْمِنیِنَ یعنى أمیر مؤمنان سلام کنید! و بگوئید: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَهُ‌﴾¹. چون خداوند از هر صدا و سخنى مطّلع است؛ و بر هر جان و نفس خیانتکار، علیم و خبیر است؛ و بدانید که:

 ﴿فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى‌ نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى‌ بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَهَ فَسَيُؤْتِيهِ‌

أَجْرًا عَظِيمًا﴾¹. بگوئید آنچه را که خدا را از شما راضى کند؛ ﴿إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ‌﴾².

تبریک اصحاب و همسران رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله به أمیرالمؤمنین علیه السّلام‌

 زید بن ارقم گوید: در این حال مردم مبادرت کردند به گفتن سَمِعْنَا وَ أطَعْنَا عَلَی أمْرِ اللَهِ وَ رَسُولِهِ بِقُلُوبِنَا.³ «ما گوش مى‌دهیم و أمر خدا و رسول خدا را به جان و دل مى‌پذیریم».

 رسول خدا در خیمۀ مختصّ خود نشستند؛ و أمر کردند: أمیرالمؤمنین در خیمۀ دیگرى بنشینند، و أمر نمودند که طبقات مختلف مردم در آن خیمه روند و به علىّ ـ بن أبی‌طالب در آن خیمه تهنیت گویند.

 و چون تمام مردم از تهنیت به أمیرالمؤمنین فارغ شدند؛ رسول خدا أمر کرد تا أمّهات المؤمنین و زنهاى خودش براى تهنیت به خیمۀ على بروند، و تهنیت گویند؛ زن‌ها رفتند؛ و تهنیت گفتند.

 و از جملۀ صحابه که تهنیت گفت عُمَرُ بْنُ خَطَّاب بود که گفت: هَنِیئًا لَکَ یَابْنَ أبِی‌طَالِبٍ! أصْبَحْتَ مَوْلاَیَ وَ مَوْلَی جَمیِعِ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ.⁴ 

 مردم فوج فوج مى‌آمدند و با علىّ بن أبی‌طالب علیه السّلام به عنوان أمِیرِ مُؤْمِنَان بیعت مى‌کردند؛ و با السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا أمِیرَ الْمُؤْمنیِنَ تهنیت مى‌گفتند؛ و دست بیعت مى‌دادند ـ به طورى که کف دست راست آنها بر کف دست راست آن حضرت قرار مى‌گرفت ـ.

 در کتاب «مناقب علىّ بن أبی‌طالب» خلیلى طبرى آورده است که: اوّلین کسانى که بیعت و مصافقه کردند ابو بکر و عُمَر و طلحة و زبیر بودند؛ و سپس‌

بقیّۀ مهاجرین و بقیّۀ أصناف مردم بر حسب طبقات آنها و مقدار منزلت آنها؛ تا آنکه نماز ظهر و عصر را در وقت واحد خواندند؛ و همین طور بیعت مردم إدامه داشت تا مغرب و عشاء را نیز در وقت واحد خواندند؛ و باز همین طور فوج فوج از مردم براى بیعت مى‌آمدند؛ و تا ثلث از شب گذشته بیعت و تهنیت مردم ادامه داشت.

 و هر وقتى که جماعتى و فوجى مى‌آمدند؛ و با رسول خدا بر ولایت على بعد از فوج دیگرى بیعت مى‌کردند و دست مى‌دادند رسول خدا مى‌فرمود: اَلْحَمْدُ لِلِه الَّذِی فَضَّلَنَا عَلَی جَمیِع الْعَالَمِیِنَ. «سپاس خداوند راست که ما را بر تمامى أهل عالم برترى و فضیلت بخشید». و از اینجا مصافحه و مصافقه سنّت شد، و رسم شد؛ و حتّى این سنّت را کسانى که أهلیّت ولایت و بیعت و مصافحه نداشتند، نیز إعمال کردند.¹ 

 أبو سَعِید خُدرى گوید: به خدا سوگند که هنوز ما از زمین غدیر حرکت نکرده بودیم که این آیه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِينًا﴾².

 «امروز است که به واسطۀ ولایت، مردم کافر از دستبرد به دین شما مأیوس شدند؛ پس بنابر این از آنها نترسید! و از من بترسید! امروز است که من دین شما را براى شما کامل کردم؛ و نعمتم را براى شما تمام نمودم؛ و راضى شدم که دین اسلام دین شما باشد»! 

روایت کتاب «النّشر و العطىّ» از علماى عامّه‌

 مجلسى ـ رضوان اللَه علیه ـ در فصل روایات واردۀ در غدیر از مخالفین شیعه، که مورد اعتماد و وثوق هستند مطالبى به انضمام خطبۀ غدیر را از کتاب «النَّشْرُ وَ الطَّیُّ» ذکر مى‌کند؛ و مى‌گوید: صاحب این کتاب، این کتاب را حجّت ظاهر بر ولایت على به اتّفاق دوست و دشمن قرار داده است؛ و یک نسخه از آن را چون به رِىْ آمد براى ملک شاه مازندران: رستم بن على به عنوان هدیّه آورد.

 و در آن کتاب با سند متّصل خود روایت مى‌کند از عطیّۀ سعدى که او گفت: من از حُذَیْفَة بن یَمان دربارۀ غدیر پرسیدم؛ او گفت: أوّلاً خداوند متعال (در مدینه) این آیه را آورد:

 ﴿النَّبِيُّ أَوْلى‌ بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‌ بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللَهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهاجِرِينَ﴾.¹ 

 «پیغمبر نسبت به مؤمنان أولویّت دارد از خود مؤمنان نسبت به نفوسشان؛ و زنهاى پیغمبر مادرهاى ایشان هستند، و صاحبان رَحِم در کتاب خدا بعضى به بعضى أولویّت دارند از مؤمنان و مهاجران».

 از رسول خدا پرسیدند: مراد از این ولایت که شما به سبب آن سزاوارترید از ما به نفوس ما چیست؟! 

 رسول خدا فرمود: اَلسَّمْعُ وَ الطَّاعَةُ فِیمَا أحْبَبْتُمْ وَ کَرِهْتُمْ. «گوش فرا داشتن و اطاعت کردن از رسول خدا در هر چیزى که دوست دارید و ناپسند دارید»! 

 گفتند: سَمِعْنَا وَ أطَعْنَا «ما گوش مى‌دهیم؛ و اطاعت مى‌کنیم؛ و خداوند متعال این آیه را فرستاد:

 ﴿وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَهِ عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ الَّذِي واثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللَهَ إِنَّ اللَهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ﴾².

 «و یاد بیاورید نعمتى را که خداوند به شما عنایت کرد؛ و پیمانى که خداوند بر آن پیمان از شما عهد و میثاق گرفت؛ در آن وقتى که شما گفتید: ما گوش دادیم و اطاعت کردیم! و تقواى خدا را پیش گیرید؛ که حقّاً خداوند به نیّات و أفکار و مقاصدى که در سینه‌هاى مردم پنهان است؛ دانا و خبیر است».

 حُذَیفه گوید: ما با رسول خدا از مدینه حرکت کردیم در حجّة الوداع؛ و چون به مکّه رسیدیم، جبرائیل آمد، و گفت: اى محمّد! خداوند به تو سلام مى‌رساند؛ و مى‌گوید: على را به عنوان شاخص و رئیس براى مردم نصب کن! پیامبر گریه‌

کرد، تا به حدّى که محاسن شریفش اشک‌آلود شد؛ و گفت: اى جبرائیل! این قوم من که مسلمان شده‌اند؛ با رسوم و آداب جاهلیّت دیر زمانى نیست که جدائى جسته‌اند؛ من با آنها طوعاً یا کرهاً از در شدّت در آمده‌ام تا منقاد و مطیع شده‌اند؛ در این صورت اگر غیر از خودم کسى را بر آنها تحمیل کنم چه خواهد شد؟ در این حال جبرائیل صعود کرد.

 و صاحب کتاب «النَّشر و الطَّىّ» در اینجا داستان آمدن أمیرالمؤمنین را از یمن به مکّه؛ و داستان خاتم بخشى و نزول آیۀ‌ ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَهُ﴾‌ را مفصّلاً نقل مى‌کند؛ تا مى‌رسد به قول رسول اللَه در مِنیٰ و آن را از غیر حُذَیفه نقل مى‌کند، که رسول خدا در حجّة الوداع در مِنیٰ فرمود:

 یَا أیُّهَا النَّاسُ إنِّی تَرَکْتُ فِیکُمْ أمْرَیْنِ إنْ أخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا: کِتَاب اللَهِ وَ عِتْرَتِی أهْلَ بَیْتِی؛ وَ إنَّهُ قَدْ نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ کَأَصْبَعَیَّ هَاتَیْنِ ـ وَ جَمَعَ بَیْنَ سَبَّابَتَیْهِ ـ ألاَ فَمَنِ اعْتَصَمَ بِهِمَا فَقَدْ نَجَا؛ وَ مَنْ خَالَفَهُمَا فَقَدْ هَلَکَ. ألاَ هَلْ بَلَّغْتُ أیُّهَا النَّاسُ؟ قَالُوا: نَعَمْ. قَالَ: اللَهُمَّ اشْهَدْ! 

 «اى مردم! من در میان شما دو چیز باقى مى‌گذارم، که اگر هر آینه شما هر دوى آنها را بگیرید و اخذ کنید هیچگاه إلى الأبد گمراه نشوید: کتاب خدا و عترت من، أهل بیت من! و بدانید حقّاً که خداوند لطیف و خبیر به من خبر داده است که: آن دو تا هیچوقت از هم جدا نمى‌شوند، تا بر حوض کوثر با هم بر من وارد شوند.

 رسول خدا در این دو حال دو انگشت سبّابه خود را با هم به مردم نشان داد و فرمود: مثل این دو انگشت من هستند. آگاه باشید اى مردم هر کس به آن دو تا اعتصام کند و تمسّک جوید نجات مى‌یابد؛ و هر کس از آن دو سرپیچى کند؛ هلاک مى‌شود. إى مردم! آیا من رساندم و إبلاغ کردم؟! گفتند: آرى! رسول خدا فرمود: بار پروردگارا گواه باش! 

 و چون آخر ایّام تشریق (روز سیزدهم ذوالحجّة) رسید خداوند سورۀ‌ ﴿إِذا جاءَ نَصْرُ اللَهِ وَ الْفَتْحُ‌﴾ را نازل کرد. حضرت فرمود: خبر مرگ من آمده است و در مسجد خیف آمد؛ و ندا در داد: اَلصَّلاَةَ جَامِعَةً. مردم همگى در أطراف آن حضرت گرد

آمدند؛ حضرت حمد و ثناى خدا را بجاى آورد، و خطبۀ خود را ایراد کرد؛ تا رسید بدینجا که:

 أیُّهَا النَّاسُ إنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ: اَلثَّقَلُ الأکْبَرُ کِتَابُ اللَهِ عَزَّوَجَلَّ طَرَفٌ بِیَدِ اللَهِ؛ وَ طَرَفٌ بِأیْدِیکُمْ فَتَمَسَّکُوا بِهِ؛ وَ الثَّقَلُ الأصْغَرُ عِتْرَتِی أهلَ بَیْتِی فَإنَّهُ قَدْ نَبَّأنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیِر أنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقًا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ کَأصْبَعَیَّ هَاتَیْنِ ـ وَ جَمَعَ بَیْنَ سَبّابَتَیْهِ ـ وَ لاَ أقُولُ کَهَاتَیْنِ ـ وَ جَمَعَ بَیْنَ سَبَّابَتِهِ وَ الْوُسْطَی ـ فَتَفْضُلَ هَذِهِ عَلَی هَذِهِ.

 «اى مردم! من در میان شما از خود دو چیز نفیس و پر قیمت باقى مى‌گذارم: متاع و چیز نفیس بزرگتر کتاب خداوند عزّوجلّ است؛ یک طرف آن به دست خداست؛ و طرف دیگرش به دست شماست، پس شما بدان چنگ زنید و بگیرید! و چیز نفیس کوچکتر عترت من أهل بیت من است. چون خداوند لطیف خبیر به من آگاهانیده است که: آن دو از هم جدا نمى‌شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.

 رسول خدا در این حال بین دو انگشت سبّابۀ خود را جمع کرده؛ و فرمود: این طور مانند این دو انگشت. و سپس بین سبّابه و وُسطاى خود را جمع نموده و فرمود: نمى‌گویم: این‌طور مانند این دو انگشت که یکى بر دیگرى برترى و فضیلت دارد». یعنى هر دو در أخذ و تمسّک یکسان هستند گرچه یکى ثَقَلِ اکبر و دیگرى ثَقَلِ أصغر است.

 گروهى پس از شنیدن این خطبه اجتماع کردند و گفتند: محمّد إراده کرده است که: امامت را در أهل بیت خودش قرار دهد. و چهار نفر از آنها از مِنَى خارج شده؛ و داخل مکّه شده؛ و رفتند تا درون کعبه؛ و در آنجا فیما بین خود معاهده کرده و پیمان نوشتند که اگر مُحَمَّد بمیرد و یا کشته شود؛ نگذارند أمر ولایت و إمامت در میان أهل بیت او قرار گیرد؛ و در اینجا خداوند این آیه را نازل کرد.

 ﴿أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ ـ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلى‌ وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ‌﴾¹.

 «بلکه ایشان أمرى را در نزد خود إبرام و محکم کارى مى‌کنند، و ما این طور هستیم که امور را إبرام مى‌کنیم و محکم مى‌نمائیم. بلکه ایشان چنین مى‌پندارند که ما از أسرار آنان مطّلع نیستیم، و نجوى و رازگوئى‌هاى آنها را نمى‌شنویم! آرى مى‌شنویم و اطّلاع داریم؛ و فرستادگان ما از فرشتگان در نزد ایشان، آنها را مى‌نویسند».

 در اینجا مجلسى به عنوان جملۀ معترضه مى‌گوید: نگاه کن به این تدریجى که از جانب رسول الله؛ و به لطفى که از جانب خدا دربارۀ إمامت مولانا أمیرالمؤمنین ـ صلوات اللَه علیه ـ صورت گرفته است؛ زیرا در أوّلین وهله در مدینه خداوند آیۀ: ﴿وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‌ بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللَهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهاجِرِينَ﴾‌ را فرستاد؛ و تصریح کرد که نزدیکترین فرد به پیغمبر از مؤمنان و مهاجران، مقدّم است و أولویّت دارد. و خداوند با نزول این آیه، مؤمنان و مهاجران را از إمامت و ولایت امّت اسلام عزل نموده، و این أمر را اختصاص به اولوا الأرحام رسول اللَه صلى اللَه علیه و آله داد.

 و پس از این نظر کن: چگونه بعد از آنکه رسول خدا به مکّه وارد شدند؛ جبرائیل براى تعیین على آمد؛ و چون رسول خدا به جهت إشفاق و محبّت به قوم که چون با على حسد داشتند به پروردگارش مراجعه کرد، چگونه خداوند به لسان دیگر با نزول آیۀ: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ﴾‌ مطلب را رسانید؛ و با این توصیف از على، پرده از چهرۀ اختفا برداشت! 

 و سپس نگاه کن و ببین: چگونه رسول خدا بواسطۀ خطبه‌هائى که در مِنىٰ و در مسجد خیف خواند؛ در آنجا از اهل بیت خود یاد کرد؛ و زمینه‌ساز براى معرّفى قرار داد! 

 صاحب کتاب «النَّشر و الطَّىّ» مى‌گوید: رسول خدا از مکّه متوجّه مدینه شد؛ مراراً و مَرّةً بَعْدَ مرّةٍ رسول خدا صلى اللَه علیه و آله به خداوند ـ سبحانه و تعالى ـ مراجعه کرده؛ و خداوند نیز در این باره به پیغمبرش مکرّراً وَحْى فرستاده است. حُذَیفه گوید: پیامبر به أصحاب و حجّاج إذن رحیل از مکّه به مدینه داد؛ و ما هم حرکت کردیم. در ضجْنَان جبرائیل نازل شد؛ و أمر کرد که رسول اللَه إعلان ولایت على را بنماید؛ از اینجا پیامبر آمد تا به جُحْفَه رسید؛ و همین که مردم به أمر

رسول خدا در منزلگاههاى خود مستقرّ شدند، آن خطبه شیوا و غرّاء را که حاوى ولایت بود ایراد کرد.

 در اینجا خطبه را مفصّلاً بیان مى‌کند؛ و نیز عهد و بیعت مردم را در ذیل خطبه ذکر مى‌نماید¹.

روایت احتجاج در تکمیل دین به حجّ و ولایت‌

 شیخ أجلّ أبُومَنْصور أحْمدبن علیّ بن أبیطالب طبرسی‌²، در کتاب «احتجاج» با سند متّصل خود از عَلْقَمَةُ بْنُ محمّد حَضْرَمِیّ از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام روایت مى‌کند که: رسول اکرم صلى اللَه علیه و آله از مدینه عازم حجّ شدند؛ در حالى که تمام دستورات و شرایع شریعت اسلام را غیر از فریضۀ حجّ و وَلایت به مردم آموخته بودند. جبرائیل نازل شد و گفت: اى مُحَمَّد خداوند جَلَّ اسْمُه تو را سلام مى‌رساند؛ و مى‌گوید: من جان هیچ پیغمبرى را به سوى خود قبض نکردم، مگر اینکه دین خود را کامل نموده و حجّت خود را تأکید نموده بودم.

 و اینک از فرائض که قوم تو بدان نیازمندند، دو فریضه باقى مانده است که باید به آنها برسانى و إبلاغ کنى: یکى فریضه حجّ است؛ و دیگرى فریضه ولایت و خلافت بعد از تو. چون من هیچوقت زمین را از حجّت خالى نکرده‌ام؛ و از این به بعد نیز هیچوقت خالى نخواهم نمود.

 و خداوند جَلَّ ثَناؤه اینک أمر مى‌کند که تو حجّ و آداب آن را به قومت بیاموزى؛ و خودت حجّ کنى. و هر کس که قدرت و استطاعت بر حجّ دارد، از أهل مدینه، و از أطراف آن، و از أعراب بادیه‌نشین، باید با تو حجّ کنند. و تو معالم و دستورات حجّ را به آنها تعلیم کنى؛ مثل آنکه معالم و دستورات نماز و زکوة و روزه را تعلیم‌

آنها نموده‌اى! و آنها را مطّلع و واقف کنى بر أجزاء و شرایط و خصوصیّات حجّ همان طور که بر خصوصیّات سایر شرایع، آنها را واقف و مطّلع نموده‌اى! 

 رسول خدا براى انجام مناسک حجّ از مدینه بیرون آمد؛ و مردم مدینه با آن حضرت بیرون آمدند؛ به طورى که جمعیت حُجّاج با رسول خدا به هفتاد هزار نفر یا بیشتر ـ به تعداد أصحاب موسى که هفتاد هزار نفر بودند؛ و حضرت موسى از آنها براى بیعت با برادرش هارون عهد گرفت؛ و آنان پیمان را شکستند و از عِجْل (گوساله) و سَامِرِىّ پیروى کردند ـ بالغ شد.

 همچنین رسول خدا صلى اللَه علیه و آله از مردم براى بیعت ولایت على و خلافت او از هفتاد هزار نفر به تعداد أصحاب موسى عهد گرفت؛ و آنان این عهد را شکستند و از عِجْل و سَامِرِیّ متابعت کردند سُنَّةٍ بِسُنَّةٍ وَ مَثْلًا بِمِثْلٍ، هر کدام در طراز و مقابل یکدیگر.

 مردم مدینه که براى حجّ بیرون شدند، صداى تلبیۀ آنان ما بین مدینه و مکّه اتّصال داشت.

 چون منادى رسول خدا در مدینه إعلان کرده بود که ایّها النّاس! رسول خدا ارادۀ حجّ دارد؛ و مى‌خواهد در این سفر شما را از آنچه مطّلع نکرده است اطّلاع دهد! و بر همان نَهجى که سایر شرایع دین را به شما آموخت؛ شرایع حجّ را نیز به شما بیاموزد؛ و شما را بر آن واقف گرداند! 

 چون رسول خدا در موقف، وقوف کرد، جبرائیل از نزد خداوند عزّوجلّ آمد؛ و گفت: اى محمّد خداوند به تو سلام مى‌رساند؛ و مى‌گوید: أجل تو نزدیک شده؛ و عمر تو به پایان رسیده است؛ و من قُدوم تو را بر آن چیزى که چاره‌اى از آن نیست، که همان مرگ و مراحل بعد از آن باشد مى‌خواهم! 

 و در این صورت تو عهد خود را استوار بدار! و وصیّت خود را مقدّم بدار؛ و آنچه از أنواع علم، و میراث علوم پیامبران پیشین، و سلاح و تابوت عهد (صندوق عهد) و هر چه از آیات و خصائص أنبیاء در نزد تو هست؛ همه را به وصىّ و خلیفۀ بعد از خودت بسپار؛ و او حجّت بالغۀ بر خلق من عَلِیُّ بْنُ أبِیطَالِب علیه السّلام است. او را به عنوان شاخص و عَلَم و رئیس و پیشواى مردم در میان مردم إقامه کن! و عهد و میثاق و بیعت با او را تجدید کن!

و به مردم یادآورى کن: آن بیعت و میثاقى که تو از آنها از طرف من گرفتى؛ و آن عهدى را که تو از طرف من با آنها بستى که: ولایت ولىّ و مولاى خودشان، و مولاى هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه: عَلِیُّ بْنُ أبِیطَالِب علیه السّلام است را بر عهده گیرند.

 چون من روح هیچ پیغمبرى از پیغمبران را قبض نکرده‌ام، مگر بعد از آنکه دین خودم را کامل کردم، و حجّت خود را کامل کردم، و نعمت خود را بر بندگانم، به پیروى از ولىّ خودم و اطاعت از او تمام نمودم. زیرا که من هیچوقت زمین را بدون قَیِّم و نگهدار نمى‌گذارم، که آن قیّم حجّت من بر بندگانم باشد.

آیۀ تبلیغ‌

 ﴿فَالْيَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإسْلاَمَ دِينًا﴾ بِوَلاَیَةِ وَلِیِّی؛ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ عَلیٍّ عَبْدِی؛ وَ وَصِیِّ نَبِیِّی؛ وَ الْخَلِیفَةِ مِنْ بَعْدِهِ، وَ حُجَّتِیَ الْبَالِغَةِ عَلَی خَلْقِی؛ مَقْرُونٌ طَاعَتُهُ بِطَاعَةِ مُحَمَّدٍ نَبِیِّی؛ وَ مَقْرُونٌ طَاعَتُهُ مَعَ طَاعَةِ مُحَمَّدٍ بِطَاعَتِی؛ مَنْ أطَاعَهُ فَقَدْ أطَاعَنی؛ وَ مَنْ عَصَاهُ فَقَدْ عَصَانِی؛ جَعَلْتُهُ عَلَمًا بَیْنِی وَ بَیْنَ خَلْقِی؛ مَنْ عَرَفَهُ کَانَ مُؤْمِنًا؛ وَ مَنْ أنْکَرَهُ کَانَ کَافِرًا؛ وَ مَنْ أشْرَکَ بَیْعَتَهُ کَانَ مُشْرِکًا؛ وَ مَنْ لَقِیَنِی بِوَلاَیَتِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ؛ وَ مَنْ لَقِیَنِی بِعَدَاوَتِهِ دَخَلَ النَّارَ.

 فَأَقِمْ یَا مُحَمَّدُ عَلِیًّا عَلَمًا؛ وَ خُذْ عَلَیْهِمُ الْبَیْعَةَ؛ وَ جَدِّدْ عَهْدِی وَ مِیثَاقِی لَهُمُ الَّذِی وَاثَقْتَهُمْ عَلَیْهِ، فَإنِّی قَابِضُکَ إلَیَّ وَ مُسْتَقْدِمُکَ عَلَیَّ! 

 «پس امروز است که من دین شما را براى شما کامل کردم! و نعمتم را براى شما تمام نمودم! و پسندیدم که دین اسلام، دین شما باشد؛ به ولایت ولىّ خودم، و مولاى هر مؤمن و مؤمنه: على بندۀ من؛ و وصىّ پیامبر من، و جانشین پس از آن پیامبر؛ و حجّت بالغۀ من بر بندگان من.

 إطاعت از او مقرون است به إطاعت از محمّد پیغمبر من؛ و اطاعت از او و اطاعت از محمّد مقرون است به إطاعت از من. کسى که او را اطاعت کند، حقّاً مرا اطاعت کرده است؛ و کسى که عصیان او را کند، عصیان مرا کرده است؛ من او را نشانه و آیت بین خودم و مخلوقاتم قرار دادم.

 کسى که او را بشناسد مؤمن است؛ و کسى که او را إنکار کند کافر است؛ و کسى که در بیعت با او غیر او را نیز شریک بیاورد مشرک است؛ و کسى که با ولایت او

مرا ملاقات کند، داخل در بهشت مى‌شود؛ و کسى که با عداوت او مرا ملاقات کند داخل در آتش مى‌شود.

 پس اى محمّد! على را إقامه کن! و بر افراز به عنوان رئیس و پیشوا در میان مردم؛ و براى أمر او از مردم بیعت بگیر؛ و آن عهد و میثاقى را که براى من از مردم گرفته‌اى تجدید کن! چون من قابض روح تو هستم! و تو را به سوى خودم مى‌خوانم»! 

 رسول خدا صلى اللَه علیه و آله از قوم خودش: قریش و از أهل نفاق و شقاق مى‌ترسید که متفرّق شوند؛ و به همان جاهلیّت دیرین باز گردند؛ چون عداوت آنها را به خوبى مى‌دانست؛ و از دشمنیى که آنها با على داشتند و پنهان مى‌داشتند؛ و لیکن نفوسشان بر آن عداوت منطوى شده بود، به خوبى آگاه بود.

 فلهذا از جبرئیل خواست که از پروردگار تقاضاى عصمت و مصونیّت کند، تا از مردم گزندى نرسد. و پیوسته انتظار مى‌کشید تا جبرئیل از جانب خداوند خبر عصمت و مصونیّت از مردم و شرور ایشان را بیاورد.

 و این أمر به تأخیر انجامید تا رسول خدا در مَسْجِد خَیْف آمد؛ جبرئیل نازل شد و پیامبر را امر کرد که بر عهدى که دربارۀ علىّ بن أبی‌طالب است، مردم را آگاه کند؛ و على را به عنوان شاخص و نمونه و آیت إلهى بر مردم نصب کند؛ تا مردم از نعمت وجود او هدایت شوند؛ و لیکن آن تضمین عصمت را از جانب خدا آن‌طور که رسول خدا مى‌خواست نیاورد؛ تا رسول خدا به کُرَاعُ الْغَمِیم‌¹ رسید که بین مکّه و مدینه است؛ باز جبرائیل نازل شد؛ و امر کرد که آن عهد را رسول خدا ابلاغ کند؛ و در این موقع نیز تضمین عصمت نکرد.

 رسول خدا عرض کرد: اى جبرائیل! من از قوم خودم در ترس و هراس مى‌باشم؛ و مى‌ترسم که قوم من مرا تکذیب کنند؛ و گفتار مرا دربارۀ على نپذیرند ـ و دانستیم که از جبرئیل به نزول آیۀ عصمت تقاضا نموده بود؛ و جبرائیل‌

به تأخیر انداخته بود ـ. پیغمبر طىّ مراحل مى‌کردند تا به غدیر خُم که تا جُحْفَه سه میل فاصله دارد رسیدند؛ و در این هنگام که پنج ساعت از روز مى‌گذشت، جبرئیل با تُندى و شدّت و زَجْر و تضمین عصمت از جانب خداوند نازل شد؛ و گفت: اى محمّد! خدایت سلام مى‌رساند و مى‌گوید: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ فِی عَلِیٍّ‌ ﴿وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾.

 أوائل قوم در این وقت نزدیک جُحْفه بودند؛ پیامبر دستور داد که مراجعت کنند؛ و کسانى که از عقب مى‌رسیدند، توقّف نمایند؛ تا آنکه على را در این محلّ به عنوان ولایت و إمامت معرّفى کند؛ و بگوید که خداوند او را عَلَم براى مردم قرار داده؛ و تضمین عصمت کرده است.

 منادى از جانب رسول اللَه ندا در داد: الصًّلاَةَ جَامِعَةً؛ و به طرف راست جادّه؛ همان‌جائى که بعداً مسجد غدیر ساخته‌اند منحرف شد. پیامبر دستور داد زیر درخت‌ها را پاک کردند؛ و از حجاره و سنگ به صورت منبر برآوردند؛ پیامبر بر فراز آن رفت و شروع کرد به خواندن خطبه.

 این خطبه بسیار مفصّل است؛ و رسول خدا پس از حمد و ثناى حضرت أحدیّت سبحانه و تعالى به طور کافى و شافى مطالب را بیان مى‌کند؛ و حقیقت دین و روح ایمان را نشان مى‌دهد؛ و با آیات قرآن به عنوان استشهاد دلیل مى‌آورد؛ و از ولایت و روح إمامت؛ و عدم انفکاک آن با قرآن کریم به طور مشروح سخن مى‌گوید، و با خطاب به مردم به لفظ مَعَاشِرَ النَّاس در پنجاه و چهار مورد؛ و به لفظ أیُّهَا النَّاسُ در یک مورد، آنان را مخاطب مى‌سازد؛ و إقرار و اعتراف مى‌گیرد؛ و محاجّة مى‌فرماید؛ بطورى که همگى اقرار و اعتراف مى‌نمایند.

 و ما به جهت مراعات مقام از ذکر خصوصیّات آن در اینجا خوددارى کردیم؛ و طالبان مى‌توانند به «احتجاج طبرسى» طبع نجف ج ١، از ص ٦٦ تا ص ٨٤؛ و یا به «بحار الأنوار» طبع کمپانى ج ٩، از ص ٢٢٤ تا ٢٢٨ مراجعه کنند.

 مجلسى بعد از نقل این خطبه گوید: در کتاب «کَشْفُ الْیَقین»، از أحمد بن محمّد طبرى که از علماء مخالفین است، آورده که او در کتاب خودش از محمّد بْن أبی بَکْر بن عَبْد الرَّحمن، از حسن بن على أبى محمّد دینورى، از

محمّد بن موسى همدانى تا آخر این خبر را روایت کرده است.

 و اکثر این خطبه را که راجع به نصوص و فضائل أهل بیت است مؤلّف کتاب «الصَّرَاطُ الْمُسْتَقیم» از محمّد بن جریر طبرى در کتاب خودش به نام «وَلاَیَت»، با إسناد خود از زید بن أرقم آورده است؛ و تمام این خطبه را شیخ علیّ بن یُوسف بن مُطَهَّر حِلَّی، از زید بن ارقم روایت نموده است‌¹.

 و نیز در «احتجاج» از حضرت صادق علیه السّلام آورده است که: چون رسول خدا صلى اللَه علیه و آله از این خطبه فارغ شد، مردم یک مرد زیباى خوش هیکل و خوش بوئى را دیدند، که مى‌گفت: سوگند به خدا من تا إمروز ندیدم محمّد را که راجع به پسر عمویش این‌طور تأکید کند و براى او پیمان و عهدى استوار نماید، که آن را غیر از شخص کافر به خداوند عظیم و کافر به رسول او نتواند پاره کند؛ پس إى واى بر کسى که این پیمان را بشکند.

 چون سخن او تمام شد، عُمَر بن الخطّاب که کلام او را شنیده بود؛ و براى او خوشایند بود هیئت او و شکل و شمایل او؛ به پیغمبر اکرم رو کرده و گفت: آیا سخن این مرد را شنیدى که چه و چه مى‌گفت؟! 

 پیغمبر فرمود: اى عمر آیا مى‌دانى که این مرد که بود؟! عمر گفت: نه! 

 پیغمبر فرمود: این مرد روحُ الأمین جبرائیل بود. مبادا تو پیمان با على را پاره کنى! زیرا که در این صورت خدا و رسول خدا و فرشتگان خدا و مؤمنین از تو بیزارند².

شأن نزول آیۀ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ

 أبو الفتوح رازى در تفسیرش گوید: أبوإسحاق ثَعْلَبی مُفَسِّر إمام أصحاب حدیث در کتاب تفسیر خود که آن را «کَشْف و بَیَان» نام گذارده است، آورده است که از سُفْیَانُ بْنُ عُیَیْنَة دربارۀ شأن نزول آیۀ ﴿سَألَ سَائلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ﴾³ سؤال کردند، که دربارۀ چه کسى نازل شده است؟! 

 سفیان به شخص سائل گفت: از مسئله‌اى پرسش کردى که قبل از تو

هیچکس از من آن را نپرسیده است!

 روایت کرد براى من پدرم‌¹، از أبو جَعفر: محمّد بن على، از پدرانش ـ صلوات اللَه علیهم ـ که چون رسول خدا به غَدیر خمّ رسید، مردم را خبر کرد؛ و ایشان گرد آمدند؛ و دست على را گرفت و گفت: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ. این خبر شایع شد و به شهرها رسید از جمله به حَارِثُ بْنُ نُعْمَانِ فَهْرِی رسید.

 حارِث سوار ناقۀ خود شد؛ و آهنگ رسول اللَه کرد و آمد تا به لشکرگاه رسید؛ و از ناقه خود پیاده شد؛ و زانوى ناقه را بست؛ و رو به خیمۀ رسول اللَه آورد؛ و رسول اللَه در میان مهاجر و انصار نشسته بود.

 و گفت: اى محمّد تو آمدى و گفتى: سیصد و شصت معبود را رها کنید؛ و بگوئید: خدا یکى است! و ما گفتیم. و گفتى که: بگوئید: من رسول او هستم! ما هم گفتیم. گفتى که: پنج نماز بجاى آورید! ما آوردیم. گفتى: ماه رمضان روزه بدارید! پذیرفتیم. گفتى: زکوة مال بدهید ما هم به گردن گرفتیم! حجّ فرمودى؛ ردّ نکردیم؛ جهاد فرمودى؛ قول تو را قبول نمودیم.

 به این همۀ دستورات راضى نشدى تا آنکه: رَفَعْتَ‌ بِضَبْعِ ابْنِ عَمِّکَ فَرَفَعْتَهُ وَ فَضَّلْتَهُ عَلَیْنَا، فَقُلْتَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ! فَهَذَا شَیْ‌ءٌ مِنْکَ أمْ مِنَ اللَهِ؟! «وسط بازوى پسر عموى خود را گرفتى؛ و بلند کردى؛ و او را بر ما فضیلت و برترى بخشیدى؛ و گفتى: هر کس که من مولى و آقاى اویم، على مولى و آقاى اوست! آیا این مطلب از توست؛ یا از خداست»؟!

 رسول خدا فرمود: وَ اللَهِ الَّذِی لاَ إلَهَ إلّاَ هُوَ إنَّ هَذَا مِنَ اللَهِ «سوگند به آن کسى که جز او معبودى و خدائى نیست؛ این از طرف خداست؛ و من به أمر خدا گفتم».

 حَارِث که این بشنید؛ پشت کرد و رو به سوى ناقه خود نهاد؛ و مى‌گفت: اللهُمَّ إنْ کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَآءِ أوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ ألِیمٍ‌¹.

 «بار خدایا اگر این که محمّد مى‌گوید، حقّ است؛ و از پیش توست؛ بر ما سنگ از آسمان ببار! یا براى ما عذاب دردناکى بفرست»! 

 هنوز سخنش تمام نشده بود که سنگى از آسمان آمد؛ و بر سر او خورد؛ و او را همچنان بر جاى خود بکُشت. و خداوند تعالى این آیه فرستاد: ﴿سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ * لِلْكافِرينَ لَيْسَ لَهُ دافِعٌ * مِنَ اللَهِ ذِي الْمَعارِجِ‌﴾. حقّ تعالى رحمت فرستاد، او عذاب خواست؛ گفتند: چون تو را رحمت نافع نیست؛ کسى عذاب را از تو دافع نیست. ﴿مِنَ اللَهِ ذِي الْمَعارِجِ﴾ من ولایتى فرستادم که کمال دین و تمام نعمت در او بستم ﴿اَلْيَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾‌².

 شیخ طبرسى در تفسیر «مجمع البیان» با سند متّصل خود از حاکم أبو القاسم حَسْکانی تا مى‌رسد به سُفْیَانُ بْنُ عُیْینَة این حدیث و شأن نزول را دربارۀ ولایت‌

أمیرالمؤمنین علیه السّلام به همین نهج ذکر مى‌کند، با این تفاوت که أوّلاً سند حدیث را به حضرت جعفر بن محمّد الصّادق مى‌رساند؛ نه حضرت أبو جعفر محمّد بن على الباقر علیه السّلام، و ثانیاً آن مرد سائل را به نام نُعْمَانُ بْنُ حَرْثِ فَهْرِی آورده است نه حَارِثُ بْنُ نُعْمان. ولیکن در ابتدای بحث‌ خودش گفته است: قائل این گفتار چنین گفته شده است که: نَضْرُ بْنُ حَارِثِ بْنِ کَلْدَة بوده است‌¹.

 مجلسى در «بحار» این روایت را از «تفسیر فرات بن ابراهیم» مى‌آورد؛ و نیز از «طرائف» سیّد ابن طاوس از ثعلبى؛ و نیز از کتاب «کَنْزُ جَامِعِ الْفَوَائِد» از محمّد بن عبّاس با سند خود از سفیان بن عیینه؛ و سپس گفته است: صاحب «کنز» گوید: من با سند دیگر این حدیث را از أبو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام بدین طریق روایت مى‌کنم که:

 حضرت صادق علیه السّلام این آیه را تلاوت کردند: ﴿سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْكافِرينَ‌ «بِوَلاَیِةِ عَلِیٍّ‌» لَيْسَ لَهُ دافِعٌ‌﴾. و سپس فرمودند: در مصحف فاطمه این‌طور آمده است.

 و برقى از محمّد بن سلیمان، از پدرش، از أبو بصیر، از حضرت صادق روایت کرده است که فرمود: هَکَذَا وَ اللَهِ أنْزَلَهَا جِبْرَئیلُ عَلَی النَّبِیِّ، وَ هَکَذَا هُوَ مُثْبَتٌ فِی مُصْحَفِ فَاطِمَةَ.² «سوگند به خدا که همینطور و به همین کیفیّت جبرئیل بر رسول اکرم نازل کرد، و همینطور در مصحف فاطمه ثبت است».

 و نیز مجلسى دو روایت دیگر از «تفسیر فُراتُ بْنُ إبْرَاهِیم» دربارۀ شأن نزول آیه ﴿سَألَ سَائلٌ﴾ روایت مى‌کند، که دربارۀ شخصى أعرابى که دربارۀ ولایت علىّ بن أبی‌طالب خودش تقاضاى عذاب کرد وارد شده است؛ اوّل، روایت را مُعَنْعَناً از أبو هریره ذکر مى‌کند؛ و دوّم از جعفر بن محمّد بن بشرویه قَطّان مُعَنْعَناً از أوزاعی، از صَعْصَعَة بن صُوحان و أحْنَف بن قَیْس، که هر دو مى‌گفتند که: ما از ابن عبّاس شنیدیم که او مى‌گفت: ما با رسول خدا بودیم که آن مرد سائل وارد شد؛ و سپس تمام قضیّه را ذکر مى‌کند.³

 در کتاب «الغدیر» که این روایت را از أبو إسحاق ثَعْلَبى نقل مى‌کند، تقریباً به عین ألفاظى است که ما از «تفسیر أبو الفتوح» آوردیم؛ با این تفاوت که أوّلاً روایت را از حضرت باقر علیه السّلام بیان مى‌کند؛ و ثانیاً مى‌گوید که: حَرْثُ بْنُ نُعْمَان به سوى رسول خدا روانه شد تا به أبطح آمد¹. و لفظ أبْطح در روایت ابو الفتوح نیست.

 و علاوه بر این روایت، از تفاسیر و کتب تراجم و مناقب أهل تسنّن به تعداد سى شمارۀ دربارۀ شأن نزول این آیه مطالبى را ذکر مى‌کند.² و از جمله نام شخصى سائل را بنا به روایت حَافِظْ أبُوعُبَیْد هَرَوی در تفسیر «غَرِیبُ القُرْآن» جابر بن نضْر بن حارث بن کلدۀ عبْدرى ذکر کرده است.

 و در پاورقى گوید: سائل بعید نیست که همین جَابر بن نَضْر بن حَارِث باشد ـ گرچه ثعلبی که بیشتر از علمآء از او نقل کرده‌اند؛ حَارِثُ بْنُ نُعْمان فَهْرِی ذکر کرده است ـ زیرا که پدر جابر را که نَضْرُ بْنُ حَارِث باشد، امیر ـ المؤمنین علیه السّلام در روز بَدْر کُبْرى که اسیر شد، به أمر رسول خدا صلى اللَه علیه و آله صبرا کشتند؛ و مردم در آن زمان به دورۀ جاهلیّت نزدیک بوده و ایمان در قلوبشان رسوخ نکرده بود؛ فلهذا این بغضآء که بر اساس أوتار جاهلیّت و خونهاى آن زمان هنوز در سرها و دل‌ها بود، جٰابِر را برانگیخت تا بر اساس خونبهاى پدرش چنین مطالبى را بگوید³.

 أقول: اینکه، مؤیّد این گفتار آنست که: در «تفسیر أبو الفتوح» همان طور که دیدیم نَضْرُ بْنُ حَارِث بن کَلده گفته شده است. و مسلّماً خود نضر نیست؛ بلکه جابر است. و چون غالبا پسران را به نام پدر مى‌خوانند؛ فلهذا به نَضْر یادآورى شده است.

 بارى اینک ما أوّلاً در آیۀ‌ ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌، از جهت شأن نزول، و از جهت دلالت مى‌پردازیم؛ و سپس در حدیث غدیر خمّ: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ آنهم از نقطه‌نظر سند، و از نقطه‌نظر دلالت. زیرا که این دو بحث: یعنى شأن نزول آیۀ بلِّغْ؛ و حدیث ولایت، هر کدام على‌حده بوده و ارتباطى به‌

یکدگر ندارند.

روایت حضرت باقر علیه السّلام در شأن نزول آیۀ تبلیغ‌

 أمّا در شأن نزول آیۀ تبلیغ، در کتاب «غَایةُ الْمَرَام» از طریق خاصّه هشت حدیث؛ و از طریق عامّه، نه حدیث روایت کرده است‌¹.

 از جهت کتب روایتى و تفسیرى و تاریخى أصحاب ما إمامیّه ـ رضوان اللَه علیهم ـ در شأن نزول این آیه دربارۀ ولایت علىّ بن أبی‌طالب علیه السّلام خلافى نیست؛ و متسالَمٌ علیه بین آنهاست؛ و ما از بعضى از مصادر حدیث آنها چند روایت مى‌آوریم؛ و پس از آن به ذکر روایات وارده در کتب عامّه مى‌پردازیم:

 مُحَمّد بن یَعْقُوب کُلَیْنی، از محمّد بن یحیى، از أحمد بن محمّد، و محمّد بن الحسین؛ هر دو از محمّد بن إسماعیل بن بزیع، از منصور بن یونس، از أبو الجارود، از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام روایت مى‌کند که أبُوالْجَارُود گفت: من از حضرت أبو جعفر شنیدم که مى‌فرمود:

 خداوند عزّوجلّ، پنج چیز بر مردم واجب کرده است؛ و لیکن این مردم، چهار چیز از آن را گرفتند؛ و یکى را رها کردند! 

 من عرض کردم: فدایت شوم! آیا نام آنها را براى من بیان مى‌کنید؟! 

 حضرت فرمود: نماز؛ مردم در ابتداء نمى‌دانستند چطور نماز بخوانند؛ جبرائیل نازل شد؛ و گفت: اى محمّد مردم را به نمازشان و اوقات نمازشان مطّلع کن! 

 پس از آن زکات نازل شد؛ و گفت: اى محمّد! مردم را به مسائل زکاتشان آشنا کن! همان طورى که به مسائل نمازشان آشنا کردى! و سپس روزه نازل شد؛ زیرا قبل از این نزول، رسول خدا صلى اللَه علیه و آله چون روز عَاشوراء مى‌شد، به أطراف قریه‌ها که در حِوَالاَى آن حضرت بودند؛ نماینده مى‌فرستاد؛ تا آن روز را روزه بگیرند؛ چون روزه نازل شد، در ماه رمضان که بین شعبان و شوّال است نازل شد.

 و سپس حجّ نازل شد؛ و جبرائیل نازل شد و گفت: ایشان را از مسائل حجّشان آگاه گردان! همان طور که از نمازشان و زکاتشان و روزه‌شان آگاه گردانیدى! 

 و در آخر وَلاَیت نازل شد؛ و این نزول در روز جمعه در عَرَفات بود، که خداوند عزّوجلّ این آیه را فرستاد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ‌

نِعْمَتِي﴾‌؛ و کمال دین به ولایة علىّ بن أبی‌طالب علیه السّلام است.

 پیغمبر اکرم، در این حال با خود حدیث نفس مى‌کرد که: امّت من تازه مسلمانند و به عهد جاهلیّت نزدیک. و اگر من هر وقت ایشان را به ولایت دربارۀ پسر عمویم على خبر دهم یک گویندۀ آنها چنین مى‌گوید، و یک گویندۀ دیگر چنان و البتّه این را من به زبان نیاوردم بلکه حدیث نفسى بود که در دل با خود داشتم ـ.

 در این حال إراده و عزیمت إلهى به من رسید و به شدّت مرا بیم داد که اگر تبلیغ نکنم مرا عذاب خواهد نمود؛ و این آیه فرود آمد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ‌﴾.

 رسول خدا دست على را گرفت؛ و گفت: أیُّهَا النَّاسُ! هیچ پیامبرى از پیامبران پیش از من نبوده است، مگر آنکه خداوند عمرى را به ایشان عنایت فرمود؛ و سپس آنها را به سوى خود خواند؛ و آنها دعوت او را لبّیک گفتند و به دار آخرت ارتحال نمودند. و من نزدیک است که خوانده شوم و إجابت کنم! و من در پیشگاه خداوندى در موقف مورد بازپرسى قرار مى‌گیرم؛ و شما نیز بازپرسى خواهید شد! شما چه مى‌گوئید؟! اُمّت گفتند: شهادت مى‌دهیم که تو تبلیغ رسالت کردى! و نصیحت نمودى، و آنچه بر عهده‌ات بود تأدیه فرمودى! و خداوند عالى‌ترین جزاى پیامبران را به تو مرحمت کند! 

 پیغمبر سه بار گفت: اللهُمَّ اشْهَدْ و پس از آن گفت: یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمینَ! هَذَا وَلِیُّکُمْ بَعْدِی؛ فَلْیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ! 

 «اى گروه مسلمانان: این (على) ولىّ شماست پس از من؛ و حضّار باید به غائبین بگویند؛ و مطلب را برسانند»! 

 حضرت باقر علیه السّلام گفتند: سوگند به خداوند که: على علیه السّلام، أمین خدا بود در خلقش؛ و أمین خدا بود بر غیبش؛ و بر دینش؛ آن دینى که آن را براى خود مى‌پسندید و بدان راضى بود.

 چون زمان رحلت رسول خدا فرا رسید؛ على را إحضار کرد؛ و گفت: اى على من تو را أمین قرار مى‌دهم بر آنچه خداوند مرا بر حفظ آن أمین قرار داده است؛ از علمش، و از غیبش، و از خلقش، و از دینش: آن دینى که خداوند براى خود

پسندیده است. اى زیاد (أبو الجارود) سوگند به خدا که این امانت منحصر در على بود؛ و به خدا سوگند آن حضرت (رسول الله) هیچیک از خلایق را در این أمر با على شریک قرار نداد.

 و چون زمان ارتحال عَلى رسید، پسران خود را خواست؛ و آنان دوازده نفر بودند؛ و به آنها گفت: اى پسران من! خداوند چنین تقدیر و إراده کرده است که در من سُنّتى را از حضرت یعقوب قرار دهد. حضرت یعقوب پسران خود را که دوازده نفر بودند، إحضار کرد؛ و آنها را به إطاعت از یکى که معیّن کرده بود أمر کرد. اى پسران من، من شما را به اطاعت از ولىّ و مولاى شما أمر مى‌کنم.

 آگاه باشید که این دو نفر: پسران رسول خدا: حَسَن و حُسَین علیهما السّلام‌اند. از این دو نفر إطاعت کنید؛ و گوش به فرمان آنها بدهید؛ و ایشان را کمک و معاونت کنید! زیرا من آنها را مورد أمانت و أمین امّت دانستم در آنچه رسول خدا مرا مورد أمانت و أمین امّت دانست در آن چیزهائى که خداوند رسول خود را أمین امّت و مورد أمانت خود دانست، از بندگانش، و از غیبش، و از دینش: آن دینى که بر آن رضایت داشت؛ و مورد پسند و إمضاى خود دانست.

 و بنابر این همان منزله و مقامى را که خداوند بر على نسبت به رسول خدا معیّن کرد؛ همان منزله و مقام را براى حَسَنَیْن نسبت ‌به عَلِی مقرّر کرد؛ و هیچکدام از این دو (حسنین) بر یکدیگر فضیلت و برترى ندارند، مگر به زیادى سنّ. و روى همین زمینه هر وقت حسین علیه السّلام در مجلس حسن علیه السّلام حاضر مى‌شد، به احترام برادر بزرگتر هیچ سخنى نمى‌گفت، تا از آن مجلس برخیزد.

 و چون زمان رحلت حسن علیه السّلام رسید، این امر ولایت را به حسین علیه السّلام سپرد. و چون زمان رحلت حُسَین علیه السّلام رسید؛ دختر بزرگ خود: فَاطِمَةُ بِنْتُ الْحُسَیْنْ را خواست؛ و نامه‌اى پیچیده و سربسته با وصیّت ظاهر و آشکارى را به او سپرد. چون در وقت ارتحال حسین علیه السّلام حضرت سجّاد به مرض دل درد و شکم درد (إسهال) مبتلا بود؛ و دشمنان همان مرض را براى او کافى دانستند، که با آن رحلت کنند؛ و متعرّض کشتن او نشدند.

 فَاطِمَةُ بِنْتُ الْحُسَیْنْ آن نامه و وصیّت را به عَلِیُّ بْنُ الْحُسَینْ سپرد؛ و سوگند به‌

خداوند که آن نامه و وصیّت به ما رسیده است‌¹.

 کلینى همین روایت را با سند دیگر، از حسین بن محمّد، از معلّى بن محمّد، از محمّد بن جمهور، از محمد بن اسماعیل بن بزیع، از منصور بن یونس، از أبو الجارود از حضرت باقر علیه السّلام روایت مى‌کند².

 و نیز کلینى از محمّد بن یحیى، از محمّد بن الحسین و احمد بن محمّد، از ابن محبوب، از محمّد بن فُضَیْل، از أبوحمزة ثُمالی، از حضرت ابى جعفر امام محمّد باقر علیه السّلام روایت مى‌کند؛ که أبو حمزه گفت: شنیدم که: آن حضرت مى‌فرمود: چون دوران نبوّت محمّد به پایان رسید، و روزگار و ایّامش به کمال رسید، خداوند تعالى به او وحى فرستاد: اى مُحَمَّد دوران نبوّت تو به پایان رسیده، و أیّام تو سپرى شده است.

 فلهذا آن علمى که در نزد تست، و آن ایمان، و اسم أکبر، و میراث علمى که از پیامبران به تو رسیده است، و آثار علم نبوّت که در اهل بیت تو هست، همه را در نزد عَلِیّ بن أبِیطالِب بگذار! 

 چون من علم و ایمان و اسم أکبر و میراث علم پیامبران و آثار علم نبوّت را از فرزندان از ذرّیّۀ تو قطع نمى‌کنم؛ همچنان که از ذرّیّۀ پیامبران قطع نکردم‌³.

روایت حضرت صادق علیه السّلام در شأن نزول آیۀ تبلیغ‌

 و نیز کلینى از محمّد بن الحسین و غیره، از سهل، از محمّد بن عیسى و محمّد بن یحیى و محمّد بن الحسین جمیعاً از محمّد بن سنان، از اسماعیل بن جابر و عبد الکریم بن عمرو، از عبد الحمید بن أبو دیلم، از حضرت ابو عبد اللَه امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:

 حضرت موسى، وصىّ خود را یوشع بن نون قرار داد؛ و یوشع بن نون وصیّت را در أولاد هارون قرار داد؛ و در أولاد خودش و یا در اولاد موسى قرار نداد. اختیار به دست خداى تعالى است، هر کس را که اختیار کند، از میان هر کس که اختیار

کند. و موسى و یوشع بشارت به مسیح دادند.

 و چون خداوند مسیح را برانگیخت، مسیح به ایشان گفت: بزودى بعد از من پیامبرى از أولاد اسماعیل مى‌آید که اسم او أحمد است؛ و او تصدیق مرا مى‌کند (در رسالت و صحّت ولادت)؛ و تصدیق شما را مى‌کند (در ایمان و حسن متابعت) و حجّت مرا و حجّت شما را مى‌پذیرد.

 و آن وصیّت و سنّت و اختیار الهى بعد از مسیح در حواریّین او که مُسْتَحْفَظِین بوده‌اند¹ جارى و سارى شد. و خداوند ایشان را مُسْتَحْفَظِین نامیده است به جهت آنکه از آنان طلب و سؤال از حفظ اسم أکبر شد؛ و ایشان همچون وِعَآء و ظرفى، مورد حفظ و نگهدارى اسم أکبر خداوند قرار گرفتند.

 و إسم أکبر کتابى است که بواسطۀ آن علم هر چیزى که با پیغمبران بوده است، دانسته مى‌شود؛ خداوند مى‌فرماید:

 ﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ‌ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ‌﴾².

 «حقّاً که ما پیغمبرانى را قبل از تو فرستادیم؛ و با ایشان کتاب و میزان را فرو فرستادیم»! 

 و کتاب اسم أکبر است. و آنچه معروف شده است که کتاب نامیده مى‌شود، غیر از سه کتاب: تُورَات و إنْجِیل و فُرْقَان چیزى نیست؛ با آنکه با آن پیامبران پیشین کتابهاى دیگرى بوده است: کتاب نُوح و کتاب صَالِح و کتاب شُعَیْب و إبْراهیم چون خداوند عزّوجلّ از آنها خبر مى‌دهد:

 ﴿إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى‌ *صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى‌﴾³.

 «این مطالب در صحف پیشینیان است، که صحف إبراهیم و موسى باشد».

 پس صُحُف إبراهیم کجاست؟ صُحُف ابراهیم إسم أکبر است؛ و صحف موسى اسم أکبر است. و پیوسته به این اسم أکبر وصیّت شده است از عالِمى به عالم دیگرى تا آنکه آن را به مُحَمَّد صلى اللَه علیه و آله رسانیدند.

 و چون خداوند عزّوجلّ، مُحمّد را به رسالت مبعوث کرد، آن گروه از مستحفظین که در آن زمان بوده، و در ردیف عقب از سلسله مُسْتَحْفَظین بودند، به اسلام او گرویدند؛ و بنى اسرائیل آن حضرت را تکذیب کردند. آن حضرت به سوى خداوند عزّوجلّ دعوت کرد؛ و در راه او مجاهده کرد.

 پس از آن خداوند جلّ ذکره، به آن حضرت وحى فرستاد که: فضل و برترى وصىّ خودت را به امّت اعلان کن! حضرت عرض کرد: اى پروردگار من! مردم عرب مردمى هستند جفا کار؛ و در معاشرت و معامله غلیظ بوده و أهل رفق و مدارا نیستند! در میان ایشان کتاب آسمانى نبوده؛ و پیغمبرى به سویشان مبعوث نشده؛ و فضل و شرف نبوّت پیامبران را نمى‌دانند؛ و اگر من آنها را به فضل و شرف أهل بیت خودم خبر دهم، ایمان نمى‌آورند، و از من نمى‌پذیرند؛ خداوند جلّ ذِکْرُه فرمود:

 ﴿وَ لا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ‌ فَقُلْ سَلامٌ‌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ﴾‌¹.

 «بر ایشان غمگین مباش! و سلام بگو (از درِ مسالمت درآى) پس بزودى خواهید دانست».

 در این حال رسول خدا از مقام و فضل وصىّ خود مختصر ذکرى به میان آورد؛ که نفاق در دلهاى آنان پیدا شد.

 رسول خدا صلى اللَه علیه و آله از پیدایش این نفاق؛ و از گفتار آنان که در این باره‌

مى‌گفتند، اطّلاع پیدا کرد؛ خداوند جَلَّ ذِکْرُه فرمود: یا محمّد! ﴿وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِما يَقُولُونَ‌ فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَ لكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآياتِ اللَهِ يَجْحَدُونَ﴾‌¹.

 «اى محمّد! به تحقیق که ما مى‌دانیم که سینۀ تو در اثر گفتار ایشان تنگى مى‌گیرد! آنان تو را تکذیب نمى‌کنند! و لیکن ستمکاران پیوسته آیات خداوند را انکار مى‌کنند»! 

 آرى ایشان بدون حجّت و برهانى که داشته باشند، آیات خدا را تکذیب مى‌کنند. و رسول پیوسته با آنها به مدارا عمل مى‌نمود؛ و تألیف قلوبشان مى‌فرمود؛ و براى غلبه بر بعضى از آنها از بعضى دیگر از آنها کمک مى‌جُست و همینطور تدریجاً مقدارى از فضیلت وصىّ خود را براى آنها بیان مى‌کرد؛ تا سورۀ ﴿اَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ﴾ نازل شد؛ 

 در اینجا خدا فرمود: ﴿فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَ إِلى‌ رَبِّكَ فَارْغَبْ‌﴾².

 «و چون فارغ شدى از عبادت بواسطۀ انجام عبادت‌هاى پى در پى دیگر خود را به تعب و مشقّت أفکن! و به سوى پروردگارت رغبت کن»! 

 خداوند مى‌فرماید: چون فارغ شدى؛ پس عَلَم و آیت خود را نَصْب کن‌³! و

وصىّ خود را إعلام کن و بطور آشکارا فضل و برترى و درجات او را فاش ساز! 

 رسول خدا فرمود: مَنْ کُنْتُ مَوْلًاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ. اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ! وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ! سه بار این جمله را تکرار کرد.

 و نیز فرمود: لأَبْعَثَنَّ رَجُلًا یُحِبُّ اللَهَ وَ رَسُولَهُ؛ وَ یُحِبُّهُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ، لَیْسَ بِفَرَّارٍ.

 «من براى فتح خیبر مردى را مى‌فرستم که خدا و رسول خدا را دوست دارد؛ و خدا و رسول خدا او را دوست دارند و او فرار نمى‌کند». و با این جمله رسول خدا تعریض کرد به آن کسانى که برگشته بودند؛ و فرار کرده بودند؛ و أصحاب رسول خدا و خود رسول خدا را مى‌ترسانیدند، که: چنین و چنان است (اشاره است به فرار ابو بکر و فرار عمر از جنگ؛ که رسول اللَه در دو روز قبل آنان را مأمور ساخته بود، و ایشان گریخته بودند).

 و نیز فرمود: عَلِیٌّ سَیِّدُ الْمُؤْمِنینَ: «على سیّد و سالار مؤمنان است».

 و نیز فرمود: عَلِیٌّ عَمُودُ الدِّینِ: «على ستون و پایه دین است».

 و نیز فرمود: هَذَا الَّذِی یَضْرِبُ النَّاسَ بِالسَّیْفِ عَلَی الْحَقِّ بَعْدِی: «این مرد همان کسى است، که پس از من بر أساس حقّ، مردم را با شمشیر مى‌زند».

 و نیز فرمود: اَلْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ أیْنَمَا مَالَ: «حقّ با على است، هر جا که میل کند».

 و نیز فرمود: إنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ أمْرَیْنِ؛ إنْ أخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا: کِتَابَ اللَهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ أهْلَ بَیْتِی عِتْرَتِی؛ أیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ قَدْ بَلَّغْتُ: إنَّکُمْ سَتَرِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ! فَأسْألُکُمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِی الثَّقَلَیْنِ.

 وَ الثَّقَلاَنِ کِتَابُ اللَهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ أهْلُ بَیْتِی! فَلاَ تَسْبِقُوهُمْ فَتَهْلِکُوا! وَ لاَ تُعَلِّمُوهُمْ فَإنَّهُمْ أعْلَمُ مِنْکُمْ!

 «من دو أمر را در میان شما مى‌گذارم؛ که اگر به آنها تمسّک کنید؛ و بگیرید هیچگاه گمراه نشوید: کتاب خداوند عزّوجلّ، و أهل بیت من که عترت من هستند! اى مردم! بشنوید و حقّاً که من رسانیدم و تبلیغ کردم: شما بزودى در حوض کوثر بر من وارد مى‌شوید! و من از شما مى‌پرسم راجع به آنچه دربارۀ این دو چیز پرقیمت و نفیس انجام داده‌اید!

 دو چیز نفیس و گرانمایه: کتاب خداوند است؛ و أهل بیت من! شما بر أهل بیت من پیشى نگیرید! و جلو نیفتید! که هلاک مى‌شوید! و به آنها چیزى یاد مدهید! زیرا که آنان از شما داناترند»! 

 و على هذا بنابر گفتار رسول خدا صلى اللَه علیه و آله؛ و بنابر کتاب خدا که مردم آن را مى‌خواندند، حجّت تمام شد. و مع‌ذلک پیوسته رسول خدا، با گفتار گوناگون فضل و شرف أهل بیت را بازگو مى‌کرد؛ و با آیات قرآن مبرهن و مدلّل مى‌ساخت:

 ﴿إِنَّما يُرِيدُ اللَهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾¹.

 «اینست و جزء این نیست که خداوند اراده کرده است که: از شما أهل بیت هر گونه پلیدى و رجس را از بین ببرد؛ و به طهارت واقعیّه به نحو اتمّ و أکمل برساند»! 

 و خداوند فرموده است: ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى﴾‌².

 «و بدانید که: شما از هر چیزى بهره و نفعى ببرید، خمس مقدار آن براى خداوند و رسول خدا و ذوى القرباى رسول خداست».

 و سپس فرموده است: ﴿وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‌ حَقَّهُ﴾‌³: «حقّ ذوى القربى را به ایشان بده»! 

 و على علیه السّلام بود. و حقّ او همان وصیّتى است که براى او قرار داده شده است؛ و دیگر اسم أکبر، و میراث علوم أنبیاء، و آثار علم نبوّت است. که باید به او داده شود.

 و فرموده است: ﴿قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى﴾‌⁴.

 «بگو اى پیامبر: من از شما هیچ پاداش و مزدى را نمى‌خواهم، مگر مودّت‌

به اقرباى من»! 

 و فرموده است: ﴿وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ﴾‌¹.

 «و زمانى که از أهل مودّت و کسانى که محبّت ایشان را خدا و رسول خدا واجب کرده‌اند، سؤال شود که: به چه علّت آنها را کشته‌اند»؟!

 مى‌گوید: من از مودّتى که فضل آن را براى شما بیان کردم؛ و آیۀ آن را نازل کردم: مودّة قُرْبى پرسش مى‌کنم که: به چه گناهى شما آنها را کشته‌اید؟! 

 و نیز خداوند جلّ ذکره فرموده است: ﴿فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾‌².

 «از أهل الذّکر بپرسید، اگر این‌طور هستید که نمى‌دانید»! 

 حضرت فرمود: مراد از ذِکر، همان کتاب یعنى قرآن کریم است. و مراد از أهل ذکر، آل محمّد صلى اللَه علیه و آله هستند؛ خداوند امّت و مردم را أمر کرده است که از ایشان بپرسند آنچه را که نمى‌دانند؛ و مردم أمر نشده‌اند که از جاهلان چیزى را سؤال کنند.

 و خداوند عزّوجلّ، قرآن را ذکر نامیده است؛ آنجا که فرماید:

 ﴿وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ‌﴾³.

 «و ما ذکر را به سوى تو فرستادیم، تا اینکه آنچه را که به سوى مردم نازل شده است، براى ایشان مبیّن و روشن سازى! و به امید آنکه ایشان تفکّر کنند».

 و نیز فرماید: ﴿وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ‌﴾¹.

 «و حقّاً که این قرآن براى تو و براى قوم تو ذِکر است؛ و بزودى مورد پرسش قرار خواهید گرفت»! 

 و نیز خداوند فرماید: ﴿أَطِيعُوا اللَهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ‌﴾².

 «از خداوند اطاعت کنید! و از رسول خدا و از صاحبان امر که از شما هستند اطاعت کنید»! 

 و نیز فرماید: ﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ‌ إِلَي اللَهِ و إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى‌ أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ‌﴾³.

 «و اگر آن امر مورد اختلاف را به سوى خدا و به سوى رسول خدا و به سوى صاحبان أمرى که از آنهاست رد کنند، آن کسانى که اهل استنباط و درایتند از آنها، آن را خواهند فهمید».

 در اینجا مى‌بینیم که أمر را ردّ کرده است ـ أمر مردم را ـ به سوى صاحبان أمرى که از ایشان هستند، آنان که خداوند أمر کرده است که مردم از ایشان إطاعت کنند و امور خود را به سوى ایشان إرجاع دهند.

 چون رسول خدا صلى اللَه علیه و آله از حجّة الوداع مراجعت کرد؛ جبرائیل علیه السّلام بر او نازل شد و گفت: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ‌﴾⁴.

 رسول خدا پس از نزول این آیه، در میان مردم ندا در داد، و آنان مجتمع شدند؛ و أمر کرد که زیر درخت‌هاى سَمُر را پاک کردند؛ و خطبه خواند و فرمود: [یَا] أیُّهَا النَّاسُ مَنْ وَلِیُّکُمْ وَ أوْلَی بِکُمْ مِنْ أنْفُسِکُمْ؟! فَقَالُوا: اللَهُ وَ رَسُولُهُ. فَقَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ،اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ.

 «اى مردم أولى و سزاوار به شما از شما کیست؟! ولىّ شما کیست؟! گفتند: خدا و رسولش. حضرت فرمود: هر کس که من سزاوارتر به او از خود اویم، پس على سزاوارتر به او از خود اوست. خداوندا تو ولىّ و سزاوارتر به کسى باش که على را ولىّ و سزاوارتر به خود گرفته است! و دشمن باش با کسى که با على دشمنى کرده است»! 

 در اینجا خار نفاق در دل‌هاى قوم روئید؛ و گفتند: هیچگاه این معنى را خداوند بر مُحَمّد نازل نکرده است «وَ مَا یُرِیدُ إلّاَ أنْ یَرْفَعَ بِضَبْعِ ابْنِ عَمِّهِ» اراده‌اى ندارد جز اینکه مى‌خواهد بازوهاى پسر عمویش را بگیرد و بالا برد».

 و چون به مدینه آمد، أنصار مدینه نزد او آمدند؛ و عرض کردند: یَا رَسُولَ الله! خداوند بواسطۀ قدوم تو بر ما و نزول تو نزد ما بطورى که پیوسته از جلو و عقب نگاهدار و پاسدار تو باشیم، به ما احسان فرموده و شرف و فضیلت بخشیده است. و خداوند دوستان ما را شاد کرده؛ و دشمنان ما را منکوب و مخذول نموده است. و ما مى‌بینیم که براى شما از أطراف و أکناف میهمانان و واردین و تقاضامندان دسته جمعى (وُفُود) مى‌آیند؛ و شما چیزى ندارید که به آنها بدهید! و اطعام کنید! و بدین جهت دشمن شماتت مى‌کند.

 ما دوست داریم ثُلْث از أموال خود را به شما بدهیم، تا بدین جهت وفود مکّه که به سوى شما مى‌آیند؛ چیزى در نزد شما باشد که به ایشان عنایت کنى! 

 پیامبر تقاضاى آنان را ردّ نکرد؛ و انتظار مى‌کشید که از طرف حضرت پروردگار خبر آید. جبرائیل علیه السّلام نازل شد؛ و این آیه را آورد:

 ﴿قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‌﴾¹.

 «بگو اى پیغمبر من در برابر رسالت خداوندى، از شما أجر و مزدى را نمى‌خواهم؛ مگر مودّت به ذوى القربى را».

 رسول خدا صلى اللَه علیه و آله أموال آنها را قبول نکرد؛ و منافقون گفتند: این آیه را نیز خداوند بر مُحَمَّد نازل نکرده است. او مى‌خواهد بازوى پسر عمّش را بگیرد و بلند کند؛ و أهل بیت خود را بر ما بار کند و سوار کند؛ دیروز مى‌گفت: مَنْ کُنْتُ‌

مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ و امروز مى‌گوید: قُلْ لاَ أسْألُکُمْ عَلَیْهِ أجْرًا إلّاَ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی. و پس از آنکه آیۀ خمس آمد، گفتند: محمّد اراده دارد که أموال ما و فَى‌ء و بهرۀ ما را به اقرباى خود بدهد.

 و پس از این جریانات جبرائیل آمد و گفت: اى محمّد نبوّت تو سپرى شده است؛ و روزهاى زندگى و عمر تو پایان یافته است؛ بنابر این اسْمِ أکْبَر، و میراث علم، و آثار علم نبوّت را به على علیه السّلام بسپار! چون من هیچگاه زمین را بدون عالِمى از طرف خود که بواسطۀ او، طاعت من و ولایت من شناخته شود نمى‌گذارم؛ و آن حجّت من مى‌باشد براى بندگان من، از آن أفرادى که بین قبض روح پیغمبر من تا خروج پیغمبر دیگر به وجود مى‌آیند.

 حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: پیغمبر صلى اللَه علیه و آله دربارۀ اسم أکبر، و میراث علم پیامبران، و آثار علم نبوّت، به أمیرالمؤمنین علىّ بن أبی‌طالب علیه السّلام وصیّت کردند؛ و نیز به هزار کلمه و هزار دَرِ علْم وصیّت کردند؛ که هر کلمه‌اى و هر درى، هزار کلمه و هزار در را مى‌گشاید¹.

 عیّاشى در تفسیر خود همین مضمون روایت را قدرى مختصرتر، از راوى این حدیث: أبو الجارود، از حضرت باقر علیه السّلام روایت مى‌کند، با این زیاده که چون حضرت باقر علیه السّلام در أبطح براى مردم گفتگو داشتند؛ مردى از أهل بصره که نامش: عُثْمَان أعْشَی بود، برخاست؛ و گفت: اى پسر رسول خدا! فدایت شوم؛ حَسَن بَصْرى براى ما روایتى را روایت کرد؛ و چنین مى‌پنداشت که این آیه، دربارۀ مردى نازل شده است؛ و به ما خبر نمى‌داد که آن مرد چه کسى بود؟! 

 حضرت فرمود: مَالَهُ لاَقَضَی اللَهُ دَیْنَهُ ـ یَعْنِی صَلاَتَهُ ـ أمَا أنْ لَوْ شَآءَ اَنْ یُخْبِرَ بهِ لأخْبَرَبِهِ‌².

 «چرا خبر نمى‌داد؟ خداوند دَیْن او را ادا نکند، یعنى نمازش قبول نشود، زیرا اگر مى‌خواست خبر بدهد خبر مى‌داد».

روایت فیض بن مختار دربارۀ آیۀ تبلیغ‌

 از شیخ صَدُوق با سلسله سند متّصل خود از مُحمّد بن فَیْض بن مُخْتار، از پدرش، از حضرت باقر علیه السّلام، از پدرش، از جدّش روایت شده است که: رسول خدا صلى اللَه علیه و آله روزى سواره بیرون رفت؛ و أمیرالمؤمنین علیه السّلام پیاده بیرون شد. رسول خدا فرمود: اى على! یا تو هم سوار شو؛ و یا از آمدن صرف‌نظر کن! زیرا که خداوند عزّوجلّ به من أمر کرده است که: زمانى که من سوار مى‌شوم؛ تو هم باید سوار شوى! و زمانى که من پیاده مى‌روم؛ تو هم باید پیاده بروى! و زمانى که من مى‌نشینم تو هم باید بنشینى! مگر اینکه در حدّى از حدود خدا و در أمرى باشد که باید تو به آن قیام کنى! 

 خداوند مرا به کرامتى، بزرگ و مکرّم نداشته است؛ مگر آنکه تو را به مثل آن أمر، بزرگ و مکرّم داشته است! خداوند مرا به نبوّت و رسالت برگزیده است؛ و تو را ولىّ من در این أمر قرار داده است که: در حدود نبوّت قیام کنى! و در مشکل‌ترین امور آن متعهّد گردى! سوگند به آن کسى که محمّد را به حقّ برگزیده است، کسى که تو را إنکار کند، به من ایمان نیاورده است! و کسى که تو را تکذیب کند؛ به من إقرار نکرده است! و کسى که به تو کافر شود؛ به من نگرویده است! فضل و شرف تو از من است، و فضل و شرف من از خداست؛ و اینست گفتار خدا که:

 ﴿قُلْ بِفَضْلِ اللَهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ‌﴾¹.

 «بگو به فضل خدا و به رحمت او باید شاد گردند؛ که آن از آنچه که مردم گرد مى‌آورند و جمع مى‌کنند؛ مورد انتخاب و پسند است».

 مراد از فضل خدا، نبوّت پیغمبر شماست! و مراد از رحمت خدا، ولایت علىّ بن أبی‌طالب است. فَبِذَلِکَ یعنى به نبوّت و ولایت فَلْیَفْرَحُوا باید شیعه شاد شوند؛ که هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ آن بهتر است از آنچه را که مخالفین شیعه براى خود از أهل و مال و فرزند گرد مى‌آورند، در این دار دنیا. سوگند به خدا اى على! که خداوند تو را نیافریده است، مگر براى آنکه عبادت او را انجام دهى! و معالم دین خدا بواسطۀ تو شناخته شود! و راههاى خراب و کهنه و مندرس با تو اصلاح گردد!

کسى که از پیوستگى با تو کنار افتاده است، گمراه شده است! و کسى که به تو راه نیابد، به خدا راه نیافته است! و کسى که به ولایت تو وارد نشود، از خدا بهره و نصیبى ندارد؛ خداوند مى‌فرماید:

 ﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحًا ثُمَّ اهْتَدى‌﴾¹.

 «و حقّاً که من آمرزنده‌ام کسى را که بازگشت کند؛ و ایمان بیاورد؛ و عمل صالح انجام دهد؛ و سپس هدایت یابد». یعنى به سوى ولایت تو هدایت یابد؛ و در آستان ولایت راه پیدا کند.

 و خداوند تبارک و تعالى مرا أمر کرده است که آن حقوقى را که از من براى مردم واجب کرده است؛ من نیز مثل آن حقوق را از تو براى مردم واجب کنم؛ و حقّ تو مفروض و واجب است بر هر کس که به من ایمان آورده است. و اگر تو نبودى حزب خدا شناخته نمى‌شد! و بواسطۀ تو دشمن خدا شناخته مى‌شود.

 کسى که خدا را به ولایت تو ملاقات و دیدار نکند؛ خدا را با هیچ چیز دیدار نکرده است! و خداوند عزّوجلّ نازل کرده است: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ یعنى در ولایت تو اى على! و اگر آنچه را که دربارۀ ولایت است تبلیغ نکنى؛ اصلاً نبوّت خود را انجام نداده‌اى! 

 و آنچه را که دربارۀ ولایت تو خداوند به من نازل کرده است؛ اگر تبلیغ نکنم؛ عمل من حَبْط و نابود مى‌شود! و هر کس که خداوند را بدون ولایت تو دیدار کند، أعمالش حَبْط و نابود مى‌گردد!

 و فرداست که خداوند به وعده‌هائى که به من داده است، وفا مى‌کند! و آنچه را که من مى‌گویم گفتار پروردگار من است تبارک و تعالى؛ و آنچه را که من گفته‌ام، گفتار خداست که دربارۀ تو نازل کرده است‌².

 و عَیّاشى از مُفَضّل بن صالح، از بعضى أصحاب، از حضرت باقر، و یا حضرت صادق علیه السّلام آورده است که چون آیۀ‌ ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ‌﴾³ بر رسول خدا وحى‌

شد، بر پیغمبر سخت آمد؛ و ترسید که قریش او را تکذیب کنند؛ در این حال خداوند این آیه را فرستاد:

 ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌. فلهذا در روز غدیر خُمّ على را معرّفى کرد؛ و بر أمر خداوند قیام و اهتمام نمود¹.

 و نیز عَیّاشى، از صفوان جَمّال روایت کرده است که: حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: چون این آیه راجع به ولایت فرود آمد؛ رسول خدا أمر کردند که زیر دَوْحَاتِ غَدیرخُمّ را پاک کردند (دوحات جمع دوح دَوْحَة، درخت بزرگى را گویند که بواسطۀ زیادى شاخه‌ها حکم سایبان را دارد؛ و مراد همان پنج درخت سَمُرَه است) و چون زیر درخت‌ها پاک شد؛ ندا کرد: الصّلاةَ جَامِعَةً و سپس فرمود:

 أیُّهَا النَّاسُ ألَسْتُ أوْلَی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أنْفُسِهِمْ؟ گفتند: آری! فرمود: فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاُهُ؛ رَبِّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ! وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ! 

 و سپس أمر کرد مردم را که با أمیرالمؤمنین علیه السّلام بیعت کنند؛ همۀ مردم بیعت کردند بطورى که یک نفر از جمعیّت نمانده بود مگر اینکه بیعت کرد؛ و پیامبر سخنى گفت تا اینکه أبو بکر آمد، و فرمود: أى ابو بکر با على به ولایت بیعت کن! 

 ابو بکر گفت: مِنَ اللَهِ (أ) و مِنْ رَسُولِهِ؟! از خداوند است و یا از رسول او؟! 

 پیامبر فرمود: مِنَ اللَهِ و مِنْ رَسُولِهِ. از طرف خداوند است و از طرف رسول او.

 سپس عمر آمد؛ پیامبر فرمود: با على به ولایت بیعت کن! 

 عمر گفت: مِنَ اللَهِ (أ) و مِنْ رَسُولِهِ؟! از خداوند است، و یا از رسول او؟! 

 پیامبر فرمود: مِنَ اللَهِ و مِنْ رَسُولِهِ. از طرف خداوند است و از طرف رسول او.

 عُمر اعراض کرد و چون با أبو بکر ملاقات کرد گفت: لَشَدَّ مَایَرْفَعُ بِضَبْعَیْ ابْنِ عَمِّهِ، چه خوب بازوهاى پسر عموى خود را با بلند کردن محکم و نیرومند ساخت.

 در اینجا حضرت صادق علیه السّلام قضیّۀ ملاقات عُمَر با آن مرد زیبا و خوشبو را بیان مى‌کنند و سپس مى‌فرمایند: در روز غدیر دوازده هزار نفر حاضر بودند، و بر

ولایت علىّ بن أبی‌طالب شهادت دادند؛ و على نتوانست حقّ خود را بگیرد؛ و یکى از شما چنانچه دو شاهد داشته باشد مى‌تواند حقّ مال خود را بگیرد. ﴿فَإِنَّ حِزْبَ اللَهِ هُمُ الْغالِبُونَ‌﴾¹ فى علىّ علیه السّلام‌².

 «و بالأخره حزب خداوند، دربارۀ ولایت على علیه السّلام مظفّر و پیروزند».

روایات عیّاشى دربارۀ آیۀ تبلیغ‌

 و نیز عیّاشى از أبو صالِح، از ابن عبّاس و جابر بن عبد اللَه آورده است که: این دو صحابى گفتند: خداوند تعالى پیغمبرش محمّد را أمر کرد که على را به عنوان علم و آیت در بین مردم نَصْب کند. تا آنکه مردم را از ولایت او با خبر سازد. رسول خدا ترسید که مردم بگویند: از پسر عموى خود دفاع مى‌کند، و در این مسئله طغیان کنند. خداوند وَحْى فرستاد:

 ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾‌؛ در این صورت رسول خدا صلى اللَه علیه و آله براى ولایت او در غدیر خمّ قیام کرد³.

 و نیز عیّاشى از حنان بن سدیر، از پدرش، از حضرت باقر علیه السّلام آورده است که: چون جبرائیل در حجّة الوداع بر رسول خدا صلى اللَه علیه و آله نازل شد، و آن حضرت را أمر به إعلان أمر علىّ بن أبی‌طالب به آیۀ‌ ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ‌﴾ نمود، حضرت رسول سه روز مکث کردند تا به جُحفه آمدند؛ و دست على را براى معرّفى به مردم از ترس مردم نگرفت.

 چون به جُحفه آمدند؛ و روز غدیر بود؛ در مکانى که آن را مَهْیَعَة گویند نزول کرد و ندا در داد: اَلصَّلاَةَ جَامِعَةً مردم جمع شدند؛ و رسول خدا فرمود: مَنْ أوْلَی‌

بِکُمْ مِنْ أنْفُسِکُمْ؟!

 چه کسى از شما به جان‌هاى خود شما نزدیکتر است؟! همه با صداهاى بلند گفتند: اَللهُ وَ رَسُولُهُ. خدا و رسول او.

 پیغمبر دو مرتبه فرمود؛ همه با صداى بلند گفتند: اَللهُ وَ رَسُولُهُ. باز پیامبر براى مرتبه سوم فرمود؛ گفتند: اَللهُ وَ رَسُولُهُ.

 پیغمبر دست على را گرفت و فرمود: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاُهُ؛ اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، وَ انْصَرْ مَنْ نَصَرَهُ، وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ، فَإنَّهُ مِنِّی وَ أنَا مِنْهُ، وَ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إلّاَ أَنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی‌¹.

 «على از من است و من از على هستم؛ و نسبت او با من همانند نسبت هارون است به موسى با این تفاوت که بعد از من پیغمبرى نیست».

 و نیز از عیّاشى از عُمَر بن یَزید وارد است که حضرت صادق علیه السّلام بدون سؤال کسى، ابتداءً خودشان فرمودند: اَلْعَجَب ای أبوحَفْص، از آنچه به علىّ بن أبی‌طالب رسید. آن حضرت ده هزار شاهد داشت و نتوانست حقّ خود را بگیرد؛ و یک نفر آدم حقّ خود را با دو نفر شاهد مى‌گیرد.

 رسول خدا از مدینه براى حجّ حرکت کرد؛ و پنج هزار نفر با او بودند؛ و از مکّه برگشت؛ و پنج هزار نفر از أهل مکّه او را مشایعت کردند؛ چون به جُحْفه رسید جبرائیل براى إعلان ولایت على نازل شد. ـ ولایت على از جانب خداوند، در منى نازل شده بود؛ ولى رسول خدا به لحاظ ملاحظۀ از مردم از قیام به آن خوددارى نمود ـ جبرائیل از جانب خداوند گفت:

 ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾‌.

 و خداوند تو را از آنچه در منى کراهت داشتى، از گزند مردم حفظ مى‌کند. و رسول خدا أمر کرد تا زیر درخت‌هاى سَمَر را پاک کردند. یک نفر از مردم گفت: سوگند به خدا مصیبتى بزرگ و أمر مُنکرى را به بار خواهد آورد.

 من به عُمَر بن یزید راوى این روایت گفتم: آن مرد که بود؟ گفت: حَبَشیّ‌¹.

 و در «غایة المرام» وارد است: اَلْحَبَشِیُّ یَعْنِی عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ: مراد از حبشىّ عمر بن خطّاب است‌².

 و در «بحار الانوار» در ذیل این روایت در بیان آن گوید: اَلْحَبَشِیُّ هُوَ عُمَرُ لاِنْتِسَابِهِ إلَی الصَّهَّا کَةِ الْحَبَشِیَّةِ:³ مراد از حَبَشى عُمَر است، چون منتسب است به صهّاکه حبشیّه.

 و نیز عیّاشى از أبو الجارود، از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده است که: چون خداوند بر پیغمبرش آیۀ‌ ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾‌ را نازل کرد؛ رسول خدا دست على را گرفت و گفت: أیّها النّاس هیچ پیغمبرى از پیغمبران پیش از من نبوده‌اند مگر اینکه مقدارى عمر کردند؛ و سپس خداوند آنها را به سوى خود خواند؛ و ایشان اجابت کردند؛ و من نیز نزدیک است که خوانده شوم؛ و اجابت کنم؛ و من مسئولم و شما مسئولید! و بنابراین در پاسخ خداى خود چه خواهید گفت؟! 

 گفتند: ما شهادت مى‌دهیم که تو رسالات خداى خود را تبلیغ کردى و نصیحت امّت نمودى! و آنچه بر عهده‌ات بود، ادا کردى! و خداوند بهترین پاداشى را که به پیامبران مى‌دهد، به تو مرحمت فرماید.

 رسول خدا عرض کرد: اللهُمَّ اشْهَد: بار پروردگارا تو گواه باش! و پس از آن فرمود: یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمینَ! باید حاضران به غائبان برسانند: خداوند به من فرموده است و سفارش و وصیّت کرده است که: هر کس که به من ایمان آورده است؛ و مرا تصدیق کرده است؛ باید به ولایت على درآید. آگاه باشید اى مردم! ولایت على ولایت من است (و ولایت من، ولایت پروردگار من است) و شما نمى‌دانید

که: این عهدى است که پروردگار من با من کرده است؛ و مرا أمر کرده است که آن را به شما برسانم و ابلاغ کنم.

 و سپس فرمود: هَلْ سَمِعْتُمْ؟! ثَلاَثَ مَرَّاتٍ! آیا شنیدید؟ سه بار!

 گوینده‌اى گفت: شنیدیم اى رسول خدا صلى اللَه علیه و آله‌¹.

روایات مشایخ عامّه دربارۀ آیۀ تبلیغ‌

 بارى این، بعضى از روایاتى بود که از طریق شیعه بیان کردیم؛ و امّا از طریق عامّه نیز چند روایت از مشایخ و أعلام آنها که در کتب خود ضبط نموده‌اند مى‌آوریم:

 از حافظ ابن عَسَاکِر شافعى روایت است که: با إسناد خود از أبو سعید خُدرى تخریج کرده است که آیۀ‌ ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ در غدیر خمّ دربارۀ علىّ بن أبی‌طالب نازل شده است‌².

 حافظ حاکم حَسْکانى حنفى در کتاب «شواهد التّنزیل»، هشت روایت با هشت سند مختلف که منتهى مى‌شوند به أبو هُرَیْرة، و أبو إسحاق حمیدى (خدرى ـ خ)، و ابن عبّاس، و حبرى، و قَیْس بن مَعاصِر از عبد اللَه بن أبى أوفى، و زیاد بن منذر أبو الجارود، و جابر بن عبد اللَه روایت مى‌کند که آیۀ‌ ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ‌﴾ در روز عید غدیر دربارۀ علىّ بن أبی‌طالب علیه السّلام نازل شده است، و در بعضى از آنها وارد است که: و پیامبر دست على را بلند کردند، بطورى که سپیدى زیر بغل هر دو نمایان شد و فرمود: ألاَ مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ؛ اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ! وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. ثُمَّ قَالَ: اللَهُمَّ اشْهَدْ! 

 و مضمون روایتى را که از زیاد بن منذر (أبو الجارود) نقل مى‌کند، تقریباً به همان مضمون روایتى است که ما از «تفسیر عیّاشى» أخیراً از أبو الجارود آوردیم.

 و روایتى را که از أعْمَش، از عبایة بن ربعى، از ابن عبّاس، از رسول خدا صلى اللَه علیه و آله روایت مى‌کند، حدیث معراج است تا اینکه خداوند مى‌فرماید: وَ إنِّی لَمْ أبْعَثْ نَبِیًّا إلّاَ جَعَلْتُ لَهُ وَزِیرًا، وَ إنَّکَ رَسُولُ اللَهِ وَ إنَّ عَلِیًّا وَزِیرُکَ!

 «و من هیچ پیغمبرى را مبعوث نکردم مگر آنکه براى او وزیرى قرار دادم؛ و بدرستى که تو رسول خدائى، و بدرستى که على وزیر تست»!

 ابن عبّاس مى‌گوید: رسول خدا هُبُوط کرد؛ و ناپسند داشت که این مطلب را براى مردم حدیث کند، چون مردم با زمان جاهلیّت نزدیک بودند؛ تا اینکه از این قضیّه شش روز گذشت؛ و خداوند این آیه را فرستاد: ﴿فَلَعَلَّكَ تارِكٌ بَعْضَ ما يُوحى‌ إِلَيْكَ﴾‌! «شاید این‌طور است که تو بعضى از آن چیزهائى را که به تو وَحْى مى‌فرستیم، ترک مى‌کنى»! 

 این را نیز پیامبر تحمّل کرد؛ تا اینکه روز هجدهم رسید، و خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌. و رسول خدا بلال را أمر کرد که در میان مردم إعلان کند که: هیچکس از مردم باقى نماند مگر آنکه فردا به وادى غدیر خمّ بیاید. و رسول خدا و مردم به غدیر آمدند؛ و پیغمبر فرمود: أ أیُّهَا النَّاسُ! خداوند به من مأموریّتى داده است که از ترس آنکه مبادا شما مرا متّهم کنید! و تکذیب نمائید؛ حوصله‌ام تنگ و خسته شده‌ام؛ تا به جائى که پروردگار من مرا به وعید دنبالِ وَعید دیگر معاتبه و مؤاخذه نموده است! در این حال دست علىّ بن أبی‌طالب را گرفت و بلند کرد بطورى که مردم سفیدى زیر بغل هر دو را دیدند و سپس فرمود: أیُّهَا النَّاسُ! اللَهُ مَوْلاَیَ وَ أنَا مَوْلاَکُمْ! فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاُهُ؛ اللَهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ! وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ! وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ! وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ! و خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾‌¹.

 حاکم حَسْکانى در ذیل روایتى که از حبرى روایت مى‌کند، مى‌گوید: و طرق این حدیث را بطور مُسْتَقصى در کتابى که در ده جزء به نام دُعَاةُ الْهُدَاةِ إلَی أدآءِ حَقِّ الْمُوَالاَةِ دربارۀ ولایت على بن أبی‌طالب تصنیف کرده‌ام، آورده‌ام‌².

 و مرحوم سیّد ابن طاوس مى‌گوید: از کسانى که دربارۀ حدیث غدیر کتاب نوشته‌اند، حاکم حَسْکانى است که کتاب خود را به نام دُعَاةُ الْهُدَاةِ إلَی أدَآءِ

حَقِّ الْمُوَالاَة نامیده است‌¹.

 جلال الدّین سُیُوطى شافعى در «تفسیر الدُّرُّ المنثور» گوید: قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ‌﴾ ـ الآیة؛ أبو الشیخ از حسن تخریج کرده است که: رسول خدا صلى اللَه علیه و آله فرمود: خداوند تعالى به من مأموریّت و رسالتى داده است که از تبلیغ آن سینۀ من تنگ شد؛ زیرا که مى‌دانستم: مردم تکذیب مرا مى‌کنند؛ فلهذا مرا بیم داد که: یا باید تبلیغ آن را کنم؛ و یا مرا عذاب مى‌نماید؛ و این آیه را فرستاد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ‌﴾.

 و نیز عبد بن حمید، و ابن جریر، و ابن ابى حاتم، و ابو الشّیخ، از مُجاهِد تخریج کرده‌اند که: چون آیۀ‌ ﴿بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ فرود آمد، رسول خدا عرض کرد: اى پروردگار من! من یک تن بیش نیستم! اگر تمام مردم بر علیه من اجتماع کنند، من چه کنم؟ این جمله فرود آمد: ﴿وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾! 

 و ابن ابى حاتم، و ابن مردویه، و ابن عساکر، از أبو سعید خُدرى تخریج کرده‌اند که: این آیه: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ بر رسول خدا صلى اللَه علیه و آله در روز غدیر خمّ راجع به علىّ بن أبی‌طالب نازل شد.

 و ابن مردویه از ابن مَسْعُود تخریج کرده است که: ما در زمان رسول خدا صلى اللَه علیه و آله، آیه را این‌طور قرائت مى‌نمودیم:

 ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ‌ (إنَّ عَلِیّا مَوْلَى المُؤمنینَ) وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾‌².

 إمام فخر رازى شافعى در «تفسیر کبیر» خود مى‌گوید: دهمین وجه از وجوه وارده در شأن نزول آیۀ تبلیغ آنست که: در فضیلت علىّ بن أبی‌طالب نازل شده است، و چون این آیه نازل شد، رسول خدا دست على را گرفت و گفت: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاُهُ! اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. و چون عمر ـ رضى اللَه عنه ـ او را ملاقات کرد، گفت: هَنِیئًا لَکَ یَا ابْنَ أبِیطَالِبٍ! أصْبَحْتَ مَوْلاَیَ ‌

وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ!

 و این قول، گفتار ابن عبّاس و برآء بن عازب و محمّد بن على است‌¹.

 نظام الدّین قمّى نیشابورى در تفسیر خود گوید: و سپس خداوند رسول خود را امر کرد که: به کمى مردم میانه‌رو و مقتصد، و به زیادى مردم دشمن و معاند ننگرد، و از نیّات سوء آنان ترس نداشته باشد؛ و این آیه را فرستاد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ﴾. از أبو سعید خُدرى وارد است که این آیه در فضل علىّ بن أبی‌طالب ـ رضى اللَه عنه و کرّم اللَه وجْهَه ـ در روز غدیر خمّ وارد شده است.

 رسول خدا صلى اللَه علیه و آله دست او را گرفت و گفت: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلاَهُ. اللَهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. و پس از اینکه عمر با على دیدار کرد گفت: هَنِیئًا لَکَ یَا ابْنَ أبِیطَالِبٍ! أصْبَحْتَ مَوْلاَیَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ! و این قول، گفتار عبد اللَه بن عبّاس و براء بن عازب و محمّد بن على است‌².

 در این روایت بخصوصه لفظ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلاَهُ آمده است، و هذا که اشاره به شخص خارجى است دلالت بر تأکید در تعیّن و تشخّص دارد. و از أبو اسحق ثَعْلبی نیشابورى در تفسیر خود: «اَلکشْف و البیان» دو روایت شده است: اوّل از حضرت أبو جعفر محمّد بن علىّ امام باقر علیه السّلام که معناى آیۀ ﴿بَلِّغْ﴾ اینست: بَلِّغْ مَا اُنْزِلَ إلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ فِی فَضْلِ عَلیٍّ. و چون این آیه نازل شد، رسول خدا صلى اللَه علیه و آله دست على را گرفت و گفت: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاُهُ.

 دوّم با سند متّصل خود از ابن عبّاس در گفتار خداوند متعال: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ ـ الآیة که او گفت: این آیه دربارۀ على نازل شده است. خداوند پیغمبرش را امر کرد که دربارۀ ولایت على تبلیغ کند؛ رسول خدا دست على را گرفت و گفت: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ، اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. این دو حدیث را از ثعلبى در «الغدیر» ج ١ ص ٢١٧ و ص ٢١٨ نقل کرده و مصادر آن را ابن بِطریق در «عُمدة» ص ٤٩ و سیّد ابن طاوس در

«طرائف» و إربلى در «کشف الغمّة» ص ٩٤ ذکر کرده و از طبرسى در «مجمع البیان» ج ٢ ص ٢٢٣ حدیث دوّم را از تفسیر «الکشف و البیان»؛ و حدیث اول را از ابن شهرآشوب در «مناقب» ج ١ ص ٥٢٦ آورده است. و استاد ما علاّمۀ طباطبائى ـ رضوان اللَه علیه ـ از «تفسیر ثعلبى» سه روایت: دو تا از حضرت باقر علیه السّلام و یکى از ابن عبّاس نقل مى‌کنند. (المیزان، ج ٦، ص ٥٦).

 شهاب الدّین سیّد محمود آلوسى شافعى بغدادى در تفسیر خود آورده است که: شیعه مى‌پندارند که مراد به ﴿مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ﴾ خلافت على ـ کرّم اللَه وجهه ـ است؛ چون با اسانید خود از أبو جعفر و أبو عبد اللَه ـ رضى اللَه تعالى عنهما ـ روایت کرده‌اند که: خداوند تبارک و تعالى به پیغمبر خود صلى اللَه علیه و آله وحى فرستاد که على ـ کرّم اللَه وجهه ـ را خلیفۀ خود گرداند؛ و رسول اللَه مى‌ترسید که این استخلاف بر جماعتى از اصحاب خود گران آید؛ فلهذا به جهت تشجیع آن حضرت به اداى امر خود خداوند تعالى این آیه را فرستاد.

 و از ابن عبّاس ـ رضى اللَه تعالى عنهما ـ روایت است که او گفت: این آیه دربارۀ على ـ کَرَّم اللَه وجهه ـ نازل شده است؛ چون خداوند سبحانه پیغمبر را أمر کرد که مردم را به ولایت على خبر دهد، و رسول خدا ترسید که بگویند: از پسر عموى خود دفاع مى‌کند؛ و ملاحظۀ حفظ اطراف و جوانب او را مى‌نماید؛ و لهذا پیامبر را بدین مرام طعن زنند؛ خداوند تعالى به پیامبر این آیه را وحى کرد؛ و آن حضرت در روز غدیر خمّ به ولایت على قیام فرمود؛ و دست او را گرفت و گفت: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاُهُ؛ اللَهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ.

 و سُیوطى در «الدُّرُّ المَنثُور» از أبو حاتم، و ابن مردویه، و ابن عساکر، تخریج مى‌کند که آنها از أبو سعید خُدرى روایت مى‌کنند که: او گفت: این آیه بر رسول خدا صلى اللَه علیه و آله در روز غدیر خمّ راجع به علىّ بن أبی‌طالب ـ کرّم اللَه وجهه ـ نازل شد.

 و ابن مردویه از ابن مَسْعُود تخریج کرده است که ما در عهد رسول اللَه صلى اللَه علیه و آله آیه را این طریق مى‌خواندیم: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ‌ (إنَّ عَلِیًّا وَلِیُّ الْمُؤْمِنینَ)وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ﴾.¹

 شیخ الإسلام إبراهیم بن محمّد بن مؤیِّد حَمُّوئی، از چهار طریق: برهان الدّین أبو الوفاء إبراهیم بن عُمَر بطور اذن در روایت؛ و مَجد الدّین عبد اللَه بن مَحمُود بن مَوْدُود مَوْصلى؛ و بدر الدّین محمّد بن محمّد بن أسعد بخارى، به طریق إجازه در روایت؛ و عبد الحافظ بن بدران به طریق قرائت بر او؛ سند متّصل را به أبو هریرة مى‌رساند که: رسول خدا صلى اللَه علیه و آله فرمودند: آن شبى که مرا براى معراج به آسمان سیر مى‌دادند؛ ندائى از زیر عرش خدا شنیدم که: إنَّ عَلِیًّا رَایَةُ الْهُدَی، وَ حَبِیبُ مَنْ یُؤْمِنُ بِی؛ بَلِّغْ عَلِیًّا (ذَلِکَ). فَلَمَّا نَزَلَ النَّبِیُّ اُنْسِیَ ذَلِکَ، فَأنْزَلَ اللَهُ جَلِّ وَ عَلاَ عَلَیْهِ: ﴿يَا أيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللهِ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إنَّ اللَهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ‌﴾¹.

 «بدرستى که على رایت و پرچم هدایت است؛ و حبیب کسى است که به من ایمان بیاورد؛ این مطلب را به على إبلاغ کن. چون پیامبر از آسمان نزول نمود، به فراموشى سپرده شد؛ خداوند این آیۀ ﴿بَلِّغْ مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ﴾ را فرستاد.

 الشّیخ نورالدِّین علیّ بن مُحَمّد ابن صَبَّاغ مالکی گوید: إمام أبو الحسن واحدى در کتاب خود مسمّى به «أسباب النّزول» گوید: با سند مرفوعه از ابو سعید خدرى وارد شده است که: این آیه: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ در روز غدیر خمّ نازل شده است، دربارۀ علىّ بن أبی‌طالب.

 و سپس گوید: شیخ محیى الدّین نووى گفته است: غدیر خُمّ ـ به ضمّ خاء معجمه و تشدید میم با تنوین ـ اسم است براى غَیْضَه‌اى (نیزار و درخت‌زار که داراى نباتات بهم پیچیده باشد) که در سه میلى از جُحفه واقع است؛ و در آنجا غدیرى (آبگیر) است که به آن غَیْضَه نسبت دارد؛ و به آن مى‌گویند: غدیر خمّ‌².

 محمّد بن طلحه شافعى گوید: زیادۀ تقریر: إمام أبو الحسن واحدى در کتاب‌

خود که به «أسباب النُّزول» نامیده است، با سند مرفوعۀ خود به أبو سعید خُدرى إسناد مى‌دهد که: این آیه: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ در روز غدیر خُمّ راجع به علىّ بن أبی‌طالب نازل شده است‌¹.

 أبو الحسن واحدى نیشابورى با سند خود از أعمش، و أبو حجاف، از عطیّه، از أبو سعید خُدرى روایت کرده است که آیۀ: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ راجع به علىّ بن أبی‌طالب در غدیر خمّ فرود آمده است‌².

 شیخ سلیمان قندوزى حنفى در تفسیر ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ‌﴾ گفته است: ثعلبى از أبو صالح، از ابن عبّاس، و از محمّد بن علىّ الباقر ـ رضى اللَه عنهما ـ تخریج کرده است که: آن دو نفر گفته‌اند: آیه دربارۀ علىّ بن أبی‌طالب نازل شده است.

 و همچنین حَمُّوئى در «فرائد السِّمْطَین»، از أبو هریره تخریج کرده است.

 و ایضاً مالکى در «فُصُول المهمّة» از أبو سعید خُدرى تخریج کرده است، که او گفته است: این آیه راجع به على است و در غدیر خمّ نازل شده است. این‌طور شیخ محیى الدّین نووى بیان کرده است‌³.

 سیّد علىّ بن شهاب هَمدانى در ضمن مودّت پنجم از کتاب خود که به نام «مَوَدَّةُ القُرْبَی» مى‌باشد گوید: از برآء بن عازب روایت است که گوید: چون با رسول خدا از حجّة الوداع به مدینه بر مى‌گشتیم: چون به غدیر خمّ رسید ندا در داد: الصَّلاةَ جَامِعَةً. و رسول خدا در زیر درختى دست على را گرفت و گفت: ألَسْتُ أوْلَی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أنْفُسِهِمْ؟!

 گفتند: آرى یا رسول الله! حضرت فرمود: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاُهُ؛ و سپس عرض کرد: اللهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ! وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. و عمر بن خطّاب او را ملاقات کرده و گفت: هَنِیئًا لَکَ یا عَلِیَّ بْنَ أبیطَالب أصْبَحْتَ مَوْلَی‌کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ. و در این مورد نازل شد آیۀ: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ ـ الآیة⁴.

 میر خواند: غیاث الدّین بن همام در «حبیب السّیر» از «کشف الغمّة» آورده است که: حضرت شفیع الامّة چون به موضع غدیر خمّ رسید و معلوم گردید که پس از تجاوز از آن مکان طوایف انسان از موکب همایون جدا شده به طرف منازل خود خواهند رفت و ارادۀ أزلى مقتضى آن بود که تمامى آن مردم از این معنى خبر داشته باشند این آیه نازل شد که: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ یعنى در استخلاف علىّ و نصّ بر او به إمامت ﴿وَإِن لَّمۡ تَفۡعَلۡ فَمَا بَلَّغۡتَ رِسَالَتَهُۥ وَٱللَهُ يَعۡصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِ﴾‌¹.

 شیخ مُحَمّد عَبْدهُ مِصری رئیس جامعۀ الأزهر گوید: ابن أبى حاتم و ابن مردویه و ابن عساکر از أبو سعید خُدرى روایت کرده‌اند که: آیه‌ ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾‌ در روز غدیر خمّ دربارۀ علىّ بن أبی‌طالب نازل شده است‌².

 بارى این فى‌الجمله بحثى بود که در پیرامون شأن نزول آیۀ تبلیغ از مصادر شیعه و عامّه بعمل آمد؛ و علامّه أمینى ـ رحمة اللَه علیه ـ که فقط از مصادر عامّه بحث فرموده است، دربارۀ شأن نزول این آیه از کتب معتبرۀ آنها از سى کتاب از مشایخ و حفّاظ آنها این بحث را مشروحاً بیان کرده است‌³.

بحث در مفاد آیۀ تبلیغ‌

 و امّا بحث از نقطه نظر دلالت آیۀ تبلیغ، و انتساب آن به قضیّۀ ولایت؛ و بیان مفاد آن که به فِقْهُ الآیة تعبیر مى‌شود از این قرار است:

 در این آیه جهاتى از نکات أدبى است که آن را از سایر آیات متمایز مى‌کند:

 أوَّل خطاب به رسول اللَه است به لفظ ﴿يَا أيُّهَا الرَّسُولُ﴾ (اى فرستاده و پیغام‌آورنده) که در اینجا آن حضرت را به صفت رسالت مخاطب ساخته است؛ و در هیچ جاى قرآن بدین صفت رسول خدا مورد خطاب قرار نگرفته است غیر از همین مورد؛ و

فقط یک مورد دیگر باز هم در همین سورۀ مائده آیۀ ٤١:

 ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ﴾‌. «اى فرستادۀ ما، به غم و أندوه نیندازد تو را کسانى که در کفر شتاب مى‌ورزند! از آن کسانى که با زبانهایشان مى‌گویند ایمان آورده‌ایم؛ ولى با دلهایشان ایمان نیاورده‌اند»! 

 و لیکن خطاب به آن حضرت به لفظ یَا أیُّهَا النَّبِیُّ (اى خبر داده شده؛ و از عوالم غیب مطّلع گردیده، که به صفت نَبَأ و إنْبَاء آن حضرت را یاد مى‌کند؛ و دلالت بر مجرّد اطّلاع و علم به عالم غیب و نزول وحى توسّط جبریل مى‌کند) در سیزده جاى از قرآن آمده است.

 و چون أمر به تبلیغ در آیه ﴿بَلِّغْ﴾، أمر و إلزام به رساندن حکم نازل‌شده؛ از سوى خداست؛ فلهذا أنسب است به لفظ رسول، مخاطب شود تا همانند بُرهانى باشد بر وجوب تبلیغ مضمون آیه؛ تا آن حضرت را هشدار دهد که وظیفۀ رسول خدا تبلیغ رسالت اوست؛ طبق آنچه که رسالت را تحمّل کرده و متعهّد به قیام در برابر مشکلات وارده از ناحیۀ رسالت شده است.

 دوّم کلمۀ بَلَّغ است که أمر است به تبلیغ؛ و تبلیغ عبارت است از رسانیدن و ایصال کردن و ابلاغ نمودن و اتمام حجّت کردن؛ غیر از کلمۀ قُلْ و اِقْرَءْ و اُتْلُ و اُذْکُرْ و ذَکِّرْ و أمثال اینهاست که فقط دلالت بر گفتن و خواندن و تذکّر دادن و گذشتن است. چنانکه در سورۀ ٣٣: أحزاب آیۀ ٣٨ و ٣٩ گوید: ﴿ما كانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيما فَرَضَ اللَهُ لَهُ سُنَّةَ اللَهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ اللَهِ قَدَرًا مَقْدُورًا ـ الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَهَ وَ كَفى‌ بِاللهِ حَسِيبًا﴾.

 «براى پیغمبر در رسانیدن و ابلاغ کردن آن چیزى را که خدا بر او واجب کرده است هیچگونه گرفتگى و سختى و مشقّتى نیست. و این دأب و سنّت خداوند است در همه پیامبرانى که قبلاً آمده و وظایف خود را انجام داده و گذشته‌اند؛ و أمر خداوند معیّن و مشخّص و در تحت قدر و اندازه، اندازه‌گیرى شده است. آن کسانى که رسالات خداوند را تبلیغ مى‌کنند؛ و از خدا مى‌ترسند؛ و از هیچکس جز خداى ترس ندارند؛ و خداوند در حساب و رسیدگى کافى‌

است».

 و از همین جهت است که شأن رسالت را در قرآن إبلاغ دانسته است: در آیۀ ٩٩، از سورۀ ٥: مائده: ﴿ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ‌﴾ «بر عهدۀ رسول غیر از رسانیدن چیزى نیست».

 سوّم کلمۀ ﴿مَا اُنزِلَ إلَيْكَ﴾ است یعنى ابلاغ کن چیزى را که به تو نازل شده است. در اینجا نام آن چیز را بخصوصه نبرده است، بلکه با صفت ﴿مَا اُنْزِلَ﴾ آورده است، تا دلالت بر اهمّیّت و بزرگى این أمر کند؛ و اینکه چون فرستاده‌شدۀ از جانب خداست، پیامبر در تأخیر آن حقّى ندارد؛ و نیز براى بیان آن به مردم، براى آن حضرت عذرى است.

 چهارم قید ﴿مِنْ رَبِّكَ﴾ است. یعنى از جانب پروردگار تو؛ و این مى‌رساند که خداوند رحیم و کریم و خالق و مدبّر و هادى تو که همه چیز تو در تحت قدرت اوست، این را فرستاده است. پس چگونه جاى تردید و تأمّل و تَرَوّى و تأخیر است؟

 پنجم جملۀ ﴿وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾، اگر این مأموریّت را بجا نیاورى، أصلاً اداى رسالت پروردگارت را ننموده‌اى! و در بعضى از قرائت‌ها ﴿فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالاَتِهِ﴾ «أصلاً رسالت‌هاى پروردگارت را انجام نداده‌اى»، آمده است! و این جمله نهایت تأکید، و أهمّیّت حکم مزبور را مى‌رساند؛ که آن در درجه و منزله‌اى است که اگر تنها آن را انجام ندهى، مثل آنست که بطور کلّى هیچیک از رسالات خدا را که متحمّل و متعهّد شده‌اى انجام نداده‌اى! 

 و این جمله به صورت تهدید آمده است، که بفهماند: أهمّیّت این حکم تا حدّى است که اگر به مردم نرسد؛ و حقّ آن کاملاً مراعات نگردد؛ گویا هیچ حکم از أحکام خدا توسّط رسول او به مردم نرسیده است و هیچیک از أجزاء دین به محلّ و مقرّ خود ننشسته؛ و به جاى خود قرار نگرفته است.

 باید دانست که این جمله شرطیّه: اگر بجا نیاورى رسالت خدا را بجا نیاورده‌اى! مانند سایر جمله‌هاى شرطیّۀ متداوله نیست؛ چه معمولاً جمله شرطیّه را وقتى بکار مى‌برند، که تحقّق جمله شرطیّه مجهول باشد؛ و بنابر این جملۀ جزائیّه مترتّب بر تحقّق جملۀ شرطیّه است. و لیکن در اینجا مقام پیامبر أکرم أشرف‌

و أرفع است از آنکه خداوند دربارۀ او احتمال تبلیغ حکم و عدم تبلیغ حکم را بدهد؛ در حالى که خود خدا مى‌فرماید: ﴿اللهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ‌﴾¹.

 «خداوند داناتر است آنجائى را که رسالت خود را قرار دهد». فعلى‌هذا این جمله شرطیّه در ظاهر مفادش تهدید؛ و در حقیقت إعلام به غیر رسول اللَه است که تا چه سر حدّ این أمر نازل شده، حاوى أهمّیّت بوده و رسول خدا در تبلیغش معذور است.

 ششم دو جملۀ ﴿وَاللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إنَّ اللَهَ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرينَ﴾ «خداوند تو را از مردم حفظ مى‌کند! و حقّاً خداوند گروه مخالفان و معاندان را که پیوسته روى حقّ را مى‌پوشانند، و با حقّ باطناً در ستیز و منازعه‌اند، به مقاصد دنیوى و أسباب وصول به اهداف خود در شکستن این حکم نازل‌شدۀ از ناحیه ما رهبرى و هدایت نمى‌نماید.

 جملۀ أوّل مى‌رساند که در تبلیغ این حکم، پیامبر اکرم صلى اللَه علیه و آله از مردم نگرانى و وحشت داشته است؛ و جملۀ دوّم به منزلۀ جملۀ تعلیلیّه براى این جمله است. زیرا خداوند همۀ گروه‌ها و دستجات مخالف را مهار و مقیّد مى‌کند؛ و آنها را به دسترسى به اسبابى که بتوانند در این حکم با پیغمبر منازعه و مخاصمه نمایند؛ و براى برانداختن دین او و آئین او قیام و اقدام کنند متمکّن نمى‌گرداند، و آن اسباب را عاطل و باطل مى‌سازد. و بالنتیجه ایشان موفّق به ستیزه و منازعۀ با او در این أمر نخواهند شد.

 در اینجا اوّلاً مى‌بینیم که عصمت از مردم را مطلق آورده و بیان نکرده است که: خداوند از کدام گونه از أنواع تعدّیات مردم، از آزار رسانیدن به جسم مثل کشتن و یا مسمون کردن و یا به أقسام قتل ناگهانى بدون توجّه (فَتْک و ترور)؛ و یا معارضه با عرض و آبرو مثل سبّ و لَعْن و شَتْم و افترآء و اتِّهام؛ و یا معارضه با آن حضرت به غیر این امور مانند برگردانیدن وجهه نبوّت و خطّ مشى آن را با مکر و خدعه و کید و حیله؛ پیغمبر خود را حفظ مى‌کند؛ و بطور کلّى از بیان آن سکوت کرده است. این براى إفادۀ تعمیم است که خلاصه از هر گونه گزند که راجع به‌

دین باشد او را حفظ مى‌کند. و آنچه را که سیاق آیه حتماً مى‌رساند؛ آن نوع شرّ و فتنه‌اى است که موجب انقلاب أمر نبوّت براى پیغمبر مى‌شده است؛ بطورى که زحمات پیغمبر را در بالا بردن پرچم دین و إعلاء کلمه توحید و عدل؛ و دعوت مردم را به عبودیّت حضرت حقّ ساقط مى‌کرده است.

 و ثانیاً لفظ نَاسْ (مردم) را مطلق آورده است، تا دلالت کند که در این سَوادِ مردم همه گونه از مؤمن و منافق و کسانى که دلشان مریض و قلبشان آلوده است یافت مى‌شود که همه با هم مخلوط بوده و تمایزى ندارند.

 و على هذا اگر بنا بشود ترس وجود داشته باشد؛ باید از عامّه آنان ترسید؛ و جمله تعلیلیّۀ: ﴿إنَّ اللَهَ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ إشعار به این نکته دارد.

 و ثالثاً مراد به کافرین، خصوص مشرکان و یا یهود و نصارى نیستند؛ بلکه کفر در اینجا به معناى عامّ خود از پوشانیدن و مستور نمودن روى حقّ آمده است، همچنان که در آیۀ ٩٧ از سورۀ ٣: آل عمران:

 ﴿وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ‌﴾ «و کسى که (به أمر خدا در ایجاب حجّ بیت اللَه الحرام در صورت استطاعت) کفر ورزد؛ (یعنى نپذیرد و به حقّ نگراید و به باطل متوجّه شود) پس خداوند از جهانیان بى‌نیاز است»، دلالت بر همین قسم از أقسام کفر به معناى عامّ و مطلق دارد؛ و همان طور که خواهیم دانست: مراد از کفر، استکبار و استنکار از أصل دین نیست که با امتناع از شهادتین متحقّق شود؛ زیرا آن معناى از کفر مناسبت با مورد آیه ندارد؛ مگر در صورتى که بگوئیم مراد از ﴿مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ مجموع أحکام و دستورات دین بوده باشد؛ و این را هم خواهیم دانست که صحیح نیست.

 و رابعاً مراد از عدم هدایت خداوند، عدم هدایت آنهاست در کید و مکرشان؛ بطورى که با توسّل به أسباب جاریۀ دنیویّه موفّق به وصول به هدف‌هاى خود نگردند؛ و به آنچه را که از شرّ و فساد آرزو مى‌کنند نرسند مانند آیۀ ٦ از سورۀ ٦٣: منافقون: ﴿إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ﴾‌ «خداوند گروه فاسقان را به أهداف خود رهبرى نمى‌کند».

 و أمّا اینکه مراد از عدم هدایت، عدم هدایت آنها در ایمان باشد، این معنى صحیح نیست؛ زیرا که منافات با أصل دعوت پیامبر و تبلیغ دارد؛ زیرا که معنى‌

ندارد خدا بگوید: اى پیغمبر ما! تو کافران را به إسلام و حکم خدا دعوت کن؛ و من البتّه آنها را رهبرى نمى‌کنم؛ و راه ایمان را نشان نمى‌دهم مگر در مورد اتمام حجّت! 

 علاوه بر این ما پیوسته بالعیان مى‌بینیم که خداوند پیوسته کافران را هدایت مى‌کند؛ و گروه گروه مسلمان مى‌شوند و خداوند وعدۀ هدایت ایشان را إجمالاً داده است؛ آنجا که فرماید:

 ﴿وَ اللَهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ‌﴾ (آیۀ ٢١٣، از سورۀ ٢: بقره) «و خداوند هر کس را که بخواهد به راه راست هدایت مى‌نماید».

 و از آنچه که بیان شد، روشن شد که مراد از عدم هدایت کافران آنست که خداوند آنها را در مقاصد و مهمّات خود آزاد نمى‌گذارد؛ و در توسّل به أسباب عادیه دنیویّه براى خاموش کردن نور خدا و أحکام نازل شده از جانب او یَله و رها نمى‌کند. زیرا که همیشه کافران و ظالمان و فاسقان روى سوء سَریِره و نیّات خود مى‌خواهند دست به اسبابى زنند، تا سبب خدا را دگرگون کنند؛ و با این أسباب به مسبَّبات منویّه خود که مَحْو دین و کلمۀ حقّ باشد نائل گردند. در این حال خداوند راه جریان و سریان أسباب صوریّه را مى‌بندد؛ و از وصول به غایات و مسبّبات جلوگیر مى‌شود. زیرا که سببیّت أسباب به دست خدا است؛ و هیچگاه حضرت خداوندى مقهور و محکوم أسباب ساخته شده به دست خود نخواهد شد.

 این گروه چه بسا در مساعى خود به هدفهایشان موفّق مى‌شوند؛ و در زمانهاى کوتاهى دست مى‌یابند و بلند پروازى نموده استعلا مى‌جویند و استکبار مى‌ورزند؛ لیکن دیر زمانى نمى‌پاید که عَلَم ایشان واژگون و خدعۀ آنها به خود آنها بازگشت مى‌کند.

 ﴿وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ‌﴾. (آیه ٤٣، از سوره ٣٥: فاطر) 

 «مکر بد و خدعۀ بد نمى‌چسبد، و واجب و لازم نمى‌شود، مگر به أهل آن مکر».

 ﴿كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَهُ الْأَمْثالَ‌﴾. (آیۀ ١٧، از سورۀ ١٣: رعد)

 «این‌طور خداوند حقّ را به باطل مى‌زند (و دَرهم مى‌ریزد و مخلوط مى‌کند) أمّا زبد و کف در جاى خود مستقرّ نمى‌ماند و از بین مى‌رود؛ و امّا آنچه که به مردم منفعت مى‌رساند، در روى زمین درنگ مى‌کند؛ این‌طور خداوند مثالها مى‌زند».

 و محصّل آنچه ذکر شد اینست که: این جمله: ﴿إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ﴾‌ در حکم تعلیل و تفسیر جمله‌ ﴿وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ‌﴾ مى‌باشد؛ و مراد از عصمت، حفظ رسول اللَه است از آفاتى که به او برسد؛ بدون اینکه او به هدفش نائل آید؛ و به مقصد و مرام خود در برافراشتن لواى حمد و توحید برسد؛ به اینکه او را متّهم به بى‌دینى و دنیاپرستى کنند؛ یا او را بکشند بدون أخذ نتیجه و انگیزه از بعثت و نبوّت.

 و امّا اینکه اگر بخواهیم آیه را به إطلاقش أخذ کنیم و بگوئیم: خداوند رسول خود را از هرگونه گزندى محفوظ مى‌دارد؛ این منافات با آیات قرآن و حدیث و تاریخ قطعى دارد. آن‌قدر نفس نفیس آن حضرت از امّت خود چه از کفّارشان؛ و چه از منافقانشان؛ و چه از مؤمنانشان؛ رنج و مصیبت دید؛ و به انواع اذیّت‌ها و آزارها مبتلا گشت، که هیچ ذى نفسى قابل تحمّل این همه بلایا و مصائب نیست مگر نفس شریف خود آن حضرت. چنانکه در حدیث مشهور فرموده است: مَا اُوذِیَ نَبِیٌّ مِثْلَ مَا اُوذِیتُ قَطُّ «هیچگاه پیغمبرى بقدرى که من آزار دیده‌ام؛ آزار ندیده است».

 از آنچه بیان کردیم معلوم شد که مفاد این آیه بسیار مهمّ؛ و شاید از مهم‌ترین آیاتى است که در قرآن کریم وارد شده است. این آیه، آیۀ ٦٧ از سورۀ مآئده است؛ و سوره مائده آخرین سوره‌اى است که بر رسول خدا صلى اللَه علیه و آله در مدینه نازل شده است؛ و همه و یا بیشتر آن در حجّة الوداع نازل شده است،¹ و به اتّفاق جمیع مفسّران از سوره‌هاى مَدَنى است؛ زیرا که سوره‌هاى مدنى به سوره‌هائى گویند که بعد از هجرت رسول خدا نازل شده است؛ گرچه آن حضرت در سفر بوده‌اند.

و لیکن قبل از این آیه و بعد از این، آیات راجع به أهل کتاب است؛ و این آیه در میان آمده است. قبل از این آیه، اینست:

 ﴿وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ‌﴾. (آیه ٦٦) 

 «و اگر هر آینه اهل کتاب، تورات و انجیل را بر پا مى‌کردند؛ و آنچه را که از پروردگارشان به سوى ایشان نازل شده إقامه مى‌نمودند؛ هر آینه از سمت بالایشان و از زیر پاهایشان نعمت مى‌خورند. بعضى از ایشان گروه مقتصد و میانه‌رو هستند، و بسیارى از آنان أعمالى که انجام مى‌دهند زشت است».

 و آیۀ بعد، این آیه است: ﴿قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لَسْتُمْ عَلى‌ شَيْ‌ءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيانًا وَ كُفْرًا فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِينَ‌﴾. (آیه ٦٨) 

 «بگو (اى پیغمبر) اى اهل کتاب! شما مایه و وزنى ندارید، و به چیزى اتکاء و اعتماد ندارید، و ارزش و قیمتى ندارید تا زمانی که تورات و انجیل و آنچه را که از پروردگارتان به سویتان نازل شده است اقامه کنید! (و اى پیغمبر) براى بسیارى از ایشان، آنچه که از پروردگار تو به سوى تو نازل شده است؛ موجب مزید طغیان و سرکشى و کفر مى‌گردد؛ پس بر قوم کافران أسَف مخور؛ و اندوهگین مباش»! 

 آیۀ مورد بحث ما (آیه تبلیغ) در وسط این دو آیه است؛ و بسیار جاى تعجّب است؛ زیرا که مناسبت و ارتباطى بین این آیه، و آیات ما قبل و ما بعد، من‌جمله این دو آیه نیست؛ و حقّاً نمى‌توان گفت: آیۀ تبلیغ، تبلیغ دربارۀ أهل کتاب است؛ و به همین مناسبت در لابلاى آیات راجع به آنها آمده باشد.

 زیرا أوّلاً در این آیات راجع به اهل کتاب جز یک دستورات عمومى و دعوت‌هاى کلّى چیزى نیست تا در وسط، نیاز به آیۀ تبلیغ با آن شدّت و حدّت باشد!

 و ثانیاً سوره مآئده در آخر حیات رسول خدا و در مدینه نازل شده؛ و در آن زمان إسلام به أعلى درجه شوکت و عزّت خود رسیده؛ کفّار و مشرکان و یهود و نصارى مخذول و منکوب شده بودند، و دیگر قدرتى نداشتند که نیاز به تبلیغ حکمى باشد که در آن رسول خدا ترس و دهشت داشته باشد؛ و خداوند به او وعدۀ عصمت و

مصونیّت دهد.

 در دوران هجرت رسول خدا صلى اللَه علیه و آله به مدینه، أهل کتاب بالأخصّ یهود دشمنى‌ها نمودند، و ستیزگى‌ها کردند؛ و با کفّار قریش در جنگ‌ها مساعدت‌ها نمودند؛ و أحزاب تشکیل دادند؛ تا بالأخره منجرّ به قضیّۀ بَنِی قُریْظَة و بَنِی النَّضِیر و بَنِی قَیْنُقَاع و بالأخره یهود خَیْبَر و فَدَک شد؛ و همه مخذول و منکوب شدند. علاوه بر این، آیه متضمّن أمر شدید و حکم حادّ و تندى نسبت به یهود نیست و در قرآن کریم در مواضع عدیده، دستوراتى آمده است که براى یهود بسیار تلخ‌تر و سنگین‌تر بوده است؛ و مع‌ذلک نحوۀ خطاب به پیامبر همانند آیۀ تبلیغ نبوده است؛ و از طرف دیگر پیامبر نیز مأموریّت‌هاى شدیدتر و سنگین‌ترى داشته است، مانند تبلیغ توحید و نفى بت‌پرستى از کفّار قریش و مشرکین عرب. و آنها از طائفۀ یهود خونخوارتر و غلیظتر و سخت‌تر بوده‌اند. و مع‌ذلک خداوند پیامبرش را در تبلیغ به آنان بمانند چنین آیه‌اى تهدید ننموده است و براى او عصمت و محفوظیّت را تضمین نکرده است. آیات متعرّض به اهل کتاب در این سوره؛ غالب آیات این سوره را تشکیل مى‌دهند؛ و آیۀ تبلیغ هم مسلّماً در همین سوره نازل شده است. و در آن هنگام که صولت یهود شکسته شده و غضب الهى ایشان را فرا گرفته است ﴿كُلّمَا أوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أطْفَأَهَا اللَهُ﴾ چه معنى دارد که آیۀ تبلیغ با این خصوصیّت دربارۀ آنها و نصارى نازل شود؟ در آن زمان همه آنها در تحت حظیرۀ اسلام و پناه آن آمده بودند و یهود و نصاراى نجران که شدیدترین مسیحیان بودند؛ قبول جِزْیه کرده بودند؛ و با این حال تهدید خدا چه معنى دارد؟

 و على هذا آنچه را که فخر رازى و به تَبَع او بعضى از مفسّران دیگر عامّه از جمله مُحمّد عَبْدُه در «المِنار» آورده‌اند¹ که این آیه به مناسبت سیاقِ آیات، راجع به أهل کتاب است؛ خالى از تحقیق و محتواى صحیح است؛ زیرا علاوه بر آنچه ذکر شد، وارد شدن آیه‌اى، در میان سیاقِ آیات؛ قابل معارضه با دلیل قطعى و روایات و اخبارى که از علماء عامّه و از بزرگان آنها در کتبشان ثبت شده و از اصحاب بزرگ رسول خدا و تابعین روایت کرده‌اند نمى‌باشد. کجا مى‌توان به‌

مجرّد حفظِ سیاق، دست از دلیل قطعى و حجّت عقلائى شُست؛ در حالى که سیاق جز فى‌الجمله ظهورى بیش نیست؟

 و به همین جهت بسیارى از مخالفان ولایت از عامّه چون در این مَحذور واقع شدند؛ گفته‌اند که: آیۀ تبلیغ در ابتداى بعثتِ رسول خدا و در مکّه نازل شده؛ و راجع به کفّار قریش است؛ که دست از تبلیغ بر ندار! و در رساندن آیات به کفّار قریش کوتاهى مکن؛ که در این صورت گویا انجام وظیفه نبوّت ننموده‌اى! و خداوند تو را از شرّ کفّار محفوظ مى‌دارد! و بنابراین، این آیۀ مکّى در میان سورۀ مائده مدنى قرار گرفته است.

 این کلام نیز خالى از تحقیق است زیرا أوّلاً آیات ابتداى بعثت همگى از تهدید و شدّت و حدّت عارى هستند، و لسانِ آیات نرم و ملایم است همانند ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ‌﴾ تا آخر سورۀ علق ٩٦: «بخوان به نام پروردگارت که آفریده است». و مانند ﴿يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ. قُمْ فَأَنْذِرْ. وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ﴾ «اى دِثار و رِدا به خود پیچیده برخیز؛ و پروردگارت را به بزرگى یاد کن»! تا آخر سورۀ ٧٤؛ و مانند ﴿فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ﴾‌¹ «پس به سوى خدا راستى و استقامت پیشه گیرید! و از او طلب غفران و آمرزش کنید! و واى بر مشرکان».

ترس رسول خدا صلّى اللَه علیه و آله بر جان خود نبوده است‌

 و ثانیاً رسول خدا در مقام إطاعت أمر خدا و تبلیغ أحکام او ترسى ندارد؛ مقام و أحوال پیامبر أکرم أشرف و أجلّ است از آنکه نفس خود را براى امر خدا فدا نکند؛ و در مقابل إطاعت از او، از دادن خون خود دریغ نماید. این کلامى است که وجدان ـ شاهد و سیرۀ شریفۀ او در مظاهر دوران زندگى و حیات او آن را تکذیب مى‌کند.

 علاوه بر این، خداوند آنچه از حالات پیامبرانش نقل کرده همه بر خلاف این مطلب است که آنها بترسند.

 ﴿ما كانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيما فَرَضَ اللَهُ لَهُ سُنَّةَ اللَهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ اللَهِ قَدَرًا مَقْدُورًا ـ الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَهَ وَ كَفى‌ بِاللهِ حَسِيبًا﴾².

 باید دانست که طبق نصّ صریح این دو آیه، اُصولاً پیامبر اکرم صلى اللَه علیه و آله، و بطور عموم، سایر پیامبران هیچگونه وحشت و دهشتى در برابر مسئولیّت إلهى و انجام أوامر ذات أحدیّت ندارند. و آن مقام و درجۀ نبوّت و اتّصال به عالم غیب، و انس با موجودات مجرّده، و أنوار بسیطه و عقول کامله، و فرشتگان مقرّب، و ذات و صفات و اسمآء خداوند جلّ شأنه؛ دیگر براى آنان میل و مَحَبّتى به پیکر مادّى و کالبد طبیعى و طبیعى باقى نمى‌گذارد.

 این آیه ظهور دارد در اینکه: براى پیغمبر تکویناً حَرَجى و ترس نیست؛ و همچنین سنّت خدا بر این بوده که براى پیامبران پیشین نیز تکویناً حَرَجى و تَرسى نبوده باشد؛ و اقتضاى مقام نبوّت، یک نوع شَجاعت و پُر دلى است که عشق و جاذبۀ حضرت إلهى چنان ایشان را مجذوب و محو و مطموس کرده است که فقط ملاحظۀ جمال و جلال او را دارند؛ و براى هیچ موجود دیگرى أصالت نمى‌بینند تا از آن بترسند و خوف داشته باشند؛ در اینجا دیگر سخنى از بدن و پیکر و گزند و آسیب و قتل و فتک و غیرها نیست؛ اینجا خداست و بس ﴿وَ يَخْشَوْنَهُ وَلاَ يَخْشَوْنَ أحَدًا إلّاَ اللَهَ﴾ فقط و فقط، خشیت حضرت او ایشان را گرفته؛ و از هیچکس جز او خشیتى ندارند.

 خداوند مؤمنین را منع مى‌کند که از سَر و کار داران با شیطان بترسند:

 ﴿إِنَّما ذلِكُمُ الشَّيْطانُ يُخَوِّفُ أَوْلِياءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ‌﴾¹.

 «اینست و غیر از این نیست که این شیطان أولیاى خود را که با او دوستى و محبّت مى‌کنند؛ و از او پیروى مى‌نمایند؛ و با او سر و کار دارند؛ مى‌ترساند. پس اى گروه مؤمنین! شما از أولیاى شیطان مَترسید؛ و از من بترسید اگر ایمان دارید»! و خداوند جماعتى از مؤمنان را که در عین حالى که مردم آنها را مى‌ترسانیدند، آنها نترسیدند، تمجید و تحسین مى‌کند:

 ﴿الَّذِينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِيمانًا وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ‌﴾².

 «(آن کسانى دعوت خدا و رسول را بعد از آنکه زخم و جراحت دیده بودند؛ اجابت کردند؛ براى مُحسنان و مُتّقیان از آنها مزدى بزرگ است) آن کسانى که مردم به ایشان گفتند: مردم براى نبرد و کارزار با شما اتّفاق کرده و مجهّز شده‌اند؛ و بنابراین از آنها بترسید! این إرعاب و ترسانیدن موجب زیادى ایمانشان شد؛ و گفتند: خداوند ما را کافى است؛ و او وکیل و عهده‌دار خوبى است».

 و همچنین صحیح نیست که بگوئیم: پیغمبر مى‌ترسید او را بکشند و بالنّتیجه أثر دعوت به خدا باطل مى‌شد؛ و نتیجۀ نبوّت عقیم مى‌ماند؛ فعلى‌هذا این مأموریّت به مَا اُنْزِل را به تعویق مى‌انداخت؛ تا این مفسده بر آن مترتّب نشود؛ زیرا که خداوند تعالى به او خطاب دارد: ﴿لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْ‌ءٌ﴾¹.

 «اى پیغمبر تو در این مطلب، اختیارى ندارى (فقطّ مأموریّت دارى! کار خود را بکن!)». زیرا خداوند تعالى عاجز و ناتوان نبود که در صورت کشته شدن پیغمبرش صلى اللَه علیه و آله با بعضى از وسائل دیگر؛ و با سببى از اسباب غیر از وجود رسولش، دعوت به توحید و اسلام را زنده کند.

 آرى فقط معناى صحیحى که براى خوف رسول خدا از ﴿وَاللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ مى‌توان استنباط کرد، آنست که: پیامبر در أمر تبلیغش مى‌ترسید که او را متّهم به اتّهامى کنند که با آن تهمت، أثر دعوت بکلّى خراب و فاسد مى‌شد؛ و دیگر در أثر مساعى جمیلۀ او قابل جُبران نبود. مثل اینکه بگویند: این نبوّت نیست؛ حکومت دنیوى و ریاست مادّى و ترّأُس و تحکّم بر مردم در لباس نبوّت و در کِسْوت رسالت ظاهرى است. أمرى است تهى و تو خالى و دلیل آن اینست که اکنون که مى‌خواهد از دنیا برود؛ به روش سلاطین مادّى و حکّام دنیوى، ریاست را در اعقاب خود به إرث نهاده است. و چون فرزند پسر ندارد؛ داماد خود را که در حکم ریاستِ دختر اوست بجاى خود منصوب کرده است.

 این نوع تهمت اگر بر جاى خود مى‌نشست؛ أثر دعوت رسول اللَه را بکلّى ضایع مى‌نمود و عاطل و باطل مى‌ساخت.

 آرى این گونه اجتهاد و رأى دربارۀ رسول خدا جایز بوده است؛ و آن حضرت‌

در إعمال این نحوه مأذون بوده است؛ بدون اینکه مرجع خوف به نفس شریفش بوده باشد.

نزول آیۀ تبلیغ در اوائل بعثت نبوده است‌

 و از اینجا معلوم مى‌شود که همچنان که بعضى از مفسّران گفته‌اند: که آیۀ تبلیغ در ابتداى بعثت نازل شده است؛ درست نیست زیرا نزول در بَدْوِ بعثت وقتى جائز بود که معناى ﴿وَاللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ این بوده باشد که پیامبر از جهت خوف از مردم که مباد او را بکشند، در إنجاز تبلیغ و دعوت مردم مماطله مى‌کرد. زیرا اگر او را در آن‌وقت مى‌کشتند. لواى دعوت بکلّى مى‌خوابید. این احتمال دربارۀ رسول اکرم نمى‌رود، پس آیه در ابتداى بعثت فرود نیامده است.

 و علاوه بر این، اگر آیه در ابتداى بعثت نازل شده بود باید مراد از ﴿مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ مِنْ رَبّكَ﴾ أصل دین و یا مجموعۀ أحکام و مسائل دین بوده باشد؛ و دیگر مسئله خاصّ مهمّى نبود تا عدم تبلیغ آن مساوق با عدم تبلیغ أصل رسالت باشد. و بنابر این فرض، معناى ﴿وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾ به این بازگشت مى‌نمود که: اى پیغمبر! دین را تبلیغ کن، و اگر دین را تبلیغ نکنى؛ دین را تبلیغ نکرده‌اى! و این کلام غلط است.

 فخر رازى براى رفع این اشکال گفته است در این صورت، آیه از قبیل شعر أبُوالنَّجْم است که گوید:

 أنَا أبُوالنَّجْمِ وَ شِعْری شِعْرِی «من أبُوالنَّجْم هستم؛ و شعر من شعر من است».

 یعنى اگر تو رسالت پروردگارت را تبلیغ نکنى؛ شناعت قصور در تبلیغ، و إهمال در مسارعت در إطاعت امر خدا که به تو فرو فرستاده است؛ تو را خواهد گرفت؛ همچنان که معناى شعر أبو النّجم اینست که: من أبو النّجم هستم؛ و شعر من اینک که مى‌سرایم؛ همان شعر معروف و مشهور به بلاغت و براعت است‌¹.

 این کلام إمام رازى صحیح نیست؛ زیرا این گونه صناعت شعرى در موارد حَمْل خَبَرى بر همان عنوان وقتى صحیح است که: بین آن‌ها اختلافى از قبیل اختلاف عامّ و خاصّ، و یا مطلق و مقیّد و امثال ذلک بوده باشد؛ و با این سیاق در قضیّۀ حملیّه اتّحاد آن دو معنى را مى‌رسانیم؛ مثل گفتار أبو النّجم که مفادش‌

اینست که:

 شعر من، همان شعر من است. یعنى کسى نپندارد که قریحۀ شعرى من خراب شده؛ و از کار افتاده و کند شده است، و یا اینکه حوادث روزگار مرا خسته کرده؛ و از شعر گفتن همانند شعر سابق انداخته است؛ بلکه شعر من در امروز از جهت فصاحت و بلاغت، همان گونه شعرى است که دیروز مى‌سروده‌ام.

 ولى این‌گونه توجیه دربارۀ آیۀ تبلیغ درست نیست؛ چون بنابر فرض نزول آیه در أوّل بعثت؛ رسالت رسول اللَه که اصل دین و یا مجموعۀ دین است؛ أمر واحدى بوده است، که هیچوقت دستخوش تغییر و تبدیل و اختلاف قرار نمى‌گرفته است؛ تا اینکه گفته شود: اگر آن رسالت را تبلیغ نکنى؛ یا اصل رسالت را تبلیغ نکنى! زیرا که مفروض اینست که رسالت رسول الله؛ همان أصل رسالتى است که مجموعۀ معارف دینیّه است.

 و از اینجا استفاده مى‌شود که این آیه صلاحیّت ندارد که در بَدْوِ بعثت آمده باشد؛ و مراد از ﴿مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ﴾ أصل دین و یا مجموع معارف و أحکام آن باشد. و به همین دلیل این آیه صلاحیّت ندارد که در وقت دیگرى تا آخر زمان حیات رسول خدا نازل شده باشد؛ اگر مراد از ﴿مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ﴾ أصل دین و یا مجموع معارف آن باشد. زیرا که إشکال در هر صورت یکى است؛ و آن لزوم لغویّت در گفتار خدا است که مفادش به این برگردد که: اگر تبلیغ أصل دین و یا مجموعۀ آن را نکنى؛ تبلیغ أصل دین و یا مجموعۀ آن را نکرده‌اى! و علاوه اشکال خوف رسول خدا بر نفس خود در این صورت باقى است؛ گرچه آیه در بدو بعثت نیامده باشد.

حکم مورد تبلیغ باید امر بسیار مهمّى بوده باشد

 و از آنچه گفتیم واضح شد که مراد از وجوب تبلیغ رسول خدا، در این آیه در هر تقدیر نمى‌تواند أصل دین و یا مجموعۀ معارف آن باشد؛ و لا بد باید آن را بعض از دین قرار دهیم. و در این صورت نیز اگر جمله ﴿فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾ نیز معنایش همین رسالت بعضى از دین باشد؛ عین همان محذور و اشکال بر مى‌گردد. پس چاره‌اى نیست مگر آنکه مراد از رسالت را تمام دین و یا أصل آن بگیریم؛ و در این صورت معناى آن این‌طور مى‌شود که:

 اگر این حکم خاصّى که به تو نازل شده است تبلیغ نکنى؛ أصل دین و مجموعه أحکام آن را تبلیغ نکرده‌اى! و این معنائى صحیح و قابل قبول است نظیر

گفتار أبُوالنَّجم که شِعْرِی شِعْرِی به همین گونه توجیه شد.

 بعضى گفته‌اند: چون معارف و أحکام دین همگى با هم مرتبط هستند، بطورى که اگر إخلال به بعضى از آنها وارد شود؛ اخلال به تمام آنها وارد شده است، و این به جهت بساطت أمر نبوّت و کمال رَبْط و ارتباطْ در مسائل آن است، و بالأخصّ در تبلیغ آن؛ از این جهت صحیح است که گفته شود: اگر این حکم را تبلیغ نکنى، اصل نبوّت را تبلیغ نکرده‌اى!¹ 

 این مطلب صحیح است و لیکن با ذیل آیه مناسبت ندارد. زیرا دو جملۀ: ﴿وَ اللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ‌﴾ دلالت دارند بر آنکه: جماعتى از کافران اهتمام به مخالفت این حکم نازل شده داشتند؛ و یا لا أقلّ از کیفیّت حال آنان چنین انتظار مى‌رفت که با این حکم به مخالفت شدید برخیزند؛ و به هر وسیله‌اى که ممکنست، و به هر تدبیر و توانى که در خور قدرت و حیطه استطاعت آنهاست، دست زنند؛ تا این دعوت را باطل کنند؛ و آن را مهمل گذارند بطورى که هیچ قابل بهره‌بردارى و نتیجه‌اى نباشد. و در این صورت خداوند وعده مى‌دهد که پیغمبر را از کید ایشان مصون نگاه مى‌دارد؛ و مکر و حیلۀ ایشان را باطل مى‌کند؛ و نمى‌گذارد به نتیجۀ منظور برسند.

 و این مفاد ذیل آیه با هر حکمى که در صدر آیه بتوان فرض نمود، مناسبت ندارد. زیرا أحکام و معارف اسلام با آنکه همگى از جهت اهمیّت در رتبۀ واحدى نیستند بعضى مانند نماز حکم ستون دین را دارد، و بعضى مانند دعا خواندن هنگام دیدن ماه در شب اوّل ماه است؛ برخى مانند زناى مُحْصنه شدید است، و برخى مانند نگاه کردن به زن نامحرم آن شدّت را ندارد؛ و إخلال به هر یک از آنها از نظر ارتباط به دیْن إخلال به أصل دین است؛ ولى مع‌ذلک دهشت و وحشت رسول الله، و وعدۀ عصمت إلهى در زمینۀ تبلیغ آنها؛ با هیچیک از این أحکام و نظائر آن مناسبت ندارد.

 و بنابراین باید ملازمه بین عدم تبلیغ این حکم خاصّى که نازل شده، و بین عدم تبلیغ أصل دین و عدم أداء رسالت بطور کلّى به جهت أهمّیّتى باشد که در این‌

حکم وجود دارد؛ بطورى که اگر مهمل گذارده شود گوئى شریعت مهمل گذاشته شده؛ و تمام معارف و احکام آن به خاک نسیان و بطلان سپرده شده است. گوئى این حکم به منزلۀ جان و روح است؛ که به کالبد و جَسَد افتادۀ شریعت و ناموس دین حیات مى‌بخشد؛ و آن را زنده مى‌کند؛ و به آن شعور و حسّ و حرکت مى‌دهد. و از اینجا مى‌توان به دست آورد که آیه دلالت دارد بر آنکه خدا به پیامبر اکرم أمرى نموده و حکمى فرستاده است که به آن أمر دین صورت کمال پذیرد؛ و شریعت به مقام تمام و درجۀ منتظرۀ خود برسد؛ و کِشتى نجات در محلّ خود قرار گیرد و در این حال انتظار مى‌رفت که مردم به مخالفت برخیزند؛ و أمر نبوّت را بر پیغمبر واژگون کنند؛ و چهرۀ شریعت را برگردانند؛ بطورى که ستونهاى دین که رسول اکرم با دست خود بنا نهاده است؛ منهدم گردد؛ و ارکان و أجزاء دین متلاشى شود؛ و پیامبر این مطلب را مى‌فهمید؛ و از کیفیّت حال و وضعیّت قوم خود تفرّس مى‌نمود؛ و مى‌ترسید که چنین صحنه‌اى پیش آید. فلهذا تبلیغ این حکم مهمّ را که روح و جان دین بود؛ به تأخیر مى‌انداخت؛ و از زمانى به زمان دیگر محوّل مى‌کرد؛ تا ظرف صالح؛ و جَوِّ پسندیده و آرامى پیش آید؛ تا در آن جوّ بتواند دعوت خود را إبلاغ و أمر خدا را به مردم برساند؛ و سعى و کوشش او خراب و بیهوده نماند.

آیه تبلیغ باید بعد از انتشار اسلام آمده باشد

 در اینجا خداوند أمر به تبلیغ فورى مى‌نماید؛ و اهمّیّت حکم را براى او بیان مى‌کند؛ و وعدۀ مصونیّت مى‌دهد؛ و پیامبر را دلگرم مى‌کند، که جلوى خدعه و مکر دشمنان را مى‌گیرد؛ و آنان را در دستیابى به مقاصد شوم، یلِه‌ورها نمى‌گذارد؛ و إجازه نمى‌دهد که أمر نبوّت را واژگون کنند؛ و دعوت او را تباه و بیهوده سازند.

 و بیم پیامبر از واژگون کردن دعوت اسلام و چهرۀ نبوّت، در زمان انتشار صیت اسلام است؛ و طبعاً باید در مدینه و سالیانى بعد از هجرت باشد. زیرا این بیم از کفّار مکّه و در زمان قبل از هجرت نبود.

 گفتار مشرکان و کیفیّت مخالفت‌هاى ایشان را قرآن بیان کرده است همانند: ﴿مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ‌﴾¹ «محمّد دیوانه‌اى است که مردم قرآن را به او

آموخته‌اند». و همانند: ﴿إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا﴾¹ «شما مردم پیروى نمى‌کنید مگر از مردى جادو شده». و همانند: ﴿أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَها فَهِيَ تُمْلى‌ عَلَيْهِ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا﴾² «گفتارى که دارد چیزى نیست مگر افسانه‌هاى پیشینیان که خواسته است براى او بنویسند و آن افسانه هر صبح و شب بر او خوانده مى‌شود». و همانند: ﴿أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلى‌ آلِهَتِكُمْ إِنَّ هذا لَشَيْ‌ءٌ يُرادُ﴾³ «شما مردم بروید در راه خود، و در پرستش خدایان خود پافشارى کنید! آن چیزى است که مطلوب است و از شما خواسته شده است».

 و این گونه گفتار و نظائر آن چیزى نیست که موجب سُستى پایۀ دین و هَدْم ارکان آئین گردد؛ بلکه دلالت دارد بر آنکه قوم رسول خدا (کفّار قریش) در أمرشان مضطرب بوده و استقامتى نداشته‌اند.

 علاوه بر همۀ اینها، این اتّهامات و افترائات، و این کارشکنى‌ها اختصاص به رسول ما ندارد تا اینکه چون تفرّس کند مضطرب شود؛ و از وقوع آن در ترس و دهشت افتد. سائر انبیاء و پیغمبران نیز در ابتلاء به سختى‌ها و بلایا و مشکلات دعوت، با پیامبر ما شریک بوده‌اند؛ و امّت‌هایشان با بسیارى از آزارها و انواع اذیّت‌ها آنها را مى‌آزردند. همچنان که مى‌بینیم قرآن مجید از حضرت نوح و پیامبرانى که بعد از او آمده‌اند مفصّلاً بیان دارد.

خوف رسول خدا از جهت اتّهام منافع شخصى بود

 و أمّا بعد از هجرت و استقرار أمر دین در مجتمع اسلامى، این امر بسیار تصوّرش ساده است؛ زیرا در این برهۀ از زمان، در مسلمانان همه گونه اشخاص مختلف از مؤمنان و منافقان، و کسانى که در پنهان براى کفّار جاسوسى مى‌کرده‌اند، و کسانى که در دل‌هایشان مَرَضى بود یافت مى‌شدند. و این أفراد در عین اینکه به پیغمبر اکرم ایمان آورده بودند؛ ولى مع‌ذلک با آن حضرت معاملۀ با پادشاهان را مى‌کردند؛ و از جهت حکومت و ریاست دنیوى به آن حضرت مى‌نگریستند؛ و با قرآن مجید که کتاب وحى آسمانى است، معاملۀ با قوانین‌

ظاهریّۀ وضعیّۀ بشریّه را مى‌کردند.

 و این زمینه و این طرز تفکّرِ سَوادِ جمعیّت، ایجاب مى‌کرد که چنانچه رسول خدا حکمى بیاورد که در آن نمونه‌اى و یا شائبه‌اى از نفع شخصى خود باشد، نسبت به شریعت او توطئه کنند، و بگویند: این همان سلطنت و إمارت استبدادى شاهان است که بدین صورت نبوّت، و به لباس رسالت براى مردم تجلّى کرده است.

 و این شبهه اگر صورت تحقّق خارجى به خود مى‌گرفت، و حزب مخالف موفّق مى‌شدند آن را به کرسى بنشانند؛ و در این اتّهام فائق آیند؛ رخنه و فسادى در دین پیدا مى‌شد که أبداً قابل تدارک و جبران نبود؛ و هیچ مصلحى نمى‌توانست آن را اصلاح کند. البتّه براى پیامبر بعضى از اختصاصاتى که در آن توهّم نفع شخصى بوده است، که در آن مزایا منحصر به فرد بوده موجود بوده است؛ ولى طورى نبود که بتوان آن را دستاویز کرد؛ و به اصطلاح هُوْ و جنجال راه انداخت. نظیر قضیّۀ زَید بن حَارِثَه و طلاق زینب عمّه زادۀ پیامبر و ازدواج با او، که عیال پسر خواندۀ او بود. و نظیر اختصاص آن حضرت به خمس غنائم، و نظیر تعدّد ازواج؛ و امثالها.

 زیرا جواز ازدواج با عیال مُطَلَّقۀ پسر خوانده، اختصاص به رسول اللَه نداشته است. و آن حضرت به أمر خدا در أوّلین وَهْله این حکم را دربارۀ خود إجرا کرد، تا زمینۀ اجراى آن در بین همۀ مسلمین آسان شود.

 و جواز ازدواج با بیشتر از چهار زن براى آن حضرت اگر از روى هواى نفس و بدون اذن خدا بود؛ هیچگاه آن را از مسلمانان دریغ نمى‌نمود؛ زیرا سیرۀ آن حضرت در ایثار مسلمانان و مقدّم داشتن آنها را بر منافع شخصى خود، در آنچه براى خدا و براى خود از أموال و غیرها معیّن مى‌فرمود؛ هیچ شبهه و شکّى را باقى نمى‌گذارد که این نحوۀ ازدواج بر اساس أمر خداست؛ نه ملاحظه منفعت شخصى.

 از اینجا خوب به دست مى‌آید که آیۀ تبلیغ دلالت دارد بر آنکه حکمى که نازل شده است؛ حکمى است که در آن شائبۀ توهّم انتفاع رسول خدا، و اختصاص او به مزایاى حیاتى است، که آنها نیز مورد نظر و خواست غیر رسول خدا بوده؛ و

تبلیغ آن موجب حِرْمان سائر مردم مى‌شده است. و رسول خدا از إبلاغ چنین أمرى در بیم بوده است، که خداوند أمر به تبلیغ آن مى‌کند؛ و وعدۀ مصونیّت از قوم مخالف و عدم موفقیّت ایشان را در کیدشان مى‌دهد.

 و این مطالبى را که اینک مفصّلاً ذکر کردیم همه مؤیّد نصوص مستفیضه‌اى است که از طریق شیعه و عامّه همگى دلالت دارند که آیه دربارۀ وَلاَیَتِ عَلیّ بنِ أبِیطَالِب علیه السّلام فرود آمده است؛ و خداوند أمر به تبلیغ آن مى‌فرموده است؛ و رسول خدا بیم از آن داشته است که او را دربارۀ پسر عمویش متّهم نمایند؛ و لهذا پیوسته به تأخیر مى‌انداخته تا زمینه مساعد، و زمان موافق شود. تا اینکه در غدیر خُمّ این أمر را ابلاغ نموده؛ و دو دست على را در زیر درختهاى سَمُرَات در بیابان قریب جُحْفه در روى جهازهاى شتر، در برابر تمام حجّاجى که با آن حضرت از مکّه مراجعت کرده بودند، گرفته؛ و بعد از خطبۀ بلیغى به همۀ مردم نشان داد و فرمود:

 مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ «هر کس من ولىّ و قائم به أمر او هستم على ولىّ و قائم به أمر اوست». آرى أمر ولایتِ امّت مطلبى نیست که مبهم و مخفى باشد؛ و کسى در لزوم آن شکّ و تردید نماید.

وصیّت به ولایت طبق قوانین فطرى و عقلى است‌

 ما روى حکم فطرى و عقلى مى‌بینیم که: هر صاحب مسئولیّتى چون بخواهد غیبت کند، امور خود را یَلِه ‌و رها نمى‌گذارد، و به دیگرى که مورد أمانت و لایق قیام به أمر اوست مى‌سپرد. عالم که مى‌میرد؛ شاگردان خود را به معلّمى أمین مى‌سپارد. طبیب که مى‌میرد، محکمۀ خود را به طبیب أمینى مى‌سپارد. تاجر و کاسب و زارع و حتّى حمّامى که مى‌میرد و یا غیبت جزئى مى‌کند، مثلاً به سفر مى‌رود، امور خود را حتماً و إلزاماً به دیگرى مى‌سپارد. و حتّى چغندر فروش در طَشْت چغندر پخته‌اش که در سر کوچه فریاد مى‌زند: آیْ لَبُو آیْ لَبُو! چون بخواهد براى قضاءِ حاجت و نماز برود، آن لُوَک و ترازوئى را که مجموعاً با لَبُوها و چغندر پخته‌هایش کمتر از یک دینار ارزش دارد، به کاسب محلّى و همسایه‌اش مى‌سپرد؛ و اگر اینها این کار را نکنند، مورد مذمّت عقلا واقع مى‌شوند، مى‌گویند: عجبا مگر آن حمّامى دیوانه شده است که: از حمّام رفته، و در را باز گذارده و به کسى نسپرده است؟ عجبا آن تاجر مگر دیوانه شده است که:

تجارتخانۀ خود را به کسى نسپرده؛ و خود به سفر رفته است؟

 و این امر آن‌قدر بدیهى است که به قول أهل أدب مِنَ الْقَضَایَا الَّتِی قَیِاسَاتُهَا مَعَهَا نیاز به استدلال و برهان ندارد. أمر وصیّت در این‌گونه امور از مسلّمات است.

 آنگاه چگونه شخصى مى‌تواند به خود اجازه دهد که: چنین گمان کند که: دینى همچون إسلام که از نقطۀ اتّساعش براى همۀ جهان تا روز قیامت است؛ و نطاق محتویاتش جمیع ما یحتاج إلیه البَشَر است، از حکم طهارت أوَّلیّة بَدْویّه تا نهایت درجۀ مسائل غامضۀ توحید و معارف إلهیّه؛ و از اُصول اخلاقیّه و أحکام فرعیّۀ فقهیّۀ عامّه براى جمیع حرکات انسان فرداً و اجتماعاً؛ نیازمند به قائم و ولىّ أمر نباشد؛ و پیامبرى همچون مُحَمّد که عقل کلّ است؛ از دنیا برود و ولایت امور مردم را به کسى نسپارد؛ و امّت را همچون گله بى‌چوپان رها کند، که دستخوش حملات گرگها و گزند آفات و مهالک خانمان سوز فقدان رئیس و امام و سرپرست و مُدَبّر و مُدِیر؛ قرار گیرند؟

 آیا دین اسلام بر خلاف سایر موازین و مقرّرات عامّه و قوانین است که نیاز به حافظ و نگهبان ندارد؟ و آیا امّت إسلام و مجتمع دینى، از سایر مجتمعات انسانى مستثنى هستند؛ و نیازمند به والى و ولىّ امر که امورشان را منظّم و مرتّب سازد نیستند؟ و آیا نیازمند به مُجرى أمرى که امور آنها را جریان دهد؛ و چرخ حیات آنها را به گردش درآورد، نمى‌باشند؟ و آن شخص دانشمندى که در سیره و منهاج رسول أکرم مطالعه مى‌کند؛ و مى‌بیند که چون به غزوه‌اى مى‌رود، بجاى خود شخصى را مى‌گمارد که چرخ آسیاى مجتمع را در غیبت او به گردش آورد؛ و دولاب حرکت از حرکت باز نایستد؛ به چه عذرى مى‌توان او را قانع کرد که پیغمبر رحلت کرد؛ و براى مردم سرپرست و خلیفه معیّن نکرد؟

 پیغمبر چون به غزوۀ تبوک مى‌رفت عَلِیُّ بْنُ أبِیطَالِب را بجای خود خلیفه نمود؛ و علی علیه السّلام به او عرض کرد: یَا رَسُولَ اللَهِ! أتَخْلُفُنِی عَلَی النَّسآءِ وَ الصِّبْیَانِ؟! «آیا مرا براى سرپرستى و ولایت بر زنان و کودکان بجاى خود خلیفه نمودى»؟!

 رسول خدا صلى اللَه علیه و آله در پاسخ گفت: أمَا تَرْضَی أنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ

مِنْ مُوسَی إلّاَ أنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی!؟¹ «آیا خوشایند تو نیست که: نسبت تو با من همان نسبت هارون به موسى پیامبر باشد؛ با این تفاوت که پیامبرى پس از من نیست»؟!

 پیغمبر اکرم صلى اللَه علیه و آله براى شهرهائى که به دست مسلمین بود مانند مکّه و طائف و یمن والى معیّن مى‌کرد؛ و براى جیوش و سرایائى که به اطراف مى‌فرستاد، أمیر و رئیس مقرّر مى‌نمود. چه تفاوتى است بین حیات او و بین مرگ او؟ آیا نیاز مردم به والى و قیّم و سرپرست در زمان مرگ بیشتر نیست؟! 

 آرى بیشتر است، و بر همین منهاج، رسول خدا والى و ولىّ معیّن کرد؛ و امور امّت را بدو سپرد؛ و در آن زمین بى‌آب و علف، در زیر پنج درخت بیابانى به همۀ جهانیان إعلام کرد که علىّ وصىّ من است؛ خلیفه من است؛ أوْلى به هر مرد مؤمن و زن مؤمنه، همانند أولویّت من است.

 این بحثى بود که به مقدارى که مقام، گنجایش داشت در پیرامون شأن نزول و مفاد آیۀ تبلیغ نمودیم و دانستیم که: بزرگان از علماى عامّه آن را در کتب حدیث و تفسیر خود آورده‌اند و همچون طَبَرِی، و ابنُ أبی حَاتَم، و أبُونُعَیْم إصفهانی، و أبو إسحاق ثَعْلَبی، و وَاحِدی، و سجِسْتانی، و نَطَنْزی، و رسعنی، و ابن مَرْدَوَیْه و ابن عَسَاکر و حَسْکانی و غیرهم با سندهاى مختلف از بزرگانى از صحابه و غیرهم‌

همانند بَرَآءٍ بن عَازِبْ، و جَابِر بن عَبْداللَه أنصاری، و عمّار بن یَاسِر، و أبوذر غِفَاری، و سَلْمان فارسی، و حُذَیفَة یَمانی، و ابن عباس، و أبوسَعید خُدری، و زَیْد بن أرْقَم، و أبُوهُرَیْرَة، و ابن مَسْعود، و عَامر بن لَیْلی بن ضَمْرَة و حضرت إمام باقر محمّد بن على علیه السّلام روایت کرده‌اند؛ و شأن نزول این آیه را دربارۀ ولایت، از أئمّۀ ستّۀ أهل تسنّن؛ تِرْمَذِی، و نَسائی، و ابن ماجَة، و أحمدبن حَنْبَلْ در کتب خود روایت کرده‌اند.

اقوال مجعول عامّه در شأن نزول آیۀ تبلیغ‌

 و در این صورت به آنچه در بعضى از کتب خود در شأن نزول این آیه آورده‌اند؛ و خواسته‌اند مصبّ آیه را از ولایت برگردانند؛ وجوهى است ضعیف؛ و روایات مرسله و مقطوعه، و غیر قابل اعتماد، و همان طور که مرحوم علاّمۀ أمینى گفته است: یا تفسیر به رأى است؛ و یا از روى استحسان بدون حجّت و برهان؛ و یا به جهت تکثیر طُرُق در مقابل حدیث وَلایت، تا آنکه آن را از إحکام و استحکام بیندازند؛ و از درجۀ تصدیق و یقین ساقط کنند ﴿وَ يَأْبَي اللَهُ إلّاَ أنْ يُتِمَّ نُورِهُ‌﴾¹.

 فخر رازى که آثار تعصّب و ناراحتى از عباراتش پیداست، ده وجه در شأن نزول آیه ذکر کرده است:

 ١ ـ این آیه دربارۀ قصّۀ رَجم و قصاص ردّاً على مذهب الیهود نازل شده است.

 ٢ ـ دربارۀ عیب یهودیان و استهزاء آنان به اسلام و دین خدا آمده است.

 ٣ ـ چون آیۀ تخییر آمد: ﴿يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زِينَتَها فَتَعالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرِّحْكُنَّ سَراحًا جَمِيلًا ـ وَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا﴾².

 «اى پیغمبر به زنهایت بگو: اگر شما زندگى و عیش دنیوى و زینت‌هاى آن را مى‌طلبید؛ پس بیائید من شما را از مالیّه‌اى متمتّع کنم؛ و بطور نیکى شما را آزاد کنم و رها نمایم! و اگر شما این‌طور هستید که خدا و رسول او و دار آخرت را مى‌طلبید؛ پس خداوند براى نیکوکاران از شما مزد بزرگى مقرّر کرده است»!

 پیغمبر این را به زنهایش نگفت از خوف آنکه آنها دنیا را بخواهند؛ و پیامبر آنها را رها کند.

 ٤ ـ دربارۀ داستان زید بن حارثه و زوجه‌اش زینب دختر عمّۀ رسول اللَه وارد شده است.

 ٥ ـ دربارۀ جهاد نازل شده؛ چون آن حضرت بعضى از اوقات از ترغیب منافقین به جهاد خوددارى مى‌کرد.

 ٦ ـ چون آن حضرت از عیب‌گوئى خدایان دوگانه‌پرستانْ سکوت کرد؛ این آیه فرود آمد.

 ٧ ـ چون در حِجَّة الوداع بعد از بیان مناسک و شرایع فرمود: هَلْ بَلَّغْتُ آنها گفتند: نَعَمْ. پیغمبر عرض کرد: اَللَّهُمَّ اشْهَدْ در این حال این آیه نازل شد.