امام شناسی ج1

مقدّمه

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم

 حمد لا یزالی و سپاس نامتناهی مختصّ خداوند عزّوجلّ است که بر اساس حکمت بالغه خود، عالم آفرینش را از کتم عَدَم به‌وجود آورد؛ و به لباس هستی ملبّس نمود.

 و از میان آن عوالم، بنی آدم را به جامعیت منطق عقل و احساس برگزید؛ و بر این اساس به شرف تکلیف متعهّد و مسئول نمود.

 ﴿وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلًا﴾

 و درود غیر محدود، و تحیت و اکرام غیر محصور، از آنِ راهبران تربیت بشری است که با برافراشتن لِوای حمد ایزدی، نور پر فروغ ایمان و ایقان را در دل‌های افراد بشر متجلّی نمودند؛ و مشعل توحید و ولایت را در کانون جانها برافروختند؛ تا بشرِ صاحِب نفس هیولانی، و قوّه و استعداد بی حدّ و جدار را در راه تمکین از حقّ متمکن کنند.

 خاصّه حضرت خاتم النّبیین مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللَه و وصیّ گرامش سید الوصیین عَلِیّ بنِ أبِی‌طالب صلوات اللَه علیهما که حاملان لواء حمد و حائزان مقام شفاعت کبری هستند و أئمّه معصومین لا سیما بقیةاللَه فی الارضین حجّة بن الحسن العسکریّ عجّل اللَه تعالی فرجه الشریف که مظهر تامّه أسماء الهیه؛ جمالیه و جلالیه؛ و آیات کامله انوار احدیت و واحدیت، و مرآئی کبرای حقّ، و خلفای عینی باری تعالی شأنه العزیز، و واسطه فیض و اشراق نور ازلی بر هیاکل وجود، و ماهیات امکانیه بوده‌اند.

 در ولایت تکوینیه، آئینه تمام نمای جمال الهی و جلال ایزدی؛ و لؤلؤ درخشانِ مُفیضِ نور احدیت بر عالم ما سِوَی؛ و در ولایت تشریعیه، در شریعه و آبشخوارِ الهام، و آخِذِ احکام از مصدر تشریع و حقائق بوده‌اند.

 از آنجائی‌که مسئله امامت و ولایت از مهّمترین مسائل حیاتی است؛ و با شناخت این واقعیت، تمام جهات استعدادیه انسان در مدارج و معارج کمال رشد و نموّ می‌کند؛ و با عدم شناخت و پیروی نکردن از این حقیقت استعدادها و قابلیت‌ها همه در مسیر انحراف قرار گرفته، و در لجن زار عَفِن مادیات و شهوات مضمحلّ و منعدم می‌شود؛

 لذا خداوند تبارک و تعالی بر این حقیر منّت گذارد تا در روزهای ماه مبارک رمضان یکهزار و سیصد و نود و یک هجریه قمریه، با جمعی از أَخِلّاء روحانی و برادران ایمانی، بحث و گفتار در پیرامون مسئله امامت و ولایت قرار گیرد.

 و بنابر این شد که مبنای بحث آیات قرآن بوده؛ و برای اهمیت موضوع نسبت به برادران عامّه مسلک، از فنّ جَدَل استفاده نموده، از روایات و تواریخ عامّه نقل شود؛ و نیز روایات خاصّه نیز اجمالًا مورد استفاده قرار گیرد.

 چنین تصوّر می‌شد که یک‌دوره کامل از این بحث را در یک‌ماه رمضان می‌توانیم به پایان برسانیم؛ ولی ماه رمضان سپری شد، و با آنکه هر روز به نحو مستوفی و کامل گفتگو و بحث می‌شد معذلک بیش از سُدْس (یک ششم) از آنچه مورد نظر بود بیان نشد.

 از الطاف سَنیه پروردگار لطیف آنکه در این ماه رمضان نیز توفیق شامل حال نموده تا مذاکرات بحثی را در منزل نوشته و در مجموعه‌ای گرد آوردم.

 مدّت چهار سال از تعقیب این موضوع گذشت و از گرد آوری مسائل امامت (البتّه به‌طور مسلسل و مرتّب) محروم بودم؛ تا باز الطاف خفیه خداوند عزّوجلّ در ماه مبارک رمضان یکهزار و سیصد و نود و پنج شامل، و روزها را با عزیزان ایمانی و اخوان روحانی؛ دنباله بحث سابق را ادامه دادیم.

 و تا آخر ماه یک سُدس (یک ششم) دیگر از بحث‌ها گفته و نوشته شد.

 و در نتیجه مجموعاً در این دو ماه رمضان یک ثلث (یک سوّم) از آنچه مورد نظر بود گفته شد و نوشته شد.

 و اینک مجموع نوشته‌ها که در چهار مجلّد گرد آوری شده است؛ برای مطالعه ارباب نظر و صاحبان بصیرت ارائه و تقدیم می‌گردد.

 امید آنکه خداوند جلّت اسمائه، توفیق بحث و تحریر بقیه ابحاث را عنایت فرماید؛ به‌محمّدٍ و آله الطّاهرین.

 تمام این مباحث در حدود دوازده مجلّد خواهد شد که قسمت‌های امام شناسی را از دوره علوم و معارف اسلام تشکیل می‌دهد؛ و به صورت درس‌هائی تدوین و تحریر می‌شود که مجموعاً در حدود یکصد و هشتاد درس خواهد شد.

 و چون این دروس در خصوصیات امام و شرائط رهبری و زعامت و حکومت؛ و لزوم عصمت در أئمّه طاهرین سلام اللَه علیهم اجمعین قرار می‌گیرد؛ در ضمن از شرائط نبوّت و لزوم عصمت و آثار و خواصّ پیامبران نیز بحث و گفتگو می‌شود؛ در حقیقت، این بحث بحثِ کامل و شاملی است که بحث در نبوّت عامّه را نیز در بر گرفته؛ و ما را از بحث استقلالی در پیرامون آن بی نیاز نموده است.

 خدا را سپاسگزاریم که این موهبت را عنایت فرمود که در این بحوث بقدر وُسع؛ در حدود ظرفیت ناچیز و حقیر خود کوشا باشیم؛ و آنچه از ابحاث و مطالعات و دراسات و مذاکرات بوده است؛ برایگان در طبق اخلاص نهاده، و در مرآی و منظر برادران و همنوعان خود قرار دهیم؛ فَلِلَّهِ الْحَمْدُ وَ لَهُ الشُّکرُ وَ ءَاخِرُ دَعْوَانَا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ؛ و صلَّی اللَه عَلَی مُحَمَّدٍ و آلهِ الطّاهرِینَ

 سید محمّد حسین حسینی طهرانی

درس اوّل: در عصمت انبیاء و ائمّه علیهم السّلام

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم

و صلّی اللَه علی محمّد و آله الطاهرین

و لعنة اللَه علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین

و لا حول و لا قوّة الا باللَه العلیّ العظیم.

 قال اللَه الحکیم فی کتابه الکریم:

 ﴿كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾¹

اختلاف اساسی بین شیعه و سنی

 بین شیعه و سنی اختلاف فقط در مسئله ولایت است.

 شیعه می‌گوید امام باید معصوم باشد و از جانب خدا منصوب گردد، سنیان می‌گویند عصمت از شرائط امام نیست و مردم می‌توانند برای خود امامی را اختیار کنند و از او پیروی نمایند.

 بقیه مسائلی که مورد اختلاف بین این دو گروه است همه تابع این مسئله بوده و از فروعات این اصل به‌شمار می‌رود؛ و روی زمینه اختلافی که در این اصل به میان آمده است در آن فروعات نیز اختلافاتی قهراً پیدا شده است، به‌طوری‌که اگر در این اصل اختلاف از میان برخیزد و این دو فرقه دارای مرام و مذهبی واحد گردند، بقیه فروع نیز خود بخود به پیروی و به تبع این اصل اختلافات خود را رها نموده و متّحد خواهند شد.

 ما به یاری خدا و استمداد از روح پاکان و اولیای خدا در این روزها اصل این مساله را بررسی می‌نمائیم و از روی کتاب خدا و نصوص صریحه‌ای که از حضرت رسول صلّی اللَه علیه و آله وارد شده است شرائط امام را بیان می‌کنیم بِحَولِهِ وَ قُوَّتِهِ وَ لَا حَولَ وَ لَا قُوَّةَ إلّا باللَهِ العَلیِّ العَظِیم و برای توضیح این معنی قبل از استدلال به آیه فوق که در مطلع سخن ذکر شد شاهد و مثالی را از باب مقدمه ذکر می‌کنیم.

امام به‌منزله قلب در پیکر انسان است

 در بدن انسان دستگاه‌های مختلف و متنوّعی وجود دارد که هر یک در انجام وظیفه‌ای مختصّ به خود مشغول فعالّیت است.

 چشم برای دیدن و گوش برای شنیدن و بینی برای تنفّس و بوئیدن و زبان برای چشیدن و دست و پا برای أخذ نمودن و راه رفتن است هر یک از این اعضاء در انجام وظیفه خود ساعی و کوشاست ولی نیروی خود را از نقطه نظر حیات مادّی از قلب می‌گیرد.

 قلب خون را به تمام اعضاء و جوارح می‌رساند و در هر لحظه بدانها حیات نوینی می‌دهد و خون تازه به وسیله ارسال قلب آنها را زنده و با نشاط نگاه می‌دارد، به‌طوری‌که اگر در یک لحظه قلب متوقّف گردد و از سرکشی و سرپرستی خود باز ایستد این اعضاء زنده و شاداب به صورت مرده و کدر درآمده تمام خواصّ خود را از دست می‌دهند.

 چشم نمی‌بیند، گوش نمی‌شنود، دست حرکت ندارد، پا نیز مرده و بی‌حسّ می‌گردد.

 بنابراین فایده قلب همان عنوان سرپرستی و زعامت و ایصال حیات به این اعضاء تحت حیطه اوست؛ کسی نمی‌تواند بگوید ما به قلب نیاز نداریم زیرا از قلب کاری ساخته نیست، نه می‌بیند و نه می‌شنود و نه سخن می‌گوید و نه می‌نویسد و نه و نه ...

 ما چشم داریم و با چشم می‌بینیم، و گوش داریم و با گوش می‌شنویم، و زبان داریم و با او می‌گوئیم، و دست داریم و با او می‌نویسیم.

 این سخن بی‌جا و غلط است چون چشم بدون قلب و گوش بدون قلب و زبان بدون قلب مرده و صفر است؛ آن بینائی که در چشم، و شنوائی که در گوش است به علّت نیروی قلب است. چشم در هر آن مواجه با هزاران آفت و فساد خارجی

است و هم‌چنین گوش و سایر اعضاء، چون مرتّباً قلب از مراقبت خود دریغ ننموده و دائماً خون به عنوان غذا و دوا و دافع دشمنان خارجی و عوامل موجب فساد و میکرب‌های مهلکه می‌فرستد.

 لذا چشم و گوش در تحت ولایت سلطان قلب زنده و پاینده‌اند قلب دستگاه معدّل و تنظیم کننده قوا و حیات بخشنده اعضای انسان است.

 و امّا از نقطه نظر معنی، مغز و دستگاه مفکره منظّم کننده این قوا و اعضاء می‌باشد،

 چشم فقط می‌بیند یعنی در اثر انعکاس نور، صورتی از شیئی مرئی در حدیبیه و عدسی چشم منعکس می‌گردد؛ امّا این صورت چیست و با او چه‌کار باید کرد، این وظیفه چشم نیست، این کار مغز است که این صورت را گرفته و روی او حساب می‌کند و از این صورت بهره برداری می‌نماید.

 و لذا کسانی‌که مست شده‌اند یا بی‌هوش و یا دیوانه گشته‌اند در چشم آنان نقصانی به وجود نیامده است چشم کاملًا سالم و در منعکس نمودن شعاع و پدیدار نمودن صورت مرئی بسیار صحیح و بجا کار می‌کند ولی چون دستگاه مغز و مفکره از کار خود دست کشیده و به وظیفه خود عمل نمی‌کند. سلسله اعصاب این صورت را که به مغز تحویل می‌دهند مغز نمی‌تواند آن را بشناسد و آن را در محلّ خود اعمال کند.

 لذا دیده می‌شود که شخص مست خواهر و مادر خود را به جای عیال خود می‌گیرد و در صدد تعدّی به آنان بر می‌آید؛ در معبر عام لخت و عریان حرکت می‌کند و نمی‌تواند تشخیص دهد که صورت معبری را که سابقاً در قوای ذهنیه خود محفوظ داشته است با این صورت معبر فعلی تطبیق کند و سپس حکم به عدم جواز حرکت در حالت عریان بودن در معبر نماید.

 شخص مست، هرزه می‌گوید، عربده می‌کشد، در نزد بزرگان کارهای سخیف و ناروا می‌کند، از خوردن کثافات و خبائث دریغ ندارد و از جنایات خودداری نمی‌کند، با آن که قوای سامعه و ذائقه و لامسه او کار خود را انجام می‌دهد، لکن چون دستگاه کنترل و تنظیم مغز خراب شده است لذا نه تنها نمی‌تواند از این چشمِ بینا و گوشِ شنوا و دستِ توانا بهره برداری کند بلکه به عکس آنان را در راه هلاکت و فساد مصرف نموده و به وسیله آنان تیشه به اصل شاخ و بن هستی خود می‌زند.

 بنابراین وجود دستگاه مغز نیز برای استخدام این اعضاء و جوارح و به کار بستن هر یک از آنان در موقع لزوم و تطبیق صور حاصله با صور محفوظه سابقه و احکام صحیحه مترتّبه بر آن‌است، به‌طوری‌که در شخص مجنون که قوای عاقله خود را از دست داده است هیچ نتیجه صحیحی از دیدار و گفتار و کردار او مترتّب نمی‌شود.

 از انسان بگذریم در حیوانات نیز قلب و مغز وجود دارد و بدون آن هیچ حیوانی حتّی حیوانات تک سلّولی نمی‌توانند به وظیفه خود ادامه دهند و برای ادامه حیات و زندگی خود در تلاش باشند.

 در جمادات نیز آنچه آنها را در تحت خاصیت و کیفیت واحد قرار می‌دهد، و راسمِ وحدت آنان است همان روح و نفس واحدی است که در آنان ساری و جاری بوده و بهمین علّت دارای خاصیت واحد بوده و اثرات واحدی از آنان مشهود است.

 اتفاقاً در فنّ تکنیک و ماشین سازی از این موضوع استفاده نموده و با ایجاد دستگاههای تنظیم کننده و معدِّله توانسته‌اند حرکت چرخها و موتورها را تنظیم کنند.

 ساعت را که کوک می‌کنیم در اوّل فشار فنر قوی است و می‌خواهد چرخ دنده‌ها را به‌سرعت حرکت دهد و چون فنر باز می‌شود و فشارش ضعیف می‌گردد می‌خواهد چرخها را به‌کندی حرکت دهد؛ در ساعت دستگاهی به‌نام پاندول می‌گذارند که حرکت را تنظیم نموده و چه فشار فنر قوی و چه ضعیف باشد در هر حال ساعت به یک منوال حرکت نموده و وقت را به‌طور صحیح تنظیم می‌کند.

 در ماشین‌های بخار که کارخانه‌های بزرگ را بکار می‌اندازد اگر دستگاه معدّل نباشد تمام ماشینها خرد و خراب خواهند شد؛ چون دیگ بخار در هنگام جوشش، بخار زیاد تولید نموده و اگر این بخار مستقیماً به پشت پیستونها وارد شود چرخ طیار شتاب گرفته و با سرعت سرسام آوری ماشین را خرد خواهد نمود؛ و نیز در وقتی‌که در دیگ بخار حرارت کمتر می‌شود ممکن‌است سرعت کم شود.

 لذا همیشه در دستگاهی بخار اضافی را برای مواقع کمبود ذخیره می‌کنند و دستگاهی بنام معدِّل و رگولاتور بین لوله‌های متصّل به دیگ و بین پیستونها قرار می‌دهند تا همیشه بخار را به مقدار معین نه کم و نه زیاد به پشت پیستونها رهبری کند؛ این دستگاه در وقتی که بخار بسیار است زیادی آن را خود به‌خود در دستگاه ذخیره می‌فرستد و از وارد شدن آن به موتورها جلوگیری می‌نماید و در وقتی که بخار کم

است از دستگاه ذخیره، بخار ذخیره شده را می‌گیرد و با بخار فعلی توأماً به موتورها می‌فرستد و لذا خود بخود همیشه موتورها آرام و منظّم حرکت نموده در یک سرعت خاصّ مورد نیاز به حرکت در می‌آیند.

 در جامعه بشری برای تبدیل قوا و تنظیم امور و رفع اختلافات بین مردم و جلوگیری از تعدّیات به حقوق فرد و اجتماع و رهبری نمودن تمام افراد را به مقصد کمال و منظور از آفرینش و کامیابی از جمیع قوا و سرمایه‌های خدادادی احتیاج به معدِّل صحیح منظِّم است و الّا جامعه از هم گسیخته می‌شود و از سرمایه حیات بهره برداری نخواهد نمود.

لزوم امام معصوم در جامعه

 منظِّم عالم انسانیت و اجتماع امام است که حتّماً باید دارای قوائی متین و فکری صائب و اندیشه‌ای توانا ناظر بر اعمال و کردار امّت بوده، بین آنها نظم و تعادل را برقرار کند.

 آیا اگر این امام نیز خود جایز الخطا و مبتلی به معصیت و گناه و در فکر و اندیشه مانند سایر افراد جامعه دچار هزاران خطا و اشتباه گردد و یا نیز مانند آنان بوالهوس و شهوت‌ران باشد، می‌تواند با این‌حال در بین افراد صلح دهد، اختلافات آنان را رفع کند حقّ هر ذی حقّی را به او برساند و جلوی تعدّیات را بگیرد و تمام افراد را قوّه حیات و نیروی زندگی بخشد؛ به هر کس به اندازه استعداد و نیاز او از معارف و حقائق تعلیم کند؛ موارد خطا و اشتباه آنان را هر یک به نوبه خود در سلوک راه خدا و رسیدن به مقصد کمال بیان کند؟ حاشا و کلّا!

 بنابراین رهبر جامعه و زعیم و امام مردم باید معصوم و عاری از گناه و هر گونه لغزش و خطا بوده با فکری عمیق و پهناور و سینه‌ای منشرح به نور الهی و قلبی منوَّر به تأییدات غیبیه ناظر بر احوال و رفتار و حتّی بر خاطرات قلبیه هر یک از افراد امّت بوده باشد.

 بعضی از عامّه عصمت را در پیغمبران قبول دارند و بعضی از آنها مرتبه ضعیفی از عصمت را درباره آنان قائلند و بعضی به‌طور کلّی عصمت را درباره آنان انکار کرده و به‌هیچ‌وجه آنان را مصون از خطا و معصیت نمی‌دانند؛ ولی شیعه به‌طور عموم عصمت را به تمام معنی در انبیاء شرط می‌داند و نیز درباره ائمّه معصومین صلوات اللَه و سلامه علیهم اجمعین قائل به عصمت است.

عصمت انبیاء در سه مرحله

 ما برای اثبات این موضوع، عصمت را درباره انبیاء از قرآن شریف اثبات نموده و سپس درباره ائمّه علیهم السلام به بحث می‌پردازیم.

 امّا درباره پیمبران می‌گوئیم که عصمت مورد کلام در سه موضوع است.

 اوّل در موضوع تلقّی وحی یعنی قلب پیغمبر باید طوری باشد که در حال نزول وحی خطا نکند و وحی را همان‌طور که وارد است به خود بگیرد، و در تلقّی کم و زیاد ننماید؛ و قلب پیغمبر، وحی را در خود به صورت دیگر غیر از حقیقت واقعیه خود جلوه ندهد.

 دوّم در موضوع تبلیغ و رساندن وحی است؛ یعنی پیغمبر همان‌طور که وحی را گرفته است همان‌طور باید برساند، در اداء و رساندن نباید دچار خطا و اشتباه گردد؛ نباید وحی را فراموش کند یا در اداء آن کم و زیاد نموده غیر از صورت واقعی خود آن را به امّت خود تبلیغ نماید.

 موضوع سوّم در موضوع معصیت و گناه است، یعنی هر چه مخالف با مقام عبودیت و منافی احترام و موجب هتک مقام مولی است نباید از او سر زند، چه راجع به گفتار باشد یا راجع به افعال؛ و به‌طور کلّی این سه مرحله را می‌توان به یک جمله اختصار نمود و آن وجود امریی‌است از جانب خدا در انسان معصوم که او را از خطا و گناه مصون دارد.

 و امّا خطا در غیر این سه موضوع، مثل خطا در امور خارجیه نظیر اشتباهاتی‌که انسان در حواسّ خود می‌کند یا در ادراکات امور اعتباریه و مانند خطا در امور تکوینیه از نفع و ضرر و صلاح و فساد از محلّ نزاع و مورد گفتگوی شیعه و سنّی خارج است.

 امّا در آن سه مرحله از عصمت آیاتی از قرآن دلالت بر آن دارد مثل قوله تعالی:

 ﴿كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾¹

 این آیه می‌رساند که منظور از ارسال پیمبران و انزال وحی و کتاب همان‌است که مردم را به حقّ دعوت کنند، و در جمیع موارد اختلاف چه در قول و چه در فعل و چه در اعتقاد، راه صواب و حقّ را به آنها راهنمائی کنند.

 این‌است هدف خلقت و آفرینش از بعثت انبیاء؛ چون خداوند در این مقصود اشتباه نمی‌کند و به غلط نیز نمی‌افتد به مفاد آیه:

 ﴿لا يَضِلُّ رَبِّي وَ لا يَنْسى‌﴾¹

 و نیز در این منظور و مقصود به هدف خود می‌رسد و رادع و مانعی برای او نیست به مفاد آیه شریفه:

 ﴿إِنَّ اللَهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَهُ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدْراً﴾²

 و به مفاد آیه کریمه:

 ﴿وَ اللَهُ غالِبٌ عَلى أَمْرِهِ﴾³

 بنابراین لازم‌است برای حفظ وحی در انزال آن و تبلیغ و اداء آن، پیمبران را از هر گونه خطا و غلطی مصون نگاه دارد، زیرا به‌فرض طبق مفاد این آیات اگر قلب پیغمبری در تلقّی یا در تبلیغ وحی دچار اشتباه گردد منظور از رسالت او به عمل نیامده است به‌علّت اینکه منظور از رسالت دعوت به حقّ است به مفاد:

 ﴿وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ﴾

 و بنابراین در صورت اشتباه یا آنکه خدا در انتخاب رسول و طریقه انزال وحی بر قلب او دچار غلط و دستخوش نسیان واقع شده، و یا آنکه منظورش دعوت به حقّ بوده لکن در اجراء وحی در قلب پیغمبر به نحوی که هیچ دستخوش تغییر و تبدیل واقع نشود به خطا افتاده، و اینها به مقتضای ﴿لا يَضِلُّ رَبِّي وَ لا يَنْسى‌﴾ صحیح نیست یا آنکه با آنکه منظورش دعوت به حقّ بوده و در اجراء این امر نیز اشتباه و غلط نمی‌نموده است، لکن موانع خارجیه جلوی امر خدا را می‌گرفته و نمی‌گذارده به مرحله تحقّق برسد. این نیز به مقتضای مفاد ﴿إِنَّ اللَهَ بالِغُ أَمْرِهِ﴾ یا آیه ﴿وَ اللَهُ غالِبٌ عَلى أَمْرِهِ﴾ محال است.

 روی این مقدّمات حتماً خدا پیمبران را محفوظ از خطا و غلط در کیفیت

تلقّی وحی و تبلیغ آن نگه می‌دارد؛ و قلب آنان را بطوری صافی و پاک می‌نماید که در اثر انزال وحی هیچ ارتعاش و موجی که موجب دگرگونی کیفیت و واقعیت وحی باشد در قلب آنان وجود نداشته باشد؛ و هیچ‌گونه اضطراب و تاریکی که نیز باعث تأویل و تفسیر ادراکات واقعیه بر خلاف واقعیت و حقیقت آن باشد در آنها پدید نیاید.

 و این معنی حقیقت عصمت است در دو مرحله تلقّی وحی و تبلیغ آن.

 و امّا در مرحله سوّم که مصونیت و عصمت آنان از گناه باشد، ممکن‌است با بیان مقدمه دیگری نیز دلالت آیه فوق را تمام دانست؛ و آن اینکه اگر پیغمبری معصیت کند و مرتکب گناه گردد با این فعلِ خود جواز و اباحه این عمل را نشان داده است؛ چون عاقل به کاری دست نمی‌زند مگر آنکه او را نیکو و پسندیده داند؛ پس اگر از او معصیت سر زند در حالی‌که قولًا امر به خلاف آن می‌کند این موجب تناقض و تهافت خواهد بود، و با فعل و قول خود تبلیغ متناقضین نموده است؛ با قول و گفتار خود مردم را از آن بازداشته، ولی با فعل آن اباحه آن را اثبات و امّت را در فعل آن مرخّص داشته است.

 و معلوم‌است که تبلیغ متناقضین تبلیغ حقّ نخواهد بود چون هر یک از آن دو مُبطِل دیگری خواهند بود، و خدائی که پیمبران را به منظور تبلیغ حقّ ارسال نموده است؛ آنان را به دعوت به متناقضین نمی‌گمارد، بلکه آنان را از عمل غیر حقّ و هر گونه معصیتی مصون می‌دارد زیرا که عصمت پیمبران در تبلیغ رسالت و اداء وحی (آن طور که باید) بدون عصمت در مقام معصیت تمام نخواهد بود.

 روی این بیان به خوبی واضح شد که آیه فوق دلالت بر عصمت انبیاء در سه مرحله تلقّی و تبلیغ وحی و در مقام گناه و معصیت دارد.

 امام نیز که حافظ شریعت و تبیین حکم و پاسدار قانون بر امّت است، نیز حائز مقامِ قلب و ادراک پیمبر است و از این نقطه نظر با پیغمبر فرقی ندارد، جز آنکه پیغمبر آورنده شریعت و کتاب، و امام حافظ و مبلّغ آن است و همان ادلّه‌ای که برای اثبات عصمت در انبیاء مورد استفاده قرار می‌گیرد بعینها درباره امام نیز وارد می‌شود.

 در کتاب کافی¹ در کتاب الحجة مرحوم کلینی از علی بن ابراهیم از پدرش

از حسن بن ابراهیم از یونس بن یعقوب روایت می‌کند که: در نزد حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام جماعتی از اصحاب بودند که از آنجمله حمران بن أعین و محمّد بن نعمان و هشام بن سالم و طیار و جماعتی که در میان آنان جوانی برومند بنام هِشام بن حَکم¹ بود.

 حضرت به هشام بن حکم فرمودند ای هشام! آیا خبر می‌دهی به ما از آن مناظره و مکالمه‌ای که بین تو و بین عمرو بن عبید واقع شد؟

 هشام گفت: یا بن رسول اللَه مقام و منزلت تو بالاتر از آن‌است که من در مقابل شما لب بگشایم، و مناظره خود را باز گویم، من از شما حیا می‌کنم و در پیشگاه شما زبان من قادر به حرکت و سخن گفتن نیست.

 حضرت فرمودند: زمانی‌که شما را به کاری امر نمودیم باید بجا آورید!

مناظره هشام بن حکم با عمرو بن عبید

 هشام در این حال لب به سخن گشود و گفت داستان عَمرو بن عُبید و جلوس او در مسجد بصره و گفتگوی او با مردم به من گوشزد شد، و بر من بسیار ناگوار آمد؛ برای ملاقات و مناظره با او حرکت نموده و به بصره وارد شدم.

 روز جمعه بود به مسجد بصره درآمدم دیدم که حلقه وسیعی از جماعت مردم مجتمع‌اند و در میان آنان عمرو بن عبید مشغول سخن گفتن است؛ مردم سؤال می‌کنند و او جواب می‌گوید.

 عمرو بن عبید یک شَمله سیاهی از پشم بر کمر خود بسته و شمله دیگری را ردای خود نموده و سخت مشغول گفتگواست.

 من از مردم تقاضا نمودم که راهی برای من باز کنند، تا خود را به‌او رسانم؛ مردم راه دادند، من از میان انبوه جمعیت عبور نموده در آخر آنان نزدیک عمرو بن عبید دو زانو به زمین نشستم، سپس گفتم: ای مرد دانشمند! من مردی هستم غریب، مرا رخصت می‌دهی سؤالی بنمایم؟

 گفت: بلی

 گفتم: آیا چشم داری؟

 گفت: ای فرزند این چه سؤالی است؟ تو می‌بینی من چشم دارم دیگر چگونه از آن سؤال می‌کنی؟

 گفتم: مسئله من همین بود که سؤال کردم آیا پاسخ می‌دهی؟

 گفت: ای فرزند سؤال کن و اگرچه این سؤال تو احمقانه است!

 گفتم: جواب مرا بگو

 گفت: سؤال کن

 گفتم: آیا چشم داری؟

 گفت: بلی

 گفتم: با چشمت چه می‌کنی؟

 گفت: با آن رنگها و اشخاص را می‌بینم

 گفتم: آیا بینی داری؟

 گفت: بلی

 گفتم: با بینی ات چه می‌کنی؟

 گفت: بوها را استشمام میکنم. گفتم آیا دهان داری؟

 گفت: بلی

 گفتم: با دهانت چه می‌کنی؟

 گفت: طعم و مزه غذاها را می‌چشم

 گفتم: آیا گوش داری؟

 گفت: بلی

 گفتم: با گوش ات چه میکنی؟

 گفت: صداها را با گوشم می‌شنوم

 گفتم: آیا قوّه ادراک و مغز مفکر داری؟

 گفت: بلی

 گفتم: با آن چه می‌کنی؟

 گفت: با آن هر چه را که از راه حواس بر من وارد شود تمیز می‌دهم

 گفتم: آیا این حواس و اعضاء بی‌نیاز از مغز و قوای درّاکه نیستند؟

 گفت: نه

 گفتم: چگونه نیازمند به مغز و قوای مفکره هستند، در حالیکه همه آنها صحیح و سالمند، عیب و نقصی در آنها نیست؟

 گفت: ای فرزند این جوارح و حواس چون در واقعیت چیزی را که ببینند یا بو کنند یا بچشند یا بشنوند شک بنمایند آنها را به مغز و قوای درّاکه معرّفی می‌کنند، و مغز است که صحیح را تشخیص می‌دهد و بر آن تکیه می‌کند و مشکوک را باطل نموده مطرود می‌نماید!

 هشام می‌گوید: به او گفتم بنابراین خداوند قلب و مغز را برای رفع اشتباه حواس آفریده است؟

 گفت: آری

 گفتم: برای انسان مغز لازم است و گرنه جوارح در اشتباه می‌مانند؟

 گفت: آری

 گفتم: ای ابا مروان¹

 خداوند تبارک و تعالی جوارح و حواس انسان را مهمل نگذارده تا آنکه برای آنان امامی قرار داده که آنچه را که حواس به صحّت تحویل دهند تصدیق کند و مواضع خطا را از صواب فرق گذارد، و بر واردات صحیح اعتماد و بر غیر صحیح مهر بطلان زند؛ چگونه این خلق را در حیرت و ضلال باقی گذارده، تمامی افراد انسان را در شک و اختلاف نگاهداشته و برای آنان امامی که رافع شبهه و شک آنان باشد و آنان را از حیرت و سرگردانی خارج کند معین نفرموده است؟

 و برای مثل توئی در بدن تو برای حواس و جوارح تو امامی معین فرماید تا حیرت و شک را از حواس تو بردارد؟

 هشام می‌گوید: عمر بن عبید ساکت شد و چیزی نگفت، سپس رو به من نموده گفت:

 تو هشام بن حکم هستی؟

 گفتم: نه

 گفت: آیا از همنشینان او هستی؟

 گفتم: نه

 گفت: پس از کجا آمده‌ای و از کجا هستی؟

 گفتم: من از اهل کوفه هستم گفت بنابراین یقیناً خودت هشام هستی

 سپس برخاست و مرا در آغوش خود گرفت و خود از جای خود کنار رفته مرا بر سر جای خود نشانید؛ و دیگر هیچ سخن نگفته در مقابل من سکوت اختیار نمود، تا من از آن مجلس برخاستم.

 هشام می‌گوید: حضرت صادق علیه السّلام از بیان این طریق مناظره من بسیار خشنود شده و خندیدند و گفتند: ای هشام! چه کسی به تو تفهیم نموده این‌طور مناظره نمائی؟

 عرض کردم: این‌طریق را از وجود مبارک شما یاد گرفته، و بر حسب موارد و مصادیق مختلف خود پیاده می‌نمایم.

 حضرت فرمودند: سوگند به خدای که این قسم از مناظره در صحف حضرت ابراهیم و موسی نوشته شده است¹

 چون امام حکم مغز و قلب عالم است لذا سرور و حزن او در جوارح و اعضاء او که یکایک مخلوقات‌است اثر می‌کند.

 سیوطی در خصائص الکبری گوید: و اخرج الحاکم و البیهقی و ابو نعیم عن الزهری قال: لَمَّا کانَ صَباحُ یومٍ قُتلَ عَلیّ بن أبی‌طالبٍ، لَم یرفَع حَجَرٌ فِی بَیت المَقدَسِ إلّا وُجدَ تَحتَهُ دَمٌ.

 و اخرج ابو نعیم من طریق الزهری عن سعید بن المسیب قال: صَبیحَةٌ یومٍ قُتِلَ عَلیّ بنُ أبی‌طالبٍ، لَم تُرفَع حَصَاة مِن الأرضِ إلّا وَ تَحتَها دَم عَبیط.²

 صبحگاه روزی‌که أمیرالمؤمنین علیه السّلام کشته شدند هر ریگی را که از هر نقطه زمین بر می‌داشتند در زیر آن خون تازه بود.

گریه تمام موجودات در سوگ شهادت سید الشّهداء

 شیخ صدوق رضوان اللَه علیه روایت می‌کند در کتاب علل الشرایع و امالی با

سند واحد خود از جبلّه مکیه، که او گفت: از میثم تمّار شنیدم که می‌گفت: سوگند بخدا که این امّت، فرزند پیغمبر خود را در روز دهم محرّم می‌کشند و دشمنان خدا آنروز را روز برکت قرار می‌دهند؛ و این امری‌است که از علم خدا گذشته و از قضای محتوم بوده و بر اساس عهدی که أمیرالمؤمنین علیه السّلام با من نموده است، من از آن آگاهی یافته‌ام.

 أمیرالمؤمنین به‌من خبر داد که تمام موجودات بر فرزند پیغمبر گریه می‌کنند حتّی درندگان در بیابان‌ها و ماهیان دریاها و مرغان بر فراز آسمان.

 و گریه می‌کنند بر او خورشید، و ماه، و ستارگان، و آسمان، و زمین، و مؤمنان از انس و جنّ، و تمام فرشتگان آسمانها، و رضوان: خازن بهشت، و مالک: پاسبان دوزخ، و فرشتگان پاسبانان، و نگاهدارندگان عرش، و آسمان.

 و در آن هنگام، خون و خاکستر ببارد.

 سپس میثم گفت: واجب است لعنت خدا بر قاتلان حسین علیه السّلام، همان‌طور که بر مشرکینی که با خدا خدای دگری را شریک قرار می‌دهند، واجب شده است و همانطور که واجب است بر یهود و نصاری و مجوس.

 جبلّه می‌گوید: گفتم: ای میثم! چگونه مردم روز قتل حسین را روز برکت قرار می‌دهند؟

 در آن هنگام میثم گریست و گفت: طبق حدیثی مجعول که خود آنها وضع نموده‌اند، گمان می‌کنند که عاشورا روزی‌است که در آن خداوند توبه آدم را قبول نمود در صورتی‌که خداوند توبه آدم را در شهر ذی الحجّه قبول نمود.

 و گمان می‌کنند که در آن خداوند توبه داود را قبول نمود، در صورتی‌که توبه داود در شهر ذی الحجّه پذیرفته شد.

 و گمان می‌کنند که در آن خداوند یونس را از شکم ماهی خلاصی داد، در صورتیکه خداوند او را در ذی القعده از شکم ماهی بیرون آورد.

 و گمان می‌کنند که در آن روز کشتی نوح به ساحل نجات نشست، در حالی‌که آن کشتی در روز هجدهم از ذی الحجّه به ساحل نشست.

 و گمان می‌کنند که در آن روز خداوند آب دریا را برای نجات بنی اسرائیل شکافت، در صورتیکه این واقعه در شهر ربیع الاول به‌وقوع پیوست.

 سپس میثم گفت: ای جبلّة! بدان که برای حسین بن علیّ: سید الشّهداء و

اصحابش در روز قیامت بر سایر شهداء فضیلتی است.

 ای جبّله! زمانی‌که دیدی خورشید مانند خون تازه سرخ شد، بدان‌که آقای تو و مولای تو حسین را کشتند.

 جبله می‌گوید: روزی از منزل خارج شدم، چون نظر بر دیوارها افکندم، دیدم مانند ملحفه‌های رنگین شده به عُصفُر (گیاهی است سرخ رنگ) به‌رنگ خون درآمده است.

 پس ناگهان صیحه زدم و گریستم و گفتم: به‌خدا سوگند که آقای ما حسین بن علی را کشتند.¹

درس دوّم: بیان اصل وراثت در عصمت

بسّم اللَه الرّحمن الرّحیم

و صلّی اللَه علی محمد و آله الطاهرین

و لعنة اللَه علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین

و لا حول و لا قوّة الا باللَه العلیّ العظیم

 قال اللَه الحکیم فی کتابه الکریم:

 ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ﴾¹

اصل وراثت از سنن غیر قابل تبدیلی الهی است

 قانون وراثت، اصل مهمّی است که در تمام شئون موجودات از انسان و حیوان و نباتات مورد مطالعه دقیق قرار گرفته، و آثار و نتایج مهمّی از آن به دست آمده است؛ و می‌توان گفت یکی از سنن غیر قابل تبدیل و تغییر الهی است.

 دقّت و بررسی در افراد انسان و انتقال خصوصیات و کیفیاتی که از نطفه پدر و مادر و تلقیح آن به صورت جنین درآمده و در طفل به ظهور می‌رسد، این اصل را بطور کلّی در مورد انسان به ثبوت می‌رساند.

 نطفه انسان ذرّه‌ای از سازمان وجودی اوست که تمام آثار و خصوصیات انسان بطور تراکم و اندماج و بطور قوّه و استعداد در او موجود است؛ و چون در رَحِم مادر در ظرف مخصوص خود با شرایط خاصّی جای گرفت به مرحله فعلیت رسیده و به صورت نشر درآمده و به ظهور می‌رسد؛ و تمام خصوصیات مادّی و اخلاقی و روحی پدر و مادر خود را نشان می‌دهد.

 نه تنها فرزند از نظر رنگ پوست و کیفیت سازمان اعضاء و جوارح و ترکیب استخوانها از پدر ارث می‌برد، بلکه در هر ذرّه‌ای از خون و در هر سلّول ریز ذرّه بینی، به تمام معنی مشابه با ذرّه خون پدر و با ذرّات ذرّه بینی سلّولهای اوست؛ به‌طوری‌که طفلی که پدرش مشکوک باشد از راه تجزیه خون او می‌توان پدر او را معین نمود.

 چون در حقیقت، طفل شاخه و فرعی است که از درخت هستی و اصل مادّی و معنوی پدر منشعب شده و در تمام خواصّ خود حکایت از آن اصل می‌نماید.

 از چشم و دماغ و گوش و قلب و معده و کلیه و استخوان و هیکل گذشته در اجزاء خرد و ذرّه بینی نیز فرزند به عنوان توارث از پدر و مادر خود خواصّ و آثار هستی را اخذ می‌نماید؛ حتّی امراضی که در نیاکان وجود دارد به فرزندان خود انتقال می‌یابد و اگر در نسل اوّل یا دوّم ظهور نکند بالأخره آن اصل مرض خود را در دوره تطوّر و انقلاب چند نسل حفظ نموده تا دوران کمون خود را طیّ کند، و در چندین نسل بعد که شرائط ظهورش موجود گردد به ظهور برسد.

 این آثار و خصوصیات از پدر نه فقط به نطفه او انتقال می‌یابد بلکه در هر یک از سلّولهای انسان تمام آثار هستی او مشهود است؛ و می‌توان گفت در هر ذرّه از بدن انسان یک انسان کامل به نحو استعداد و قوّه وجود دارد که چنانچه شرائط تربیت و تکامل موجود گردد به صورت یک انسان کامل در می‌آید.

 و به عبارت دیگر نه تنها در نطفه، انسانی کامل وجود دارد که در ظرف مستعدّ و رَحِم به ظهور می‌رسد بلکه در هر سلّول یک انسان کامل به نحو توارث و انتقال مراتب هستی موجود است.

 گرچه تا به حال عملًا نتوانسته‌اند در ظرف مستعدّ این سلّول را با سلّول زن تلقیح نموده و طفلی نوزاد در خارج ظرف رحم به وجود آورند لیکن گذشته از آنکه دلیلی بر امتناع آن نیست؛ ادلّه‌ای بر امکان آن اقامه شده و ممکن‌است در طیّ سیر علمی؛ بشر روزی را به خود ببیند که از تلقیح هر یک از سلّولهای بدن مرد با هر یک از سلولهای بدن زن و پیوند بین آن‌دو، در ظروف مستعد و متناسب طفلی به وجود آید؛ و از یک مرد و یک زن در زمان کوتاهی میلیاردها کودک به ظهور رسد.

 این موضوع در اثر همان أصل توارث است که تمام خاصّه‌های شخص در هر یک از ذرّات بدن او اثر می‌گذارد؛ و آن ذرّه حکایت از تمام آثار وجودی آن شخص می‌نماید؛ کما آنکه در نباتات دیده می‌شود نه تنها از راه کاشتن تخم در

زمین، بلکه از راه قلمه زدن و از راه پیوند نمودن، اصل وراثت کار خود را کرده و درختی مانند اصل خود نشو و نما می‌نماید.

 چون در شاخه‌ای که با آن قلمه می‌زنند تمام خصوصیاتِ درخت از ریشه و تنه و ساقه و برگ و میوه طبق ریشه و تنه و ساقه و برگ و میوه اصل خود موجود است.

 در پیوند نیز همین طور است؛ جوانه پیوند، ساقه درختِ دیگر را رحم برای تربیت خود قرار داده و در آنجا نشو و نما می‌کند و تمام آثار اصل خود را بدون تخطّی و تجاوز به ظهور می‌رساند.

 ﴿ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها إِنَّ رَبِّي عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾¹

 از مادیات و مراتب ظهورات طبیعی در انسان بگذریم؛ در افکار و اخلاق و روحیات؛ نیز طفل از اصل خود به نحو توارث بهره می‌گیرد، و از راه نطفه اخلاق و غرائز پدر و مادر در طفل به ظهور می‌رسد، و از ترکیب آن دو نطفه مجموعه مرکب از آن دو، طفل را با اخلاقی خاصّ که نتیجه اخلاق و غرائز آن دو می‌باشد به ظهور می‌رساند.

 بدون هیچ تخطّی و تجاوز فرزندی که پدر و مادرش شجاع باشند شجاع خواهد شد، و اگر جبان و ترسو باشند جبان خواهد شد، اگر سخی باشند سخی، و اگر لئیم باشند لئیم خواهد شد، اگر با گذشت و ایثار باشند فرزند نیز فداکار و با گذشت خواهد شد.

 پدر و مادر عاقل بچّه عاقل به وجود می‌آورند و چنانچه کودن باشند فرزند آنان کودن خواهد شد.

 خلاصه در تمام اخلاقیات و غرائز روحی، فرزند از اصل پدر و مادر خود خارج نبوده بلکه تابع و نتیجه صفات آن‌دو و نتیجه از لقاح و فعل و انفعال قوای روحی و اخلاقی آن‌دو خواهد بود.

 ممکن‌است احیاناً فرزند شخص عاقل، کودن یا فرزند شخص کودن و کند ذهنی، عاقل گردد البتّه این نیز روی شرائط و ظروف تربیت در رحم یا انتقال نطفه یکی از نیاکان او که چنین بوده‌اند و ظهور آن در این نسل خواهد بود می‌باشد. البتّه آن نیز طبق اصل وراثت است.

 اصل وراثت در حیوانات و نباتات نیز ملاحظه می‌شود؛ بچّه گرگ مانند.

گرگ و بچّه گوسفند، گوسفند و بچّه شیر، شیر خواهد شد، و نسلًا بعد نسل از نقطه نظر کیفیت سازمان بدنی و سلّولهای جسمی و صفات روحی، آثار و کیفیات آنان به طبقات بعدی انتقال می‌یابد.

 و در نباتات از گل یاس، گل یاس و از گل محمّدی، گل محمّدی به‌وجود می‌آید که در رنگ و شکل و بو تابع اصل خود هستند، از درخت سیب، درخت گلابی به‌وجود نخواهد آمد گرچه هزاران سال بگذرد و نسلهای متعدد درخت سیب اطواری را طیّ نمایند.

 باری این اصل وراثت اساس عالم هستی بوده و این ظهورات طبق این ناموس به جلو می‌روند.

 ﴿فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَهِ تَبْدِيلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَهِ تَحْوِيلًا﴾¹

 این اصل وراثت که در تمام شئون مذکوره بقاء و ثبات خود را حفظ نموده، از همه مهمّتر و بالاتر بقاء و ثبات او در معنویات و اسرار الهی است.

پیامبر اکرم مظهر تام و تمام تجلّی آن نور الهی است که در باطن آدم ابوالبشر به ودیعت نهاده شده بود

 خداوند آدم بوالبشر را ایجاد نمود و او را خلیفه خود قرار داد و دل او را مرکز تجلیات انوار جمال خود نموده، عقل او را قوی و سینه او را منشرح و قلب او را وسیع نموده، بطوری‌که به تمام اسرار عالم کون بتواند اطّلاع یابد و از حقائق موجودات با خبر شود و پرده اوهام را پاره نموده ﴿فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ﴾² جای گیرد و به مقام اطمینان برسد و از سرّ غیب مطّلع گردد و با فرشتگان گفت و شنود داشته باشد و در حرم أمن و امان الهی سکنی گزیده دل او مرکز تجلیات اسماء و صفات حضرت معبود جل شأنه قرار گیرد.

 احاطه قدرت و علم و حیات خدا را در جمیع مراحل عالم هستی به رأی العین مشاهده نماید و با حضرت باری تعالی مناجات نموده و از سرّ و باطن تکلّم کند و به مقام ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوى وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلى ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّى فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى فَأَوْحى إِلى عَبْدِهِ ما أَوْحى‌﴾³ فائز گردیده، و بعد از فنای از نفس به بقای خدا باقی و اسفار اربعه خود را به پایان رسانیده، آئینه تمام نما و مظهر تامّ و اتمّ حضرت احدیت گردد.

 این نور در بدو پیدایش حضرت آدم، در او به ودیعت قرار داده شد و به مقتضای ﴿وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها﴾¹ و نیز به مفاد ﴿وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾² آدم یگانه گوهر عالم هستی و یگانه دُرّ شاهوار صدف عالم کون و خزینه اسرار حضرت ربوبی قرار گرفت و تا حدّی در او طلوع نموده و به ظهور پیوست.

 لکن به مقتضای اصل وراثت آن سِرّ به فرزندان آدم انتقال یافت و در پیمبران، هر یک به نوبه خود به نحوی طلوع و بروز نمود و با مراتب اختلافی که در آنان دیده می‌شد هر یک مرکز تجلّی آن نور به قدر استعداد و ظرفیت خود شدند.

 ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ﴾³

 تا نوبت به خاتم النبیین و سید المرسلین محمّد بن عبد اللَه صلّی اللَه علیه و آله رسید، آن نور به نحو تامّ و أتمّ طلوع نمود و به اصل وراثت تا به حال در اصلاب پدران که دوران کمون خود را طیّ می‌نمود، اینک به مرحله ظهور و بروز رسید و آن‌طور که باید و شاید بدون هیچ کمی و کاستی طلوع نمود.

 لذا شریعت او ناسخ همه ادیان و دین او متمّم و مکمّل تمام ادیان و تا روز قیامت باقی و برقرار است.

نور الهی و حقیقت محمّدی پس از پیامبر اکرم به امیرالمؤمنین و بواسطه ایشان به سائر ائمّه طاهرین انتقال یافت.

 و این آثار به واسطه سعه روح و ظرفیت قلب مبارک آن حضرت است نه امر اعتباری تشریفاتی، و سپس در ذریه آن حضرت انتقال یافت؛ یعنی همان نور دو قسمت شد نیمی در نفس مبارک آن حضرت و نیمی در نفس أمیرالمؤمنین علیه السّلام جای گرفت و از لقاح نور أمیر المؤمنین و حضرت صدیقه سلام اللَه علیها بذرّیه آن حضرت منتقل شد.

 کما آنکه فرمود إنَّ اللَهَ جَعلَ ذُریةَ کلّ نَبیّ فِی صُلبهِ وَ جَعَلَ ذُرِّیتِی فِی صُلب علیّ بنِ أبی طالِب⁴ خداوند ذرّیه هر پیغمبری را از صلب خود آن پیغمبر قرار داد و ذری مرا از صلب علی بن أبی طالب قرار داد.

احادیث راجع به حقیقت نورانیّه پیامبر اکرم و امیرالمومنین قبل از خلقت حضرت آدم

 از سلمان روایت است که: سمعت رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله یقولُ: کنتُ أنا و عَلیّ نوراً بَینَ یدَیِ اللَهِ تَعالَی قَبلَ أن یخلَقَ آدَمُ بأربَعَةَ عَشَرَ ألفَ عامٍ فَلَمّا خَلَقَ اللَهُ آدمَ قَسَّمَ ذَلک النورَ جُزئَینِ جُزءٌ أنَا وَ جُزءٌ عَلیٌ اخرجه احمد فی المناقب.¹

 احمد بن حنبل که یکی از بزرگان ائمّه اهل تسنّن است، طبق روایت کتاب الرّیاض النضره از سلمان فارسی روایت کرده است که او می‌گوید: از رسول خدا شنیدم که می‌فرمود: من و علی نور واحدی بودیم در نزد خداوند تعالی، قبل از آنکه آدم را بیافریند به فاصله چهارده هزار سال.

 سپس چون خداوند آدم را آفرید آن نور را دو قسمت نمود: یکی از آن دو قسمت من هستم، و قسمت دیگر علی است.

 و نیز از کتاب مودّة القربی در ینابیع المودّة حدیث می‌کند از عثمان که او از رسول خدا روایت می‌کند که: خُلقتُ أنا و عَلیٌّ مِن نورٍ واحدِ قَبلَ أن یخلُقَ اللَهُ آدمَ بأربَعةٍ آلافِ عامٍ فَلمَّا خلقَ اللَهُ آدمَ رَکبَ ذلک النُورُ فِی صُلبهِ فلَم ینزَل شَیئاً واحداً حَتّی افتَرقنا فِی صٌلب عبد المطَّلِب، فَفِیَّ النُبُّوةُ و فِی علیٍّ الوَصیةُ²

 عثمان بن عفّان از پیغمبر اکرم روایت کرده است که آن حضرت فرمود: خداوند تبارک و تعالی چهارده هزار سال پیش از آنکه آدم بوالبشر را خلق کند من و علی را از نور واحد بیافرید؛ چون آدم را خلق کرد آن نور را در صلب او قرار داد و دائماً آن نور نسلًا بعد نسل واحد بود تا در صلب عبد المطلب به‌دو قسمت منقسم شد نیمی به من و نیمی به علی بن أبی‌طالب منتقل شد پس خداوند نبوّت را در من قرار داد و وصایت و ولایت را در علی قرار داد.

 مورّخ امین حسین بن علی مسعودی در مروج الذّهب روایت نغز و پر محتوائی را از أمیرالمؤمنین علیه السّلام درباره آغاز آفرینش و کیفیت خلقت نور محمّد و آل محمّد علیهم السّلام و نحوه انتقال آن نور در نشئات مختلفه بیان می‌کند، تا می‌رسد به خلقت ملائکه و آفرینش آدم.

 و پس از آن می‌فرماید:

 ثمّ نَبَّه آدمَ عَلَی مُستَودِعهِ، و کشَفَ لَه [عَنْ‌] خَطَرِ مَا ائتَمَنَه علیه، بعدَ ما سمَّاهُ اماماً عندَ الملائکةِ،

 فکانَ حظُّ آدمَ منَ الخیرِ مَا آواهُ مِن مُستودعِ نورنا، و لَم یزَل اللَهُ تعالَی یخبأ النورَ تحتَ الزمان إلَی أن فَضَّل محمداً صلّی اللَه علیه (و آله) و سلّم فِی ظاهرِ الفَتَرات.

 فدَعا الناسَ ظاهراً و باطناً، و نَدَبَهم سرّاً و إعلاناً، وَ استَدعَی علَیهِ السَّلام التنبیهَ عَلَی العَهدِ الَذی قَدَّمَه إلی الذَّرِ قَبلَ النَسلِ

 فَمَن وافَقَهُ و قَبَسَ مِن مصباح النورِ المُقدِم، اهتَدَی إلی سّرهِ و استَبانَ واضُحُ أمرِهِ، و مَن ابلَستهُ الغَفلَةُ، استَحَقَّ السَخَطُ

 ثُمّ انتَقَل النُورِ إلَی غَرائِزنا، وَ لَمَع فی أئمَّتنا فنَحنُ أنوارُ السمآء و أنوارُ الأرضِ، فَبنَا النَجَاةُ، وَ مِنَّا مَکنُونُ العِلمِ، وَ إلینَا مَصیرُ الأمور،

 و بمَهدِینَا تَنقَطعُ الحُجَجُ، خَاتمةُ الأئَّمةِ، و مُنقِذِ الأمَّةِ، و غَایةِ النُّورِ، و مَصدَرِ الأمُورِ

 فَنَحنُ أفضَلُ المَخلُوقِینَ، و أشرَفُ المُوَحِّدینَ، و حُجَجُ ربِّ العَالَمین.

 فَلیهنَأ بالنِعمَةِ مَن تَمَسَّک بولایتِنا، وَ قَبَضَ عَلَی عُروَتِنا

 ترجمه: و سپس خداوند آدم بوالبشر را بر آن‌چه در او به ودیعت نهفته شده بود آگاه و مطلّع گردانید، و از عظمت و بزرگی آنچه نزدش به رسم امانت سپرده و او را بر آن امین قرار داده بود، پرده برداشت؛ و این بعد از آن بود که آدم را در نزد فرشتگان به عنوان «امام» نام‌گذاری نموده و منصب امامت و ولایت را بدو تفویض کرده بود.

 بنابراین حظّ و بهره آدم از خیر و رحمت، بهمان مقداری بود که خداوند از نور نهفته و به ودیعت سپرده شده ما، در او فرود آورده و تمکین داده بود.

 و بر همین منوال خداوند تعالی پیوسته آن نور را در تحت گذران زمان‌ها پنهان می‌داشت تا اینکه محمّد را که درود و سلام خدا بر او و بر اهل بیتش باد ـ در ظاهر زمانهای فترت نیز ـ که از پیامبران خالی بود ـ برتری و فضیلت داد.

 در این‌حال مردم را از دو وجهه ظاهر و باطن به این پیامبر دعوت نمود، و در

پنهان و آشکار به تبعیت و پیروی از شریعت او خواند.

 و این پیامبر مردم را بر همان عهد و میثاقی که خداوند قبل از پیدایش نسل، در عالم ذرّ با آن نموده بود متنبّه و آگاه ساخته، و بر همان اساس و بنیان انسان‌ها را دعوت کرد.

 کسانی که با این پیامبر موافقت نموده، و از آن چراغ تابان پیشین مشعلی برای خود فروزان نموده بودند، به سِرّ واقعیت او راه یافتند، و از امر روشن او بهره‌ها یافتند.

 و کسانی که به غفلت دچار تحیر و سرگردانی شدند، سزاوار خشم و غضب گشتند.

 تا آنکه آن نور در طبیعت‌های ما منتقل شد، و در امامان ما درخشید.

 پس ما نورهای آسمان‌ها و نورهای زمین هستیم، و به وسیله ما نجات و رستگاری خواهد بود، و آن علم‌های پنهان و دانش‌های مخفی از ما ظهور و بروز خواهد نمود و بازگشت امور به سوی ماست.

 و با قیام مهدیّ ما، حجتّ‌ها و دلیل‌ها منقطع گشته و خاتمه خواهد یافت و اوست خاتمه پیشوایان و امامان، و اوست نجات دهنده و رهاننده امّت و اوست غایت و نهایت نور و محلّ صدور امور.

 پس ما افضل از تمام آفریدگانیم و أعلی و اشرف از جمیع یکتا پرستانیم و حجّت‌های الهیه و دلیل‌های پروردگار جهانیانیم.

 پس گوارا باد به نعمت‌های الهیه کسی که به ولایت ما تمسّک جوید و چنگ زند، و دستاویز ولایت ما را به دست گیرد.

 سپس مسعودی گوید: این روایت از حضرت أبی‌عبداللَه جعفر بن محمّد از پدرش محمّد بن علی از پدرش علی بن الحسین از پدرش حسین بن علی از أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب کرّم اللَه وجهه روایت شده است.¹

 و نیز مسعودی گوید: که من در بسیاری از کتب تواریخ و سیره و انساب دیده‌ام که چون آدم بوالبشر صدای هاتفی را شنید که از کشته شدن فرزندش هابیل به او خبر داد، و غصّه و اندوهش برای جریانات گذشته و آینده رو به فزونی گذاشت، خداوند به او وحی فرستاد.

 فاوحی اللَه الیه: إنّی مُخرجٌ منک نُوری الذی به السلُوک فی القَنَوات الطَّاهِرهَ، و الأرُومَات الشَریفَه، و اباهی بهالأنوار، و اجعلهُ خاتم الأنبیاء.

 و أجعلُ آله خِیار الأئمة الخُلفاء.

 و اختِمُ الزَمَان بمُدّتهم، و أغصُّ الأرضَ بدَعوَتِهم، و انشُرُها بشیعَتِهم.

 فشمِّر، و تَطَهَّر، و قدِّس، و سبِّح و اغشَ زَوجَتَک عَلَی طهارةٍ مِنها.

 فأنّ وَدیعَتی تَنتَقِلُ مِنکما إلَی الولد الکائن منکما¹

 ترجمه: خداوند به آدم وحی فرستاد: که من از تو بیرون می‌آورم نور خودم را، آن نوری که به واسطه آن می‌توان در اصلاب متین و استوار پاکیزه اعقاب، و ریشه‌های شریف نسل‌های گرامی داشته شده انساب راه یافت.

 من به آن نور بر تمام نورها مباهات و افتخار می‌کنم، و آن نور را خاتم پیغمبران قرار می‌دهیم.

 و آل او را بهترین پیشوایان و امامان و برگزیده‌ترین خلیفگان قرار می‌دهم.

 و چرخ امتداد زمان را به مدّت حکومت الهیه آنان، به پایان می‌رسانم، و زمین را از دعوت و ندای آنان مالامال می‌نمایم به‌طوری‌که نقطه‌ای از زمین برای ندا و دعوت غیر آنها یافت نشود، و زمین را برای ترّدد و تمکین شیعیان آنان باز می‌کنم.

 ای آدم! حال کمر خود را محکم ببند و آماده شو، و تحصیل طهارت کن، خدای خود را به تقدیس و تسبیح یاد کن، و سپس برو به سوی زوجه ات و در حال طهر و پاکیزگی با او نزدیکی کن.

 چون امانت و ودیعه من، از فرزندی که از شما دو تن به وجود آمد منتقل می‌شود.

تفسیر آیه ثم اورثنا الکتاب الذین اصطفینا من عبادنا

 حال که این مطلب واضح شد رجوع کنیم به تفسیر آیه‌ای که در مطلع گفتار ذکر شد.

 ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا﴾

 ما قرآن مجید را بعد از آنکه به تو فرو فرستادیم به نحو توارث به بندگان

برگزیده خود میراث دادیم، باید دید این چه میراثی است؟ و بنابراین بحَث در دو موضوع واقع خواهد شد.

 موضوع اوّل آنکه مراد از کتاب چیست؟ موضوع دوّم آنکه مراد از بندگان برگزیده که کتاب را به آنان به نحو توارث سپردیم چه کسانند؟

 امّا موضوع اوّل، بدون تردید مراد از کتاب قرآن کریم است چون در آیه قبل از این آیه فرماید:

 ﴿وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ إِنَّ اللَهَ بِعِبادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ﴾¹

 آنچه از کتاب به تو وحی کردیم مسلّماً و بدون تردید حقّ است.

 و این خطاب راجع به حضرت رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله است. و کتابی که به حضرت وحی شده قرآن کریم است.

 بنابراین چون به دنبال این آیه بدون فاصله می‌گوید: سپس ما کتاب را به بندگان برگزیده خود ارث دادیم، معلوم می‌شود که مراد همین قرآن مورد ذکر است، و البته معلوم‌است که مراد از این قرآن ارث داده شده قرآن نوشته شده نیست، بلکه مراد حقیقت قرآن است که بر قلب آنان وارد شده است؛ و به همان نهجی که حضرت رسول اللَه آن حقائق را از جبرئیل امین تلّقی کردند، به همان نهج این بندگان برگزیده از حضرت رسول اللَه قرآن را تلقی نمودند؛ و آن حقائق و اسرار و دقائق و لطائف که:

 ﴿لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾²

 ﴿إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾³

 با سطح بسیار عالی و مرتفعی که اختصاص به خود آنان داشته است بر قلبشان وارد شده است.

مراد از بندگان برگزیده خدا که کتاب الهی به آنان به ارث رسیده چه کسانی هستند؟

 امّا در موضوع دوّم طبق روایات فراوان و مستفیضی که از حضرت امام محمّد 

باقر و حضرت امام جعفر صادق علیهما السّلام وارد است مراد از این بندگان برگزیده ذرّیه پیغمبر اکرم از اولاد حضرت فاطمه سلام اللَه علیها هستند که به مقتضای آیه مبارکه: ﴿إِنَّ اللَهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ﴾¹ در تحت ذرّیه و آل ابراهیم واقع شده اند.

 علاوه از صدر اسلام تا به حال هیچکس ادعا ننموده که از أمیرالمؤمنین علیه السّلام و از ائمّه طاهرین سلام اللَه علیها اجمعین، کسی دیگر به کتاب خدا عارف بوده است بلکه طبق روایات متواتر که از بزرگان اهل سنت وارد شده است أمیرالمؤمنین علیه السّلام اعرف و اعلم امّت به کتاب خدا بوده‌اند.

 و بنابراین مسلّماً مراد از بندگان برگزیده خدا که قرآن به آنان ارث رسیده است آنانند.

 از اینها گذشته طبق حدیث متواتر بین شیعه و سنّی که پیغمبر عترت خود را ملازم و قرین قرآن قرار داده است، معلوم می‌شود که مراد از بندگان برگزیده همانا عترت رسول خداست: إنّی تَارک فِیکم الثَقَلینِ کتابَ اللَهِ و عِترَتی أهلَ بَیتی لَن یفتَرقَا حَتّی یردَا عَلَیَّ الحَوضَ² من در میان شما دو چیز بزرگ و سنگین از خود به یادگار می‌گذارم یکی کتاب خدا و دیگری عترت من، یعنی اهل بیت من هستند، و این دو هیچگاه از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.

 و علاوه بر روایاتی که درباره علم أمیرالمؤمنین علیه السّلام آمده مانند حدیث وارد از امّ سلمه که پیغمبر فرمود: عَلیٌّ مَع القُرءانِ و القُرءانُ مَع علیّ³ علی با قرآن است و قرآن با علی است و حدیث أنا مَدینَةُ العِلم و علیٌّ بَابُها⁴ من شهر علمم و

علی در اوست، و نظائر آنها از روایاتی که درباره علم أمیرالمؤمنین وارد شده استفاده می‌شود که آن حضرت از وارثین کتاب خدا از رسول اللَه بوده‌اند.

 امّا راجع به آنکه می‌فرماید: ﴿فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَهِ﴾

 معلوم‌است که منظور همان اصحاب شمال و اصحاب یمین و مقرّبونند؛ و مسلّماً مراد از بندگان برگزیده همان دسته سوّمند که در خیرات گوی سبقت را ربوده‌اند.

 بنابراین یا ضمیر ﴿فَمِنْهُمْ﴾ راجع است به ﴿عِبادِنَا﴾ بدون قید اصطفا؛ یعنی مطلق بندگان ما به سه دسته تقسیم می‌شوند، لکن از میان آنان همان سابقون الی الخیرات هستند که مورد برگزیدگی واقع شده و کتاب را ارث برده‌اند.

 و یا ضمیر ﴿فَمِنْهُمْ﴾ راجع است به ﴿الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا﴾ بدین معنی که هر سه طایفه شریکند در وراثت کتاب؛ گرچه وارث حقیقی و حافظ کتاب همان دسته سوّم که عالم به کتابند خواهد بود.

 و مانعی ندارد که در عین آنکه قائم به کتاب و حافظ آن بعضی بخصوص باشند، نسبت وراثت به همه داده شود؛ مانند کریمه شریفه:

 ﴿وَ أَوْرَثْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ﴾¹

 ما تورات را به بنی اسرائیل به عنوان ارث داده‌ایم، با آنکه تورات بر حضرت موسی نازل شد، نه بر همه آنان، لکن چون حضرت موسی در میان بنی اسرائیل است عنوان نسبت اعطاء تورات به بنی اسرائیل نیز تجوّزاً صحیح است.

 و بنابراین احتمال، مراد از ظالم لنفسه همان افرادی از مسلمانان هستند که به واسطه ارتکاب سیئه‌ای بر نفس خود ستم نمودند؛ چون بنابراین احتمال ظالم لنفسه از اقسام افراد برگزیده خواهد بود؛ و لذا نمی‌توان آنان را از اصحاب شمال قرار داد، بلکه از اصحاب یمینند؛ غایة الامر آنکه کاستی و منقصتی در آنها خواهد بود.

 باری بگذریم به اصل بحث، و آن این که چون أمیرالمؤمنین و ائمّه أطهار علیهم السّلام بندگان برگزیده هستند، ـ طبق نصوص صریحه‌ای که خود اهل سنت از بزرگان از محدثین آنها نقل کرده‌اند ـ لذا آنان پاسداران و حافظان کتاب خدا

هستند.

 حافظ و وارث قرآن کسی است که در مقام و منزله رسول اللَه بوده، و قلبش مانند قلب رسول خدا تحمّل و ظرفیت آن حقائق را داشته باشد.

روایات علمای معروف اهل سنت در مقام أمیرالمؤمنین علیه السّلام

 ما در اینجا بعضی از روایاتی را که علمای معروف عامّه در کتب خود آورده‌اند ذکر می‌کنیم، تا مقام و منزلت أمیرالمؤمنین علیه السّلام از نقطه نظر آنان معلوم شود:

 در ینابیع المودّة از جابر بن عبد اللَه انصاری روایت کند که پیغمبر اکرم فرمود: کفُّ عَلیٍّ کفّی¹ دست علی دست من است.

 و معلوم است که مراد از دست، آثار مترتّبه بر دست است از اخذ و اعطاء و کتابت و حرب و غیره، و خلاصه تمام افعالی که از دست سر می‌زند؛ و چون این افعال مترتّب بر اراده و اختیار نفس است فلذا مساوی بودن کف ملازم با مساوی بودن در تمام مبادی و مراحل افعال از حالات نفسیه و مکارم اخلاق و شیم پسندیده است.

 و نیز از ابوبکر وارد است که رسول خدا فرمودند: یا ابا بکر کفِّی و کفّ عَلیٍّ فِی العَددِ سِواء² و در روایت دیگر: یا ابا بکرٍ کفّی و کفُّ عَلیّ فِی العَدلِ سِواء³ ای ابوبکر دست من و دست علی در عدد مساوی‌است. ای ابوبکر دست من و دست علی در عدل مساوی‌است.

 البته مساوی بودن در عدل همان‌طور که گفته شد ملازم با مساوی بودن در صفات نفسیه و مکارم اخلاق و اطّلاع به سرائری است که در نتیجه در مرتبه فعل، کردار و افعال را طبق کردار و افعال پیمبر اکرم قرار می‌دهد.

 و امّا مساوی بودن در عدد کنایه از مساوی بودن در تمام مراتب و مراحل قدرت است؛ آنچه از دست پیمبر اکرم برآید از دست أمیرالمؤمنین برآید؛ چون دست بالأخص در چنین تعبیری که برای او عدد فرض شده است معلول قدرت و آلت اجرای نیات نفسانیه و ارادات روحیه است. بنابراین، این تعبیر می‌رساند که قدرت رسول خدا و قدرت علی مساوی است. آن معجزات عجیب که از دست آن حضرت به ظهور پیوست همگی در کانون اراده و قدرت علی موجود است.

 محب طبری در الریاض النضره از انس بن مالک روایت می‌کند که قال رسولُ اللَهِ: مَا مِن نَبیّ إلّا و لَهُ نَظیرٌ فِی امّتِه و عَلیٌّ نَظیری¹

 حضرت رسول اکرم فرمودند که هیچ پیمبری نیامده است مگر آنکه او را در بین امّتش نظیری است، و علی نظیر من است.

 این روایت می‌رساند که در جمیع امّت رسول خدا، هیچ کس از نقطه نظر صفات روحیه و کمالات نفسیه مانند علی نزدیک به پیمبر اکرم نبوده است؛ و فقط و فقط آن سرور مؤمنان نظیر آن حضرت بوده است.

 و نظیر این روایت در ینابیع المودّة از انس بن مالک به روایت صاحب الفردوس آمده است که قال رسول اللَه: ما مِن نَبیّ إلّا و لهُ نَظیرٌ إلی أن قَال و علیُّ بنُ أبی طَالب نَظیری²

 و در صحیح بخاری در باب مناقب علی گوید: قال النبی صلی اللَه علیه و آله لعَلیّ: أنت مِنّی وَ أنا مِنک³

 رسول خدا به أمیرالمؤمنین فرمودند: ای علی تو از من هستی و من از تو هستم.

 و این تعبیر نهایت یگانگی و اتّحاد را می‌رساند؛ مثل آنکه وجود آن دو سرور عالمیان وجود واحدی است که در دو تن و دو قالب نمودار شده است.

 و نیز ابن حجر هیتمی مکی در الصواعق المحرقه⁴ از براء بن عازب و محب طبری در الریاض النضرة از ملا نقل کرده‌اند که پیغمبر خدا صلّی اللَه علیه و آله فرمودند: علیّ منّی به‌منزلة رأسی من بدنی.⁵

 نسبت علی با من مانند نسبت سر من است با بدن من، و این تعبیر غایت پیوند و همبستگی را می‌رساند.

 رسول خدا می‌فرمایند همان‌طور که بدن بدون سر حیات ندارد؛ حیات من مربوط و منوط به حیات علی است.

 و در ینابیع المودّة از عبد اللَه بن مسعود روایت می‌کند که رسول خدا فرمود: علیّ منّی مثل رأسی من بدنی.¹

 و در ینابیع المودّة از ابو هریره روایت کند که او گفت: کانَ رَسول اللَهِ صلَّی اللَهُ علیهِ و آلهِ و سلَّمَ بَعَثَ بَعثَینِ، و بَعَثَ عَلَی أحَدهما عَلیا و علَی الأخَر خالدَ بن الولید،

 و قال إذا التَقَیتُم فعلی الناسِ إمامٌ، و إذا افتَرَقتُم فکلٌّ عَلی جُندِه،

 فَلَقینا بنی زُبَیدةٍ، فاقتَتَلنا، و ظَفرنا عَلیهم. و سَبَیناهُم، فاصطَفَی عَلیٌّ مِن السبَی واحداً لِنفسِه

 فَبَعَثنِی خالد إلی النبیِّ صلّی اللَهُ علیهِ و آلهِ و سلّم، حتَّی اخبرَه بذلک فلمَّا أتیتُ و أخبَرتُهُ فقُلتُ: یا رَسولَ اللَهِ بَلغتُ ما ارسلتُ به؟

 فقال: لا تَقَعُوا فی علیٍّ، فإنَّه مِنّی و أنا منه، و هو وَلیی و وصیی من بَعدِی²

 رواه الامام احمد فی مسنده.

 ابو هریره گوید ـ طبق حدیثی که در ینابیع قندوزی از امام احمد بن حنبل در مسند خود روایت می‌کند ـ که رسول خدا صلّی اللَه علیه و آله دو لشگر را برای جنگ حرکت دادند یکی را به‌ریاست علی، و دیگر را به‌ریاست خالد بن ولید، و فرمودند هنگامی‌که این دو لشگر به‌هم بپیوندند برای جمیع لشگریان یک امام امامت کند، و چون از هم جدا باشند هر یک از این دو نفر بر لشگر خود امامت بنمایند.

 ابو هریره گوید دو لشگر حرکت کرد و در بنی زبیده به‌هم رسید، و با بنی زبیده نبرد کردیم و غالب و پیروز آمدیم و از آنان اسیرانی گرفتیم؛ علی بن أبی‌طالب یکی از آن اسرا را برای خود انتخاب نموده و برداشت.

 خالد بن ولید مرا به‌سوی پیغمبر روانه ساخت تا او را از این قضّیه مطلّع نمایم که علی بن أبی‌طالب بدون مجوّز برای خود اسیری انتخاب نموده و برداشته است.

 من به‌خدمت رسول خدا روانه شدم؛ چون به‌محضرش رسیده و او را از این قضّیه

خبر دادم، گفتم: ای رسول خدا! من مأمورّیت خود را انجام دادم و آنچه را که به‌من امر شده بود به‌شما رساندم؟

 حضرت رسول فرمودند: عیب علی را نگوئید، و خود را در کار علی دخالت ندهید؛ حقاً بدانید که علی از من است و من از علی هستم، و او صاحب اختیار و سرپرست و وصّی من است بعد از من بر امّت من.

 ابن اثیر در أسدالغابه¹ با اسناد متّصل خود از عمران بن حصین، و همچنین قندوزی در ینابیع المودة² از سنن ترمذی از عمران بن حصین و همچنین محبّ الدین طبری از عمران بن حصین³ روایت کرده‌اند که پیغمبر علی را بر قشونی امیر نموده، و بسریه‌ای گسیل داشت علی در آن نبرد برای خود کنیزی برداشت، این معنی در نزد بعضی گران آمد، و چهار نفر از آنان یکدل گردیده با یکدیگر نزد پیغمبر آمدند، و یک یک برخاسته، زبان به‌شکایت گشودند.

 پیغمبر در هر مرتبه از آنها روی گردانید، چون نفر چهارم برخاست و آنچه را که آن سه نفر گفته بودند، او نیز بازگو کرد فأقبَلَ إلیهم رسولُ اللَه صلی اللَه علیه و آله و الغضبُ یعرفُ فی وجهه، فقال: ما تُریدونَ مِن عَلیٍّ؟ ما تریدون من علیٍّ؟ ما تریدون من علیٍّ؟ إنَّ علیا منّی و أنا من علیٍّ، و هو ولیُّ کلِّ مؤمِنٍ بَعدِی.

 در اینجا رسول خدا روی خود را به آنها نموده و در چهره مبارکش آثار غضب و خشم هویدا بود و فرمود چه می‌خواهید از علی؟ چه می‌خواهید از علی؟ چه می‌خواهید از علی؟ حقًّا علی از من است و من از علی هستم و او صاحب اختیار و ولیّ هر مؤمنی است بعد از من.⁴

 آری کسانی‌که نمی‌توانستند ببینند علی کنیزی را برای خود بردارد ـ در حالی‌که قوام اسلام رهین فداکاری‌های بی‌نظیر او بود ـ کجا می‌توانستند ببینند که

او بر جمیع مسلمین عالم زعامت کند و سر رشته امور مردم را به‌دست گیرد؟

 کردند با او آنچه کردند، تا بالأخره پس از سی سال خون دل، در محراب عبادت فرقش را بشکافتند؛ و چنین روح کلّی و حیات سرمدی خود را در زیر خاک پنهان نموده، دل جنّ و انس و حیوان بیابان و مرغان هوا را در سوگش ماتم سرا نمودند.

 ابن اثیر جزری می‌نویسد: و أنبأنا جدّی، حدّثنا زید بن علی عن عبید اللَه بن موسی، حدّثنا الحسن بن کثیر عن أبیه قال: خرج علیٌّ لصلوةِ الفجرِ فاستَقبَلهُ الأوزُ یصحِنَ وَجهَهُ، قال: فَجعلنَا نَطرُدهُنَّ عنهُ.

 فقال: دَعوهُنَّ فإنُّهنَّ نَوائِحُ؛ و خرجَ فأصیبَ.¹

 حسن بن کثیر از پدرش روایت می‌کند که او گفت: أمیرالمؤمنین علیه السّلام برای نماز صبح می‌رفت، مرغابیهائی به‌دو روی آورده و در برابر صورت علی صدای خود را به صیحه و غوغا بلند کردند.

 او می‌گوید: ما خواستیم آنها را از دور أمیرالمؤمنین دور کنیم، حضرت فرمود: آنها را به‌حال خود گذارید، اینها برای من نوحه سرائی می‌کنند.

 چون برای نماز بیرون شد، ضربت بر فرق مبارکش رسید.

عزاداری پرندگان و وحوش بر سید الشهداء علیه السّلام

 آری مرغان هوا و وحوش بیابان برای فرزندش نیز نوحه سرائی نمودند؛

 ابن شهرآشوب گوید: چون بنی اسد در روز دوازدهم محرّم آمدند که آن اجساد مطهرّه را دفن کنند، مرغان سفیدی را گرداگرد آن بدنهای نازنین مشاهده نمودند²

 مجلسی رضوان اللَه علیه از بعضی از مؤلفات اصحاب روایت می‌کند که رُوی عن طریق أهل البیت: أنّه لمَّا استشهدَ الحسینُ علیه السلام بَقِیَ فی کربلا صَریعاً، و دمُهُ عَلی الأرضِ مَسفُوحاً، و إذاً بَطایرٍ أبیضُ قد أتَی وَ تَمسَّحَ بدَمِهِ؛ و جاءَ و الدَّمُ یقطُرُ منهُ.

 فَرأی طُیوراً تَحتَ الظِلالِ، عَلَی الغُصونِ و الأشجَار؛ و کلٌّ مِنهُم یذکرُ

الحَبَّ و العَلَفَ و الماء.

 فقال لهم ذلک الطَّیرُ المُتِلَطَّخُ بالدَّمِ: یا وَیلَکم! أ تشتغِلُونَ بالمَلاهِی، و ذِکرِ الدُّنیا و المَناهِی، و الحُسینُ فی أرضِ کربَلا فِی هذا الحَرِ مُلقَی عَلَی الرَمضَاء ظَامئٌ مَذبوحُ و دمهُ مَسفُوحٌ

 فَعادَتِ الطیورُ، کلٌّ منهُم قاصداً کربَلا؛ فرأوا سَیدَنا الحُسینَ مُلقیً فی الأرضِ جُثَّةً بلا رأسِ، و لا غُسلٍ، و لا کفنٍ، قد سَفَّت عَلیهِ السَّوافِی، و بدنُهُ مَرضوصٌ، قد هَشَمَتهُ الخیلُ بحَوافِرها؛ زُوارُهُ وحوشُ القِفار، و نَدبتهُ جنُّ السهولِ و الأوعار قد أضاءَ التُرابُ من أنوارِهِ، و أزهَر الجَوُّ من أزهَارِهِ.

 فلمَّا رأتهُ الطیور، تَصایحنَ، و أعلَنَّ بالبکاءِ و الثبورِ و تواقعنَ علَی دَمهِ، یتمَرغنَ فیهِ، و طارَ کلُّ واحدٍ منهُم إلی ناحِیةٍ یعلمُ أهلهَا عَن قَتلِ أبِی‌عَبداللَه.¹

 از طریق أهل بیت روایت شده است که چون حضرت حسین بن علی علیه السّلام به‌شرف شهادت نائل شدند، بدن آن حضرت همین‌طور روی زمین کربلا افتاده بود و خون آن حضرت بر روی زمین ریخته و مشهود بود؛ تا آنکه یک مرغ پرنده سفید رنگی آمد و بدن خود را به‌خون آن حضرت مالید و در حالی‌که خون قطره قطره از بالهای او می‌چکید به‌پرواز درآمد.

 تا رسید به‌جائی که دید پرندگانی در زیر سایه ها، بر روی درخت‌ها و شاخه‌ها نغمه سرائی می‌کنند و با یکدیگر سخن از دانه و علف و آب دارند.

 این مرغ بخون آلوده، به آنها گفت: وای بر شما! آیا شما در این مکان خوش آب و هوا سرگرم خود هستید و از دنیا و لذائذ آن یاد می‌کنید، و حسین در زمین کربلا در این هوای گرم بروی ریگها و زمین تفته افتاده، او را تشنه کام سر بریدند، و خون او را بروی زمین ریختند؟

 آن پرندگان همگی محل‌های خوش آب و هوای خود را ترک گفته و به‌سوی کربلا به‌پرواز درآمدند؛ و دیدند که آقای ما حسین علیه السّلام بروی زمین افتاده جسمی است بدون سر، نه کسی او را غسل داده، و نه کفن نموده، بادهای بیابان بر آن بدن

وزیده و گرد و غبار صحرا را بر آن پیکر نشانده، بدن در زیر سمّ ستوران درهم شکسته و خورد شده و استخوانها کوبیده شده است.

 زوّارش حیوانات وحشی بیابانها هستند که در اطراف او گرد آمده‌اند؛ و زاری کنندگان بر او طایفه جنّ که در بیابانهای هموار و در گردنه‌ها و درّه‌ها زندگی می‌کنند.

 امّا خاک تیره از نور آن حضرت روشن و منوّر شده، و جو و فضا از اشراقات او تابان و درخشان گردیده است.

 چون آن پرندگان این منظره عجیب را دیدند، صداهای خود را بصیحه و فغان بلند کردند، و آشکارا گریه و زاری سر دادند و خود را به‌خونهای آن حضرت مالیده و در آن خون غلطه می‌خوردند، و سپس همه به‌پرواز درآمدند، و هر یک از آنان آهنگ ناحیه‌ای را نموده که اهل آنرا از شهادت حضرت ابی‌عبداللَه علیه السّلام با خبر کنند.

مضامین زیارت سید الشّهداء علیه السّلام در اول رجب

 و در زیارتنامه آن حضرت در زیارت اول رجب می‌خوانیم: یا أبا عَبداللَه، اشهدُ لقَد اقشعرت لِدمائِکم أظلُّةُ العرشِ مع أظلَّةِ الخلائقِ و بَکتکمُ السماء و الأرضُ و سکانُ الجنانِ و البرُّ و البحرُ

 صلّی اللَه علیک عددَ ما فی عِلم اللَه، لبیک داعِیَ اللَهِ، إن کان لم یجبک بَدنی عند استغاثتِک، و لسانِی عند استِنصَارِک، فقَد اجابَک قلبی و سَمعی و بَصری، سُبحانَ ربَّنا، أن کانَ وَعدُ ربّنا لَمفعُولًا¹

 ای ابا عبد اللَه! من به‌شهادت سوگند یاد می‌کنم که به‌حقیقت و واقعیت، برای خون‌های پاک شما، طبقات ساکنین عرش خدا با طبقات آفریده شدگان به‌لرزه در آمدند و آسمان و زمین بر شما گریست، و ساکنین بهشت‌ها و خشکی‌ها و دریاها بگریستند.

 درود خدا بر تو باد، درودی فراوان به‌اندازه وسعت و گنجایش تعداد آنچه در علم خدا می‌گنجد.

 بله بله! قبول کردم و پذیرفتم، ای دعوت کننده براه خدا! دعوی تو را لبّیک

گفتم، و ندای تو را با جان و دل پذیرفتم! اگر در آن روز بدنی نداشتم تا با آن استغاثه تو را اجابت کنم، و زبانی نداشتم تا استنصار تو را پذیرا شوم؛ لیکن امروز جان من و روح من و دل من و گوش من و چشم من استغاثه ات را پاسخ می‌گوید، و ندایت را می‌پذیرد و اجابت می‌کند.

 پاک و منزه است پروردگار ما، و حقاً که میعاد پروردگار ما خواهد رسید بدین وعده گر جان فشانم رواست.

درس سوّم: در امتیازات بندگان برگزیده خدا

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم

و صلّی اللَه علی محمّد و آله الطاهرین

و لعنة اللَه علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین

و لا حول و لا قوّة الا باللَه العلیّ العظیم

 قال اللَه الحکیم فی کتابه الکریم:

 ﴿عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصى كُلَّ شَيْ‌ءٍ عَدَداً﴾¹

 انسان همانطوری که دارای اعضاء و جوارح مختلفی است، دارای غرائز و صفات متفاوتی است، مانند غضب و میل به‌طعام و دفاع از نفس و حّب جاه و سایر لذائذ، و غریزه انتقام و عبودیت و ایثار و غیرها.

 و معلوم است که هر یک از آنها را باید در جا و محل خود بکار بندد و به‌اندازه معینی مصرف کند، و الّا موجب ضرر و چه بسا سبب هلاکت خواهد شد.

 و این به‌علّت بکار نبستن دستگاه منظّم کننده قوای عقل و ادراک است، مثلًا اگر شخصی در حال غذا خوردن بخواهد کاملًا از لذّت غذا بدون حدّ معین و مقدار ثابتی بهرمند گردد، مسلّماً به علّت تکثیر در أکل و شرب می‌میرد؛ و اگر کسی در اعمال غریزه جنسی از عقل پیروی نکند، بسبب زیاده روی خود را از پای در آورده در آغوش مرگ می‌خسبد.

 یکی از غرائز حبّ به‌خدا و رسیدن به‌کمال اطمینان و کامیاب شدن از لقای

خدا و وصول به‌مقام عزّ اوست، و تا انسان به این مطلوب نرسد آرام نمی‌گیرد، و برای وصول به این مقام نیاز به‌مجاهده با نفس امّاره دارد، یعنی در هر لحظه باید مراقب بوده، کاری خلاف رضای خدا از او سر نزند و کردارش صالح باشد.

اخلاص در عمل صالح یگانه وسیله نیل به‌مقصود است.

 ﴿فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً﴾¹ در هر قدمی که بر می‌دارد از تسویلات نفس و تزیینات ابلیس روی گردانیده، دل به‌خدای خود بسپارد و خواطر شیطانی را از ضمیر خود به‌دور ریخته، نفس متحرّک و موّاج و مضطرب خود را بیاد خدا آرام کند.

 این عمل احتیاج به‌مجاهده دارد، مجاهده با نفس و رسیدن به‌منزل اخلاص، تا از مخلِصین گردد، و در تمام کارها از عبادت و غیر آن در هیچ چیز غیر خدا را منظور و مقصود خود نداند، و صرفاً کردارش خالصاً لوجهه الکریم بوده باشد.

 چون انسان در هیچ حال از تهاجم افکار و خیالات وارده در قلب خالی نیست، حتّی در حال سکوت و استراحت، خواطر بدون اختیار مانند سیل به دل انسان هجوم می‌آورند، و حتّی در حال خواب، خواطر از انسان دست برنمی‌دارند؛

 لذا برای سکون و آرامش دل باید با ذکر خدا و مجاهده بسیار قوی در مقابل هجوم خاطرات مقاومت نمود، و دل را از دستبرد آنان محفوظ نگاهداشت، و در هر لحظه از منویات شخصی دست برداشت، و اختیار و رضای حضرت باری تعالی را بر رضا و اختیار خود ترجیح داد.

 اگر انسان به‌یاری و توفیق خدا در این مرحله ایستادگی بنماید، و مجاهده خود را ادامه بدهد کم کم همه مراتب شخصیت طلبی و استکبار و استقلال منشی او خداحافظی نموده و می‌روند، و ذلّ عبودّیت نسبت به ساحت حضرت معبود و روح خدا طلبی و نیاز و فقر بدرگاه او جانشین آن می‌گردد.

 از خود پرستی برون رفته خدا پرست می‌گردد و حقیقت عبودیت را در خود ملاحظه و مشاهده می‌کند، قلب او آرام می‌گیرد، و از نوسان و حرکت می‌ایستد، و از اضطراب و آشفتگی به اطمینان و سکون رهبری می‌شود؛ وجودش و سرّش پاک و پاکیزه می‌گردد و خواطر شیطانی دیگر به‌دو راه پیدا نمی‌کند، و سایر خواطر با اجازه او بدرون دل راه می‌یابند، و بدون اجازه، حق ورود ندارند.

 چون دل در این هنگام به‌تمام معنی الکلمه پاکیزه شده و صیقلی به‌صیقل محبّت و عبودّیت شده است؛ لذا جمال و انوار الهی در او مشهود، و آئینه تمام نمای ذات و اسماء و صفات حضرت معبود می‌گردد، و این مقام مخلَصین است که بسیار مقامی والا و ارجمند است.

خصوصیات مخلَصین در قرآن کریم: الف: عجز شیطان از اغوای آنها

 طبق آیات قرآن این دسته دارای آثار و خصوصیاتی مختصّ به‌خود خواهند بود: اوّلًا شیطان و نفس امارّه به آنها دسترسی ندارد، و از آنها کاملا مأیوس است، و نمی‌تواند به‌اندازه سر سوزنی در دل آنها رخنه نموده و اثری بگذارد.

 ﴿وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾¹

 ﴿قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾²

 خود شیطان در این حال اعتراف دارد که عاجزتر از آن‌است‌که بتواند آنان را از راه منحرف بنماید، چون دل آنها محل خدا شده، و معلوم‌است که شیطان قدرت غلبه و استیلا بر جایگاه خدا را ندارد.

 این چنین افراد دائماً در حرم خدا مصون و محفوظ از هر گناه فعلی و قولی و فکری و قلبی و سرّی، و نیز خالی از هر گونه خطا و اشتباه بوده، فعل آنان فعل حقّ، زبان آنان زبان حقّ، چشم آنان چشم حقّ، گوش آنان گوش حقّ، و بالأخره تمام کانون وجودی آنان متعلّق بحضرت حقّ و خانه قلب و سرّ آنان در بسته به تسلیم خدای منّان داده شده است.

 و معلوم‌است که واردات قلبّیه آنان بإذن حقّ، بامر حقّ بوده، آنچه را که ضمیر آنان از عوالم بالا تلقّی کند خواه به‌طور وحی و تشریع شریعت باشد، خواه به‌عنوان ادراک مطالب کلیه و علوم حقیقّیه، و اطّلاع بر اسرار و مغیبات که شأن امام و اولیای خداست؛ در هر حال قلب آنان معصوم و عاری از هر گونه گناه و خطائی خواهد بود.

ب: قدرت بر ستایش ذات مقدس الهی بدانسان که شایسته اوست

 و ثانیاً چون فکر و سرّ آنان وسیع شده، و آنان از تمام مراحل هستی عبور نموده و متحقِّق به‌ذات حق شده‌اند، لذا می‌توانند خدا را چنانکه شاید و باید حمد و ستایش کنند، ستایشی که لایق ذات مقدّس اوست.

 ﴿سُبْحانَ اللَهِ عَمَّا يَصِفُونَ إِلَّا عِبادَ اللَهِ الْمُخْلَصِينَ﴾³

 چون هر موجودی که بخواهد خدا را حمد کند باندازه استعداد و ظرفیت و به‌قدر فکر خود و علم خود حضرت معبود را می‌ستاید.

 حضرت حقّ بالاتر از مقدار و اندازه علم و ظرفیت وجودی اوست، لذا هیچ موجودی نمی‌تواند آنطور که باید خدا را حمد کند، و لذا با ستایش باید تسبیح را توأم نمود، یعنی در عین آنکه تو را حمد می‌کنیم و به‌تمام مراتب جمال و کمال می‌ستائیم، تو را منّزه و مقدّس و پاکتر از این می‌دانیم که این ستایش ما سزاوار مقام عز و جلال و عظمت تو باشد.

 سُبحَانَ ربِّی الأعلَی و بحمدِه ـ سُبحَان ربِّی العظیمِ و بحَمده ـ ﴿وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ﴾¹

 رعد آسمان و فرشتگان، از خوف خدا و کوچکی آنان در برابر عظمت آن حضرت پیوسته با ستایش خود، تسبیح و تنزیه می‌کنند.

 ﴿وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ﴾²

 تمام موجودات بدون استثناء با ستایش و تمجید خود، اعتراف بعدم وصول حمد و ستایش، به‌ساحت قدس او را دارند؛ و لذا با حمد خود تنزیه و تقدیس نموده، ذات مقدّس او را از این گونه ستایشها بالاتر و منّزه‌تر می‌ستایند.

 امّا بندگان مخلَص خدا که هیچ جنبه هستی به‌خود در آنها مشهود نیست، بلکه هستی آنان هستی حقّ شده است، و قلب آنان عرش و کرسی آن حضرت است، آنان می‌تواند خدا را چنانکه شاید بستایند و در حقیقت خدا ستاینده خود بوده است.

عدم منافات این مقام با جمله «ماعرفناک حق معرفتک»

 و این تقریب منافاتی با جمله ما عرفناک حقَّ مَعرفتِک ندارد، زیرا مفاد این جمله، عرض ذلّ و فقر در عالم امکان و کثرت است، و مفاد ﴿سُبْحانَ اللَهِ عَمَّا يَصِفُونَ إِلَّا عِبادَ اللَهِ الْمُخْلَصِينَ﴾‌، تحقّق فنای حقیقی در تمام مراتب اسماء و صفات و ذات حضرت احدیت است که در آن مقام فنای مطلق، مختصر شائبه هستی و اظهار أنانیت نمودن، کفر و شرک بوده و از ساحت اخلاص مخلَصین بسی دور است.

ج: معافیت از سؤال و حساب و حشر و عرض و کتاب و میزان

 و ثالثاً برای آنان مؤاخذه و بازخواستی نیست، و سؤال و کتابی ندارند

سؤال قبر، و نکیر و منکر، و حشر و عَرْض، و کتاب و میزان، و صراط برای آنان نیست

 ﴿فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ إِلَّا عِبادَ اللَهِ الْمُخْلَصِينَ﴾¹

 تمام افراد انسان در پیشگاه عدل خدا حاضر شوند و مورد عرض و سؤال قرار گیرند، مگر بندگان مخلَص خدا که آنها از سؤال و عرض، به‌سبب مجاهدات نفسانی و اخلاص در عمل و قول و فکر و سِرّ از محلّ مؤاخذه و سؤال عبور نموده و در جایگاه والای مخلَصین در حرم خدا وارد شده و در آنجا آرمیده‌اند.

 و در حقیقت، موجودی که وجود خود را تسلیم نموده و چیزی برای او نمانده است، دیگر چگونه حضور یابد، و مورد سؤال واقع شود.

 سؤال و کتاب برای کسانی است که در آنها شوائبی از ربوبیت بوده، و اعمالی طبق این شوائب از آنها سر زده است، ولی آنکه در او غیر از حقیقت عبودیتِ محضه چیزی نمانده است، و تمام مراتب وجودی او بأعلی الکلمه ندا بر فقر و نیاز و ذلّ عبودّیت می‌نماید، چگونه حضور و سؤال درباره او متصوّر است.

 این بندگان مرگ ندارند و همیشه به‌حیات حقّ زنده و جاویدند، چون وجه اللَه شده، و نماینده و نشان دهنده خدایند، و معلوم‌است که هلاکت و بوار در مراحلی است که هستی، غیر هستی حقّ و غیر وجه او باشد.

 ﴿وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَهُ﴾²

 ﴿وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَهُ﴾³

 وقتیکه در صور دمیده شود تمام موجوداتیکه در زمین و آسمانند، از شدت ترس و وحشت هلاک می‌شوند، مگر افرادی را که خدا بخواهد.

 در این دو آیه ملاحظه می‌شود که خداوند یک‌دسته را استثناء نموده است: آنهائی‌که مورد مشیت خدا واقع شده، و خدا نمی‌خواهد هلاک شوند برای آنان ترس و هلاکتی نیست.

 از طرف دیگر می‌بینیم که خداوند می‌فرماید تمام موجودات غیر از وجه خدا همه و همه بدون استثناء هلاک خواهند شد.

 ﴿كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ﴾¹

 ﴿كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ﴾²

 تمام موجوداتی‌که در روی زمین زیست می‌کنند فانی و هلاک شونده‌اند، مگر وجه اللَه که در آن فنا و زوالی نیست.

 از ملاحظه این دو آیه با دو آیه سابق الذکر به‌دست می‌آید که همان افرادی را که خدا می‌خواهد، و به‌واسطه نفخ در صور نمی‌میرند، کسانی هستند که وجه اللَه شده و نمایش دهنده خدا به تمام معنی گشته‌اند، یعنی اولیای خدا و مقرّبین درگاه او مرگ ندارند.

 و با انضمام این نتیجه به آیه سابق که فرمود: ﴿فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ إِلَّا عِبادَ اللَهِ الْمُخْلَصِينَ﴾، استفاده می‌شود که بندگان مخلَص خدا نه سؤال و کتابی دارند، و نه مرگ و انعدامی، بلکه پیوسته آنها به‌حیات حّقّ أبداً سرمداً زنده خواهند بود.

د: پاداش و جزای مخلَصین در مقابل عمل نبوده و بیحدّ و حصر است

 رابعاً خداوند علیّ أعلی، برای بندگان مخلَص خود جزائی محدود و معین قرار نداده است، چون هر چه از بهشت و نعمتهای بهشتی به آنها بدهد، کمتر از مقام و منزلت آنهاست، بلکه جزای آنها خود ذات أحدیت و مشاهده انوار جمال اوست و بس.

 ﴿وَ ما تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِلَّا عِبادَ اللَهِ الْمُخْلَصِينَ﴾³

 مزد و جزای آنها بیحدّ و بی‌حساب بوده، چون آنها از نفس و عالم مقدار عبور کرده و به دریای عظمت و جلال رسیده‌اند، لذا نفس تحقّق در آن مقام جزای لا متناهی و بی عدّ و حدّ آنان خواهد بود.

مقام خلوص ذاتی مساوی است با مصونیت از گناه به حفظ و صیانت الهی

 باری از این آیاتی که درباره مخلَصین و مقام و منزلت آنان ذکر شد، استفاده می‌شود که مخلَصین از بندگان خدا من جمیع الوجوه غیر از سایر بندگانند، آنان مصون بصیانت حضرت ذو الجلال بوده، و هیچ آفتی از گناه و معصیت که لازمه سیطره شیطان و نفس امّاره است در آنها نیست.

 و این معنی عصمت از گناه است که خداوند در قرآن مجید می‌فرماید: ما که حضرت یوسف را از ابتلای به‌گناه با زلیخا حفظ کردیم، بعلّت آن بود که او از

بندگان مخلَصین ما بود.

 ﴿كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾¹

 پس هر که به‌مقام و مرتبه مخلَصین برسد، از هر گونه زشتی و منکری در حفظ و امان الهی است، و علاوه چون حیات آنها حیات حقّ شده و از عالم مقدار عبور کرده‌اند، و خواطر مغیره و مبدّله نفس دیگر در آنها وجود ندارد، بنابراین در تلّقی معارف الهیه و علوم کلیه و حفظ و تبلیغ و تحویل نیز دارای مقام عصمت، و مصون بصیانت حضرت احدّیت خواهند بود.

استفاده تمام مراتب سه گانه عصمت برای پیام‌آوران الهی از آیه مبارکه ﴿عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احدا الا من ارتضی من رسول﴾

 از آیه مبارکه‌ای که در مطلع گفتار قرائت شد می‌توان تمام مراتب سه گانه عصمت را در فرستادگان خدا که برای هدایت و ارشاد مردم مبعوث شده‌اند استفاده نمود: ﴿عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ﴾

 خداوند عالم غیب است و از این علم غیب خود به‌کسی اطّلاع نمی‌دهد مگر به آن فرستادگانی‌که مورد رضای او واقع شوند، یعنی من جمیع الجهات از نقطه نظر فعل و صفت، از نقطه نظر ملکات و عقائد، و از نقطه نظر صفات نفسیه و روحیه مورد رضای حضرت او قرار گیرند، کسانی‌که به‌مرحله عبودّیت محضه نائل آمده، از خودپسندگی و خودبینی در جمیع مراحل بیرون آمده، خدا پسند و خدا بین شده‌اند.

 چون معلوم‌است که تا انسان به‌این سر منزل نرسد مورد ارتضای مطلق پروردگار واقع نخواهد شد² و این همان مرتبه مخلَصین است، در این‌صورت خداوند پرده و

حجاب قلبی او را به‌کنار زده و از علم غیب خود به‌او می‌فهماند، و از آنچه از دستبرد تمام افراد جنّ و انس و ملک خارج است او را آگاه و مطّلع می‌گرداند.

 البتّه چون علم غیب خود را بدون تغییر و تبدیل و بدون کم و کاست به او می‌فهماند، بنابراین قلب او باید در مقام عصمت خدا و مصونیت حضرت او واقع شود، و گرنه در تلقّی آن علم غیب از خود تصّرفاتی نموده و در اخذ آن دچار انحراف و تبدیل واقع خواهد شد، و این مرحله عصمت در تلقّی معارف حقّه است.

 ﴿فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصى كُلَّ شَيْ‌ءٍ عَدَداً﴾¹

 و نیز پس از تلّقی صحیح، چون قلب او صافی است، و از دستبرد شیطان خارج شده است، لذا آن معارف و علوم کلیه را همان‌طور که اخذ نموده، در خود نگاهداشته و تحویل می‌دهد، و این مرحله عصمت در تبلیغ و رسانیدن احکام و معارف است.

 خداوند از جلو و عقب در اطراف و جوانب قلب او پاسبانانی می‌گمارد، و رَصَد می‌گذارد تا القاءآت جنّی و انسی در او اثر نکنند، و وساوس نفس و ابلیس در او راه نیابند، و این همان مصونیت الهی است.

 چون اگر او را به‌خود واگذارد، و از حمایت و حفظ او دست بردارد، مواجه با هزاران آفت خواهد شد؛ آن قلب از جمیع شرور محفوظ است، از شَرِّ ﴿الْخَنَّاسِ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ﴾، و از «شَرِّ جَمیع ما خَلَقَ»، و از ﴿شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِي الْعُقَدِ﴾ و ﴿حاسِدٍ إِذا حَسَدَ﴾ نه سحری می‌تواند در او کار کند، و نه طلسمی، و نه قدرت نفس امّاره موجود شریری، ابداً در او اثری نمی‌گذارد.

 اگر تمام مخلوقات مجتمع شوند، و دست به‌دست یکدیگر داده بخواهند او را از رویه و مقصد خود بازدارند، یا بر خلاف علوم کلیه و معارف حقّه در او تصرّفی کنند، یا در معلومات و ادراکات او تغییری دهند، نمی‌توانند، چون قلب مؤمن در تحت مصونیت و رَصَد خداوندی قرار گرفته، و خدا از جلو و از عقب برای حفظ و حراست او موکلّینی را تعیین فرموده است، برای آنکه او را حفظ کنند؛ و این برای آن‌است‌که آنها رسالات و احکام خدا را درست و صحیح ابلاغ نموده، و از وظیفه خود

تجاوز و تخطّی نکنند، و خداوند به‌تمام امور آنها احاطه کامل داشته و از جزئیات و کلیات جریان آنها مطّلع است.

 این مرحله عصمت در تبلیغ و تحویل است، و امّا مرحله عصمت از معصیت نیز به‌تقریب سابق از مدلول آیه خارج نیست، و آن اینکه اگر رسولی گناه کند با فعل خود ترخیص آنرا اعلام نموده، و چون با قول خود حرمت آنرا اعلام نموده است، لذا دعوت به‌متناقضین نموده و متناقضین حقّ نیست، بلکه یکطرف مسلّم باطل است و رسول خدا که قلبش از دستبرد شیطان خارج است، پیوسته متحقّق به‌حقّ بوده و خواهد بود.

 در سوره مریم این حقیقت را ملائکه وحی به پیغمبر عرضه می‌دارند که:

 ﴿وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا﴾¹

 خداوند ما را به امر خود به‌سوی تو ای پیغمبر نازل فرموده، ما از خود هیچ دخل و تصرّفی نداریم، آنچه در بین دو دست و در مقابل ماست، و آنچه در عقب سر ماست، و آنچه در بین این دو مرحله است، همه اختصاص به‌خدا داشته، و در آن تأثیر و دخالتی از موجود دگر نیست، و خداوند در حفظ این معنی دچار نسیان و فراموشی، و در نتیجه اشتباه و خطا نمی‌گردد.

 مطالبی که ذکر شد عصمت انبیاء و ائمّه علیهم السّلام و حتّی خاصّان و مقرّبان درگاه خود را از اولیای خود بطور عموم، در تمام مراحل ثابت می‌نماید.

مقام أمیرالمؤمنین علیه السّلام

 امّا درباره أمیرالمؤمنین علیه السّلام که معلوم است سر رشته دار معارف حقّه و صاحب لوای حمد و پیشقدم در مراحل توحید بوده‌اند، خداوند آن حضرت را در خانه خود و حرم خود در کعبه به‌دنیا آورد بعد از آنکه نور مقدّس او را از آدم تا حضرت ابوطالب، در اصلاب نسلًا بعد نسل حفظ فرمود.

 نام مبارکش علی، کنیه‌اش ابوالحسن، پدرش حضرت ابوطالب فرزند عبد المطلّب بن هاشم بن عبد مناف بود، و ابوطالب برادر أعیانی حضرت عبد اللَه والد رسول اللَه بود، بنابراین آن حضرت ابن عم أعیانی رسول خدا بوده

و نسبت او و حضرت رسول در جدّشان حضرت عبد المطلّب مجتمع می‌گردد.

 ابوطالب از بزرگان مکه و خدمتگزاران به‌رسول خدا بود، و از آن حضرت بسیار حمایت می‌کرد، بطوری‌که تا در قید حیات بود کسی از مشرکین قریش نتوانست به آن حضرت آسیبی وارد کند، سه سال آن حضرت و سایر بنی هاشم را در شعبی که معروف به شِعب ابوطالب است در مکه حفظ و حراست نمود، و به‌تمام معنی فدوی و حامی رسول اللَه بود، تا هنگامی‌که از دنیا رخت بربست، دستِ تجاوز و تجاسرِ مشرکین به رسول خدا باز شد و پیغمبر اکرم ناچار از هجرت به مدینه گردید.

 حضرت ابوطالب از مؤمنین واقعی، و مسلمین حقیقی به‌رسول خدا بود¹ و اشعاری‌که در مدح آن حضرت سروده بسیار، و در کتب احادیث و تواریخ ثبت است، لکن بعللی که عمده آن حفظ و حراست از حضرت رسول اللَه بوده، ایمان خود را از قریش کتمان می‌نمود و حضرت رسول بسیار او را دوست داشتند و به او پدر خطاب می‌کردند.

در احوالات حضرت فاطمه بنت اسد مادر امیرالمؤمنین علیه السّلام

 نام مادرش فاطمه، دختر اسد بن هاشم بن عبد مناف است، و چون اسد برادر عبد المطلّب است لذا ابوطالب و فاطمه پسر عمو و دختر عمو بوده‌اند.

 حضرت فاطمه بنت اسد مادر أمیرالمؤمنین از زنان بزرگوار اسلام است، و اوّل زنی‌است که بعد از حضرت خدیجه ایمان آورد و به‌حضرت رسول بسیار محبّت می‌نمود، حضرت او را مادر خطاب می‌کردند، و چون به‌مدینه هجرت نمودند بدون فاصله با پای برهنه حافیةً به‌مدینه هجرت نمود.

فاطمه بنت اسد اوّلین زنی بود که بمکه هجرت کرد

 ابن جوزی می‌گوید: وَ هِیَ اوَّلُ امرَأَةٍ هَاجَرَت مِن مَکةَ الی المَدینَةِ مَاشِیةً حَافِیةً وَ هِیَ أَوَّلُ امرَأَةٍ بایعَت رَسُولَ اللَهِ صَلَّی اللَهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ بِمَکةَ بَعدَ خَدیجَة²

 ابن صباغ مالکی می‌گوید: فاطمه بنت اسد به‌رسول خدا ایمان آورد و با حضرتش به‌مدینه هجرت نمود، چون در مدینه رحلت نمود پیغمبر اکرم او را در پیراهن

خودشان کفن نمودند و دستور دادند که اسامة بن زید و ابو ایوب انصاری قبر او را حفر کنند.

 چون حفر نموده به‌موضع لَحْد رسیدند، خود رسول اللَه در قبر پائین رفته و لَحْد او را با دست مبارک خود حفر کردند، و خاک لحد را با دست خود بیرون ریختند، چون از کار حفر فارغ شدند، خود در درون قبر به پشت خوابیدند، و گفتند:

 اللَهُ الَّذِی یحیی وَ یمیتُ وَ هُوَ حَیٌّ لا یمُوتُ اللَهُمَّ اغفِر لِامُّی فَاطِمَةَ بِنتِ اسَد وَ لَقِّنهَا حُجَّتَهَا وَ وَسِّع عَلَیهَا مُدخَلَهَا بِحَقِّ نَبِیک مُحَمَّدٍ وَ الَانبیاءِ الَّذِینَ مِن قَبلی فَانَّک ارحَمُ الرَّاحِمِینَ¹

 خداست که زنده می‌کند و می‌میراند و اوست که ابداً نمی‌میرد.

 بار پروردگار من، مادرم فاطمه بنت اسد را مورد مغفرت خود قرار داده، و حجّت او را به‌زبان او القاء بفرما، و قبر را بر او وسیع گردان بحقّ فرستاده ات و پیامبرت محمّد و پیامبرانی که قبل از من آمده‌اند، تو ارحم الراحمین هستی.

 اصحاب به حضرت عرضه داشتند² یا رسول اللَه ما دیدیم تو را که در این عمل با فاطمه کاری کردی که با هیچکس قبل از او ننموده بودی، پیراهن خود را کفن او نمودی، و لحد او را خود کندی، و در قبر او خوابیدی، و دعا برای او نمودی.

 حضرت فرمودند من پیراهن خود را به‌او پوشانیدم تا خدا از لباسهای بهشتی در بر او کند، و در قبر او خوابیدم تا فشار قبر بر او آسان گردد، فاطمه در رعایت امر من و مراقبت و حمایت من بهترین خلق بود بعد از ابوطالب سلام اللَه علیهما.³

 سبط ابن جوزی گوید که: وفات فاطمه بنت اسد در سنه چهارم از هجرت بوده است.⁴

 از ابوطالب و فاطمه بنت اسد چهار پسر به‌وجود آمد که به‌ترتیب طالب و عقیل و جعفر و علی نام داشتند، و سنّ هر یک با دیگری به‌ترتیب ده سال فاصله داشت و یک

دختر بنام فاخته که لقبش امّ هانی بوده است.¹

 جای تردید نیست که علی علیه السّلام در جوف کعبه خانه خدا متولّد شد حِمْیری سید اسمعیل بن محمّد می‌گوید:

 فاطمه بنت اسد علیّ را زائید در حرم خدا و محلّ امن و امان الهی، در بیت اللَه که ساحت حرم و مسجد الحرام است.

 فاطمه زنی پارسا و روشن دل و پاکدامن و بزرگوارپاک و پاکیزه بود هم خودش و هم فرزند مولودش و هم محلّ تولّد مولودش.

 در شبی این مولود مبارک را زائید که ستارگان نحسش همه غائب شده بودند و فاطمه با آن ماه منیر تابناک سعد و سعادت بدرخشید.

 هیچگاه چشم و روزگار ندیده که مانند این مولود مسعود را دست قابله‌ها در پارچه‌ای بپیچند، مگر پسر آمنه: پیامبر اکرم محمّد را.³

 و نیز در این باره عبد الباقی عمر⁴ می‌گوید:

 تو همان علیّ بلند مقامی هستی، که در بطن مکه در وسط بیت خدا که به‌زمین نهاده شدی، از فراز رفعت و بلندی هم گذشتی و بر فوق علوّ و رفعت ترفیع یافتی.

 حاکم نیشابوری گوید: لَم یولَد فِی جَوفِ الکعبَةِ قَبلَ عَلِیٍّ وَ لَا بَعدَهُ مَولُودٌ سِوَاهُ إکراماً لَهُ وَ إجلا لًا لِمَحَلِّهِ در جوف خانه کعبه هیچ مولودی غیر از علیّ متولّد نشد، نه قبل از علیّ و نه بعد از علیّ، و این به‌جهت اکرام و عنایتی است که خدا

به او داشته و به‌علّت جلال و عظمتی است که در مقام او مرعی داشته است.

 و نیز ابن صباغ مالکی گوید: وُلدَ عَلِیٌّ علیه السّلام بِمَکةَ المُشَرَّفَةِ بِدَاخِلِ البَیتِ الحَرامِ فِی یومِ الجُمُعَةِ الثّالِثِ عشَرَ مِن شَهرِ اللَهِ الأصَمِّ، رَجَبِ الفَردِ سَنَةَ ثَلاثِینَ مِن عَامِ الفِیلِ، قَبلَ الهِجرَةِ بِثَلاثٍ وَ عِشرَینَ سَنَةً، وَ قِیلَ بِخَمسٍ وَ عِشرِینَ، وَ قَبلَ البَعثِ بِاثنَتَی عَشرَةِ سَنَةً، وَ قِیلَ بِعشرِ سِنِین، وَ لَم یولَد فِی البَیت الحَرامِ، قَبلَهُ احَدٌ سِواهُ، وَ هِیَ فَضِیلَةٌ خَصَّهُ اللَهُ تَعالیَ بِهَا اجلَالًا لَه وَ اعلَائاً لِمَرتَبَتِهِ وَ اظهَاراً لِتَکرِمَتهِ، وَ کانَ عَلِیٌّ هاشمیاً مِن هَاشِمیینِ وَ اوَّلُ مَن وَلّدَهُ هَاشِمٌ مَرَّتَینِ.¹

 علی علیه السّلام در جوف خانه خدا، و داخل بیت اللَه الحرام در مکه مکرّمه متولّد شد، در روز جمعه سیزدهم ماه رجب سی سال بعد از عام الفیل، و قبل از بعثت رسول خدا به ده سال، و قبل از هجرت رسول خدا به بیست و سه سال.

 متولّد نشده است کسی قبل از علی در خانه خدا، و این فضیلتی که خداوند آن حضرت را بدو اختصاص داده است به‌جهت جلال و عظمت مرتبه و بلندی و رفعت مقام، و نشان دادن شأن و قدر آن‌حضرت است و علی اوّلین هاشمی است که از دو هاشمی متولّد شده است² چون مادر او وپدر او هر دو هاشمی بوده و قبل از او و برادرانش چنین هاشمی پا به‌عرصه وجود نگذاشت.³

کیفیت ولادت أمیرالمؤمنین در کعبه

 امّا در کیفیت ولادتش وارد است که چون دردِ زائیدن، مادرش فاطمه را گرفت، فاطمه به‌خانه خدا پناه آورده، با ابتهال پرده‌های خانه را گرفت، و تقاضای سهولت زائیدن نمود، و نظری به آسمان افکند و گفت:

 ای پروردگار من، من به ‌تو ایمان آورده‌ام! و به‌هر پیغمبری را که فرستاده‌ای! و بهر کتابی که نازل فرموده‌ای! و تصدیق نموده‌ام به‌فرمایشات ابراهیم خلیل که این خانه را بنا کرده است!

 بارالها به‌حقّ این خانه، و به‌حق بنا کننده این خانه، و به‌حق این فرزندی که در شکم دارم و مونس من است، و با من سخن می‌گوید، و یقین دارم که از آیات عظمت و جلال تواست، اینکه آسان کنی بر من ولادت مرا.

 عباس بن عبد المطلّب و یزید بن قعنب که شاهد قضیه بودند می‌گویند: دیدیم که دیوار خانه (در موضح مستجار) شکافته شد و فاطمه از آن داخل بیت شد، و از دیده نهان گردیده و شکاف خانه به‌هم آمد، و هر چه ما خواستیم در خانه را بگشائیم و از حال فاطمه اطلّاع حاصل کنیم میسر نشد؛ دانستیم که این یکی از آیات و اسرار خداست.

 این قضیه در مکه انتشار پیدا کرد، و زنها با یکدیگر از این خبر گفتگو می‌کردند تا پس از سه روز همان نقطه از دیوار شکافته شد و فاطمه بنت اسد فرزند خود علی را بر روی دست گرفته بخود می‌بالید و فخر می‌نمود، و می‌گفت: کیست مانند من که چنین پسری در داخل کعبه بزاید.¹

 و امّا آنچه ابن صباغ مالکی از کتاب مناقب لابی العالی الفقیه المالکی نقل می‌کند، آن‌است‌که: از حضرت علی بن الحسین نقل است روزی در خدمت پدرم حسین بن علی نشسته بودیم، و جماعتی از زنان در آنجا مجتمع بودند یکی از آنها به‌سوی ما روی آورد، من به او گفتم خدا تو را رحمت کند! که هستی؟ گفت من زبدة دختر عجلان از بنی ساعده هستم.

 گفتم: آیا مطلبی داری؟ و می‌خواهی ما را از آن اطلّاع دهی؟

 گفت: آری سوگند به‌خدا، ام عمارة دختر عبادة بن فضلة بن مالک بن عجلان ساعدی مرا خبر داد که روزی در میان زنان عرب بودیم که ابوطالب با حال اندوه و حزن به‌سوی ما آمد، من به‌او؟ گفتم: چرا این‌طور پریشانی؟

 گفت: چون فاطمه بنت اسد در شدّت درد زاییدن گرفتار است.

 پس ابوطالب دست فاطمه را گرفته و به‌کعبه آورد و او را در داخل کعبه جای داد و گفت همین جا به‌نام خدا بنشین! ناگهان یکمرتبه او را درد سختی گرفت و

طفل نظیف و پاکی را که پاکیزه‌تر از او ندیده بودیم متولد شد او را ابوطالب علی نام گذارده و درباره او شعری سرود:

 من او را علی نامیدم برای آنکه عزّت بلندی مقام و عزّت فخر بطور مداوم و جاودان برای او باشد.

 و در این‌حال پیغمبر صلّی اللَه علیه و آله آمدند و از کعبه علی و مادرش فاطمه را به‌خانه مادرش بردند.

 حضرت سجّاد می‌فرماید: سوگند به‌خدا که من هیچگاه چیز خوبی را نشنیده بودم مگر آنکه این خبر از بهترین و خوبترین آنها بود.¹

 شیخ سلیمان قندوزی از کتاب «مودّة القربی» از عباس بن عبد المطلب روایت کرده است که، فاطمه بنت اسد میل داشت اسم این فرزند را اسد به‌نام پدر خودش بگذارد، و حضرت ابوطالب بدین اسم راضی نبود و به‌فاطمه گفت: بیا با هم در شب تاریکی از کوه ابوقیس بالا رویم و خداوند آفریننده جهان را بخوانیم، شاید خودش ما را از اسم این فرزند آگاهی دهد.

 چون شب فرا رسید هر دو از منزل خارج شده و از کوه ابوقیس بالا رفتند و هر دو خدا را خواندند و ابوطالب این ابیات را انشاء کرد:

 ای پروردگار من! ای صاحب این شب تار! وای صاحب صبح روشن! از امر خود که در قضای تو گذشته است ما را واقف گردان که نام این پسر را چه بگذاریم؟

 در این حال صدای خِش خِشی بالای سر آنها در آسمان پیدا شد، ابوطالب سر خود را بلند کرد، دید لوحی سبز فام است مثل زبرجد، و در او چهار سطر نوشته، با دو دست او را گرفته و او را محکم به‌سینه خود چسبانید در روی آن نوشته بود.

 من شما دو نفر را اختصاص دادم به‌یک فرزند پاکیزه و طاهر و اختیار شده و پسندیده و اسم او را از مقام رفیع و با عظمت علی گذاردم، که مشتق از اسم خودم علی است، ابوطالب‌بسیار مسرور شد و سجده نمود و ده شتر عقیقه کرد، و این لوح را در خانه کعبه آویزان نمود، و بنی هاشم به‌آن فخر؟ می‌نمودند تا در زمان هشام بن عبد الملک که حجاج با ابن زبیر نبرد کرد غائب شد.¹

درس چهارم: لزوم عصمت انبیاء و ائمّه علیهم السّلام

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم

و صلّی اللَه علی محمّد و آله الطاهرین

و لعنة اللَه علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین

و لا حول و لا قوّة الا باللَه العلیّ العظیم

 قال اللَه الحکیم فی کتابه الکریم:

 ﴿وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا﴾¹

صفات معتدله انسان

 در انسان صفات نیکوئی موجود است مانند شجاعت و سخاوت و عفّت و غیره که چنان‌چه هر یک از آنها را به‌جا و به‌موقع خود به‌مقدار معین و لازم اعمال کند، صحیح و مفید بوده، و اگر از حدود خود تجاوز کند، و ضد آنها را اعمال نماید غلط و مضرّ خواهد بود.

 ضدّ این صفات را صفات رذیله گویند، و آن جنبه افراط و تفریط در حدود این صفات است مثلًا شجاعت، ملکه‌ای‌است بسیار نیکو و آن حدّ متوسط و اعتدال و پسندیده بین دو حدّ نکوهیده است.

 در ناحیه تفریط و کمبودی عنوان جُبْن و ترس از صفات رذیله و در ناحیه افراط و زیاده روی عنوان تهوُّر و بی‌باکی است که آن نیز غلط و غیر نیکو است.

 انسان باید پیوسته این صفت را در خود به‌حال متعادل نگاهدارد و نگذارد از حدود خود به‌پائین که مرتبه جبن است سقوط کند یا به‌بالا که مرتبه تهوّر و بی‌باکی

است تجاوز نماید.

 هم چنین عفّت بسیار نیکو و پسندیده است، ولی چنانچه از حد خود ضعیف‌تر باشد به‌مرتبه خمود یعنی بی‌حسی و افتادگی منجر می‌شود که در این‌حال زشت و ناپسند، و اگر از حدّ خود قویتر شود به‌مرتبه پرده‌دری و بی‌باکی که شَرَه است منجر می‌شود، که او نیز زشت و نکوهیده است، و باید انسان مواظب خود باشد که ملکه میانه و معتدل بنام عفّت پیوسته در او زنده بوده، و خدای ناکرده به‌مرحله خمود سقوط ننماید، و یا بمرحله شَره و پرده‌دری تجاوز نکند، که در آن حال آن ملکه پسندیده می‌میرد، و یکی از این دو ناحیه غیر محموده در انسان زنده می‌شود، و زندگی او زندگی نفس امّاره خواهد بود.

 سخاوت نیز حدّ میانه و درجه پسندیده است چون بجا و بموقع مصرف نگردد، عنوان بخل بر او مترتب است و چون زیاده از حدّ اعمال شود عنوان تبذیز و نفله کردن بر او صادق است، و معلوم است که هر یک از این دو ناحیه، خراب و غیر پسندیده است، و باید سعی نمود که پیوسته در حال تعادل و به اسم ملکه سخاوت در انسان موجود باشد، و از افراط و تفریط که همان مرتبه تبذیز و نفله کردن و مرتبه بخل است جلوگیری شود، و انسان در این صورت انسان صحیح و متعادلی خواهد بود.

 و لیکن آن نیروئی که در انسان موجود است و به‌واسطه آن این صفات را به‌حال تعادل نگاه می‌دارد همانا عقل است، که به‌علت عالم بودن آن به‌مصالح و مفاسد و برخوردار شدن از منافع و مضارّ اشیاء، مانند زنجیری آن صفات نکوهیده را مقید نموده و از حرکت و بروز آنها جلوگیری می‌نماید و تا هنگامی که نیروی عقل کار خود را نموده و بر وظیفه خود که انتظام این قواست عمل کند، هیچ یک از آنها نمی‌توانند از محلّ خود تجاوز نموده و به‌ظهور درآیند ولی چون در تمام افراد انسان بدون استثناء حتی اخیار و مردان با تقوی و صاحب فضیلت و دانش، اصل و ریشه آن صفات از بین نمی‌رود، بلکه تخم آنان در دل موجود و در انتظار پیدایش فرصت و زمینه مساعد برای نشو و نما و بروز است، همین‌که به‌علت فراهم شدن چنین زمینه‌ای موقع را برای بروز مساعد دیدند، بدون درنگ حمله نموده، و ملکه تقوی را، و دانش و فضیلت و عقل و بینش را در زیر پای خود لگدکوب نموده، و خود در انسان طلوع می‌کنند.

 مریضی که طبیب او را از خوردن غذا منع کرده است، چه بسا بعلّت همان عقل و ادراک منافعِ پرهیز، از خوردن غذا خودداری می‌کند، ولی احیاناً اگر زمینه

مساعدی فراهم شود، یعنی گرسنه بوده و اشتهای کافی به‌غذا داشته باشد، و غذای بسیار مطبوع و لذیذی هم در خانه طبخ گردد که بوی آن از دور نیروی اشتها و میل مریض را به‌جنبش آورد، و اتّفاقاً کسی هم در منزل نباشد که از او احتشام نموده و خودداری کند، چه بسا یکمرتبه نیروی درخواست غذا و اشتها بحدّ اعلی در وجود او بالا رفته، یکمرتبه از جای بر می‌خیزد و از آن غذا بحدّ اشباع می‌خورد.

 همین‌که سیر شد و در رختخواب افتاد، دست ندامت به‌دندان می‌گزد که چه عملی بود که انجام دادم با وجود عمل جراحی در معده یا روده مسلماً پس از چند ساعت باید گورستان را استقبال کنم.

 و همچنین تا وقتی که ملکه تقوی مشغول انجام وظیفه است، و مهار شهوت را به‌دست گرفته و او را اسیر خود نموده است، محال است شخص دست به زنا زند و عمل منافی عفّت انجام دهد ولی چون این شهوت جنسی در کانون انسان موجود است، چه بسا در زمینه مساعد مهار را پاره نموده، در جائیکه این قوّه شدید شده، در محلّ خلوت بدون مانع و رادع خارجی، و بدون مؤاخذه، بالاخص با رغبت و میل طرف، یا دعوت و تقاضای او، یکمرتبه این قوّه طلوع نموده و مرتکب چنین عمل زشتی می‌شود.

 البته در حال طلوع، چنان عقل و تقوی و دانش به‌مفاسد و مضارّ این عمل را منکوب می‌کند که ابداً آنها نمی‌توانند در مقام جلوگیری برآیند، مسلّماً در آن حال تقوی و عقلی نیست، و علم و دانشی وجود ندارد، و الّا با وجود آنان کجا می‌تواند این غریزه از جای خود تعدّی کند.

 لذا از حضرت رسول صلّی اللَه علیه و آله مرویست که: لا یزنِی الزَّانِی حِینَ یزنِی وَ هُوَ مُؤمِنٌ وَ لا یشرَبُ الشَّارِب حِینَ یشربُ وَ هُوَ مُؤمِن¹

 شخص زناکار در حال زنا ایمان ندارد، و شخص شارب خمر در حین شرب خمر، ایمان ندارد.

 چه بسا از بسیاری از دانشمندان و اهل بصیرت در مواقع خاصّ، هنگام بحث و مغلوبیت کلمه زشتی سر می‌زند، و یا برای منکوب نمودن خصم و غلبه بر او در مقام مناظره و مجادله جمله‌ای ادا می‌شود که ناپسند بوده، و پس از آن نادم و پشیمان

می‌شود، و با خود می‌گوید: من که دارای ملکه عفّت بودم، من که با خود قرار داد کرده بودم که دروغ یا غیبت یا سبّ و شَتم، یا کلمه‌ای که دلالت بر عیب و نقص رقیب کند، سر نزند، چه شد که بدون تأمل و عاقبت اندیشی چنین کلمه‌ای را ادا کردم؟ و پرده عفّت لسان خود را دریدم؟

 تمام اینها و اشباه و نظایر اینها به‌علت همان وجود صفت رذیله در دل، و مقید شدن آن بتقیید عقل و حفظ مصالح خارجی است، که دائماً در کمین نشسته، تا در موقع مناسب شکار خود را بگیرد و به‌کام خود برسد.

 و همان‌طور که ذکر شد در تمام افراد بدون استثناء این بروزات و ظهورات، گاه گاه و احیاناً مشاهده می‌شود.

 دانشمند شهیر و فیلسوف شرق بوعلی سینا با آنکه می‌گوید من تمام طبّ را برای تو به‌دو جمله خلاصه می‌کنم:

 اوّلًا جماع و آمیزش را تا توانی کم کن، زیرا آنچه در رحم زنان می‌ریزد آب حیات است که هر چه بیشتر ریخته گردد از حیات تو بیشتر کم می‌کند.

 ثانیاً غذا خوردن خود را در هر روز یکبار قرار بده، و از خوردن غذا قبل از آنکه غذای سابق هضم شود پرهیز کن.

 گویند که از او سؤال کردند با آنکه خود شما به مضارّ آمیزش زیاده از حدّ اعتدال و نیاز، آشنائی و اطلّاع دارید! پس چرا خود شما در این عمل زیاده روی و افراط می‌کنید؟

 در پاسخ گفت: من از کیفیت عمر خود می‌خواهم بهره‌مند شوم نه از کمیت آن.

 بسیاری از اطبّاء از مضارّ مشروبات الکلی به‌خوبی اطلاع دارند، و در این زمینه نیز کنفرانس داده و خطابه خوانده‌اند، یا مقاله و کتابی نوشته، ولی در عین حال خود مبتلی باین عمل شیطانی هستند.

 باری اگر انسان به این حدّ از علم و تقوی قانع شود که به‌علّت ملاحظه مصالح خارجی از جنایت و جریمه خودداری کند، و نتواند اصل مادّه فساد را در خود نابود کند، و ریشه و میکرب صفات رذیله از شَره و خَمودی، جُبن و تهَوّر، بُخل و تبذیر و نظائر آنها را به‌کلّی از سویدای ضمیر خود ریشه کن کند، هنوز به‌مقام انسان واقعی نرسیده است.

 مانند حیوانی که او را زنجیر نموده باشند تسلیم و مطیع است، ولی چون زنجیر را بگسلد چه کارها خواهد کرد.

 اگر از دروغ، کم فروشی و ظلم و زنا و اشباه آن در بیداری اجتناب ورزد، در حالت خواب که دیگر مصالح خارجی مورد نظر نیست، این صفات رذیله طلوع کرده، و صحنه‌ای را از فجایع به‌وجود می‌آورد.

 خواب زنا می‌بیند، خواب سودجوئی، و شخصیت طلبی و ظلم و جنایت می‌بیند، و چون از خواب بیدار شود، مسکین نیز تعجّب می‌کند که این خوابها با من چه مناسبت دارد، غافل از آنکه اصل و ریشه این مفاسد هنوز از دل او بیرون نرفته، بلکه موجود بوده، و خود را در زوایا و بیغوله‌های نفس مخفی نموده، تا در زمینه مساعد بروز نموده و به‌مقصد خود برسند.

مقرّبان درگاه الهی در اثر برخورداری از یک نوع علم و بینش مخصوص ریشه رذائل و مفاسد را در وجود خود نابود کرده‌اند

 انبیاء و ائمّه علیه السّلام و اولیاء مقربین درگاه حضرت احدیت این صفات رذیله و جراثیم فساد را به‌کلّی از دلهای خود بیرون ریخته، و تخم آن را در مزرعه دل خود محو و نابود نموده‌اند، و بعلّت عنایت حضرت باری یکنوع علم و دانش به آنها داده شده است که با وجود آن علم و دانش دیگر مجالی برای این رذائل نیست.

 آن نحوه از علم و بینش به یک بارقه تمام این صفات را می‌سوزاند و محو و نابود می‌کند، اصل و بنیاد بخل و شره و تهوّر را بر می‌اندازد که حتّی در تمام طول عمر و حتّی برای یکبار و حتی در عالی‌ترین زمینه مساعد، برای آنها چنین رذیله‌ای رخ نمی‌دهد.

 چون یوسف صدّیق با وجود تمام شرائط و امکانات، با وجود تمام مقتضیات، و مواجه شدن با خطراتی عظیم به‌علّت ترک گناه، باز هم قلب او اجازه گناه نمی‌دهد.

 این خاصّه و جوهره قلب که در چنین افراد است، دیگر نمی‌گذارد که حتّی در خواب خواب گناه ببینند، یا در بیداری خیال گناه را بنمایند.

 برای مقرّبان و اولیای خدا در تمام درازای عمر، یک لحظه خیال گناه هم پیدا نمی‌شود، اگر سالیان دراز بدون عیال زیست کنند و در عالی‌ترین درجه امکانات برای آنان حتّی دور از اطلّاع مردم وسائل گناه آماده گردد، ابداً خیال گناه در دل آنها خطور نمی‌کند، و فقط و فقط این افراد از آن کلیت بروز غرائز استثناء شده‌اند و بس. آن علمی که خدا به آنها بر اثر مجاهدات نفسانیه و استقامت در راه عبودیت حقّ داده و به‌علّت نور قلب، بدین مقام رسیده‌اند از سنخ علمهای معمولی نیست، بلکه علم خاصّ و کیفیت مخصوصی است که در لسان قرآن مجید تعبیر به روح اللَه یا روح القدس شده است.

 ﴿وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا﴾¹

 ما همچنین وحی کردیم به‌سوی تو روحی را از امر خود، که قبل از آن از حقیقت کتاب و اسرار عالم آفرینش، و از معارف الهیه علم و اطلّاعی نداشتی!

 ما این روح را نوری قرار داده‌ایم که به‌وسیله آن هر کدام از بندگان شایسته خود را که بخواهیم هدایت می‌کنیم.

 این نور همان روح خدا یا روح القدس است که در قلب انسان وارد شده، و حالت قلب را دگرگون می‌کند، او را بکلّی از غیر خدا منصرف و یکباره بخدا می‌پیوندد، و این است مقام عصمت انبیاء و ائمّه اطهار.

 در اینجا باید دانست، در این مقام نه این‌است که نفس به‌کلّی نابود می‌شود، بلکه منقاد صرف و مطیع محض می‌گردد، و به اندازه سر سوزنی مجال تخطّی و تجاوز برای او نمی‌ماند.

 روزی حضرت رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله فرمودند: با هر یک از افراد بشر شیطانی است که او را دعوت به‌گناه می‌کند.

 عرض کردند: ای رسول خدا آیا در وجود شما هم این شیطان موجود است؟ فرمود: بَلی وَ لکن شَیطانِی أسلَمَ بِیدِی²

 آری! لکن شیطان من به‌دست من رام شده، و تسلیم و منقاد اوامر من گردیده

است.

 در این حال برای اولیای خدا، این نفس بهترین سرمایه خدا، و گرامی‌ترین موهبت الهی است، چون نفسِ مطمئنّه گردیده، و لیاقت خطاب رجوع به‌حَرَم خدا را پیدا نموده است.

استفاده عصمت مقربان خدا از مجموع سه آیه قرآن

 در سوره انعام خداوند پس از آنکه هفده تن از پیغمبران را در چند آیه متّصل به‌هم یاد می‌کند از نوح، و ابراهیم، و لوط، و اسحق، و یعقوب، و اسمعیل و الیسع و موسی، و هرون، و عیسی، و یحیی، و داود، و سلیمان، و زکریا، و ایوب، و یونس، و الیاس، و از آنها تمجید نموده، و حتّی از بعضی پدران و برادران و ذریه آنها تحسین نموده و آنها را بندگان پسندیده و راه یافته معرّفی فرموده است؛ سپس می‌گوید:

 ﴿ذلِكَ هُدَى اللَهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ﴾¹

 هدایت خدا به آنها رسیده آن نوع هدایتی که خداوند بندگان خاصّ خود را که بخواهد، به آن هدایت و رهبری می‌فرماید، و پس از یک آیه می‌فرماید:

 ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ﴾²

 اینان افرادی هستند که خداوند هدایتشان نموده، تو نیز از هدایت آنان پیروی کن. از این دو آیه استفاده می‌شود که به پیغمبران هدایت خدا رسیده است، و از طرفی می‌فرماید:

 ﴿وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَهُ فَما لَهُ مِنْ هَادٖ * وَمَن يَهۡدِ ٱللَهُ فَمَا لَهُۥ مِن مُّضِلٍّ﴾³

 و کسی را که خداوند اضلال کند، و جلوی فیض و رحمت را بر او به بندد، هیچ راهنمائی نخواهد داشت؛ و کسی را که خداوند هدایت کند، هیچ گمراه کننده‌ای برای او نخواهد بود و می‌فرماید:

 ﴿مَنْ يَهْدِ اللَهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ﴾⁴

 کسی را که خدا هدایت کند، اوست راه یافته و از این دو آیه استفاده

می‌شود که افرادی را که خداوند هدایت کند آنان راه یافته بوده و هیچ القاء شیطانی از تسویلات جنّ و انس در آنها اثری نمی‌گذارد و اگر تمام عالم جمع شوند نمی‌توانند آنان را از راه بیراه نموده و گمراه کنند، و در اراده و علوم و اختیار آنان تصرّفی نموده و آنان را متزلزل نمایند.

 و از طرف دیگر می‌فرماید:

 ﴿أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِي هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيراً أَ فَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ﴾¹

 ای فرزندان آدم! آیا من با شما پیمان نبستم که عبادت شیطان را ننموده از او پیروی نکنید او دشمن آشکار شماست و مرا عبادت کنید و از من پیروی نمائید که این‌است راه مستقیم؟

 و بدرستی‌که شیطان افراد بسیار و طوائف فراوانی را گمراه نموده آیا شما تعقّل نمی‌کنید؟

 در این آیه پیروی از شیطان را گمراهی و اضلال تعبیر نموده است.

 بنابراین به‌مقتضای آیات سابق الذکر پیغمبران را خدا هدایت نموده و کسی را که خدا هدایت کند برای او گمراه کننده‌ای نخواهد بود.

 و گمراهی به مفاد این آیه عبارت است از پیروی شیطان، و معصیت و گناه و توجّه به‌غیر حقّ، و متأثّر شدن از القاآت نفس امّاره، و چون پیمبران را مضلّی نیست بنابراین برای آنان القاآت شیطانیه و تسویلات نفسیه و معصیت و گناه نیست؛ و این است معنی عصمت.

 بنابراین از اجتماع این سه دسته از آیات قرآن به‌طور وضوح عصمت راه یافتگان به‌هدایت خدا ثابت و مبرهن گردید، و الحمد لله.

عصمت امیرالمؤمنین علیه السّلام

 این استدلال راجع به‌عموم مقرّبان خداست ولی أمیرالمؤمنین علیه السّلام که یعسوب الدّین و ولیّ المؤمنین و قائد الغرّ المُّحَجَّلِین است به‌نحو اولی و اتمّ دلالت بر عصمت آن‌حضرت دارد.

تربیت امیرالمومنین علیه السلام در دوران کوردکی در منزل رسول اکرم

 آن حضرت از کودکی در دامان حضرت رسول اکرم پرورش یافت، و در تحت تعلیم و تربیت رسول خدا بود.

 محمد بن طلحه شافعی مذهب متوفی بسال ٦٥٤ هجری¹ و ابن صباغ مالکی مذهب متوفی بسال ٨٥٥ هجری² می‌گویند:³ که چون أمیرالمؤمنین علیه السّلام بسن تمیز رسیدند در مکه قحطی و غَلای بسیار سختی پدید آمد، به‌طوری که صاحبان عیال را از پای در آورد، و ثروتمندان را نیز تهی دست ساخت ابوطالب که بزرگ قریش بود و دارای عائله فراوان، نیز تهیدست شد، روزی رسول خدا نزد عبّاس که در آن هنگام ثروتمندترین از بنی هاشم بود آمده فرمودند: ای عَمّ از وضع قحط و غلای مکه با خبری و ابوطالب دارای عائله‌ای سنگین است بیا برویم قدری از عائله او را با خود بمنزل آوریم و خود متکفّل امور آنان گردیم تا بر او تخفیفی حاصل شود.

 عبّاس قبول نمود، هر دو به‌خانه ابوطالب آمدند و گفتند: آمده‌ایم که تا قدری از امور تو را متکفّل گردیم، تا آنکه این قحط از مکه رخت بربندد ابوطالب گفت: دو پسر بزرگ مرا، طالب و عقیل را برای من بگذارید و دیگر اختیار با شماست.

 عبّاس، جعفر را برداشت و حضرت رسول اللَه، علی را برداشته هر یک به‌خانه خود رفتند و پیوسته علی در خانه آن‌حضرت و در تحت تربیت آن‌حضرت بود. تا زمانی‌که خداوند آن‌حضرت را به رسالت برانگیخت، در این‌حال نیز علی متابعت نموده ایمان آورده و تصدیق رسالت نمود، و سن آن‌حضرت در آن‌وقت سیزده⁴ سال بود و بعضی گفته‌اند کمتر بوده، و بعضی گفته‌اند بیشتر بوده، لکن اشهر و اکثر اقوال آن‌است که آن حضرت هنوز بحدّ علم و بلوغ نرسیده بودند، و آن‌حضرت اوّلین کسی است که از مردان به رسول خدا ایمان آورده است.⁵

 ثعالبی در تفسیر⁶ آیه مبارکه:

 ﴿وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾¹ گوید که او اوّلین ایمان آورنده به رسول خداست، و این مطلب را قول ابن عبّاس و جابر بن عبد اللَه انصاری و زید بن ارقم و محّمد بن المنکدر و ربیعة الرّای می‌داند. و خود آن‌حضرت این معنی را در ابیاتی که بعد از مدّتی مدید سروده‌اند و راویان ثقه و مطمئن و ثبت از آن‌حضرت نقل کرده‌اند می‌فرماید:

 محمّد رسول خدا برادر من، و شاخه روئیده از اصل و ریشه‌ای است که من نیز شاخه دیگر آن هستم؛ و حمزه سید الشّهداء عموی من است.

 و جعفری‌که روزها و شبها در بهشت برین با ملائکه رحمت به‌پرواز در می‌آید، فرزند مادر من است.

 و دختر محمّد، آرام دل و تسکین خاطر و زوجه من است، که گوشت او با خون و گوشت من بستگی پیدا نموده است.

 و دو سبط رسول خدا؛ احمد، دو فرزند من هستند؛ پس کدام یک از شما مانند من سهمیه و بهره‌ای دارد.

 من از تمام شما زودتر به اسلام سبقت گرفتم، در وقتی‌که طفل بودم، و هنوز زمان احتلام من نرسیده بود.

 و واجب کرد رسول خدا در روز عید غدیر خم سرپرستی و زعامت شما را برای من.

 پس وای، پس وای، سپس وای بر آن کسانی‌که در فردای قیامت با ظلم و ستمی که به‌من روا داشته‌اند، خدا را ملاقات کنند.

 (عجیب که این دو عالم سنّی مذهب چگونه اوّلًا به‌طور یقین این اشعار را از آن‌حضرت می‌دانند، و معترف و مقرّ بدوزخی بودن ستمکاران به آن حضرت بنا به‌فرموده آن‌حضرت خواهند بود)

نسبت امیر المؤمنین به پیامبر اکرم

 و نقل شده است از جابر بن عبد اللَه انصاری که گفت: شنیدم علی بن أبی‌طالب در حضور رسول خدا اشعاری انشاء می‌کرد و حضرت رسول می‌شنیدند:

 من برادر رسول خدا مصطفی هستم، که هیچ شکی در نسب من نیست، در دست آن‌حضرت تربیت یافتم، و دو سبط آن‌حضرت دو فرزند من هستند.

 جدّ من و جدّ رسول خدا واحد است؛ و فاطمه دختر رسول خدا زوجه من است، و این گفتار گزاف و کلام خالی از شعور و ادراک نیست.

 من به پیغمبر ایمان آوردم و تصدیق او را نمودم، در وقتی‌که جمیع مردم در ضلالت و شرک و عسرت، متحیر و سرگردان بودند.

 قال: فتبسّم رسول اللَه و قال: صَدَقْتَ یا علی.

 جابر می‌گوید رسول خدا تبسّمی نمودند، و فرمودند ای علی! راست گفتی.

 أمیرالمؤمنین علیه السّلام در نهج البلاغه ضمن خطبه قاصعه شرح حالات دوران کودکی خود را در صحبت رسول خدا ذکر می‌کنند: وَقَد عَلمتُم مَوضِعِی مِن رَسُولِ اللَهِ صَلَّی اللَهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ بِالقَرابَةِ القَریبَةِ وَ المَنزِلَةِ الخَصیصَةِ وَ ضَعَنِی فِی حِجرِهِ وَ انَا وَلَدٌ وَ یضُمُّنی الی صَدرِهِ، یکنُفُنِی الَی فِراشِهِ وَ یمُسُّنیِ جَسدَهُ، وَ یشُمُّنیِ عُرفَهَ وَ کانَ یمضَغَ الطَّعامَ ثُمَّ یلَقِّمُنیهِ وَ مَا وَجَدَ لِی کذبَةً فِی قَولٍ، وَ لَا خَطلَةً فِی فِعلٍ.

 وَ لَقَد قَرَنَ اللَهُ بِهِ صَلَّی اللَهُ عَلیهِ وَ آلِهِ مِن لَدُن ان کانَ فَطِیماً اعظَمَ مَلَک مِن مَلَائِکتهِ، یسلُک بِهِ طَریقَ المَکارِمِ وَ مَحَاسِنِ أخلَاقِ العَالَمِ لَیلَهُ وَ نَهارَهُ، وَ لَقَد کنتُ اتَّبِعُهُ اتّبَاعَ الفَصِیلِ اثَرَ امِّه، یرفَعُ لِی فِی کلِّ یومٍ مِن اخلَاقِهِ عِلماً وَ یأمُرُنی بِالاقتِداءِ بِهِ.

 وَ لَقَد کانَ یجَاوِرُ فِی کلِّ سَنَةٍ بِحَرَاءَ، فَاراهُ وَ لَا یراهُ غَیری، وَ لَم یجتَمِع بَیتٌ وَاحِدٌ یومئذٍ فِی الِاسلَام، غَیرَ رَسولِ اللَهِ صَلَّی اللَهُ وَ آلِه وَ خَدیجَةَ، وَ انَا ثالِثُهُما، اریَ نُورَ الوَحیُ وَ الرِّسَالَةِ وَ اشُمُّ رِیحَ النُّبوَةِ وَ لَقَد سَمِعتُ رِنَّةَ الشَّیطانِ حِینَ نَزَلَ الوَحیُ عَلیهِ صَلَّی اللَهُ عَلیهِ وَ آلِه فَقُلتُ یا رَسُولَ اللَهِ: مَا هِذهِ الرِّنَّةُ؟

 فَقالَ: هذَا الشَّیطانُ ایسَ مِن عِبادَتهِ، انَّک تَسمَعُ مَا اسمَعُ وَ تَرَی مَا اری، إلّا أنَّک لَستَ بِنَبیٍّ وَ لکنَّک وَزیرٌ وَ إنَّک لَعَلیَ خَیرٍ¹

 می‌فرماید: ای مردم شما موقعیت و منزلت مرا نسبت به رسول خدا می‌دانید، که تا چه اندازه رحم نزدیک آن حضرت بوده‌ام، و دارای محلّ و منزلتی مخصوص بوده‌ام.

 من کودکی صغیر بودم که رسول خدا مرا در دامان خود می‌نشانید، و به سینه خود می‌چسبانید، و مرا در فراش خود به آغوش خود می‌گرفت، بدن خود را به من می‌سود، و بوی پاکیزه و لطیف خود را به‌من می‌بویانید، و چه بسا غذا را می‌جوید و سپس از آن به‌من لقمه می‌داد، و در تمام این مدّت از من حتّی یک دروغ در گفتارم و یک خطا و گناهی در کردارم نیافت.

 و از روزی که آن‌حضرت را از شیر بازگرفتند، خداوند بزرگترین مَلَکی از فرشتگان خود را با او ملازم نمود، که طریق اخلاق پسندیده و صفات عالیه انسانی و امور محسنه خلقهای عالم را در شب و روز به او بیآموزد.

 و امّا من پیوسته مانند بچّه شتری که از هر طرف به‌دنبال مادرش می‌دود، دائماً به‌دنبال او حرکت می‌کردم، و از او پیروی می‌نمودم، و آن‌حضرت هر روز برای من از اخلاق حمیده خود نشانه‌ای را ظاهر می‌نمود، و مرا به پیروی و متابعت از آن اخلاق امر می‌فرمود.

 عادت آن‌حضرت چنان بود که در هر سال در کوه حراء مجاورت می‌نمود، فقط من او را می‌دیدم، و کسی دیگر غیر از من او را نمی‌دید، و در تمام جهان اسلام در آنروز خانه‌ای نبود که در آن مسلمانی باشد غیر از رسول خدا و خدیجه، و من سوّمی آنها بودم.

 من نور وحی و رسالت را می‌دیدم، و بوی نبّوت را استشمام می‌کردم و حقّاً می‌گویم که ناله شیطان را در حین نزول وحی بر رسول خدا صلّی اللَه علیه و آله شنیدم، عرض کردم: ای پیغمبر خدا این چه ناله‌ای است؟

 فرمود: این شیطان است از اینکه بنی آدم او را عبادت کنند مأیوس شده، تو می‌شنوی آنچه را که من می‌شنوم، و می‌بینی آن‌چه را که من می‌بینم، مگر آنکه تو پیغمبر نیستی، و لکن تو وزیر منی و بر خیرخواهی بود.

 عجیب است با این مقام و منزلت و سفارش هائی‌که رسول خدا نموده، و او را وصیّ و وزیر و ولیّ مؤمنین و خلیفه خود قرار دادند، هنوز جسد مطهّر پیغمبر دفن نشده بود که در سقیفه بنی ساعده اجتماع کردند، و کردند آنچه کردند.

 گذشته از بردن خلافت، از یک باغستان حضرت صدّیقّه دختر رسول خدا دست بر نداشتند، و نحله رسول خدا را برده، و دختر رسول اللَه را دل شکسته نمودند.

اعتراض حضرت فاطمه سلام اللَه علیها به سکوت امیرالمؤمنین و پاسخ آن حضرت

 پس از آنکه فاطمه برای اثبات حقّ خود به مسجد رفت، و با ابوبکر به محاجّه پرداخت ابن شهرآشوب می‌گوید: چون فاطمه از مسجد به منزل مراجعت کرد، و حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام در منزل انتظار بازگشت او را داشتند، در این حال رو به آن حضرت نموده و گفت: یا بنَ أبیطَالِبٍ! اشتَمَلتَ شَملَةَ الجَنینِ، وَ قَعَدتَ حُجرَةَ الظَّنِینِ، نَقَضتَ قَادِمَةَ الأجدَلِ فَخَاتَک رِیشُ الأعزَلِ.

 هَذا ابنُ أبی قُحَافَةَ، قَد ابتَزَّنیِ نُحَیلَةَ أبِی، وَ بُلَیغَةَ إبنیِ

 وَ اللَهِ لَقَد جَدَّ فِی ظُلَامَتیِ، وَ ألَدَّ فیِ خِصَامِی، حَتَّی مَنَعَتنِی القَیلَةُ نَصرَهَا، وَ المُهَاجِرَةُ وَصلَهَا، وَ غضَّتِ الجَمَاعَةُ دوُنیِ طَرفَهَا؛ فَلَا مَانِعَ وَ لَا دَافِعَ.

 خَرَجتُ وَ اللَهِ کاظِمَةً، وَ عُدتُ رَاغِمَةً.

 أضرَعتَ خَدَّک یومَ أضَعتَ حَدَّک، افتَرَستَ الذِئَابَ وَ افتَرَسَک الذُّبَابُ، مَا کفَفتَ قَائلًا، وَ لَا أغنَیتَ بَاطِلًا، وَ لَا خِیارَ لِی لَیتَنِی مِتُّ قَبلَ ذُلَّتِی، وَ تَوَفَّیتُ دوُنَ هَینَتِی.

 عَذیری وَ اللَهِ فِیک حَامِیاً، وَ مِنک دَاعِیاً، وَیلَایَ فِی کلِّ شَارِقٍ، مَاتَ العَمَدُ وَ وَهَنَ العَضُدُ

 شَکوَایَ الی رَبِّی وَ عُدوَایَ الَی أبِی.

 اللَهمَّ أنتَ أشَدُّ قُوَّةً و أحَدُّ بَأساً وَ تَنکیلًا

 ای پسر ابوطالب! مانند بچّه در شکم مادر، دست و پای خود را در خود جمع کرده‌ای! و مانند شخص متّهم در گوشه غرفه نشسته‌ای! شاه بال خودت را که همچون بالهای قوّی باز شکاری بود شکستی! در نتیجه پرهای نرمی که برای تو ماند، به‌تو وفا نکرد و کارگر نشد، و همچون مرغ بی بال و پری که مورد هجوم پرندگان قوی واقع شود گرفتار شدی!

 اینکه این پسر ابی‌قحافه، عطیه پدر مرا از من به‌قهر و غلبه ربوده، و معاش مختصر فرزند مرا گرفته است.

 سوگند به‌خدا که در ستم با من به‌نهایت رسیده، و در دشمنی با من پافشاری کرده، تا بسرحدّیکه اولاد قیلة که انصار اوس و خزرجند، از یاری من دریغ نمودند، و مهاجرین از اهتمام و رسیدگی به‌کار من خودداری کردند، و جماعت مسلمانان به بی اعتنائی از من، از این جنایات چشم پوشیدند؛ نه کسی است که او را ممانعت کند، و نه کسی‌که او را از ستم با من باز دارد.

 سوگند به‌خدا که من با نهایت فرو بردن خشم خود به مسجد رهسپار شدم ولی پژمرده و افسرده بازگشتم.

 چهره خود را به‌ذلّت و خواری سپردی، آن‌روز که خود را از مقام و مرتبه خود ساقط کردی! گرگان درنده را شکار می‌نمودی، و اینک مگس‌ها تو را شکار خود نمودند هیچ گوینده‌ای را از کلام ناروای خود بازنداشتی! و هیچ باطلی را دور ننمودی!

 و اختیاری برای من نیست؛ و ای‌کاش قبل از آنکه پرده ذلّت مرا فرا گیرد، در کام مرگ فرو رفته بودم و پیش از این پستی و حقارت مرده بودم.

 سوگند به‌خدا که بازخواست کننده من، در کار تو خداست که مرا حمایت می‌کند و از تو پرسش می‌نماید، ای وای بر من، از این حوادث ناگوار که وارد شده است.

 محّل اعتماد و اتّکای من از دنیا رخت بربست، و بازوی من سست شد، شکایت من به‌سوی پروردگار است، و مخاصمه از ظلم و ستمی که بر من وارد شده است به‌سوی پدرم.

 بار پروردگار من! قوّه تو شدیدتر، و شدّت انتقام تو تیزتر و برّنده‌تر است.

 أمیرالمؤمنین علیه السّلام بفاطمه علیها السّلام پاسخ داد:

 لَا وَیلَ لَک! بَلِ الوَیلُ لِشَانِئِک، نَهنِهِی عَن عِربِک! یا بِنتَ الصَّفوَةِ، وَ بَقِیةَ النُّبُوَةِ.

 مَا وَنَیتُ فِی دِینِی، وَ لَا أخطَاءتُ مَقدوُرِی فَان کنتِ تُرِیدینَ البُلغَةَ فَرِزقُک مَضمُونٌ وَ کفیلُک مَأمونٌ وَ مَا اعِدَّ لَک خَیرٌ مِمَّا قُطِعَ عَنک، فَاحتَسِبیِ! فَقَالَت: حَسبِیَ اللَهُ وَ نَعِمَ الوَکیلُ¹

 ویل و وای برای تو مباد، بلکه برای دشمنان تو باد! مرا از این‌گونه خطاب بازدارای دختر برگزیده مخلوقات، وای یادگار مقام نبوّت.

 من در کار خود سستی نکرده‌ام، و از آنچه در توان و نیروی من بود کوتاهی نورزیدم.

 اگر تو معاشی و روزی می‌خواهی؟ بدان که خداوند ضامن و کفیل است، و آنچه را برای تو مهیا نموده بهتر است از آنچه از دست تو رفته است! خدا را کافی بدان و بدو پناه بر!

 فاطمه سّلام اللَه علیها گفت: خدا برای من کافی است و او بهترین وکیل است ابن ابی الحدید گوید: وَ قَد رُوی عنه علیه السلام انَّ فاطمةَ عَلَیها السَّلامُ حَرَّضَتهُ یوماً عَلی النُّهُوضِ وَ الوُثوبِ، فَسَمِعَ، صَوتَ المُؤَذِّنِ: أشهَدُ أنَّ مُحَمَّداً رَسولُ اللَه.

 فَقالَ لها: أ یسُرُّک زَوَالُ هذَا النّداء مِنَ الارضِ؟

 قالت: لا.

 قال: فَانَّهُ مَا اقُولُ لَک²

 از أمیرالمومنین علیه السّلام روایت است که فرمود:

 روزی فاطمه علیها سلام او را بر قیام و اقدام و نهضت تحریض و ترغیب می‌نمود، ناگاه شنید که مؤذّن می‌گوید: اشهَدُ أنَّ مُحَمّداً رَسُولُ اللَه.

 أمیرالمومنین به او گفت: ای فاطمه! دوست داری که این ندا و دعوت از روی زمین برچیده گردد؟

 گفت: نه

 حضرت فرمود: این همان‌است که من به تو گفته‌ام.

درس پنجم: عصمت امری موهبتی است

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم

و صلّی اللَه علی محّمد و آله الطاهرین

و لعنة اللَه علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین

و لا حول و لا قوّة الا باللَه العلیّ العظیم

 قال اللَه الحکیم فی کتابه الکریم:

 ﴿وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ ما يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْ‌ءٍ وَ أَنْزَلَ اللَهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كانَ فَضْلُ اللَهِ عَلَيْكَ عَظِيماً﴾¹

عصمت انبیاء حتمی است

قوّه عصمت در معصومین در همه حال حاکم بر وجود آنان است

 قوّه عصمت در انبیاء و ائمّه علیهم السّلام یک موهبت الهی است، و نوعی از معرفت و حالت قلبی آنان است که مانند سایر علوم بشری نیست و هیچ‌گاه مغلوب و مقهور قوای شعوریه و احساسات نخواهد شد.

 و در هیچ وقت حتّی یک لحظه در بیداری و در خواب در حال یسر و عسر و در مواقع رخاء و شدّت، مقهور و منکوب واردات طبیعیه و خیالات خسیسه مادیه نشده، پیوسته چون خورشیدی درخشان در دل تابش نموده، و نقاط سیاه و تاریک را از روزنه و زاویه‌های دل بیرون کرده است.

 این نوع علم نه تنها خود مغلوب قوای شعوریه نمی‌گردد، و منکوب طغیان احساسات نمی‌شود، بلکه تمام قوا و احساسات را در زیر سیطره و مِهمیز خود در آورده، و آنها را استخدام نموده، از آن به‌نفع مصالح خویش کار می‌کشد، و به امر و

فرمان خود دنبال مأمورّیت می‌فرستد؛ آنها هیچ قدرت تخطّی و تجاوز را ندارند.

 و بنابراین، این قوّه علم و نور تابان، پیوسته صاحب خود را از ضلالت و معصیت و خطا مصون می‌دارد.

 در روایات وارد است که در پیمبران و ائمّه روحی است به‌نام روح القدس که آنها را در مقام منیع انسانیت محفوظ نموده، و از هر لغزش و گناه و اشتباهی محفوظ نگاه می‌دارد.

 در این آیه مبارکه¹ خداوند خطاب به پیغمبر اکرم صلّی اللَه علیه و آله نمود که:

 اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نبود، طایفه‌ای از منافقین مدینه اهتمام نموده که تو را در فکر و نوع تشخیص خودت گمراه کنند، و لیکن آنها با این عمل نه تنها نمی‌توانند به تو ضرری برسانند، و تو را از فکر و اراده تو برگردانند، بلکه خود را گمراه نموده‌اند، چون خداوند بر تو کتاب و حکمت را فرو فرستاد، و از دانشهائی که قبل از این نداشتی تو را تعلیم نموده است، و فضل خدا بر تو بزرگ است.

 در این آیه مبارکه منظور از کتاب، وحی است که توسط جبرائیل بر قلب پیغمبر راجع به‌قوانین شریعت فرستاده می‌شود؛ و مراد از حکمت، علم به معارف کلیه و اسرار الهیه؛ و مراد از دانش‌هائی را که تعلیم کرده است، سایر علوم از ادراکات جزئیه و تشخیص مطالب حقّه است.

 و چون جمله ﴿وَ أَنْزَلَ اللَهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ﴾ یا حالیه است و یا بمنزله تعلیل برای جمله سابقه می‌باشد لذا استفاده می‌شود که علّت عدم تاثیر کلام منافقین در تو، همانا آن ملکه قلبی است که با آن قادر بر تلقّی وحی توسط جبرائیل امین نسبت به احکام و قوانین شریعت و نسبت به معارف الهیه می‌باشی و همچنین قادر بر تلقّی الهامات نسبت به اطلّاع بر اسرار و مغیبات، و روشن شدن واقعیت امور، و جدا ساختن بین حقّ و باطل هستی.

 بنابراین از این آیه به‌خوبی استفاده می‌شود که علّت عدم گمراهی و ضلال پیمبر، حتّی در بعضی از امور جزئیه مستند به آن علم خاصّی است که خداوند عنایت فرموده، و به وسیله آن تلقّی وحی می‌نماید، و آن علم خاصّ که در روایات بنام روح القدس تعبیر شده است پیغمبران را در مصونیت از گناه و خطا در هر مرحله از تشخیص نگاه می‌دارد.

استدلال دیگر از قرآن بر عصمت انبیاء

 یکی دیگر¹ از استدلالات بر عصمت انبیاء ضّم دو آیه از آیات قرآن است، اوّل گفتار خدای تعالی: ﴿وَ مَنْ يُطِعِ اللَهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً﴾²

 و کسانی‌که خدا و رسول خدا را اطاعت کنند، آنها با زمره افرادی‌که خدا به آنها نعمت داده از پیمبران و صدیقین و شهدا و صالحین بوده، و آنان بسیار رفقای خوبی برای اینان خواهند. دوم گفتار خدای تعالی:

 ﴿اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ﴾³

 خداوندا ما را به‌راه راست راهنمائی نما، راه آن کسانی‌که به آنها نعمت دادی نه راه آنان که بر آنها غضب نمودی، و گمراه شدند.

 از آیه اوّل استفاده می‌شود که خدا به انبیاء و شهداء و صدیقین و صالحین نعمت داده است؛ و از آیه دوّم استفاده می‌شود که کسانی را که خدا به آنها نعمت داده است ضالّ و گمراه نخواهند بود.

 بنابراین انبیاء و شهداء و صدیقین و صالحین گمراه نخواهند بود؛ و چون هر معصیت و گناهی ضلال است لذا از آنها گناه و معصیت سر نمی‌زند.

 یعنی شأن و مقام آنها طوری است که دارای ملکه حافظه از معصیت و گناهند و این معنی عصمت از گناه است؛ و نیز چون اشتباه در تلقّی احکام و وحی الهی و در معارف کلیه الهیه، و در تشخیص امور جزئیه و اشتباه در تبلیغ نیز ضلال است، لذا آنها در هیچ مرحله از این مراحل دچار خبط و اشتباه نمی‌گردند، و روی این بیان عصمت آنها نیز، در دو مرحله تلقّی وحی و معارف الهیه و مرحله تبلیغ و ترویج خواهد بود.

أمیرالمومنین علیه السّلام حائز مقام عصمتند

 أمیرالمومنین علیه السّلام از طرف خدا دارای مقام عصمت بوده و وصیّ و وارث و خلیفه رسول خدا، و اوّلین کسی است که به

رسول خدا ایمان آورده، و با او نماز گذارده است.

 طبری با اسناد خود از ابن عباس روایت می‌کند قالَ اوَّلُ مَن صَلَّی عَلیٌ¹ اوّلین کسی‌که نماز خواند علی بود.

 و نیز از زید بن ارقم حدیث کند قال: اوَّلُ مَن اسلَمَ مَعَ رَسولِ اللَهِ صَلَّی اللَهُ عَلیهِ وَ آلِهِ عَلیُّ بنُ أبیطَالِبٍ علیه السّلام²

 زید بن ارقم گوید: اوّلین کسی‌که برسول خدا اسلام آورد علی ابن أبی‌طالب علیه السّلام بود.

 و نیز از زید بن ارقم روایت کند که او گفت: اوَّلُ رَجُلٍ صَلَّی مَعَ رَسوُلِ اللَهِ صَلَّی اللَهُ عَلیهِ وَ آلِهِ عَلیُّ ابنُ ابیطالِبٍ³

 اوّلین مردی که با رسول خدا نماز گذارد علی بن أبی‌طالب بود.

 و نیز از عبّاد بن عبد اللَه به اسناد خود روایت کند قَالَ: سَمِعتُ عَلیاً یقوُلُ: انَا عَبدُ اللَهِ وَ اخُو رَسُولِهِ وَ انا الصِّدّیقُ الَاکبَرُ لا یقولُها بَعدِی إلّا کاذِبٌ مُفتَرٍ صَلّیتُ مَعَ رَسُولِ اللَهِ قَبلَ النَّاسِ بِسَبعِ سِنین⁴

 می‌گوید: شنیدم که علی می‌فرمود: من بنده خدا، و برادر رسول خدا، و صدیق اکبر هستم، هر کس این لقب را بعد از من به‌خود نسبت دهد دروغگو و افترا زننده است؛ با رسول خدا قبل از مردم هفت سال نماز گزاردم.

 ابن صباغ مالکی و محمد بن طلحه شافعی گویند وَ کانَ رَسُولُ اللَهِ صَلَّی اللَهُ عَلیهِ وَ سَلَّمَ قَبلَ بَدوِ امرِهِ إذَا أرَادَ الصَّلوةَ خَرجَ إلی شِعَابِ مَکةً مُستَخفِیاً وَ اخرَجَ عَلِیاً مَعَهُ، فَیصَلِّیانِ مَا شَاءَ اللَهُ فَاذا قَضَیا رَجَعا الی مَکانِهِمَا⁵

 حضرت رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله عادتشان قبل از ظهور امر اسلام این بود که چون اراده نماز می‌کرد، به بعضی از درّه‌های مکه خارج شده و در خفیه نماز می‌گزارد، و

علی را نیز با خود می‌برد، و آن دو نفر آن‌قدر که خدا می‌خواست نماز می‌گزاردند، و سپس به مکان خود مراجعت می‌نمودند.

 طبری با اسناد خود روایت کند از یحیی بن عفیف کندی (عفیف کندی برادر اشعث بن قیس کندی است که با عبّاس بن عبد المطلب رفاقت داشته و برای خرید و فروش که به مکه می‌آمد در منزل عباس سکنی می‌نموده است)

 او می‌گوید در زمان جاهلیت به مکه درآمدم، و در خانه عبّاس بن عبد المطلب وارد شدم، چون آفتاب طلوع نمود و مانند حلقه بر فراز آسمان قرار گرفت، و من مشغول نگاه کردن به کعبه بودم، دیدم جوانی آمد و چشمی به آسمان انداخته و سپس رو به کعبه ایستاد، و بلادرنگ طفلی آمد و در طرف راست او ایستاد، و چیزی طول نکشید که زنی آمد و در پشت سر آن دو ایستاد، آن جوان خم شد و رکوع کرد، طفل و زن هم رکوع کردند، جوان بلند شد از رکوع، طفل و زن هم بلند شدند، جوان خود را به سجده انداخت، آن دو نیز به سجده رفتند، من گفتم: ای عباس امر بسیار بزرگی است.

 عباس گفت: امر بسیار بزرگی‌است، آیا می‌دانی او کیست؟

 گفتم نه،

 گفت: او محمّد بن عبد اللَه بن عبد المطلب فرزند برادر من است.

 آیا می‌دانی آن طفل که با اوست کیست؟ گفتم نه.

 گفت: او علی بن أبی‌طالب بن عبد المطلب فرزند برادر من است.

 آیا می‌دانی این زنی که در عقب آن دو ایستاده کیست؟

 گفتم نه.

 گفت: او خدیجه دختر خویلد زوجه محمّد، برادرزاده من است؛ و این مرد به‌من خبر داده است که پروردگار تو پروردگار آسمان‌است؛ و آن پروردگار آنها را به این فعل با کیفیتی که دیدی امر کرده است، و سوگند به‌خدا من در تمام روی زمین غیر از این سه نفر احدی را بر این دین نمی‌شناسم¹

 باری پیغمبر و أمیرالمومنین و خدیجه سالیانی چند به نماز و عبادت خدا مشغول بودند، و احدی از مردم مکه ایمان نیاورده و از رسالت آن حضرت خبر نداشتند، تا آنکه آیه انذار از طرف خدا بر آن حضرت نازل گشت.

آیه انذار و حدیث عشیره

 ﴿وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ * وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ * فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِي‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ * وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ * الَّذِي يَراكَ حِينَ تَقُومُ * وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ * إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾¹

 ای پیمبر! اقوام نزدیکتر خود را از عذاب خدا بترسان، و بالهای رحمت خود را برای مؤمنینی که از تو پیروی می‌کنند پائین آور، پس اگر مخالفت کردند بگو من از کردار شما بیزارم، و توکل بر خداوند عزیز و رحیم بنما؛ آن خدائی که تو را در هنگام قیام به نماز می‌بیند و از حالات تو در سجده اطلّاع دارد فقط و فقط آن خدا شنوا و داناست.

 حضرت رسول اللَه اقوام و عشیره خود را دعوت نمودند و به آنها نبّوت خود را اعلام نمودند طبق حدیثی که وارد شده و در نزد مورّخین و محدثین از بزرگان اسلام به‌حدیث عشیره معروف‌است.

 علّامه امینی گوید: این حدیث را بسیاری از ائمّه و حفّاظ حدیث از فریقین روایت کرده‌اند، و در صحاح و مسانید خود درج نموده‌اند، و افراد دیگری از بزرگان حفاظه و ائمّه حدیث از افرادی‌که به‌قول و کلام آنها در اسلام اعتناء بسیاری است، آن حدیث را ملاحظه نموده و بدون هیچ‌گونه ایراد یا توقفی در صحّت سند آن تلقّی به‌قبول کرده‌اند، و نیز بزرگان از مورّخین امّت اسلام و غیر اسلام آن حدیث را صحیح و قبول دانسته و در صحیفه تاریخ جزء مسلّمات ذکر نموده‌اند، و شعراء اسلام و غیر اسلام منظوماً آن حدیث را در سلک شعر در آورده، و در شعر ناشی صغیر متوّفی ٣٦٥ قمریه خواهی یافت.²

 ما عین آن حدیث را اوّلًا از تاریخ طبری نقل می‌کنیم، و سپس در اطراف آن به بحث می‌پردازیم.

 طبری از ابن حمید، از سلمه از ابن اسحق، از عبد الغفار بن قاسم، از منهال بن عمرو، از عبد اللَه بن حارث بن نوفل بن عبد المطلب، از عبد اللَه بن عباس، از علی بن أبی‌طالب روایت می‌کند، که فرمود:

 چون آیه انذار بر رسول خدا صلّی اللَه علیه و آله وارد شد: ﴿وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾، رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله مرا خواندند و گفتند: یا علی: خدای من مرا امر نمود که نزدیکترین عشیره و اقوام خود را انذار کن، این امر بر من گران آمد، چون می‌دانستم که به مجرّد آنکه به این امر لب بگشایم، از آنها امور ناگواری سر خواهد زد، بنابراین سکوت اختیار کردم تا آنکه جبرائیل آمد گفت: ای محّمد! اگر مأمورّیت خود را انجام ندهی، پروردگارت تو را عذاب می‌کند.

 بنابراین یک صاع (که تقریباً یک من غذاست) برای ما طبخ کن، و در آن ران گوسفندی قرار ده، و یک قدح نیز از شیر فراهم نما، و سپس تمام فرزندان عبد المطلّب را در نزد من حاضر کن، تا با آنها سخن گویم و آنچه بدان مأموریت دارم به آنها ابلاغ کنم.

 علی گوید آنچه را که رسول خدا به من امر نمود انجام دادم، و بنی عبد المطلّب را به خانه پیغمبر دعوت نمودم و در آن هنگام آنان چهل نفر بودند یا یکی بیشتر و یا یکی کمتر؛ در میان آنان عموهای آن حضرت ابوطالب و حمزه و عبّاس و ابولهب بودند.

 چون همه آنها در نزد آن حضرت گرد آمدند حضرت غذائی را که پخته بودم طلب کردند من آن را آوردم چون در مقابل آن حضرت گذاردم، رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله پاره‌ای از گوشت را با دست خود برداشته و با دندان‌های خود پاره پاره نمودند، و آن قطعات را دورادور آن ظرف بزرگ چیدند، سپس فرمودند به آن جماعت: شروع کنید بسم اللَه!

 آنها همه خوردند و سیر شدند بطوری‌که دیگر حاجت به طعام نداشتند، و سوگند به خداوندی‌که جان علی در دست اوست آن غذائی که من در مجلس آوردم خوراک یک نفر از آنها بود، سپس حضرت فرمودند: این جماعت را سیراب کن!

 من آن قدح شیر را آوردم و همه خوردند، و سیراب شدند؛ و سوگند به خدا که آن قدح مقدار نوشیدنی یک تن از آنان بود.

 در این حال چون رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله اراده سخن کردند، ابولهب در کلام پیشی گرفت و گفت: این صاحب شما از دیر زمانی پیش، شما را سحر می‌نمود؛ رسول اللَه با آنها به هیچ سخن لب نگشود.

 فردای آن روز فرمود: ای علی! این مرد در کلام من پیشی گرفت به سخنی

از خود که شنیدی، و بنابراین این قوم قبل از آنکه من سخن گویم متفرّق شدند؛ مانند همان غذائی را که دیروز آماده نمودی امروز نیز تهیه بنما، و این قوم را در نزد من گرد آور.

 علی گوید: من چنان طعامی تهیه نمودم، و سپس آنها را در نزد آن حضرت حاضر ساختم.

 آن حضرت به من فرمودند: غذا بیاور! من آوردم و مانند دیروز غذا را به آنها تقسیم نمود همه خوردند و نیازی دیگر نداشتند.

 سپس فرمود: آنها را سیراب کن! من قدح شیر را آوردم، همه آشامیدند بطوری‌که سیراب شدند، سپس رسول خدا زبان به سخن بگشود، و فرمود: ای پسران عبدالمطلّب! به خدا سوگند من یاد ندارم جوانی از عرب را که برای قوم خود هدیه‌ای آورده باشد بهتر از آنچه من برای شما آورده‌ام، من برای شما خیر دنیا و آخرت آورده‌ام، و خداوند تعالی مرا امر نموده است که شما را به‌پرستش او بخوانم.

 کدام یک از شما در این امر به معاونت و یاری من بر می‌خیزد تا آنکه برادر و وصیّ من و جانشین من در میان شما بوده باشد؟

 علی می‌گوید: تمام آن جمعیت از پاسخ حضرت خودداری کردند، و من که در آن وقت از همه کوچکتر بودم و بی‌سرمایه‌تر و ژولیده‌تر و ساده‌تر گفتم: من، ای پیغمبر خدا یار و معین تو خواهم بود!¹ حضرت دست خود را بر گردن من گذارد، و فرمود: إنَّ هَذَا اخِی وَ وَصییی وَ خَلیفَتی فِیکم، فَاسمَعوا لَهُ وَ اطیعُوا

 فرمود: این برادر من و وصّی من و جانشین من در میان شماست، پس کلام او را بشنوید و امر او را فرمان‌برید.

 علی می‌گوید: تمام قوم برخاستند، و می‌خندیدند و به ابوطالب می‌گفتند:

این مرد تو را امر کرده است که کلام فرزندت را بشنوی و از او اطاعت کنی.¹

صحّت اسناد حدیث عشیره

 علّامه امینی گوید: به عین الفاظی که طبری این حدیث را نقل کرده است ابو جعفر اسکافی متکلم معتزلی بغدادی متوفی ٢٤٠در کتاب خود بنام نقض العثمانیة² روایت نموده و گفته است که این خبر صحیح است؛

 و نیز فقیه برهان الدین در کتاب انباء نجباء الابناء (ص ٤٦ ـ ٤٨)، و ابن اثیر در کامل (ج ٢ ص ٢٤)، و ابو الفداء عماد الدین دمشقی در تاریخ خود (ج ١ ص ١١٦)، و شهاب الدین خفاجی در شرح شفا که متعلّق به قاضی عیاض است (ج ٣ ص ٣٧) آورده است، لکن دنباله حدیث را انداخته است و گفته است که این حدیث را در دلائل بیهقی و غیر او با سند صحیح روایت کرده‌اند.

 و نیز خازن علاء الدین بغدادی در تفسیر خود (ص ٣٩٠) و حافظ سیوطی در جمع الجوامع همان‌طور که در ترتیبش آورده در (ج ٦ ص ٣٩٢) از طبری نقل کرده است، و در ٣٩٧ از حفاظ ششگانه: ابن اسحق، و ابن جریر، و ابن ابی حاتم، و ابن مردویه، و ابی نعیم و بیهقی، روایت نموده است.

 و نیز ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه (ج ٣ ص ٢٥٤)، و مورخ جرجی زیدان در تاریخ تمدّن اسلامی (ج ١ ص ٣١) و محمّد حسنین هیکل در کتاب حیات محمد (ص ١٠٤) از طبع اوّل آورده‌اند.

 و روات سند این حدیث همگی از موثقین و مورد اعتماد هستند.

 اما جماعتی، ابو مریم عبد الغفار بن قاسم را ضعیف شمرده‌اند، و این تضعیف به‌جهت شیعی بودن اوست، لکن ابن عقده بر او ثنایای فراوان گفته، و از او تمجید بسیار بعمل آورده است، و در مدح او مبالغه نموده همان‌طور که در لسان المیزان (ج ٤ ص ٤٣) از او مدح شده است، و حفاظ ششگانه فوق نیز روایت خود را به او اسناد می‌دهند، و از او روایت می‌کنند، با آنکه آنها استادان فنّ حدیث و ائمّه خبر، و مراجع جرح و تعدیل و ردّ و احتجاج هستند.

 و هیچ کس حدیث عشیره را که ذکر شد ضعیف نشمرده، و به‌جهت ابومریم در

او قدح و طعنی به‌عمل نیاورده است، و در دلائل النبّوة و خصائص النبّویه به او استدلال کرده‌اند.

 و نیز ابو جعفر اسکافی، و شهاب الدین خفّاجی، این حدیث را صحیح شمرده‌اند، و سیوطی در جمع الجوامع (ج ٦ ص ٣٩٦) حکایت کرده است که: ابن جریر طبری این حدیث را صحیح شمرده است.

 علاوه بر تمام این مطالب این حدیث به سند دیگر نیز آمده است، که روات آن همگی موثق بوده‌اند:

 احمد بن حنبل در مسند خود (ج ١ ص ١١١) به سند خود از رواتی نقل کرده که روات آن بدون شبهه و بدون کلام از رجال صحاح هستند، و آنها عبارتند از شریک، اعمش، سهال، عبّاد.¹

 باری حدیث عشیره را بسیاری از بزرگان مانند ابن مردویه، و سیوطی، و ابن ابی حاتم، و بغوی، و حلبی در سیرة النبوّیه، و غیر آنها به الفاظ دیگری نقل نموده‌اند مانند:

 ایکم یبایعُنی علی ان یکونَ اخی وَ صاحِبی وَ وارثی فَلَم یقُم الیه احدٌ فقُمتُ الیهِ وَ کنتُ اصغَر القَوم الی ان قال فَضرَبَ رَسولُ اللَهِ بِیدِهِ عَلی یدی

 و مانند: مَن بایعَنی علی ان یکونَ اخی و صَاحِبی وَ وَلیکم مِن بَعدی؟ فَمَددتُ یدی و قلتُ: انا ابایعُک

 و مانند: أنا أدعوکم إلی کلِمَتَینِ خَفیفَتَینِ عَلی اللِّسانِ ثَقیلَتَینِ فی المیزانِ: شَهادةُ أن لا إله الَّا اللَهُ وَ أنّی رسولُ اللَهِ فمَن یجیبُنی إلی هذَا الَامرِ وَ یوازِرُنی یکن أخی و وزیری و وَصیی وَ وارِثی وَ خَلیفَتی مِن بَعدی فَلَم یجبهُ أحدٌ مِنهُم، فَقامَ عَلیٌّ وَ قَال: أنا یا رَسولَ اللَه قالَ: إجلِس ثُمُّ أعادَ القَولَ علَی القَومِ ثانیاً فَصَمَتوا، فَقامَ عَلیٌّ وَ قالَ: أنا یا رسولَ اللَه فقالَ: إجلِس ثُمَّ أعادَ القَولَ عَلی القَومِ ثالثاً، فَلَم یجِبهُ أحدٌ مِنهُم فَقامَ عَلِیٌّ وَ قالَ أنا یا رسولَ اللَه فقالَ: إجلِس فَانتَ أخی وَ وَزیری و وَصیی وَ وَارثی وَ خَلیفَتی مِن بَعدی.

 و مانند: أیکم ینتَدِبُ أن یکونَ أخی وَ وزیری وَ وَصیی وَ خَلیفَتی فی

أُمَّتی وَ وَلیُّ کلِّ مُؤمنٍ بَعدی، فَسَکتَ القَومُ حَتّی أعادَها ثَلاثاً، فَقالَ عَلیٌّ: أنا یا رَسولَ اللَه

 فَوَضَعَ رَاسَهُ فی حِجرهِ وَ تفَلَ فی فیه، وَ قالَ: اللَهمّ املأ جَوفَهُ عِلماً وَ فَهماً وَ حُکماً ثُمَّ قالَ لابی طالبٍ: یا أبا طالبٍ إسمَعِ الآنَ لِابنِک وَ أطِع فَقَد جَعلَهُ اللَهُ مِن نَبیهِ بِمَنزِلَةِ هرونَ مِن موسی

 و مانند: من یؤاخینی و یوازرنی و یکون ولییی و وصیی بعدی و خلیفتی فی اهلی یقضی دینی؟ الی ان قال رسول اللَه لعلی: انت، فقام القوم، و هم یقولون لابی طالب اطع ابنک فقد امر علیک

 و مانند: فایکم یقوم فیبایعنی علی انه اخی، و وزیری، و وصییی و یکون منی بمنزلة هرون من موسی، الا انه لا نبی بعدی، الی ان قام علی فبایعه و اجابه ثم قال: ادن منی فدنا منه ففتح فاه و مج فی فیه من ریقه و تفل بین کتفیه و ثدییه فقال ابو لهب: فبئس ما حبوت به ابن عمک ان اجابک فملات فاه و وجهه بزاقا

 فقال صلی اللَه علیه و آله ملأته حکمة و علما

 و اخیراً نیز استاد حسن احمد لطفی در کتاب شهید خالد: الحسین بن علی، ذیل حدیث را طبق روایت طبری آورده است، و نیز توفیق الحکیم در کتاب محمّد ذیلش را طبق طبری آورده است، و شاعر الغدیر عبد المسیح انطاکی مصری ذیل حدیث را طبق روایت طبری آورده، و یک قصیده غرّائی در این باره سروده است.¹

 ابوجعفر اسکافی گوید: (پس از آنکه این حدیث را مفصلاً ذکر کرده است) آیا طفلی را تکلیف به طبخ طعام می‌کنند، و او را مأمور دعوت کردن قوم و عشیره می‌نمایند؟، و آیا امین سرّ نبوّت می‌گردد کودک پنج ساله یا هفت ساله؟، و آیا غیر از عاقل با فهم را ممکن‌است در زمره پیرمردان و صاحب اعتباران در مجلسی گرد آورد؟ و آیا ممکن‌است که رسول خدا صلّی اللَه علیه و آله دستش را در دست او بگذارد، و با او عقد و پیوند برادری ببندد و او را وصیّ و جانشین خود قرار دهد، مگر آنکه او اهلیت

آن را داشته باشد؟ و در واقع بحدّ تکلیف بالغ شده باشد، و لیاقت حمل ولایت الهیه و عداوت دشمنان خدا را داشته باشد.

 چرا این طفل با هم طرازان و هم سنّان خود انس نگرفت؟ و چرا به طبقه آنان نپیوست؟ چرا پس از اسلامش نیز با کودکان در جایگاه بازی به بازی کردن دیده نشد؟ در حالی‌که مانند آنان و هم طبقه با آنها بود؟ چرا در یک ساعت از ساعات خود با آنها مشاهده نشد، تا آنکه گفته شود لازمه کودکی او را لحظه‌ای فرا گرفت، و خاطره از دنیا و حداثت سن و هوای کودکی او را به حضور آنان کشانید و در حال و کیفیت آنان وارد ساخت؟

 بلکه ما علی را ندیدیم الّا آنکه پافشاری و ثبات قدم در اسلامش به‌خرج داد و در امر خود مجدّ و مصّمّم بود، و با کردار خود گفتار خود را محقّق می‌داشت؛ اسلام او عفاف و زهد او را صحّه گذارد و تصدیق نمود و به رسول خدا از میان جمیع همطرازان خود پیوست.

 علی امین و الیف رسول خدا بود، در دنیای خود و آخرت خود، علی شهوت را منکوب نمود و خواطر خود را در خود جمع نمود، و بر این امر بسیار شکیبائی و ایستادگی نمود، چون امید لقاء خدا و نجات عاقبت و ثواب آخرت را داشت¹

حدیث عشیره در میان مستشرقین

 باری حدیث عشیره، و نصب أمیرالمؤمنین را در آن روز به مسند خلافت به اندازه‌ای مسلّم و آشکار است که بعضی از مستشرقین این قضیه را نقل کرده‌اند: جرج سَیل GEORGE SALE در کتاب خود به‌نام قرآن محمد AL CORANOF MOHAMMED گوید: محمّد در آن وقت علاقه و محبّت بسیاری از خود نسبت به علی ابراز نمود، و وی را در آغوش خود گرفته، و به حاضرین مجلس امر نمود که از علی شنوائی داشته او را جانشین او بدانند، و فرمان او را گردن نهند؛ آن قوم از مجلس پراکنده شده و به ابو طالب گفتند: اکنون باید از پسرت اطاعت کنی.

 جون دون پرت JOHN DAVEN PORT در کتاب «محمّد و قرآن» MOHAMMED & CORAN ضمن بیان این داستان گوید: پیغمبر (ص) برخاسته، اخلاق پسندیده خود را اظهار داشت، و گنجی ابدی (کنایه از سعادت ابدی) به آن کس که از وی پیروی کند بخشید، و در نتیجه خطبه‌ای‌که از جهت فصاحت و بلاغت مشهور بود، با پرسش زیر ایراد فرمود:

 کدامیک از شما در برداشتن این امر مرا یاری خواهد کرد؟ کدامیک نائب مناب و وزیر من خواهد گردید، چنانچه هرون نائب و وزیر موسی بود؟ سکوت و بهت انجمن را حکمفرما گردیده، هیچیک جرأت قبول آن وظیفه خطرناکی را که پیشنهاد گردید نداشتند، تا آنکه پسر عمّ پیغمبر، علی آن جوان بی‌پروا از جای برخاسته فریاد زد:

 ای پیغمبر من تو را یاری خواهم کرد ـ تا آنکه گوید ـ محمّد دستهای خود را به دور آن جوان با فتوّت درآورد، و او را در آغوش خود فشرده فریاد زد: اینک نظر کنید برادر و وزیر مرا.

 واشنگتن ارونیک آمریکائی (در «کتاب مقدّس» ترجمه میرزا ابراهیم خان شیرازی از انگلیسی به فارسی ص ٦٠) ضمن احوالات پیغمبر این داستان را نوشته تا آنجا که گوید:

 پیغمبر (ص) فرمود: کدام یک از شما قدم پیش نهاده، مرا به برادری قبول می‌کنید؟ کدامین است از شما که وزیر و نائب و قائم مقام من باشد؟ مدّتی اهل مجلس خاموش بودند، و از کسی جوابی نمی‌آمد، و پیوسته به یکدیگر می‌نگریستند، و بعضی از روی تعجّب و برخی به استهزاء با هم تبّسم می‌کردند تا آنکه علی بن أبی‌طالب با جرأت و قوّت شباب از هیچ‌کس پروا نکرده، از میان برخاست، و قدم صدق در پیش نهاده گفت: اینک من بنده و خادم توام ای رسول خدا، اگرچه هنوز کودکم و قابل خدمتگزاری نیستم.

 محمد دست به گردن آن جوان صادق پاک طینت انداخته، او را تنگ در آغوش کشید، و به آواز بلند فرمود: اینک ببینید برادر و وزیر و نائب و قائم مقام مرا!

 این جرأت و جسارت و خودنمائی کودکی مانند علی در چنان مجمعی قریش را به خنده و ریشخند آورد، و به سخریه رو به ابوطالب کردند و به طعنه به وی گفتند: که تو هم البتّه متوقّعی که در حضور پسر تو کمرها خم کنیم، و او را تعظیم نمائیم.¹

 بالجمله ما باید در دو جهت راجع به این حدیث بحث نمائیم: جهت اوّل در سند و جهت دوّم در دلالت.

 اما در سند، همان طور که ذکر شد جای شبهه و شکی نیست که سند آن از

نقطه نظر اهل سنّت بسیار قوی است، و محل خدشه و تشکیک نیست، و هیچ کس از اهل سنّت این حدیث را ضعیف نشمرده است، مگر ابن تیمیه که گفته است این حدیث جعل و موضوع است، و کلام ابن تیمیه را اعتباری نیست، چون همه می‌دانند که او مردی متعصّب و عنود و دشمن اهل بیت بوده، و انکار احادیث مسلّمه و ضروریه را می‌نماید، به مجرّد آنکه متضمّن فضیلتی از فضائل اهل بیت رسول خدا باشد.

 بلکه در نزد اهل فنّ مسلّم است که میزان ردّ و قبول روایت در نزد او همانا نضمّن فضائل اهل بیت و عدم آن‌است.

 یافعی در «مرآت الجنان» گوید: که ابن تیمیه دارای فتاوای عجیب و غریبی است، که به سبب آنها نیز در نزد اهل سنّت مطرود است، و به علّت آنها او را زندان کردند، و از قبیح‌ترین نظریات او حرمت زیارت قبر رسول خداست.

 و عجب از حلبی است که روایت عشیره را از ابن تیمیه نقل کرده، تا آنجا می‌گوید: حضرت رسول فرمودند: فمن یجیبنی الی هذا الامر و یوازرنی ای یعاوننی علی القیام به

 قال علی‌: انا یا رسول اللَه و انا احدثهم سنا و سکت القوم.

 و حدیث را تا به اینجا خاتمه می‌دهد و در سؤال پیغمبر، و جواب آن حضرت راجع به مقامات أمیرالمؤمنین چیزی نمی‌گوید، و کلمه:

 عَلی انْ یکونَ اخیِ وَ وَصیی وَ خَلیفَتِی مِنْ بَعْدی و نیز جواب حضرت: فَانْتَ اخی وَ وَصییی وَ خَلیفَتی مِنْ بَعْدی را اسقاط کرده است، و عجیب‌تر آنکه می‌گوید: بعضی کلمه اخی وَ وَصییی وَ وارِثی وَ وَزیری وَ خَلیفَتی مِنْ بَعْدی را اضافه کرده‌اند.¹

جنایات طبری در نقل حدیث عشیره

 علّامه امینی گوید: یکی از جنایاتی‌که بر این حدیث واقع ساختند آنکه اوّلًا طبری با آنکه در تاریخ خود این حدیث را همان‌طور که ذکر شد روایت کرده است، در تفسیر خود ج ١٩ ص ٧٤ این روایت را بعینها از نقطه نظر سند و متن روایت کرده، و تمام جزئیات آن را ذکر کرده است، مگر آنکه به جای لفظ وَصِییی وَ خَلیفَتی فیکمْ،

لفظ کذا و کذا گذارده است و بدین‌صورت حدیث را نقل کرده است: قال: فَایکمْ یوازِرُنی عَلی هذا اْلَامرِ عَلی انْ یکونَ اخی، و کذا و کذا و در کلام اخیر آن حضرت نیز گفته است: ثم قال: انّ هذا اخی، و کذا و کذا ملاحظه می‌شود که چه جنایت واضحی نموده و برای پوشاندن حقّ و اخفاء مقامات و فضائل أمیرالمؤمنین لفظ وَصییی وَ خَلیفَتی فیکمْ را به لفظ مجمل تحریف نموده است.

 و به دنبال این تحریف، ابن کثیر شامی در البدایة و النهایة ج ٣ ص ٤٠و در تفسیر خود ج ٣ ص ٣٥١ به جای آن دو کلمه وصیی و خلیفتی فیکم لفظ کذا و کذا گذارده است، با آنکه مصدر و مخرج این روایت در نزد او همان تاریخ طبری بوده است.

جنایت ابن کثیر در نقل حدیث عشیره

 ابن کثیر این حدیث را شرح مفصّل داده، و لیکن در نزد او اثبات نصّی به خلافت أمیرالمؤمنین به وصیت و خلافت دینیه یا اشاره به این معانی بسیار ناگوار است؛ و بدین منظور که از شرح نصوص خلافت شانه خالی کند مرتکب این جنایت روایتی شده است.

 آیا منظور طبری هم در تفسیر خود این بوده، بعد از آنکه خود او در تاریخش آن دو لفظ را صریحاً و صحیحاً آورده، یا غیر آن، خدا عالم است.

جنایت هیکل در نقل حدیث عشیره

 و ثانیاً محمّد حسنین هیکل¹ نیز یک فضیحت آشکاری در تحریف این حدیث نموده، زیرا اوّلًا در طبع اول از کتاب خود بنام «حیات محمّد» ص ١٠٤ حدیث را ذکر کرده و بدینقسم خاتمه می‌دهد:

 فَایکمْ یوازِرُنی هذا اْلَامْرَ وَ انْ یکونَ اخی وَ وَصییی وَ خَلیفَتی فیکم، فَاعْرَضوا عنْهُ وَ هَمّوا بِتَرکهِ، لکنَّ عَلِیاً نَهَضَ وَ ما یزالُ صَبِیاً دونَ الْحُلُمِ وَ قالَ: انَا یا رَسولَ اللَهِ! عَوْنُک، انَا حَرْبٌ عَلی مَنْ حارَبْتَ فَاْتَبَسَّمَ بنو هاشمٍ وَ قَهْقَهَ بَعْضُهُمْ وَ جَعَل

نَظَرَهُمْ ینْتَقِلُ مِنْ ابیطالِبٍ الی ابْنِهِ ثُمَّ انْصَرَفُوا مُسْتَهْزِئینَ¹

 زیرا گذشته از آنکه جمله: «عونک انا حربٌ علی ما حاربت» را از نزد خود به حدیث اضافه کرده است، و این جمله در هیچ یک از روایات دیده نمی‌شود تفریع رسول خدا را در پاسخ به علی آنجا که فرمودند: فَانْتَ اخی وَ وَصییی وَ وارِثی وَ خَلیفَتی فیکمْ را حذف نموده است، و چون در این عمل شنیع خود کسی را ندید که از او مؤاخذه کند، و در این تصرّفات و تقوّلات بر او خرده گیرد، آنچه را که بطور کلی راجع به أمیرالمؤمنین علیه السّلام بوده است در طبع دوّم از کتاب خود حذف نموده است.

 شاید سِرِّ آن همان ملاحظه منظور ابن کثیر و أمثال ابن کثیر بوده است، که بعد از نشر متوجّه شده، و در طبع دوّم ترمیم نموده است؛ یا آنکه سیل اعتراضات در جرائد و محافل و خرده‌گیری‌های بسیار راجع به این موضوع، و درج جمله اوّل در کتاب خود که از ناحیه دشمنان اهل بیت علیهم السّلام متوجّه او شده است، و همین امواج سرزنش و مؤاخذه او را در پرّه افکنده تا مجبور و مضطّر به حذف و تحریف آن در طبع دوّم شده است²، یا آنکه کما آنکه عادت شایع در بسیار از چاپخانه هاست که بعضی از جملات را که مورد نظرشان نباشد حذف می‌کنند، و مؤلف چون با آنها اشتراک در منظور داشته از حذف آنها چشم‌پوشی نموده است، و یا عاجز از دفع آنها بوده است؟ و بر هر تقدیر، خداوند شعور و ادراک زنده را متوجّه کند، و امانت موصوفه الهی و حقّ ضایع شده و مورد تأسف را در دلها زنده فرماید.³

 و امّا جهت دوّم از بحث که دلالت و مفهوم حدیث است، آنکه در این حدیث با اختلاف مضامینی که در نقل آن شده است جمله: انْتَ اخی وَ وَصییی وَ

خَلیفَتی فیکمْ وَ اسْمَعوا لهُ وَ اطیعوا آمده است، و این نصیّ است از رسول خدا بلکه نصّ جلّی و آشکاری خلافت بلافصل و وصایت آن حضرت، مانند حدیث غدیر خم، غایة الامر این تنصیص دربدو نبوّت و دعوت، و حدیث غدیر در پایان آن، هنگام نزول جبرائیل و اخبار به آن حضرت به نزدیکی و فرا رسیدن مرگ واقع شد.

 بگذریم از بعضی از روایاتی‌که آنفاً ذکر شد، و در آنها نیز عنوان وارثی و وزیری و ولیِّ کل مؤمن بعدی و هو بمنزلة هرون من موسی و یقضی دینی و لفظ اسْمَعوا له و اطیعوا وارد شده است، که هر یک از آنان نیز صراحت بر ولایت و خلافت آن حضرت دارد.

 فرض کنیم اگر در مجموع این احادیث غیر از جمله «اخی و وصییی و خلیفتی فیکم» نبود باز معلوم است که این جمله چقدر بطور واضح و آشکار صراحت بر نصب آن حضرت به مقام خلافت و وصایت را می‌رساند.

ولایت أمیرالمؤمنین از روز اوّل با توحید خدا و نبوت رسول توأم بوده است

 بنابراین به‌طور یقین می‌توان گفت که ولایت أمیرالمؤمنین علیه السّلام از روز اوّل با شهادت به لا الهَ الَّا اللَهُ وَ مُحَمَّدٌ رَسولُ اللَهِ شروع شده و عَلِیٌ وَلیُّ اللَه جمله متّصله و غیر قابل انفکاک با آنها بوده است.

 چون در روز اوّلی که پیغمبر اقوام خود را به اسلام دعوت نمود و آنان را به اقرار به شهادتین امر فرمود؛ در همین روز و در همین مجلس آنان را امر به اطاعت مولی الموالی أمیرالمؤمنین و پیروی از آن حضرت نموده¹، و ولایت و خلافت او را اعلان نمود.

 بنابراین اسلام از روز اوّل که طلوع کرد با این سه جمله بود: شهادت به خدا و شهادت به نبّوت رسول اللَه و شهادت به ولایت علیّ ولیّ اللَه؛ و آنچه را که شیعه می‌گویند از وجوب تبعیت از أمیرالمؤمنین یکی از مسائل قطعیه اسلام است، و حقیقت تشیع، حقیقت اسلام است و افرادیکه به شهادتین اکتفا نموده و ولایت و خلافت أمیرالمؤمنین را رفض کرده‌اند جزئی از اسلام را ردّ نموده‌اند، و در واقع اسلام را ردّ نموده‌اند.

 هم‌چنانکه افرادی که شهادت به توحید می‌دهند و به نبّوت نمی‌دهند نیز جزئی از حقیقت را اقرار و جزئی را انکار و در واقع حقیقت را انکار نموده‌اند.

 تشیع و تبعیت از اهل بیت و اوصیای حضرت رسول اللَه از روز اول اسلام

پایه گذاری شد، و بر همین اساس نصوص صریحه از آیات قرآن، و کلام رسول اللَه به تدریج نیز راجع به ولایت اضافه شد، همچنانکه نصوص صریحه از آیات قرآن و کلام آن حضرت نیز به تدریج راجع به توحید و نبوّت اضافه شد.

امیرالمؤمنین علیه السّلام در تمام مراحل رسالت یار و مددکار پیامبر اکرم بود.

 و علاوه از این حدیث استفاده می‌شود که أمیرالمؤمنین علیه السّلام در اصل تحمّل مشاقّ نبّوت و برداشتن وظیفه خطیر تبلیغ و رسانیدن احکام و جهاد و بالأخره در ایصال مردم جهان را به سر منزل مقصود که وظیفه رسالت است شریک و سهیم بوده‌اند؛ چون مضمون روایت این نیست که هر کس ایمان بیاورد وصیّ و خلیفه من خواهد بود، بلکه مضمون این است که هر کس مرا در این کار معاونت و معاضدت نماید، و قوّت بازوی من گردد، و یار و معین من باشد، او خلیفه من است.

 زیرا که جملاتی که از آن حضرت روایت شده این است:

 ایکمْ یوازِرنی عَلی هَذا اْلَامر؟ کدام یک از شما مرا یاری می‌کنید در این امر وَ ایکمْ یبایعَنی عَلی انْ یکونَ اخی وَ صاحِبی وَ وارِثی؟ کدام یک از شما بیعت می‌کند، یعنی سر می‌سپارد، و خود را می‌فروشد، که اختیارات خود را کنار گذارده، و در تمام مراحل نبوّت و تحمّل مشاقّ و وظیفه خطیر ارسال و مواجهه با هزاران مشکلات، برادر من و ملازم و مصاحب با من و وارث من باشد، بطوری‌که بعد از من نیز این مسؤولیت تنها بر دوش او سوار شود، و یک تنه در مقابل دنیای کفر رسالت مرا ابلاغ و از عهده آن برآید.

 وَ ایکمْ یؤآخینی وَ یوازِرُنی وَ یکونُ ولییی وَ وَصییی بَعْدی وَ خَلیفَتی فی اهْلی یقْضی دَینی؟ کدام یک از شما با من در این امر، برادری و کمک می‌کنید که بوده باشد صاحب اختیار و سرپرست و وصیّ بعد از من، و جانشین من در اهل من که دین مرا ادا کند.

 وَ ایکمْ ینْتَدِبُ انْ یکونَ اخی وَ وَزیری وَ وَصییی وَ خَلیفَتی فی امُّتی وَ وَلُّی کلِّ مُؤمِنٍ بَعْدی؟ و کدام یک از شما قبول می‌کنید برادر من، و وزیر من، و وصیّ من، و خلیفه من در امّت من، و صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من بوده باشد.

 از تمام این جملات استفاده می‌شود که حضرت رسول اللَه در برداشتن این بار عظیم دنبال مُعْین و یار می‌گشتند، و برای خود قوّت بازو و ناصر می‌طلبیدند.

 این جملات صراحت دارد که کیست از شما در چنین وضعیت و حالتی که

من دارم بیاید و مرا تنها نگذارد، و برای نصرت دین خدا قیام کند، و در زنده بودن و مردن من این بار را به دوش بگیرد، در زنده بودن مصاحب و ملازم من باشد، و پس از مرگ از عهده وظائف رسالت برآید، و دینی را که من به خدا دارم و عهده‌ای را که قبول کرده‌ام ادا کند.

 بنابراین با قبول کردن چنین موضوعی، أمیرالمؤمنین در تمام مراحل اداء رسالت، و رسانیدن مردم را بسر منزل سعادت، و متعهّد بودن به عهده أعباءِ و مشکلات خلافت با وجود مقدّس رسول خدا سهیم و شریک بوده است.

 صلَّی اللَه عَلَیک یا أبا الحَسَن‌، تصوّر نشود که مقامی را که رسول اللَه از عنوان برادری و وزارت و خلافت و وراثت و ولایت به آن وجود عزیز، عنایت فرمودند یک امر تشریفاتی، و یک نتیجه و بهره‌ای در مقابل قبول او بود، و کانَّهُ می‌خواستند جزای او را به اعطای چنین مناصبی داده باشند؛ بلکه با این جملات او را برای تحمل مشاق در تمام این امور طلبیدند، و فرمودند:

 کیست که این کوه عظیم و کمر شکن را به دوش می‌گیرد؟

 کیست که در مخالفت مشرکین و دنیای کفر و شرک دوش به دوش من قیام نموده، و نگذارد که تمام این فشارها تنها بر من وارد آید؟

 کیست که در جنگها و غزوات از جان و دل به تمام معنی در رتبه و ردیف من برای اعلای کلمه حقّه قیام کند؟

 کیست که خود را در برابر مخالفتهای شدید قریش و طوائف کفر بی‌پروا حاضر ببیند؟

 کیست که‌برای هجرت و دربه‌دری در کوهها و بیابانها متواری شود؟

 کیست که حاضر باشد در لیلة المبیت در جای من بخوابد و بدن خود را زیر شمشیرهای شجعان عرب قطعه قطعه ببیند.

 کیست که و کیست که حتّی بعد از موت من در برخورد با منافقین امّت خود را نبازد، و یک ذره هوی در دل خود راه ندهد و با هزاران مشکلات و کوههای غم و اندوه بسازد، و دست از دست تخطّی نکند و ناله‌های دختر من زهراء، او را به احساسات قبیلگی و قومی تحریک نکند، و مانند دریای عظمت و وقار طبق وظیفه خود رفتار نموده، و نه تنها عصر آن‌روز بلکه تمام عالم بشرّیت و انسانیت را تا روز رستاخیز، به علم و حلم و عظمت و وفا و صفا و صدق و زهد و بی‌اعتنائی به غیر خدا تعلیم و

تربیت نماید.

 ای مردم دنیا بدانید که أمیرالمؤمنین آن طفل خردسال در آن‌روز در مقابل چنین مشکلاتی به جواب رسول اکرم پاسخ مثبت داد، و با پاسخ خود این امواج سهمگین خطرات را با سینه باز و قلب توانای خود به‌کنار می‌زد، و خود را حاضر برای فداکاری در دقیق‌ترین لحظات و باریکترین دقائق آماده نمود، و تمام صحنه‌ها و پیش‌آمدهای بیست و سه سال زمان رسالت حضرت رسول اکرم و سی سال پیش‌آمدهای ناگوار و خرد کننده بعد از رحلت آن حضرت را چون آئینه در مقابل دیدگان خود دید، و برخاست و فریاد زد: انَا یا رَسولَ اللَهِ

 منم ای پیغمبر خدا که یار و معین تو و مصاحب و ملازم تو باشم، آنی از تو غفلت نورزم، جان و مال و شخصیت و حیثیت و دنیا و عِزّ را به خاک پای مبارکت نثار کنم، منم که حاضرم ببینم ریسمان بر گردن من انداخته و برای اخذ بیعت به مسجد برند¹ و زبان خود را از راه عفّت و صواب خارج نکنم، و احساسات من مرا تحریک نکند.

 منم که حاضرم ببینم در کنار در خانه دخترت هیمه و هیزم گرد آورده خانه را آتش زنند²، و صدای واویلاه وامحمّداه! از نور دیده ات بشنوم، و لکن برای حفظ شریعت، و بقای قرآن و اعلای اسلام اهمّ را فدای مهّم ننموده، از وظیفه خود تجاوز نکنم.

 منم که در دقیق‌ترین اوقات امتحان، در لحظاتی‌که دو بزرگ قریش ابوسفیان و عبّاس آمده و می‌گویند: علی دستت را برای بیعت بیاور با تو بیعت کنیم، در این‌صورت احدی را یارای مخالفت با تو نخواهد بود³ و اگر بخواهی کوچه‌ها و شوارع مدینه را از سواره و پیاده بر علیه غاصبین و دشمنانت پر خواهیم نمود،⁴ هیچ جوابی به آنها ندهم، و سکوت اختیار کنم.

 منم که با گریه و آه از ظلمی که بر دخترت روا داشتند، به قبرت پناهنده شده، بگویم یا ابْنَ امَّ انَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفونی وَ کادوا أَ یقْتُلونَنی⁵

 بدون جهت نبود که یک نفر از دعوت شدگان در مجلس عشیره برنخاستند، و این معنی را نپذیرفتند، با آنکه رسول اللَه را صادق می‌دانستند.

 رسول اللَه از کودکی در میان آنها بزرگ شده بود، شخص غریب و مجهولی نبود، لکن چون می‌دیدند که قبول کردن این معنی، قبول کردن هزاران نگرانی و مشکلات و خونِ جگرهاست، برخاستند و مجلس رسول اللَه را با لبخند و تمسخر ترک گفتند.

 به حدیث عشیره اشاره می‌کند مرحوم سید حمیری در بعض از قصائد خود مثل این قصیده:

 تا آنکه می‌گوید:

 و نیز گوید:

 تا آنکه گوید:

 و نیز در قصیده دیگر خود گوید:

 تا آنکه گوید:

 تا آنکه گوید:

درس ششم: عصمت انبیاء منافاتی با اختیاری بودن افعال آنان ندارد

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم

و صلّی اللَه علی محمّد و آله الطاهرین

و لعنة اللَه علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین

و لا حول و قوّة الا باللَه العلیّ العظیم

 قال اللَه الحکیم فی کتابه الکریم:

 ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ﴾¹

عصمت انبیاء از راه تمامیت حجّت از طرف خدا

 پیمبرانی بودند که به‌شارت می‌دادند، و می‌ترسانیدند، برای آنکه برای مردم حجّتی و عذری بر خدا بعد از آنها باقی نبوده باشد.

 این آیه مبارکه علّت فرستادن پیغمبران را به‌سوی مردم، و علّت تبشیر و انذار آنها را می‌رساند؛ و آن اینکه حجّت بر مردم تمام شود و در اثر خطا گناهی که مرتکب می‌شوند عذری نداشته باشند، و حجّت و عذری را بر خدا در روز باز پسین اقامه نکنند، که ما نفهمیدیم، کسی نبود به‌ما راهنمائی کند.

 و معلوم‌است که قاطعیت عذر و حجّت بودن اقوال و افعال انبیاء وقتی است که آنها معصیت نکنند، یا در قول و فعلشان دچار اشتباه نگردند؛ و در تلقّی احکام از خدا و ابلاغ آنها نیز دچار خطا نشوند؛ و الّا در غیر این‌صورت حجّت و عذر برای مردم باقی خواهد ماند.

 آنها می‌گویند: ما گناه کردیم به‌علّت اینکه پیمبران را گناهکار دیدیم، و خطا و گناهی که از ما سر زد به‌علّت اشتباه نمودن پیغمبر در گفتار و کردارش بود، او اشتباه کرد. وحی را صحیحاً تلقّی ننموده یا صحیحاً تلقّی نموده لکن در ابلاغ آن

دچار اضطراب و اشتباه گردید، و بالنتیجه ما افعال را بر خلاف حّق انجام دادیم.

 پس پیغمبران برای این منظور که آمده‌اند، حتماً نباید اشتباه و گناه کنند و الّا منظور از فرستادن آنها حاصل نخواهد بود و این‌است معنی عصمت.

اثبات عصمت از آیه دیگر

 از آیه‌ای دیگر نیز می‌توان استفاده عصمت نمود:

 ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَهِ﴾¹

 هیچ پیغمبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به‌اذن خدا مطاع واقع شوند، یعنی مردم از آنها اطاعت کنند، و مطیع آنان گردند.

 بنابراین همان‌طور که انبیاء به اذن خدا مطاع می‌شوند، مردمی که از آنها تبعیت می‌کنند بالملازمه به اذن خدا مطیع خواهند بود، و اراده خدا و اذن خدا بر فعل آنان تعلّق خواهد گرفت.

 و معلوم‌است که اگر پیغمبر در ابلاغش اشتباه کند یا گناهی مرتکب شود، و بالنتیجه در گفتار و کردارش که دو وسیله رسانیدن احکام است از حق تجاوز کند، مردمی که پیروی از او می‌کنند، طبعاً نیز از حقّ تجاوز نموده و فعل خلاف حقّ را انجام می‌دهند.

 و طبق آیه مبارکه که اذن خدا بر فعل آنان تعلّق گرفته است، باید اذن خدا بر فعل باطل نیز تعلّق گیرد، و چون اراده خدا پیوسته حقّ است و به فعل حقّ تعلّق می‌گیرد، بنابراین نباید از انبیاء هیچ گناهی و یا خطائی سر زند تا اذن خدا که بر فعل متابعین آنها تعلّق می‌گیرد بر فعل حقّ تعلّق گیرد.

 ﴿وَ اللَهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ﴾²

 و علاوه اگر از پیغمبری گناه سر زند، چه در گفتار و چه در افعال، چون معصیت مبغوض خداست، و مورد نهی حضرت اوست، لذا باید آن گناه هم مورد بغض و نهی خدا باشد، و هم مورد حبّ و امر خدا.

 مورد بغض و نهی، از جهت آنکه به‌الفرض گناه است و هر گناهی را خداوند مبغوض داشته و از او نهی می‌نماید، مورد حبّ و امر خدا از جهت آنکه این گفتار و کردار بنا به‌فرض باذن خدا بوده و منظور از رسالت او مطاع بودن اوست؛ و بنابراین،

این قول و فعل از اذن و اجازه و اراده خدا سرچشمه گرفته است؛ و چون اجتماع حبّ و بغض در شیی‌ء واحد از جهت واحد، و نیز اجتماع امر و نهی بر فعل واحد از جهت واحد، محال است، لذا گناه و معصیت از پیمبران محال است و این‌است معنی عصمت.

ملکه عصمت موجب اضطراری بودن افعال نمی‌شود

 بسیاری از مردم گمان می‌کنند که انبیاء و ائمّه که دارای ملکه عصمتند، افعالی که از آنها سر می‌زند بدون قوّه علمیه و اراده اختیاریه آنها بوده است.

 فرشتگان سماوی که حضرت احدیت برای حفظ و حراست دلهای آنها از خطا و معصیت، بر آنان گماشته، و چون رصد در مقام مصونیت و حفاظت آنها بر می‌آیند، آنها را از هر گونه اختیار و دخالتی بر حذر داشته‌اند.

 بنابراین نباید عبادت و مجاهدت آنها را به سایر افراد بشر قیاس نمود، زیرا افراد بشر در اثر مجاهده و مبارزه با نفس طیّ طریق خدا را می‌کنند و دچار مشکلات و مشاقّ می‌گردند، ولی آنها آسوده خاطر توسّط جبرائیل و سایر فرشتگان راهنمائی می‌شوند؛ و بدین‌جهت ذاتاً طاهر و پاک بوده‌اند، و در سیر نیز غیر از طهارت و پاکی چیزی در آنان وارد نمی‌شود.

 بنابراین آنچه را که آنها نموده‌اند، از تبلیغ و ترویج و استقامت، و مجاهده و عبودیت، و صدق به هیچ‌وجه از سایر مردم توقع نباید داشت؛ چون سنخ وجود آنها با سایر افراد بشر مغایرت دارد؛ و بالنتیجه در کردار و گفتار نیز مغایر خواهند بود؛ و در نتیجه عصمت آنان مربوط به خود آنان نیست، بلکه مربوط به خداست که این‌طور آنها را در بین دو دست خود سیر می‌دهد، و آنان بدون اختیار و قوّه عِلمیه قلبیه بر تحریک خدا متحرّک‌اند.

 این گمان بسیار غلط و نابجا بوده، و علاوه موجب باز شدن راه تکاهل و سستی به افراد امّت می‌شود، زیرا معلوم است که انبیاء با وجود آنکه دارای مقام عصمت و طهارتند، و با وجود آنکه به اراده خدا و اختیار حضرت او و فرشتگان او در مصونیت و حفظند، لیکن در عین حال آن عصمت و اراده خدا از وجود آنان خارج نبوده و بدون قوّه عِلمیه و دَرّاکه، و بدون اراده قلبیه و اختیار، از آنان کاری صورت نمی‌گیرد.

 برای توضیح این مطلب می‌گوئیم: تمام حوادث و موجوداتی که در این عالم

به‌وجود می‌آیند منوط و مربوط به‌سبب و علّتی هستند که از آن ناشی شده، و به علّت صدور از آن علّت در خارج متحقّق می‌گردند.

 بنابراین تمام افعال و اقوالی که از پیغمبر سر میزند، بر میزان واحد، که همه آنها صواب و حقّ و اطاعت است معلول سببی است که در خود پیغمبر وجود دارد؛ و آن همان ملکه و قوّه رادعه‌ای‌است که در پیغمبر موجود است.

 همان‌طور که ما هر فعل و کاری که انجام دهیم تا اوّل صورت آن روز تصوّر نکنیم و میل به آنها پیدا نکنیم و به‌دنبال آن اراده تحققّ او را ننمائیم آن فعل از ما سر نمی‌زند؛ و برای آنکه کاری را انجام دهیم در وهله اوّل باید حتماً منظره و شکل آن کار را تصوّر کنیم؛ و در وهله دوّم میل به آن کار پیدا کنیم، و در وهله سوّم اراده به‌جا آوردن آن را در خود ایجاد کنیم.

 در انبیاء نیز همین‌طور است، افعالی که از آنها سر می‌زند پس از تصوّر صورت علمیه و میل و اراده تحققّ آن است.

 باز برای توضیح می‌گوئیم، از ما افراد بشر کارهای خوب و بدی سر می‌زند؛ برای کارهای خوب حتماً باید اوّل صورت علمیه آن‌را در نظر آورده و بعد از میل و اراده بجای آوریم، و برای کارهای بد نیز حتما باید اوّل صورت علمیه آن را در نظر بگیریم، و سپس میل و اراده به وقوع آن پیدا کنیم.

 حال اگر فرض بشود در افرادی آن صورتهائی که در ذهن آنها پیدا می‌شود و به آن میل می‌کنند، فقط و دائماً صورت‌های خوب و پسندیده باشد، بنابراین بعد از تعلّق اراده به آنها، همیشه و بطور دوام از آنها کاری پسندیده ظهور و به‌روز خواهد نمود؛ و اگر به‌عکس در ذهن افرادی پیوسته صورتهای قبیح و منظره‌های خیانت و جنایت و معصیت به‌وجود آمده و بدان میل و اراده کنند، پیوسته از آنها افعال قبیحه صادر خواهد شد، اینها اهل شقاوتند کما آنکه دسته اوّل اهل سعادتند.

 پیغمبران از افرادی هستند که دائماً در ذهن آنها صورت‌های خیرات و کردار نیک منعکس می‌شود، و بدان میل می‌کنند، و پس از اراده انجام می‌دهند؛ و چون این صورت‌ها پشت سر هم بدون فاصله در ذهن آنها پیدا می‌شود، برای آنان حصول این صُوَر ملکه می‌گردد، مانند ملکه عفت و شجاعت و سخاوت و غیرها، و این عبارت است از ملکه عصمت در آنها.

 بنابراین صدور افعال از پیمبران به وصف طاعت، همیشه و به نحو دوام،

به‌علت صورت علمیه حسنه دائمیه است؛ و آن همان اذعان قلبی آنان بعبودیت است؛ و مراد از ملکه، همان رسوخ و عدم تغییر صورت علمیه در نفس است؛

افضلیت انبیاء بواسطه اختیاری بودن افعال آنهاست

 و این‌است موجب مزیت و افضلیت آنها بر سایر افراد بشر، چون ملکه نفسانیه و قوّه علمیه آنها بسیار قوّی است، به‌طوری‌که پیوسته آنها به‌علم و اراده غیر منفک از خود، اختیار خیرات و طاعت را می‌نمایند، و الّا اگر فرض شود از آنها بدون علم و اختیار مرتبط به‌وجود آنان، کار خوبی سر زند، چون ساعتی که کوک می‌کنند و سپس بدون اختیار به‌حرکت در می‌آید، یا مانند کلیدِ دَر که بدون اختیار و اراده، بلکه به‌علّت حرکت دست، در را باز می‌کند، برای آنان چه فضیلتی و شرافتی خواهد بود.

 و علاوه می‌دانیم پیغمبران تلقّی وحی می‌کنند، و در تلقّی، و نیز در تبلیغ، خطا نمی‌کنند، اگر این تلقّی و تبلیغ مستند بقوّه نفسانیه و مَلَکه موجوده در آنها نباشد، و بدون اسبابی که با وجود پیغمبران موجود و با واقعیت و موجودیت آنان توام باشد، وقوع یابد؛ لازمه‌اش آن‌است‌که این افعال بدون علم و اراده پیغمبر به‌وجود آید؛ و بنابراین کارهای پیغمبر از اختیار خارج می‌شود، و این منافات با آن دارد که ما پیغمبر را چون سایر افراد بشر، انسان مختار فرض کرده‌ایم.

 بنابراین تمام افعالی که از آنها سرمی‌زند، از گفتار و کردار، و معجزاتی که به‌دست آنان ظهور می‌یابد در اثر علم و اختیار خود آنان بوده، و مستند به‌ملکه و کیفیت و حالت قلبی آنان‌است، که آن نیز مستند به‌اذن خدا و حفظ فرشتگان است، که حالات قلبیه و اختیاریه و صور علمیه و ملکه نفسیه آنان را در این‌طریق نگاهداری می‌کنند.

 در اینجا بحث ما در پیرامون عصمت پیامبران پایان می‌یابد؛ و برای آنکه کیفیت افاضه این موهبت الهیه کاملًا روشن گردد، و فضیلت و شرافت آنان نسبت به‌سایر افراد نیز معین شود، ناگزیر برای توضیح مقامات و درجاتِ آنان که در این درس و در دروس سابقه بیان کرده‌ایم؛ باید کیفیت خلقت و کیفیت حصول ملکه عصمت در آنها مشخص گردد؛ و این نیاز به چند بحث دارد:

آفرینش عبارت است از ظهور، نه تولّد و خروج

 بحث اوّل، عالم خلقت أعمّ از موجودات مجردّه و مادیه، ظهور نور وجود حضرت باری تعالی شأنه هستند. و تمام ممکنات مظاهر و مَجالی آن ذات مقدّس می‌باشند.

 بنابراین هر ممکن به اندازه سِعِه ماهُوی و قابلیت خود

از نور وجود حق تعالی مستفیض شده، و از تابش آن نور پاک در آئینه هستی خود به ظهور آمده، و لباس هستی در بر کرده است.

 معنای خلقت بیرون آمدن چیزی از ذات مقدّس و ایجاد چیزی مستقلّ در خارج نیست، به‌طوری‌که در اصل وجود و یا در استمرار آن و یا در صفت و فعل متکی به‌خود بوده، و بر پای خود ایستاده باشد.

 بنابراین تمام عالم هستی، به‌جز ذات پروردگار قائم به او هستند، و اتّکاء و اعتماد بدو دارند؛ به‌طوری‌که اگر یک لحظه این قیام و اتّکاء و اعتماد و بستگی بریده شود، عالم خلقت در ظلمتکده عدم و نیستی فرو می‌رود.

 ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَهِ وَ اللَهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾ (آیه ١٥ ز سورۀ فاطر).

 ای مردم؛ تمام شما به تمام شراشر وجود هستی نیازمندانی به‌خدا هستید و فقط خداست که بی‌نیاز است و اوست که سزاوار تحمید و ستایش است.

 روی این اصل، اظهار عجز و مسکنت و نیستی که پیامبران به‌درگاه الهی می‌نموده‌اند، و در برابر ذات اقدس حضرت ذو الجلال خود را فقیر و خالی و تهی می‌دیدند، و در مناجات‌ها سیمای مذلّت بر خاک می‌سودند، نه از روی تصنّع و تعارف بوده است؛ بلکه حکایت از یک امر واقعی می‌کرده است.

 پس در این جهت ما بین پیامبران و امامان با سایر مردم از هر صنف و طبقه هیچ تفاوتی نیست که هر کس هر چه دارد به‌خدا دارد، و با خدا دارد، و بدون خدا هیچکس هیچ ندارد.

اساس عالم هستی مبنی بر اختلاف در موجودات است

 بحث دوّم: اساس عالم هستی مبنی بر اختلاف در ظهورات و تجلیات است.

 این مسئله در فلسفه تحت عنوان الوَاحِدُ لَا یصْدُرُ مِنْهُ الَّا الوَاحِدُ (از چیز واحد جز چیز واحد صادر نمی‌شود) و در عرفان تحت عنوان لَا تِکرارَ فِی التَّجَلّی (در تجلیات ذات مقدّس پروردگار هیچ‌گاه تکرار به‌وقوع نمی‌پیمودند) مشهود عرفاء عالی مقدار از اولیاء ذوی العزّة و المقدار و مورد بحث حکمای راشدین اسلام است.

 یعنی در تمام عالم آفرینش دو موجودی که من جمیع الجهات با یکدیگر

مساوی و یکسان باشند محال است که پدید آید بلی موجودات متشابهی هستند که از بعضی جهات با یکدیگر شباهت دارند؛ ولی دو موجودی‌که عین یکدیگر باشند ممتنع است که تحقّق یابد.

 علوم تجربی امروز این اصل را پذیرفته است؛ و بر اساس مقایسه و استقراء و تجربه هایی مداوم اثبات نموده است که تشابه من جمیع الجهات بین دو موجود وجود ندارد؛ بلکه هر موجودی دارای مشخصّات خاصّه و ممیزات منحصره به‌خود است.

 حتی در بین افراد انسان از زمان خلقت آدم بوالبشر تا روز قیامت دو انسان یافت نمی‌شود که از هر جهت با هم یکسان باشند؛ نه از جهت ذاتیات و صفات و نه از جهت عوارض مکانی و زمانی و کیفیت و کمیت و غیرها.

 و حتّی دو انسان یافت نمی‌شود که بندهای انگشتان آنان، خطوط منقوشه در بدن آنان مشابه باشد و بر این اساس از فنّ انگشت‌نگاری برای شناسائی مجرمان استفاده می‌کنند.

 بلکه خطوط پوست هر نقطه از بدن یک فرد با خطوط پوست سایر نقاط همان فرد تفاوت دارد.

 خطوط انگشت دست راست با همان انگشت از دست چپ تفاوت دارد، و خطوط سبّابه از دست راست با سایر انگشتان همان دست راست مختلف است.

 بنابراین اصل کلّی و دائمی، هر یک از افراد انسان در سازمان خلقت و آفرینش با یکدیگر متفاوت است همان‌طور که در چهره و سیما و شکل و شمایل با یکدیگر متفاوتند، در غرائز و ملکات و صفات نیز به‌مقدار متنابهی متفاوتند.

 از دوران کودکی و طفولیت ملاحظه می‌شود که بعضی از اطفال در مقدار سخاوت و گذشت متفاوتند، در حیا و عفّت متفاوتند، در متانت و اصالت متفاوتند، در شجاعت و هوش و فهم و زیرکی متفاوتند.

 و بنابراین پیامبران و امامان با سایر افراد بشر تفاوت دارند.

 بلکه خود پیامبران در عین حال که همه از جانب خدا برانگیخته شده‌اند و وظیفه مهّم رسالت را بر عهده دارند، و همه متّفقاً مردم را به‌مقام توحید دعوت می‌کنند، و به‌عبارت ساده همه از یک مبدء و به‌یک مرجع بوده، و آیند و روندشان از یک‌جا و به‌یک جا می‌باشد و قول خدای تعالی از زبان مؤمنان که:

 ﴿لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ﴾ (آیه ٢٨٥ ‌از سوره بقره)

 هیچ‌گاه ما در بین احدی از فرستادگان خدا فرق نمی‌گذاریم و همه را بدیده قبول می‌نگریم. شاهد آن‌است؛ در عین حال آنان دارای اختلاف بوده، و از نقطه نظر سِعِه وجودی و به‌تبع آن غرائز و صفات و همچنین از نقطه نظر مواهب إلهیه تفاوت‌هائی داشته‌اند.

 ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ﴾ (نیمه اوّل از آیۀ ٢٥٣ از سوره بقره).

 این پیامبران و فرستادگان را ما بعضی را بر بعض دیگر برتری داده‌ایم بعضی از آنان کسی بود که خدا با او سخن می‌گفت و برخی را به‌درجاتی ترفیع مقام داد ما به‌عیسی بن مریم بینات و شواهد بر پیامبری اعطاء نمودیم و او را به‌روح القدس مؤید ساختیم.

 از آیات مبارکات قرآن کریم که سرگذشت و داستان و صفات پیامبران را شرح می‌دهد این اختلاف واضح و مشهود است.

تمام موجوداتی که حامل قوّه و استعدادند متحرّک به‌سوی کمال می‌باشند

 بحث سوّم: در تمام موجوداتی‌که دارای قوّه و استعداد هستند و باید قابلیت‌های خود را به‌مرحله فعلیت برسانند حرکت به‌سوی کمال وجود دارد.

 و نتیجه این سیر و حرکت، عبور از مراحل کمون و استعداد و وصول به‌مراحل ظهور و فعلیت کمال است. در تمام موجوداتِ عالم طبع اعمّ از انسان و حیوان و نبات و جماد، این حرکت موجود و سیر و عبور از مراحل بدویه به‌سوی مراحل نهائیه مشهود است.

 انبیاء و اولیاء چون سایر افراد بشر از این قاعده مستثنی نیستند؛ می‌بینیم مراحل تکوین آنها در این عالم از سلاله ماء مهین شروع شده و سپس مراحل استعدادها و فعلیت‌های مختلفه را از نطفه و علقه و مضغه و شکل‌بندی استخوان‌ها و روئیدن گوشت به روی آنها و سپس به انشاء خلقت روح و تبدیل مادّه را به نفس مجرّده و ناطقه، طیّ نموده و مراحل استعداد را یکی پس از دیگری پشت سر گذارده؛ و مراحل فعلیت را یکی پس از دیگری استقبال می‌کنند، تا به‌مرحله فعلیت تامّه خود برسند.

 ﴿يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ﴾ (سوره الانشقاق (٨٤) آیه ٦).

 ای انسان تو با کوششی هر چه تمامتر و با جدّ و جهدی هر چه بیشتر به‌سوی پروردگارت در حرکت هستی و به شَرف ملاقات او خواهی رسید!

 همان‌طور که انبیاء از نقطه نظر سیر و حرکت طبیعی و طبعی و مادّی چون سایر افراد بشر در حرکت هستند و از کوچکی به بزرگی، و از ضعف بقوّت، و از صغر جسم به کبَر در حرکتند؛ و کریمه شریفه:

 ﴿قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ﴾ (سوره‌الکهف (١٨) صدرآیه ١١٠).

 بگو ای پیامبر که حقّا من انسانی همانند شما هستم.

 و آیه ﴿وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ الْآخِرَةِ وَ أَتْرَفْناهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمَّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَ يَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ﴾ (سوره المؤمنون (٢٣) آیه ٣٣).

 و گفتند مردمانِ پر از منیت و استکبار از قوم پیامبری که ما بعد از نوح او را فرستادیم؛ آن کسانی‌که کفر ورزیدند و ملاقات آخرت را تکذیب کردند، آن کسانی‌که ما در زندگی حیوانی دنیا آنان را به‌طغیان و فساد انداختیم:

 این مرد نیست مگر انسانی مثل شما، می‌خورد از آنچه شما از آن می‌خورید و می‌آشامد از آنچه شما از آن میآشامید؛ بر آن دلالت دارد.

 همین‌طور از نقطه نظر کمالات روحی و بروز استعدادها و غرائز و صفات باطنی و ملکات، مانند سایر افراد بشر در سیر بوده؛ و در مدّت درازای عمر، آن گوهرهای نهفته و ناسفته خود را به مرحله ظهور و فعلیت تامّه می‌رسانند.

کمال هر موجود فعلیت استعدادهای همان موجود است

 بحث چهارم: بهره و نتیجه بفعلیت درآمدن استعدادها، تابع مستقیمی است از خود استعدادها مثلًا فعلیت انسان تابع استعداد انسانی است؛ فعلیت حیوان تابع استعدادهای همان حیوان است؛ هیچگاه مثلًا شترمرغ در سیر تکاملی خود، فعلیت باز شکاری را نخواهد یافت؛ و فعلیت و کمال گوسپند، بروز استعدادهای شتر و اسب نخواهد شد.

 هر کدام از این انواع مختلفه و اصناف متفاوته حیوانات در جهت همان غریزه و استعداد حرکت کرده و همان قوّه و قابلیتی را که در ذات آنان نهفته است به مقام ظهور و بروز و فعلیت و تمامیت می‌رسانند.

 هر یک از افراد انسان همان‌طور که از نقطه نظر مادّه و طبع، در جهت تکامل

و تمامیت خود در سیر هستند همچنین الزاماً از نقطه نظر کمالات روحی، طبق همان غرائز و صفاتی که به آنان عنایت شده است، خود را کامل و به فعلیت محضه می‌رسانند.

 بنابراین محال است که فعلیت دو فرد از افراد بشر من جمیع الجهات یکسان و یکنواخت باشد.

 موسی عیسی، و عیسی موسی نخواهد شد، لیکن در حال نبّوت و پیامبری و در حال رحلت غیر از در حال نطفه بودن، و در حال جنین بودن و در حال طفولیت هستند.

 و عیسی علی نبینا و آله و علیه السّلام با آنکه در گاهواره سخن می‌گفت و منصب نبّوت به او عنایت شده بود؛ در حال نزول انجیل و بروز ظهور معجزات إلهیه و دعوت بنی اسرائیل از مرده زنده کردن و مرض پیسی را شفا بخشیدن و کور مادرزاد را بینا نمودن، غیر از همان عیسائیست که در شکم مادرش مریم بود و هکذا نسبت به سایر پیغمبران.

انتظار خداوند و عالم هستی از هر فرد کمال مطلوب اوست نه کمال غیر او

 بحث پنجم: انتظار عالم واقع و خارج از هر فرد کمال مطلوب خود اوست نه کمال غیر او. عوالم مجرّده از عقول و فرشتگان و کواکب و سیارات شمس و قمر و شب و روز؛ از هر فرد توقّع آن دارند که سرمایه‌های خدادادی خود را خوب بفعلیت برسانند، و ضایع و خراب نکنند و با پای مجاهده و صبر و استقامت از مراحل قوی و استعداد عبور کرده در مقام امن و امان إلهی بیارمند؛ نه آنکه توقّع دارند که در مسیر و حرکتِ خود به‌مراحل فعلیه سایر موجوداتی‌که در اعطای غرائز و صفات خدادادی مختلف می‌باشند دست یابند.

 ﴿لا يُكَلِّفُ اللَهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها﴾ (سوره البقرة (٢) صدرآیه ٢٨٦).

 تکلیف نمی‌کند خداوند به‌کسی مگر به‌اندازه سعه و گشایش او.

 ﴿لا يُكَلِّفُ اللَهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها﴾ (سوره الطلاق (٦٥) قسمتی‌از آیه ٧).

 تکلیف نمی‌کند خداوند به‌کسی مگر باندازه آن چیزی را که به او داده است.

 خداوند عدلِ محض است، و بنابراین به قدر سنگینی و وزن یک ذرّه ظلم نمی‌کند.

 ﴿إِنَّ اللَهَ لا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً﴾ (آیه ٤٤ از سوره یونس)

و بدرستیکه خداوند به‌هیچ اندازه و مقداری بر مردم ستم نمی‌کند.

 ﴿إِنَّ اللَهَ لا يَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ﴾ (سوره النساء (٤) صدر آیه (٤٠)

 بدرستی‌که خداوند به‌قدر سنگینی یک ذرّه ظلم ننماید.

 چون ستم در صورتی است که از مورچه مثلًا توقّع و انتظار و تکلیف پرش ملخ را داشته باشند، و در صورت مخالفت، عذاب و عِقاب جاری سازند؛ امّا اگر از مورچه‌ای طبق شعور و ادراک خود آن مورچه توقّع داشته باشند که دانه‌ای را از روی ستم از دهان مورچه کوچکتر نرباید، این ظلم نیست؛ این تکلیف تکلیفِ به‌حقّ است، به مقدار استعداد و فهم و ادراک است؛ این تکلیف در خور سِعِه و گنجایش ظرفیت وجودی مورچه است؛ و عین عدل محض است.

 اگر تکلیفی را که خدا به پیامبران می‌کرده عین آن را به‌همان درجه و صعوبت بر افراد امّت کند ظلم است؛ و امّا اگر از یکایک افراد امّت توقّع ظهور و بروز استعداد خود آنان را در طیّ طریق خدا و لقای حضرت او، تکلیف به‌مجاهده و صبر و عبودیت به اندازه ظروف خود آنان در تحت پیروی و تبعیت از آن پیغمبر به‌نماید. به‌هیچ‌وجه ظلم و ستمی نخواهد بود.

پیغمبران در تمام افعال خود چه معجزه و چه غیر آن دارای علم و اختیار بوده‌اند

 بحث ششم، انبیاء مانند سایر افراد بشر دارای علم و اختیار بوده، و افعالی که به‌عنوان معجزه از آنان سر می‌زده است، یا وحی الهی را که به‌مردم ابلاغ می‌نمودند، و یا در مقام عبودیت و استکانت که پیشانی مسکنت به‌خاک مذلت در برابر پروردگار عظیم می‌مالیدند، تمام بر اساس علم و اختیار خود آنان بوده و اضطراراً و اجباراً از آنان چیزی صادر نمی‌شده است.

 ولی تزکیه و طهارت و دانش و قدرت فکری و عملی، همه و همه به‌اذن خدا از کانون نفوس آنها تراوش نموده و به پیروِ آن، آثار و خواص عجیب و خارق العاده ظهور می‌نموده است.

 حال چون این بحث‌ها معلوم و معین شد، کیفیت خلقت انبیاء و امامان علیهم السّلام و کیفیت عصمت آنان نیز مشخّص و روشن می‌گردد.

 أوَّلًا ملکه عصمت در انبیاء که آنان را از هر گناه و خطائی برحذر می‌دارد، بر اثر موهبت الهی بوده و با عنوان توارث و اعطاء به‌روح القدس کاملًا سازش دارد.

 ولی این عصمت نیز در مراحل اوّلیه به‌عنوان قوّه و استعداد بوده، و در خواب و بیداری و جَلْوت در هر حال با آنان می‌باشد؛ و در اثر مجاهده و عبودیت تامّه و ابتلائات سنگین و امتحانات بسیار به‌مرحله فعلیت و تمامیت می‌رسیده است.

 عیناً مانند سایر ملکات مکتسبه افراد بشر از علوم و فنون و صنایع که پس از حصول ملکه، درجه عالی‌تر آن هیچگاه از آنان جدا نبوده، و در هر حال ملازم وجود آنان‌است.

 فعلیت و تمامیت این ملکه اکتسابی است، و لیکن اصل آن که قابلیت و استعداد باشد موهبتی است که بخصوص انبیآء و امامان مراحل عالیه آن و به‌سایر اولیای خدا و مقربان درگاه الهی به‌حسب اختلاف درجات آنان، سایر مراحل آن عنایت می‌شده است.

 ثانیاً ملکه عصمت یک فضیلت و شرافت علمیه اختیاریه بوده، و از صفات نفوس پیامبران‌ا ست که بر همین اساس موجب کرامت و شرافت آنها شده است؛ و آنان را از سایر افراد امّت متمایز نموده است عیناً مانند ملکه علم طبّ و ریاضی و هیئت که طبیب بدن را از سایر افراد متمایز، و ریاضی‌دان و اخترشناس را از سایر افراد مشخّص می‌نمایند؛ با این تفاوت که ملکه عصمت، ملکه وصول به‌واقع و متن حقیقت و علم حضوری نسبت به اشیاء و وصول به واقعیت خارجی می‌باشد که البته چون در متن خارج گناه و خطا معنی ندارد گناه و خطا در پیامبران نیز معنی ندارد.

 ولیکن ملکه علم طبّ و ریاضی چنین نیست؛ و فقط نفس طبیب و ریاضی‌دان را در رشته خاصّی قوه‌ای می‌دهد که در هر لحظه بخواهد از آن ملکه استفاده نموده و آثار آن را در خارج بمنصّه ظهور برساند، بتواند.

 و ثالثاً اعطاء این ملکه به پیغمبران و عدم اعطای آن به‌غیر آنان ظلم و ستمی نیست؛ زیرا که ظلم در وقتی است که از موجودی انتظار تراوش آثاری زیاده از حدّ وجود او باشد؛ هیچگاه خداوند تکلیفی را که به پیامبران بر حسب گنجایش وجودی نفوس آنان نموده، به‌غیر آنان ننموده است، تا در این زمینه ستمی شده باشد.

 بلکه بهر کس بحسب مقدار قابلیت و استعداد تکلیف کرده است؛ و قابلیت و استعداد موجودات نیز خارج از حیطه قدرت خداوند نیست، بلکه به اعطاء اوست.

 و کلام بو علی سینا: مَا جَعَلَ اللَهُ المِشْمِشَةَ مِشْمِشَةً بَلْ أَوْجَدَهَا،

 خداوند ماهیت زردآلو را زردآلو نکرده است، بلکه ایجاد زردآلو نموده است، خوب بر آن دلالت دارد.

 بنابراین بدون ذرّه‌ای از استحقاق ذاتی، پروردگار علیم موجودات و از جمله آنها افراد انسان را متفاوت آفرید؛ و هر کدام از آنها از جمله پیامبران را که در قابلیت و استعداد خدادادی از همه قویتر بودند در راه تکاملی خود به امتحاناتی سنگین‌تر و ابتلآئاتی عجیب‌تر و مجاهداتی فرساینده‌تر به راه انداخت و آنان با قدم اطاعت و اختیار این راه را پیمودند و این سبیل را طیّ کردند.

 و بالأخره چون کمال اختصاص به‌خدا دارد و بس، این کمالات چه از انبیآء و چه از غیر انبیآء مرجعش به‌خداست و بس¹.

 خداوند در انبیآء تجلّی فرموده به‌تجلّی تمام و در پیامبر اسلام تجلّی فرموده به‌تجلّی أتمّ و اکمل و در سایر موجودات بتجلّیات متفاوته؛ نه آنکه خدا چیزی را از خود خارج نموده و به آنها وارد نموده باشد یا ملکیت صفتی و ملکه‌ای را از خود سلب، و به آنان منتقل نموده باشد.

 ﴿لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ﴾ (سوره الاخلاص (١١٢) آیه ٣ و ٤).

 نزائیده است و زائیده نشده است و هیچکس برای او همتا و انبازی نیست.

 پس در عالم توحید غیر از ذات مقدّس حضرت احدیت، هیچ موجودی از پیش خود چیزی ندارد تا مستحقّ مدح گردد نه انبیآء و نه غیر انبیآء.؛ همه از خداست و راجع به خداست.

 ﴿لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولى وَ الْآخِرَةِ﴾ (سوره القصص (٢٨) قسمتی‌از آیه ٧٠).

 در نشئه اولی و در نشئه آخرت حمد و سپاس اختصاص به‌ذات مقدّس پروردگار دارد.

 بلی این مدح و افضلیت و اشرفیت در عالم کثرت و ظهور موجودات بر حسب اختلاف کثرات و اعتبارات است و معلوم است که چون پیامبران از همه موجودات گنجایش وجودی آنان بیشتر، و ادراک و علمشان افزون‌تر، و مجاهده و ابتلائاتشان بیشتر است افضل و اشرف همه موجودات هستند.

 «وَ الحَمْدُ لِلَهِ أوّلَاً و آخِراً وَ ظَاهِراً وَ باطِنًا»

 اینها مطالبی بود که راجع به‌عصمت کلیه برای انبیاء علیهم السّلام بیان کردیم.

اثبات عصمت أمیرالمؤمنین از راه اتّحاد نفس او با نفس رسول اللَه

 أمیرالمؤمنین علیه السّلام به مقتضای نصوص صریحه، حکم نفس پیغمبر را داشته و بنابراین قلب مبارکش دارای ملکه قدسیه عصمت بوده است.

 روایاتی که در یگانه بودن روح آن‌حضرت با حضرت رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله وارد شده از طریق اهل تسنّن بسیار است؛ و ما برای نمونه چند خبر ذکر می‌کنیم:

 قندوزی حنفی گوید:

 و فی المناقب عن علی بن الحسن عن علی الرضا عن ابیه عن آبائه عن أمیرالمؤمنین عَلّیٍ عَلَیهِمُ التَّحِیةُ وَ السَّلامُ

 قالَ: انَّ رَسولَ اللَهِ صلّی اللَه علیه و آله خَطَبْنَا فَقالَ: ایهَا النّاسُ انَّه قَدْ اقْبَلَ إِلَیکمْ شَهْر اللَهِ بِالْبَرَکةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ المَغْفِرَة، وَ ذَکرَ فَضْلَ شَهْرِ رَمَضانَ ثُمَّ بَکی فَقُلْتُ: یا رَسولَ اللَهِ ما یبْکیک؟

 فَقالَ: یا عَلِیُّ! أبْکی لِما یسْتَحَلُّ فِیک فیِ هذَا الشَّهْرِ؛ کانّی بِک وَ انْتَ تُریدُ انْ تُصَلّی، وَ قَدَ انْبَعَثَ أشْقَی اْلَّاوِلینَ وَ الْاخِرین، شَقیقُ عاقِرِ ناقَةِ صالِحٍ، یضْرِبُک ضَرْبَةً عَلی رَأْسِک، فَیخْضَبُ بِها لِحْیتُک.

 فَقُلْتُ یا رَسولَ اللَهِ وَ ذلِک فی سَلامَةٍ مِنْ دِینِی؟

 قَالَ: فِی سَلامَةٍ منِ دینِک

 قُلْتُ: هذا مِنْ مَواطِنِ الْبُشْری وَ الشُّکرِ

 ثُمَّ قالَ: یا عَلِیُّ مَنْ قَتَلَک فَقَدْ قَتَلَنِی، وَ مَنْ ابْغَضَک فَقَدْ أبْغَضَنِی، وَ مَنْ سَبَّک فَقَدْ سَبَّنِی، لِانّک مِنّی کنَفْسِی، روحُک مِنْ رُوحِی، وَ طینَتُک مِنْ طِینَتی، وَ انَّ اللَهَ تَبارَک وَ تَعالی، خَلَقَنِی وَ خَلَقَک مِنْ نُورِه، وَ اصْطَفَانِی، وَ اصْطَفاک، فَاخْتارِنی لِلنُّبُوَّةِ، وَ اْختارَک لِلِاْمامَةِ

 فَمَنْ انْکرَ إمامَتَک فَقَدْ انْکرَ نُبُوَّتِی یا عَلِیُّ انْتَ وَصِیی، وَ وَارِثی، وَ ابو وُلْدِی، وَ زَوْجُ ابْنَتِی، امْرُک امْری، وَ نَهْیک نَهْیی اقْسِمُ بِاللَهِ الذَّی بَعَثَنِی

بِالنُّبوَّةِ، وَ جعلَنی خَیرَ الْبَرِیةِ؛ انَّک لَحُجَّةُ اللَهِ عَلی خَلْقِهِ، وَ أمینِهِ عَلی سِرِّهِ وَ خَلیفَتِهِ عَلی عِبادِهِ¹

 در این روایت فقراتی وارد است، که صراحت بر اتّحاد روح مقدّس آن حضرت با روح رسول اللَه دارد، و از همه بیشتر شایان دقّت، آنکه فرموده است: کسی که امامت تو را انکار کند نبوت مرا انکار نموده است.

 معلوم می‌شود که چنان قضیه امامت، روح اسلام و حقیقت ایمان است که بدون آن با وجود هزاران مرتبه اعتراف به نبّوت، شخص عاری از ایمان بوده و منکر نبّوت است.

 در سیره حلبیه گوید: قال ابوبکر سمعت رسول اللَه یقول: عَلِیُّ مِنّی بِمَنْزِلَتِی مِنْ رَبیِ²

 حضرت رسول فرمودند: منزله علی با من مانند منزله من با خداست.

 و قندوزی گوید: عن عمران بن الحصین رضی اللَه عنه، قال: قال رسول اللَه: عَلِیٌّ مِنّی وَ انَا مِنْهُ، وَ هُوَ وَلِیُّ کلِّ مُؤَمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ بَعْدِی رواه صاحب الفردوس‌.³ عمران بن حصین گوید: حضرت رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله گفتند: علی از من است، و من از علی هستم، و او سرپرست و صاحب ولایت هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه بعد از من‌است.

 نیز از سلمان روایت کند که قال قال رسول اللَه صلی اللَه علیه و آله: لِکلِّ نَبِیٍّ صاحِبُ سِرّ وَ صاحِبُ سِرِّی عَلِیُّ بْنُ أبیطَالِبٍ رواه صاحب الفردوس.⁴ برای هر پیمبری، صاحب سری است و صاحب سرّ من علی بن أبی‌طالب است.

 و نیز گوید: عن علی علیه السّلام: خُلِقْتُ انَا وَ عَلِّیٌ مِنْ نورٍ وَاحِدٍ⁵

 حضرت رسول اللَه فرمودند: که من و علی از نور واحد آفریده شده‌ایم.

 و نیز از انس بن مالک روایت کند که قال: رأیتُ رسولَ اللَه

جالساً مع عَلِیٍّ فقال: انَا وَ عَلِیٌّ حُجَّةٌ اًللهِ عَلِی خَلقِهِ رواه صاحب الفردوس.¹

 انس می‌گوید: که دیدم پیغمبر با علی نشسته بود، و فرمود: من و علی حجّت خدا بر خلقش هستیم.

 و نیز از عبد اللَه بن مسعود روایت کند که او گوید: قال صلّی اللَه علیه و آله: انَا وَ عَلِی مِنْ شَجَرَةٍ واحِدَةٍ وَ النَّاسُ مِنْ اشْجارٍ شَتیَّ رواه صاحب الفردوس².

 حضرت رسول فرمودند: من و علی از یک درخت هستیم، و مردم از درختهای مختلفی.

 و نیز گوید: صاحب کتاب «مودة القربی» حدیث کند از ابن عباس رضی اللَه عنه، رفعه: خُلِقْتُ انَا وَ عَلِیٍّ مِنْ شَجَرَةٍ واحِدَةٍ، وَ النَّاسُ مِنْ اشْجارٍ شَتَّی‌. و فی روایة عنه: خَلَقَ اْلَانْبیاءَ مِنْ اشْجارٍ شَتَّی وَ خَلَقَنِی وَ عَلَیاً مِنْ شَجَرَةٍ واحِدَةً، فَانا اصْلُها وَ عَلِیٌّ فَرْعُها وَ الْحَسَنُ وَ الحُسَینُ ثِمارُها وَ اشْیاعُنا اوْرَاقُها، فَمَنْ تَعَلَّقَ بِها نَجَی، وَ مَن زاغَ عَنْهَا هَویَ‌.³

 حضرت فرمودند: خداوند پیغمبران را از درختهای مختلفی خلق کرده، و من و علی را از درخت واحدی آفریده است، من اصل و تنه آن درختم، و علی شاخه اوست، و حسن و حسین میوه‌های آن درختند، و پیروان ما برگهای آن‌درخت؛ پس کسی که خود را بدان آویزان کند نجات پیدا کرده، و کسی که اعراض کند در وَرطه هلاکت سقوط نموده است.

 أمیرالمؤمنین علیه السّلام در تمام مراحل با پیغمبر اکرم بودند، و خود را فدای آن حضرت می‌نمودند، در ایثار دقیقه‌ای فروگذاری نمی‌نمودند، کفّار قریش مسلمین را بسیار شکنجه می‌نمودند.

 تا آنکه مجبور شدند به اذن حضرت به حبشه هجرت کنند.

 پیغمبر اکرم برای طلب نصرت و یاری، یک‌بار به طائف تشریف برد، و از آنها یاری خواست فرمود: من یک نفر از شما را اکراه نمی‌کنم، از شما می‌خواهم که مرا از کشتن باز دارید؛ قریش تصمیم قتل مرا گرفته‌اند، شما مرا یاری کنید، و از کشته شدن جلوگیری نمائید تا رسالات پروردگار خود را به مردم برسانم.¹

 هیچکس آن حضرت را نپذیرفت، و با سنگ‌هائی که بر آن حضرت می‌زدند، حضرت را از طائف بیرون کردند، و پاهای ایشان در اثر سنگها مجروح شده خون می‌آمد.

 چون ابوطالب از دنیا رفت، تعدّی قریش بر آن حضرت شدید شد، دیگر از هیچ آزاری خودداری نمی‌نمودند، در منزل آن حضرت پیوسته سنگ و چوب پرتاب می‌کردند، و در راه خاک بر سر ایشان می‌ریختند.

 روزی به منزل آمد و خاکها بر سر و صورتش مشهود بود، یکی از دختران آن حضرت خاکها را از سر و روی آن حضرت می‌شست، و گریه می‌کرد و حضرت می‌فرمود: ای دخترک من گریه مکن! خداوند پدر تو را حفظ خواهد کرد².

 تا آن که انصار مدینه به خدمت ایشان آمده، و ایمان آوردند و با آن حضرت بیعت کردند به‌آنکه اگر آن حضرت به مدینه رود مانند خود و اولاد خود آن حضرت را حفظ کنند، و از دشمنان آن حضرت ممانعت نمایند.

 از طرفی کفار قریش دیدند که بهر قسم که خواهند آن حضرت را از دعوتش منع کنند نشد، با وعده و با وعید هم نشد، و روز به روز بر عدّه مسلمین افزوده می‌گردد.

داستان لیله المبیت و ایثار و فداکاری أمیرالمؤمنین نسبت به رسول اللَه

 آخر الامر قرار گذاردند در دار الندوة مجلسی گرد آورده و درباره آن حضرت تصمیم نهائی را بگیرند.

 چهل نفر از دانایان مُجرَّب در دار النَّدْوَة گرد آمدند، و پس از گفتگوهائی طویل تصمیم گرفتند پیغمبر را بکشند، بدین‌طریق که اگر از هر قبیله یک نفر برای شرکت در قتل آن حضرت انتخاب گردد، و آنان یک مرتبه در مجلس واحد آن حضرت را بکشند؛ چون خون آن حضرت در میان قبایل پخش می‌گردد، لذا

بنی هاشم نمی‌توانند با آن قبایل نبرد نموده، حاضر به دِیه می‌شوند، و این مهمّ نیست آنها دیه آن حضرت را به بنی هاشم می‌پردازند.

 بر این میعاد تصمیم گرفتند، و از هر قبیله یک شخص شجاع انتخاب نمودند، تا در شب معین بدون اطلاع احدی در منزل رسول خدا ریخته، و بدن مبارکش را در زیر شمشیر قطعه قطعه کنند.

 در این تصمیم نهایت جدّ را به‌خرج داده و آن‌را مخفی داشتند؛ چون زمان آن فرا رسید و همه حاضر و آماده بودند که در شب به منزل پیغمبر بریزند، جبرائیل آن حضرت را از این قضیه آگاهی داد.

 ﴿وَ إِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللَهُ وَ اللَهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ﴾¹.

 و آن حضرت را امر نمود که أمیرالمؤمنین را در جای خود و در بستر خود بخواباند، و خود از مکه به مدینه هجرت کند.

 حضرت رسول اکرم، أمیرالمؤمنین را طلبیدند، و فرمودند که خدای من به من امر نموده است که امشب هجرت کنم، آیا راضی هستی در بستر من بخوابی، تا کفار قریش تو را به‌جای من گیرند، و از رفتن من اطلّاع حاصل نکنند؟

 أمیرالمؤمنین عرض کرد: یا رسول اللَه! اگر من در جای شما بخوابم جان شما به‌سلامت خواهد بود؟

 فرمود: بلی، عرض کرد جان من فدای شما باد، خندان و شاد شد، و فوراً به سجده افتاد، و این اوّلین سجده شکری است که در اسلام به‌جای آورده شده است.

 أمیرالمؤمنین خود را حاضر نمود که شب در منزل رسول اللَه در بستر آن حضرت بیتوته کند، و در هر لحظه خود را طعمه ده‌ها شمشیر برّان قرار دهد.

 «ابن اثیر» با اسناد خود از «ابن اسحق» روایت کند که چون اصحاب آن حضرت برای مرتبه دوّم به مدینه هجرت کردند، آن حضرت انتظار می‌کشید که جبرائیل بیاید، و او را امر به خروج از مکه کند به‌سوی هجرت به مدینه، تا زمانی که قریش مجتمع شدند، و آنچه را که می‌خواستند در کشتن پیغمبر از غدر و مکر تصمیم گرفتند، و جبرئیل آن حضرت را امر کرد که شب در مکانی که بیتوته می‌نموده است دیگر نخوابد.

 حضرت رسول اللَه أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب را طلبیده، و او را امر کردند در بستر خودشان بخوابد، و بُرْد سبز رنگی که مخصوص آن حضرت بود بر روی خود بکشد.

 علی بن أبی‌طالب همین‌کار را کرد و پیغمبر از منزل خارج شد.¹

 و نیز با اسناد خود از ابی رافع روایت کند که چون آن حضرت تصمیم هجرت گرفت؛ علی را امر نمود که در مکه بماند، و بعداً اهل بیت رسول خدا را به مدینه بفرستد، و او را امر نمود که امانت او را ادا کند، و وصایائی که مردم به حضرت نموده بودند انجام دهد، و امانت‌هائی که به حضرت سپرده بودند، علی همه آنها را به صاحبانش بازگرداند.

 و او را امر نمود که در آن شبِ خروج در بستر او به پشت بخوابد، و فرمود: اگر قریش تو را در بستر من بدین‌حال ببینند مطلب بر آنها مشتبه شده و در جستجوی من برنمی‌خیزند.

 قریش پیوسته از منزل آن حضرت به فراش رسول خدا نگاه می‌کردند، و علی را در فراش خوابیده می‌دیدند، و گمان می‌کردند که پیغمبر خوابیده است، تا چون صبح شد و در فراش، علی را یافتند؛ با خود گفتند محمّد از مکه بیرون نرفته است، اگر بیرون می‌رفت علی را نیز مسلماً با خود برده بود.

 همین مطلب آنها را در اشتباه انداخته از تفحّص پیغمبر در خارج مکه مأیوس شدند.

 و پیغمبر علی را امر نموده بود که بعداً به مدینه ملحق شود.

 علی اهل بیت رسول خدا را به مدینه فرستاد، و سپس خود راه مدینه را گرفت، و برای آنکه کفّار از حرکت او اطلّاع حاصل نکنند شبها پیاده راه می‌رفت و روزها خود را مخفی می‌داشت تا به مدینه رسید.

 چون خبر ورود علی را به پیغمبر دادند فرمود: ادْعوا الی عَلِیاً قیل: یا رَسولَ اللَهِ لا یقْدِرُ انْ یمْشیَ.

 علی را به‌سوی من بخوانید! عرض کردند: ای پیغمبر خدا، علی دیگر قادر به حرکت نیست!

خون چکیده از پای علی در هجرت بمدینه

 پیغمبر اکرم خود برای ملاقات علی آمدند، چون علی را با آن کیفیت دیدند دست به‌گردن او درآویخته و در آغوش کشیدند، پاهای علی متورّم شده و در اثر طول راه و پیاده رفتن در شبهای تار، قطره قطره از آن خون می‌چکید، حضرت از روی ترحّم و شفقت بر علی گریستند، و آب دهان خود را بر جراحات پای او مالیدند، و برای عافیت او دعا کردند، و گویند: تا هنگامی که به‌درجه شهادت رسید هیچ‌گاه از درد پا شکایتی ننمود.¹

 یعقوبی می‌گوید² و نیز قندوزی روایت می‌کند³ که ثعلبی در تفسیر خود، و ابن عقبه در «ملحمه» خود، و ابو السعادات در «فضائل العترة الطاهرة» و غزالی در «احیاء العلوم»، با سندهای متّصل خود از ابن عباس، و از ابو رافع، و از هند بن ابی هالة ربیب رسول خدا که مادرش خدیجه ام المؤمنین بود روایت می‌کنند که آنها گفتند:

افتخار خدا به‌ملائکه در ایثار علی جان خود را به رسول اللَه

 قال رَسولُ اللَهِ صلی اللَه علیه و آله: اوْحَی اللَهُ إلی جِبرائیلَ وَ میکائیلَ إنّی آَخَیتَ بَینَکما وَ جَعَلْتُ عُمْرَ احَدِکما اطْوَلَ مِنْ عُمْرِ صاحِبِهِ، فَایکمُا یؤْثِرُ اخَاهُ عُمْرَهُ؟

 فَکلاهُما کرِها الْمَوتَ؛ فَاوْحَی اللَهُ الَیهِما انّی آخَیتُ بَینَ عَلِیٍّ وَ لییی وَ بَینَ مُحَمَّدٍ نَبیی فآثَر عَلِیٌّ حَیاتَهَ لِنبیییّ.

 فَرَقَدَ عَلی فِراشِ النَّبیِّ یقیهِ بَمُهْجَتِهِ اهْبِطا الَی اْلَارْضِ وَ احْفَظاهُ مِنْ عَدُوِّهِ.

 فَهَبَطا فَجَلَسَ جَبْرَئیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ میکائیلُ عِنْدَ رِجْلَیهِ، وَ جَعَلَ جِبرائیلُ یقولُ: بَخٍّ بَخٍّ مِنْ مِثْلِک یا بْنَ ابیطالِبٍ، وَ اللَهُ عَزَّ وَ جَلَّ یباهی بِک اًلْمَلِئکةَ فَانْزَلَ اللَهُ:

 ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَهِ﴾⁴

 همه آنها گفته‌اند: که پیغمبر اکرم فرمودند:

 خداوند وحی فرستاد به جبرئیل و میکائیل که من بین شما دو فرشته عقد برادری بسته‌ام، و عمر یکی از شما را درازتر از دیگری قرار داده‌ام، کدام یک از شما عمر بیشتر را به برادرش ایثار می‌کند؟

 هر دوی آنها از موت اظهار کراهت نمودند، و راضی نشدند که عمر زیادی خود را به‌دیگری بدهند.

 خداوند به آنها وحی فرستاد: که من عقد برادری بین پیغمبر خود محمّد و بین ولیّ خود علیّ بسته‌ام، و علی عمر خود را به محمّد ایثار نموده، و در فراش او جان خود را در کف گرفته و خوابیده است، و می‌خواهد خون او را با فداکاری خود حفظ کند. بروید بسوی زمین! و او را از دشمنانش حفظ کنید.

 هر دو به پائین در روی زمین نازل شدند، جبرائیل نزد سر آن حضرت نشست، و میکائیل در نزد پای آن حضرت، و جبرائیل شروع کرد به تحسین و می‌گفت: به به از مثل تو ای فرزند أبی‌طالب.

 خداوند عّز و جلّ به واسطه فداکاری تو بر ملائکه خود مباهات نموده است، و سپس این آیه در شأن و منزلت علی بن أبی‌طالب بر رسول اکرم فرود آمد: بعضی از مردم جان خود را برای به‌دست آوردن رضای خدا می‌فروشند، ﴿وَ اللَهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ﴾¹

 در روایات است که چون پیغمبر از مکه خارج شد، یکسره بغار ثور رفت، و سه روز در آنجا متوقف و مخفی بود، عنکبوت و کبوتر در دهانه غار لانه گذارده، و تار بسته بودند.

 کفار برای جستجوی پیغمبر تا دَرِ غار آمدند، ولی خدا آنها را از رفتن درون غار منصرف نمود.

 و در لیلة المبیت آن افراد جنگجو که از هر عشیره گرد آمده بودند، خواستند شبانه در منزل بریزند، و پیغمبر را قطعه قطعه کنند، ابو لهب نگذاشت و گفت: در این خانه زنان و اطفال هستند، شما مراقب محمد تا به صبح بوده باشید، و خانه او را از هر طرف در احاطه خود محفوظ دارید، برای آنکه فرار نکند.

 چون صبح شد، یکباره همه در منزل ریختند، علی یکمرتبه برد سبز را از روی خود برداشته و ایستاد.

 گفتند: یا علی محمّد کجاست؟.

 فرمود: مگر او را به‌دست من سپرده بودید؟

 در این‌حال چون دانستند پیغمبر خارج شد، در جستجوی او برآمدند، و خداوند آن حضرت را بحول و قوّه خود مصون داشت.

 سبط ابن جوزی گوید: قال احمد بن حنبل فی الفضائل: حدثنا یحیی بن حماد حدثنا ابو عوانه، حدثنا ابوبکر بن محمد، عن عمرو بن میمون قال: انی جالس الی ابن عباس اذا اتاه رَهْطٌ یقعون فی علیّ بن أبی‌طالبٍ علیه السّلام فرّد علیهم ابن عباس قال:

 لَمّا هاجَرَ رَسولُ اللَهِ صلی اللَه علیه و آله، لَبِسَ عَلِیٌ علیه السلام ثَوْبَهُ وَ نامَ عَلی فِراشِهِ، وَ کانَ اْلمُشْرِکونَ یؤذونَ رَسولَ اللَهِ صلی اللَه علیه و آله الَی انْ قالَ:

 وَ باتَ الْکفّارُ، یرْمونَ عَلِیاً علیه السّلام بِالْحِجارَةِ وَ هُوَ یتَضَوَّرُ قَدْ لَفَّ رَأْسَهُ فی الثَّوْبِ الَی الصَّباحِ چون رسول خدا به‌مدینه هجرت نمود، علی لباس او را پوشید و در رختخواب او خوابید و مشرکین چون عادتشان این بود که رسول اللَه را دائماً اذیت می‌کردند لذا به علی علیه السّلام که او را پیغمبر فرض کرده بودند دائما سنگ پرتاب می‌کردند و علی از شدّت درد به‌خود می‌پیچید و مَلحفه بُرد را به سرش پیچیده خود را مخفی نموده بود تا صبح شد.

 تا اینکه می‌گوید: قال ابن عباس انشدنی أمیر المؤمنین شعراً قاله تلک اللیلة.

 و نیز حسّان بن ثابت درباره لیلة المبیت گفته است، بنا بر نقل ابن جوزی.

 سپس ابن جوزی گوید: در این بیت اشاره کرده است به‌قول ابن عباس:

 مَا انْزَلَ اللَهُ آیةً فِی الْقُرْآنِ الّا وَ عَلِیٌّ علیه السّلام امیرُها وَ رَأسُها¹ ابن عباس گوید: هیچ آیه‌ای در قرآن کریم نازل نشد، مگر آنکه علیّ امیر آن آیه و سَردار آن آیه باشد.

 و سید اسمعیل حِمْیری گوید:

 بهترین مردمان (محمّد رسول اللَه) چون علی، در خوابگاه او خوابیده و بیتوته نمود، در سیاهی شب از مکه کوچ کرده و مانند شخص ترسناکی که هر لحظه انتظار دارد او را بگیرند، براه افتاد.

 براه افتاد پیامبر در سیاهی شب، در حالی‌که از بیم وقوع کشته شدن راه فرار در پیش گرفت و خود را پنهان نموده و با خود رفیق و مصاحبی برنداشت.

 کفّار قریش شب را خوابیدند و علی در فراش رسول اللَه خوابید و چنان سر خود را در میان بُرد پیامبر پیچیده بود که کفّار گمان کنند محمّد نرفته است.

درس هفتم: منصب امامت از نبّوت بالاتر است

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم

و صلّی اللَه علی محمّد و آله الطاهرین

و لعنة اللَه علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین

و لا حول و لا قوّة الا باللَه العلیّ العظیم.

 قال اللَه الحکیم فی کتابه الکریم:

 ﴿وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ﴾¹

 از آنها ائمّه‌ای قرار دادیم که به امر ما هدایت می‌کنند، به‌علّت آنکه آنان صبر کردند و قبلًا به‌آیات ما ایقان داشتند.

معنای امام در آیه شریفه ﴿وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً﴾

 باید در این آیه مبارکه بحث نمود که مراد از امام چیست؟ و هدایت به امر خدا کدام‌است؟ و تعلیل امامت به صبر و ایقان به‌آیات خدا چه ربطی به امامت دارد؟

 برای توضیح معنی امام می‌گوئیم: که خداوند می‌فرماید:

 ﴿وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً، قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾²

 و یاد آور وقتی را که خداوند، ابراهیم را به‌امتحاناتی آزمایش نمود، و او از عهده آنها به‌خوبی برآمده، آنها را تامّ و تمام به‌جای آورد، خداوند فرمود: حال من تو را بر مردم امام قرار دادم.

 ابراهیم گفت: آیا امامت را در ذرّیه من نیز قرار دادی؟ خداوند خطاب

نمود: که عهد من به ستمکاران نخواهد رسید.

 امامتی را که خدا به ابراهیم داد، در زمان پیری آن حضرت بود؛ چون طبق مدلول این آیه بعد از عهده برآمدن از امتحانات بود؛ و مهمّترین امتحانات او داستان ذبح فرزندش اسمعیل است، و خداوند اسمعیل و اسحق را در سن پیری به آن حضرت داد. ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعاءِ﴾¹

 حمد و ستایش اختصاص به خدا دارد، خدائی که در سنین پیری به‌من اسمعیل و اسحق را بخشید، و به‌درستی که پروردگار من درخواست و دعای بندگان را می‌شنود.

 و چون هنگام اعطاء امامت به آن حضرت، او تقاضای امامت برای ذریّه کرد پس این اعطاء و سؤال در حال وجود ذریه که در سنین پیری بوده است واقع شده است؛ و قبل از پدید آمدن ذریّه با وجود یأس و نومیدی ابراهیم، این سؤال و تقاضا از نقطه نظر ظاهر بی‌جاست.

 کسی که از اولاد آوردن به‌کلّی مأیوس است معنی ندارد بگوید: آیا به ذریه من هم امامت را می‌دهی؟ او باید از این دعا رفع ید کند، یا لا اقلّ بگوید: إنْ رَزَقْتَنِی ذُرِّیةً؛ اگر بعد از این اراده‌ات تعلّق گرفت و با وجود یاس من، اولادی به‌من دادی آیا منصب امامت را در آنها قرار می‌دهی یا نه؟

 دلیل آنکه ابراهیم از اولاد آوردن مأیوس بود آیات قرآن کریم است. ﴿وَ نَبِّئْهُمْ عَنْ ضَيْفِ إِبْراهِيمَ * إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ * قالُوا لا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ عَلِيمٍ‌ * قالَ أَ بَشَّرْتُمُونِي عَلى أَنْ مَسَّنِيَ الْكِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ‌ * قالُوا بَشَّرْناكَ بِالْحَقِّ فَلا تَكُنْ مِنَ الْقانِطِينَ﴾²

 ای پیغمبر آنها را از میهمانان بزرگوار ابراهیم خبر بده (فرشتگانی که چون برای عذاب قوم لوط می‌رفتند، از خیمه ابراهیم گذر نموده، و به‌عنوان میهمانی وارد خیمه شدند) در وقتی‌که بر ابراهیم وارد شده و بر او سلام کردند (ابراهیم برای

آنان غذائی آورده و چون فرشته بودند نخوردند.)

 ابراهیم گفت: ما از شما ترسانیم!.

 گفتند: نترس (ما به شما کاری نداریم و برای عذاب قوم لوط می‌رویم)، اینجا آمده‌ایم که تو را به‌طفل دانائی بشارت دهیم.

 ابراهیم گفت: آیا به‌من بشارت اولاد می‌دهید، در حالی‌که پیری مرا در برگرفته، مرا به چه بشارت می‌دهید؟

 گفتند: ما تو را بحقّ بشارت می‌دهیم، و از مأیوسان رحمت الهی مباش.

 عیال ابراهیم، ساره نیز از آوردن اولاد مأیوس بود. ﴿وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ يَعْقُوبَ قالَتْ يا وَيْلَتى أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلِي شَيْخاً إِنَّ هذا لَشَيْ‌ءٌ عَجِيبٌ قالُوا أَ تَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَهِ رَحْمَتُ اللَهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾¹

 زوجه ابراهیم ایستاده (و سخن او را با فرشتگان می‌شنید) پس خندید، و ما او را بشارت به اولادی بنام اسحق دادیم که در دنبال او یعقوب خواهد بود.

 ساره گفت: ای وای بر من! آیا من می‌زایم، و بچّه می‌آورم در حالی‌که من پیرزنی هستم، و این شوهر من است که به شیخوخت و پیری رسیده، این امری است بسیار عجیب.

 گفتند: ای ساره آیا تو از کار خدا در شگفت هستی؟ این رحمت خدا و برکات او بر شما اهل بیت است، و او حمید و مجید است.

 از این آیات، یأس حضرت ابراهیم از اولاد در سنّ پیری به‌خوبی واضح می‌شود؛ و بنابراین تقاضا و سؤالی که بر امامت ذریه در حال اعطاء منصب امامت به او بوده است، در سنین پیری که خداوند به او اسمعیل و اسحق را داده بود، واقع شده است.

 بنابراین نتیجه این می‌شود که امامت ابراهیم بعد از نبّوت او، و در سنّ پیری بوده است، یعنی امامت غیر از نبوّت است؛ بلکه مقامی عالی‌تر و والاتر از آن‌است.

 روی این زمینه مراد از آیه ﴿إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً﴾ یعنی تو را مقتدائی قرار می‌دهم که افراد بشر بتو اقتدا کنند، و از گفتار و کردارت پیروی کنند.

 پس امام کسی است که مردم باید در کارهای خود و گفتار خود و سلوک خود، و بالأخره در افکار و عقائد و اخلاق و ملکات خود از او تبعیت کنند.

 از همین جا بعضی از مفسّرین به اشتباه افتاده و تصوّر کرده‌اند که مراد از امام در این آیه شریفه همان معنای نبوّت است، چون مردم به پیغمبر اقتدا می‌کنند در دین خود؛ و شاهد آورده‌اند این آیه را. ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَهِ‌﴾¹

 و این توهم بسیار بی‌جاست زیرا اوّلًا لفظ اماماً در قول خدا: ﴿إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً﴾ مفعول دوّم جاعلک می‌باشد، و چون جاعل اسم فاعل است و اگر معنی ماضی داشته باشد عمل نمی‌کند و مفعول نمیگیرد مسلمّاً به معنی حال و استقبال است.

 یعنی ای ابراهیم من از این به‌بعد تو را امام قرار می‌دهم و چون ابراهیم در حال این خطاب منصب نبوّت را داشته است مسلّماً امامت غیر از نبوّت است.

 به علاوه خود همین خطاب که من تو را امام قرار می‌دهم، وحی آسمانی بوده و بدون منصب نبوّت صورت نمی‌گیرد، و بنابراین حضرت ابراهیم قبل از منصب امامت پیغمبر بوده است و امامت در اینجا به معنی نبوّت نخواهد بود.

 و ثانیاً، گفتیم که این منصب امامت بعد از امتحانات ابراهیم و از جمله ذبح فرزندش اسمعیل در سنین پیری بوده است، و مسلمّاً قبل از آن وقت ابراهیم پیغمبر بوده؛ چون قبل از اولاد آوردنش که ملائکه در حال عبور برای هلاکت قوم لوط در پیش او حاضر شدند نبی مرسل بوده است، و نتیجه این می‌شود که امامتش بعد از درجه نبّوت بوده است.

 علّت اشتباه اینگونه از مفسّرین، کثرت دوران لفظ امام است در غیر موارد صحیحه به تسامحات عرفیه، به‌طوریکه تصوّر کرده‌اند هر کس جنبه ریاست و تفوّقی داشته باشد می‌توان او را امام گفت، و چون پیغمبر مُطاع است و تفوّق دارد لذا تعبیر از او به امام شده است.

 لذا بعضی امام را در این آیه مبارکه به نبیّ، و بعضی به رسول، و بعضی به مُطاع، و برخی به وصیّ و خلیفه، و رئیس و قائد، تفسیر و تعبیر نموده‌اند و هیچیک از آنان صحیح نیست؛ چون معنی نبی از نبأ است و نبا به معنی خبر است.

 نبی کسی است که خدا از درونش به او خبر می‌دهد و این غیر معنی امام است؛ همچنین رسول کسی است که مأموریت برای تبلیغ دارد و لازمه آن این نیست که مردم او را مقتدا بدانند و در ظاهر و باطن از او پیروی کنند و کلام او را بشنوند و عمل کنند و بنابراین معنی رسول نیز غیر معنی امام است. امّا مطاع یعنی انسان به حیثی بوده باشد که مردم مطیع او باشند. این لازمه نبّوت و رسالت است و غیر معنی امامت.

 و امّا خلیفه و وصّی معنای نیابت دارند نه امامت و رئیس نیز کسی را گویند که مصدر حکم باشد و لازمه او مطاع بودن اوست و هیچیک از اینها معنی امام نیست. امام از ماده امّ یؤمّ و همان‌طور که ذکر شد، مقتدا بودن است و امام مطلق کسی است که در تمام شئون از سکون و حرکت، خواب و بیداری، ظاهر و باطن، گفتار و کردار، عمل و اخلاق، عقیده و ملکات، همه و همه مردم باید از او پیروی نموده، و نگاه به او کرده، طبق آثار او از او تبعیت کنند.

 و لذا می‌بینیم در این آیه مبارکه این معنی برای امام بسیار بجا و پسندیده است، که خدا به ابراهیم بگوید: (پس از آنکه به مقام نبوّت و رسالت یعنی به مقام تلّقی وحی آسمانی و ابلاغ آن به افراد انسان رسیده است) حال من تو را مقتدا قرار دادم که از هر جهت باید از شئون تو پیروی کنند.

 ولی هر یک از آن معانی مذکور را به جای امام بگذاریم معنی درست نمی‌شود: صحیح نیست بگوئیم (بعد از دارا بودن مقام نبّوت و رسالت) انی جاعلک نبیاً او رسولًا او خلیفةً او وصیاً او رئیساً.

 و نیز باید دانست که تخالف معنی امام با معانی این الفاظ، مجرّد عنایت لفظیه و اعتبارات کلامیه نیست، بلکه اختلاف در حقائق معانی آنهاست، در معنی امام حقیقتی است که هیچ یک از معانی آن الفاظ دارای آن حقیقت نیست.

تفسیر آیه مبارکه ﴿وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ﴾

 حال این مطلب که روشن شد برویم در تفسیر آیه مبارکه مطلع سخن. ﴿وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ﴾

 در اینجا ملاحظه می‌شود که با ائمّه یک صفتی را ملازم قرار داده است و آن هدایت به امر اللَه است کما آنکه در آیه دیگر این نکته مشهود است در قصّه حضرت ابراهیم فرماید: ﴿وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ نافِلَةً وَ كُلًّا جَعَلْنا صالِحِينَ وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا

عابِدِينَ‌﴾¹

 در اینجا نیز ملاحظه می‌شود که با ائمه یک صفت ملازم ذکر فرموده است، و یا به عبارت دیگر جمله «یهدون به امرنا» مانند جمله تفسیریه است برای «ائمّه»، پس در امامت باید اوّلًا عنوان هدایت باشد، ثانیاً این هدایت بأمر اللَه بوده باشد یعنی امام کسی است که به امر خدا مردم را هدایت کند، و مراد از امر خدا همان است که حقیقتش را در آیه: ﴿إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ‌﴾² بیان کرده است.

 این است و غیر از این نیست که امر خدا آن‌است که زمانی‌که اراده کند چیزی را، به او می‌گوید هست شو، پس هست می‌شود، پس منزّه است و مقدّس، آن خدائی که ملکوت هر موجودی در دست اوست و بازگشت مردم به سوی او.

 و نیز در آیه: ﴿وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ﴾³ و نیست امر ما مگر یکی، مانند چشم بر هم گذاردن، بیان کرده است.

 از این آیات اوّلًا استفاده می‌شود که امر خدا تعدّد ندارد، یکی است، و علاوه زمانی و مکانی نیست؛ و ثانیاً امر او همان اراده اوست که به مجرد اراده؛ موجود لباس هستی و وجود بر تن می‌کند و آن همان ملکوت هر موجود است. چون خدا بخواهد موجودی را ایجاد کند بامر خود، که همان ملکوت آن موجود است، آن را به‌وجود میآورد، و معلوم است که امر همان جنبه ثبات است در مقابل خلق که جنبه تغییر و زوال و کون و فساد است. ﴿أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَكَ اللَهُ رَبُّ الْعالَمِينَ‌﴾⁴

 بنابراین موجودات دو وجهه دارند: یک وجهه خلقی که همان تغییر و فساد و تدریج و حرکت در آنها مشهود است و یک وجهه امری که در آن ثبوت و عدم تغییر خواهد بود. آن جنبه امری را که ملکوت گویند، حقیقت و واقعیت موجودات است، که این جنبه خلقی باو قائم است و با تغییرات و تبدیلاتی که در این جنبه مشهود

است آن جنبه تغییر و تبدیل پیدا نمی‌کند.

هدایت موجودات به دست امام است

 بنابراین ائمّه که هدایت به امر اللَه میکنند، یعنی با ملکوت موجودات سر و کار داشته، و هر موجودی را از جنبه امری او نه تنها از جنبه خلقی او، به‌سوی خدا هدایت می‌کنند؛ و به کمال خدا می‌رسانند.

 قلب موجودات در دست امام است، و از نقطه نظر سیطره و احاطه بر قلب، آنان را به‌سوی خدا هدایت می‌کند.

 پس امام که مردم را به‌خدا هدایت میکند، به امر ملکوتی که همیشه با آن موجود و ملازم است هدایت می‌کند؛ و این در حقیقت ولایتی است به حسب باطن در ارواح و قلوب موجودات نظیر ولایتی که هر یک از افراد بشر از راه باطن و قلبش نسبت به اعمال خود دارد؛ این است معنی امام.

 و امّا در آیه شریفه علّت موهبت این منصب را اینطور بیان کرده است: ﴿لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ﴾¹

 یکی صبر است در راه خدا، و منظور از صبر، استقامت و ایستادگی است در تمام امتحانات و ابتلائاتی که بنده در راه عبودیت و وصول به‌مراد برای او پیش می‌آید، و دیگر آنکه قبل از آن به مرحله یقین رسیده باشند.

 در آیاتی از قرآن مجید، می‌بینیم که علامت یقین را کشف حجب ملکوتیه معرّفی می‌نماید، صاحب یقین کسی است که حقائق موجودات و ملکوت آنان را ادراک کند، و محجوب کسی است که پرده روی قلب او گرفته و او را از مشاهده انوار ملکوتیه باز دارد مانند آیه: ﴿وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ‌﴾²

 و این‌طور ما به ابراهیم ملکوت آسمان‌ها و زمین را نشان دادیم و برای آنکه از صاحبان یقین بوده باشد.

 این آیه می‌رساند که نشان دادن ملکوت آسمان و زمین مقدمه افاضه یقین بر قلب ابراهیم بوده است

 و روی این زمینه یقین از مشاهده انوار ملکوتیه جدا نخواهد بود.

 و مانند آیه ﴿كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ‌﴾¹

 نه چنین است، اگر شما می‌دانستید مانند علم و دانستن صاحبان یقین، در این‌صورت حتماً دوزخ را می‌دیدید، و حقیقت جهنم را که ملکوت افعال زشت، و معاصی إلهی و نفس امّاره است مشاهده می‌نمودید.

 و مانند آیه ﴿كَلَّا إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ‌﴾²

 نه چنین است، به درستی‌که نامه عمل و حقائق کردار افراد پاک و صالح العمل در مکان مرتفع و عالی قرار دارد، و آن علیون است. می‌دانی علیون چیست؟ عالمی است ملکوتی که آن عبارت است از ثبت و ضبط اعمال صالحه، و آن در حضور و شهود مقرّبین درگاه خدا است.

 از این آیات استفاده می‌شود که مقرّبون که همان صاحبان یقینند، افرادی هستند که به ملکوت و حقائق عالم پیوسته، و قلبشان از جنبه مشاهده خلقی عبور نموده است، آنها از خدا محجوب نیستند، و حجاب قلبی که عبارت است از جهل و معصیت و شک و نفاق در آنها نیست، آنها صاحبان یقینند که علیون و حقائق ملکوتیه ابرار و اخیار را می‌بینند؛ کما آنکه حقائق ملکوتیه اشرار و اهل معاصی را که عبارت از جحیم است نیز مشاهده می‌کنند.

 بنابراین امام که هدایت به امر ملکوتی می‌کند، حتماً باید دارای مقام یقین باشد، و عالم ملکوت بر او منکشف بوده باشد، و متحقق به کلمات اللَه بوده باشد، و چون ذکر شد که ملکوت همان وجهه باطنی موجودات است پس این آیه شریفه: ﴿وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا﴾³ به خوبی می‌رساند که هر چه راجع به امر هدایت است، که عبارت از قلوب و اعمال بوده باشد باطن و حقیقت او در دست امام است؛ و وجهه ملکوتی و امری آن حاضر در مشهد امام بوده، لحظه‌ای از او غائب نخواهد بود.

تحقّق أمیرالمؤمنین به مقام امامت و ولایت

 القابی که حضرت رسول اللَه به أمیرالمؤمنین داده‌اند مجموعا دلالت بر این درجه برای حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام می‌کند،

 قندوزی روایت کند که آن حضرت فرمودند: یا عَلِیُّ انْتَ تُبْرِءُ ذِمَّتی وَ انْتَ خَلیفَتی عَلی امَّتی¹

 ای علی تو هستی که ذمه مرا ابراء می‌کنی، و جانشین من بر امت من هستی! باید دانست که مقصود از ابراء ذمه این نیست که علی أمیرالمؤمنین من باب مثال چند درهم قرض رسول اللَه را بپردازد، بلکه منظور آن‌است که عهدی که با خدا بسته‌ام که اداء رسالت کنم و حقّ را به مردم برسانم، و آنها را به سوی خدا هدایت کنم، ای علی! تو هستی که این دین را ادا می‌کنی، و برای انجام این منظور کمر بسته‌ای! و به واسطه نفس قدسیه خود با قلوب و ارواح بنی آدم از باطن، و با زبانها و افعال آنها در ظاهر سر و کاری داری!

 و نظیر همین معنی است روایاتی که دلالت می‌کند که یا عَلِیُّ انْتَ تَقْضی دَینی، تو هستی که دین مرا ادا می‌کنی، و این دسته از روایات نیز بسیار است.

 ابن جوزی با اسناد خود از احمد بن حنبل با اسناد متّصل از انس روایت میکند که: ما به سلمان فارسی گفتیم: از رسول خدا سؤال کن: که وصیّ او کیست؟

 فسأل سلمان رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله، فقال: مَنْ کانَ وَصِیُّ موسَی بْنِ عِمْران؟ فَقالَ: یوشَعُ بْنُ نوٍن قالَ: انَّ وَصیّیی وَ وارِثی وَ مُنْجِزُ وَعْدی عِلیُّ بْنُ ابیطالِبٍ علیه السّلام.

 سلمان از رسول اللَه سؤال نمود، حضرت فرمودند: وصیّ موسی بن عمران که بود؟ سلمان گفت: یوشع بن نون بود، حضرت فرمود: به درستی که وصیّ من، و وارث من، و وفا کننده به سرعت به وعده من، علی بن ابی‌طالب علیه‌السّلام است.

 سپس گوید: اگر گفته شود که حدیث وصیت را ضعیف شمرده‌اند، گوئیم: آن حدیثی را که ضعیف شمرده‌اند در سلسله سند او اسمعیل بن زیادة است، که دارقطنی درباره او سخن گفته، و علّت گفتگو درباره او این است که بعد از آنکه

گفته و منجز وعدی نیز گفته است: وَ هُوَ خَیرُ مَنْ اتْرَک بَعْدی، علی بهترین فردی‌است که من در میان شما می‌گذارم، و بهترین افراد بشر بعد از من است؛ بدین جهت حدیث او را ضعیف شمرده‌اند.

حدیث انس راجع به ولایت أمیر المؤمنین

 اما حدیثی که من از احمد بن حنبل روایت کردم، در اسنادش ابن زیاده نیست، و نیز آن زیاده در ذیل آن وجود ندارد، این یک حدیث مستقلی است، و آن حدیث مستقل دیگری.¹

 ابو نعیم حافظ اصفهانی و شیخ الاسلام حموینی از انس روایت کنند که گفت: قال رسول اللَه صلی اللَه علیه و آله: یا انسُ! اسْکبْ لی وَضوئاً، ثُمَّ قامَ فَصَلّی رَکعَتَینِ.

 ثُمَّ قالَ: یا انَسُ اوَّل مَنْ یدْخُلُ عَلَیک مِنْ هذَا الْبابِ، امیرُالْمُؤمِنینَ، وَ سَیدُ الْمُسلِمینَ، وَ قائدُ الْغُرِّ الْمُحجَّلینَ، وَ خاتَمُ الْوَصینَ.

 قالَ انَسُ قُلتُ: الّلهُمَّ اجْعَلْهُ رَجُلًا مِنَ الانْصارِ، وَ کتَمْتُهُ، اذْ جاء عَلِیٌّ، فَقالَ: مَنْ هذا یا انَسُ؟

 فَقُلْتُ عِلیٌّ، فَقامَ مُسْتبْشِراً فاعْتَنَقَه، ثُمَّ جَعَلَ یمْسَحُ عَرَقَ وَجْهِهِ بِوَجْهِهِ، وَ یمْسَحُ عَرَقَ عَلِیِّ بِوَجْهِهِ،

 قالَ عَلِیٌّ: یا رَسولَ اللَهِ لَقَدْ رَأیتُک صَنَعْتَ شَیئاً ما صَنَعْتَ بی مِنْ قَبْلُ

 قالَ: وَ ما یمْنَعُنی وَ انْتَ تُؤدّی عَنّی، وَ تُسْمِعُهُمْ صَوْتی، وَ تُبَینُ لَهُمْ ما اختَلَفُوا فیه بَعْدی²

 انس می‌گوید رسول اللَه به من فرمود: آب وضوئی برای من مهیا کن! سپس برخاست و دو رکعت نماز گذارد.

 سپس فرمود: ای انس! اوّلین کسی که از این در بر تو وارد می‌شود، امیر و سالار مؤمنین و آقا و مولای مسلمین، و پیشوای شرفاء و تابنده چهره‌های بهشت که در غرفات آمنه پروردگار جای دارند، و خاتم اوصیاء من خواهد بود.

 من با خود گفتم: بار پروردگار! او را مردی از انصار قرار بده، و این دعا را از رسول اللَه مخفی داشتم، که ناگهان علی وارد شد، حضرت فرمود: ای انس کیست؟ عرض کردم علی است، حضرت با شادمانی‌ای هر چه تمام‌تر برخاست، و دست به‌گردن او انداخت، و صورت به صورت او میسود، و عرق صورت خود را به صورت او مسح می‌نمود، و عرق علی را با صورت خود مسح می‌نمود.

 علی می‌گوید: یا رسول اللَه! امروز کاری دیدم که با من کردی، که تا به حال چنین ننموده بودی؟

 حضرت فرمود: چه باز می‌دارد مرا از این گونه رفتار درباره تو؟ تو هستی که دین مرا ادا کنی، و صدای مرا به جهانیان برسانی، و در اختلافاتی که بعد از من به‌وجود آید، حقّ را برای آنان آشکارا گردانی.

 ابو نعیم حافظ با سند خود از ابو برزة اسلمی روایت کند که قال رسول اللَه:

 انَّ اللَهَ تَعالی عَهِدَ الَیَّ عَهْداً فی عَلِیّ فَقُلْتُ: یا رَبِّ بَینْهُ لی.

 فقالَ: اسْمَعْ! انَّ عَلِیاً رایةُ الْهُدی، وَ امامُ اوْلِیائی، وَ نورُ مَنْ اطاعَنیِ، و هُوَ الْکلِمَةُ التَّی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقینَ، مَنْ احَبّهُ احَبَّنی، وَ مَنْ ابْغَضَهُ ابْغَضَنی، فَبَشِّرْهُ بِذلِک، فَجاءَ عَلِیٌّ فَبَشَّرْتُهُ بِذلِک،

 فَقالَ یا رَسولَ اللَه: انَا عَبْدُ اللَهِ، وَ فی قَبْضَتِهِ، فَانْ یعَذَّبُنیِ فَبِذَنْبی، فَانْ یتِمُّ الَّذی بَشَّرْتَنی بِه، فَاللَهُ اوْلی بی.

 قال صلی اللَه علیه و آله: قُلْتُ: اللَهُمّ اجْلِ قَلْبَهُ، وَ اجْعَلْ رَبیعَهُ الْایمانَ، فَقالَ اللَهُ تَبارَک وَ تَعالی: قَدْ فَعَلْتُ بِهِ ذلِک، ثُمَّ انَّه رُفِعَ الیَّ انَّهُ سَیخُصُّهُ بِالَبَلَاءِ.

 فَقُلْتُ: یا رَبِّ! انَّهُ اخی وَ صاحِبی،

 فَقالَ تَعالی: انَّهُ شَیئیٌ قَدْ سَبَقَ، انَّهُ مُبْتَلی وَ مُبْتَلی بِهِ¹

 حضرت رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله فرمودند: خداوند تعالی درباره علی با من عهدی نموده است: علی پرچم هدایت، و امام اولیاء من، و نور کسانی که مرا اطاعت کنند خواهد بود،

 و اوست کلمه الهیه ایکه من او را ملازم تقوی و متقین قرار دادم²، کسی که او را دوست دارد مرا دوست داشته، و کسی که او را مبغوض دارد مرا مغبوض داشته است.

 ای پیغمبر! تو علیّ را به این عهدهای من بشارت ده! علی آمد و من او را به بدینها بشارت دادم.

 گفت ای رسول خدا! من بنده و عبد خدا هستم، پس اگر مرا عذاب کند در اثر گناه و مخالفتی است که از من سر زده است، و اگر این عهودی را که به من بشارت داده است بر من تمام کند، باز هم او صاحب ولایت است و صاحب اختیار و اولی به من است.

 حضرت رسول اللَه صلّی اللَه علیه و آله عرض کردند: بار پروردگارا! قلب او را روشن گردان و او را ربیع و بهار ایمان قرار بده!

 خداوند تبارک و تعالی خطاب کرد: که دعایت را مستجاب نمودم، و او را چنین گردانیدم،

 سپس خطاب فرمود: من بلای شدید و امتحانات قوّی را بر او اختصاص داده‌ام!

 عرض کردم: بار پروردگار! آخر او برادر من و جانشین من است، خدای تعالی فرمود این قضائی‌است که گذشته و حتماً باید واقع شود، علی با ابتلائات شدید مواجه خواهد شد و مردم نیز به‌واسطه چنین امامی در ابتلا و در امتحان خواهند افتاد.

مکر و آزار قریش به أمیرالمؤمنین

 و قندوزی حنفی از کتاب «مناقب» موفق بن احمد خوارزمی و حموینی با اسناد خود از ابی عثمان نهدی از أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب علیه السّلام روایت کند:

 قالَ: کنْتُ امْشی مَعَ رَسوِلِ اللَهِ صَلَّی اللَهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ،

 فَاتَینا عَلی حَدیقَةٍ فَاعْتَنَقَنی وَ اجْهَشَ باکیاً فَقُلْتُ: ما یبْکیک یا رَسولَ اللَهِ؟ فَقالَ: ابْکی لِضغائنَ فی صُدورِ قَوْمٍ لا یبْدونَها لَک الّا بَعْدی!

 فَقُلْتُ فی سَلامَةٍ مِنْ دینی؟

 فَقالَ: فی سَلامَةٍ مِنْ دینِک¹

 أمیرالمؤمنین علیه السّلام فرماید: من با پیغمبر خدا راه می‌رفتیم، تا در باغی داخل شدیم، حضرت یکباره مرا در آغوش گرفت، و شروع کرد به گریه کردن.

 من عرض کردم: علّت گریه شما چیست؟ فرمود: گریه کردم بر کینه‌ها و حقدهائی‌که در سینه‌های جماعتی است از تو، و ظاهر نمی‌کنند آنها را بر تو مگر بعد از رحلت من!

 من عرض کردم یا رسول اللَه! آیا در آن‌وقت دین من سالم خواهد بود؟ (یعنی به هوای نفس مبتلی نمی‌شوم، و در اثر انتقام از آنها میل نفس و ریاست را بر میل خدا ترجیح نمی‌دهم، و بر همین رویه و صراط مستقیم خواهد بود؟)

 فرمود: بلی، در آن هنگام در سلامت دین خواهی بود.

 و نیز اشعاری از آن حضرت روایت کرده است، قال و فی دیوانه کرم اللَه وجهه:

 حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام در دیوان شعری که منسوب به آن حضرت است چنین سروده‌اند:

 این جماعت قریش بودند که آرزو داشتند مرا بکشند؛ سوگند به پروردگار تو که ابداً آنها چنین غلبه‌ای ننمودند و چنین ظفری به‌دست نیاوردند.

 اگر در من حیاتی باشد و از این پس بقائی داشته باشم، من آن مردی نیستم که برای خود در دین خدا، از این مردم فاجر گروه و دسته‌ای قرار دهم و شیعه و

 پیروانی بسازم.

 آنها با من بیعت کردند ولی وفا به عهد و بیعت خود ننمودند، و در هنگامی که دشمنان با من مکر و خدعه می‌کردند، آنان نیز با دشمنان هم‌دست و هم‌داستان شده و با من از در مکر و خدیعت درآمدند.

درس هشتم: ولایت تکوینی امام به اذن خدا بر نفوس سعدا و اشقیاء

بسم اللَه الرّحمن الرّحیم

و صلّی اللَه علی محمّد و آله الطاهرین

و لعنة اللَه علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین

و لا حول و لا قوّة الا باللَه العلیّ العظیم

 قال اللَه الحکیم فی کتابه الکریم:

 ﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولئِكَ يَقْرَؤُنَ كِتابَهُمْ وَ لا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمى وَ أَضَلُّ سَبِيلًا﴾¹

 هر موجودی از موجودات خارجی، حتّی افعال انسان دو جنبه دارد، یک جنبه ظاهر که مشهود و محسوس است و آن‌را جنبه خلقی و مُلکی گویند، و یک جنبه باطن که مشهود و محسوس نیست و آنرا جنبه امری و ملکوتی نامند.

 جنبه ملکوتی و امری، جنبه‌ای است که به وسیله آن جنبه ملکی و خلقی پیدا می‌شود، مانند اراده انسان که به وسیله آن افعال را در خارج انجام می‌دهیم.

 امام کسی است که بتواند بنی آدم را از جنبه ملکوتی به سوی خدا هدایت کند، و آن هدایت به امر است که زمانی و مکانی نیست، آیه شریفه: ﴿وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا﴾² این افراد را معرّفی می‌نماید.

 این آیه می‌رساند که آنچه را که امر هدایت به آن مربوط است که عبارت از قلب و عمل باشد، باطن و حقیقت آن به‌دست امام است و آن باطن و حقیقت که جنبه امری آن‌است همیشه در نزد امام حاضر بوده و غائب نخواهد بود.

 و لازمه این مقام اطلّاع بر اسرار ملکوت است که یقین از لوازم آن خواهد بود بنابراین مقام امامت از نبّوت اشرف است.

مقام امامت اشرف از نبّوت است

 در «کافی» از حضرت صادق علیه السّلام وارد است که: انَّ اللَهَ عَزَّ وَ جَلَّ اتَّخَذَ ابْراهیمَ عَبْداً قَبْلَ انْ یتَّخِذَهُ نَبِیاً وَ إنَّ اللَهَ اتَّخَذَهُ نَبیاً قَبْلَ انْ یتَّخِذَهُ رَسولًا، وَ إنَّ اللَهَ اتَّخَذَهُ رَسولًا قَبْلَ انْ یتَّخِذَهُ خَلیلًا، وَ انَّ اللَهَ اتَّخَذَهُ خَلیلًا قَبْلَ إنْ یتَّخِذَهُ اماماً، فَلَمّا جَمَعَ لَهُ اْلَاشْیاء قالَ: ﴿إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً﴾. قالَ: فَمِنْ عِظَمِها فِی عَینِ ابْرَاهِیمَ قالَ: وَ مِنْ ذُرِّیتی؟ قالَ ﴿لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ قالَ: لا یکونُ السَّفِیهُ امَامَ التَّقِیِّ.¹

 چون معنی نبوّت اتّصال قلب به عالم ملکوت و تلقّی وحی از جبرئیل است، در رسول این معنی قوی‌تر و رؤیت ملائکه و فرشتگان وحی هم خواهد بود، ولی در عین حال ممکن‌است که هیچ‌کدام از آنها سیطره بر ملکوت بنی آدم نداشته باشند، تا بتوانند با آن، دل‌ها را به مطلوب برسانند؛ ولی در امام به سبب این سیطره و احاطه بر قلوب، آنها را به کمال و مقام واقعی خود سیر می‌دهند.

 مقام انبیاء و مؤمنین و علماء، فقط مقام ارشاد و تبلیغ و ارائه طریق است و بس.

 قال اللَه تعالی: ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَهُ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ﴾² این آیه حیطه مأموریت آنها را بیان می‌کند، که مجّرد بیان نمودن و ارائه طریق کردن است، و امّا اضلال و هدایت به دست خداست، و آنها را از آن بهره‌ای نیست؛ به خلاف امام که او به اذن خدا خودش هدایت می‌کند.

 در این باره هم‌چنین می‌فرماید: ﴿وَ قالَ الَّذِي آمَنَ يا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشادِ﴾³

 مؤمن آل فرعون گفت: فقط از من پیروی کنید تا من طرق رشاد را به‌شما

بنمایانم، و نشان دهم؛ و نیز فرمود: ﴿فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ‌»¹

 چرا از هر جمعیت و فرقه‌ای، دسته‌ای از آنان کوچ نمی‌کنند و برای تعلّم احکام و معالم دین به مراکز علم نمی‌روند، تا از معارف الهیه و احکام و معالم دین خبیر و دانا شده، و در حین مراجعت به قوم و قبیله خود آنها را از عواقب وخیم گناه و انحراف برحذر دارند.

 باری اینها همه ارائه طریق است نه منصب امامت.

معنای امام

 بنابراین، گفتار و اقوال فقها فقط از باب نقل روایت و بیان حکم است نه از جهت حجیت رای و فعل و قول؛ و غلط است که کسی به آنها امام بگوید؛ امام آن‌است که به‌واسطه وصول به مقام یقین، و کشف ملکوت، هیمنه بر عالم امر پیدا نمود، و باطن افعال بر او مشهود گردد، و بتواند با سیطره بر باطن، قلوب را به مقاصد و غایات رهبری کند.

 امر، همان اذن است که به وسیله آن از انبیاء بزرگ معجزه سرمی‌زند، مرده زنده کرده‌اند، و کارهای خارق العاده انجام داده‌اند.

 حضرت عیسی بن مریم علی نبینا و آله و علیه السّلام به بنی اسرائیل فرمود: ﴿أَنِّي قَدْ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِ اللَهِ وَ أُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْيِ الْمَوْتى بِإِذْنِ اللَهِ وَ أُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾²

 من برای شما از خدا، نشانه و علامتی بر پیغمبری خود آورده‌ام: من از گل برای شما پرنده‌ای می‌سازم سپس در او میدمم به اذن خدا، به پرواز در می‌آید؛ و من کور مادرزاد را شفا میدهم، و مرض پیسی را شفا می‌دهم، و مردگان را زنده می‌نمایم به اذن خدا، و از آنچه خورده‌اید و در خانه‌های خود ذخیره نموده‌اید به‌شما خبر می‌دهم؛ اگر حاضر برای ایمان آوردن شوید، در این کارهائی‌که می‌کنم نشانه و

علامتی است از صدق دعوای من.

 در این آیه خوارق عادت را نسبت به عیسی بن مریم منوط به اذن خدا دانسته است و چون اذن خدا، اجازه و امر اعتباری و ترخیص خارج از ملکوت نیست، بنابراین به عیسی بن مریم قوّه تصرّف در امر ملکوت داده شده است که با اراده ملکوتّیه خود در ملکوت اشیاء تصرّف نموده، و ماهیت را تبدیل و تغییر دهد، مرده را زنده کند، و مرض پیسی و کوری را شفا بخشد، بدون اسباب و اعداد مقدّمات در خارج.

در امام باید قوّه ملکوتیه نسبت به امور باشد

 در ائمّه علیهم السّلام حتماً باید این نیرو باشد تا از نقطه نظر ظاهر و باطن مقتدای بشر بوده، و همه را به کمال تکوین و تشریع خود سوق دهند.

 ائمّه نه تنها افراد خوب را هدایت نموده و به کمال خود می‌رسانند، افراد شقی و بدبخت و زشت کردار را نیز هدایت نموده و به کمال خودشان می‌رسانند. ﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولئِكَ يَقْرَؤُنَ كِتابَهُمْ وَ لا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمى وَ أَضَلُّ سَبِيلًا﴾¹

 روزی خواهد آمد که ما تمام افراد بشر را به توسّط امامهای خودشان خواهیم خواند؛ کسانی که نامه عمل به‌دست راست آنان داده شود، کتاب و نامه عمل خود را می‌خوانند، و می‌دانند که به‌اندازه آن خط کوچک که روی درز و شقّ هسته خرما قرار دارد، به آنها ظلم ننموده‌ایم؛ و امّا کسانی‌که در این دنیا چشم دل خود را کور نموده‌اند آنان در آخرت کور و راه آنان گم خواهد بود.

تفسیر آیه يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولئِكَ يَقْرَؤُنَ كِتابَهُمْ وَ لا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمى وَ أَضَلُّ سَبِيلًا﴾

 این آیه اوّلًا می‌رساند که: تمام افراد مردم در هر زمان و مکان دارای امام هستند، زیرا که به‌نحو اطلاق و عموم می‌فرماید: تمام افراد بشر را توسط امامشان به قیامت وارد خواهیم ساخت، پس در هر زمان و مکان امامی است که او مربّی امّت خود بوده و اشقیاء و سعدا، به‌سبب او داخل در بهشت و دوزخ می‌شوند، یک دسته از امّت اصحاب یمینند، یعنی اهل سعادت، و دسته‌ای دیگر کور که اهل شقاوتند، مراد از این دسته همان اصحاب شمالند که در بعضی از آیات قرآن بدان تصریح شده

است. ﴿فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً﴾¹

 و کسانی‌که نامه عمل به‌دست راست آنان داده شود از آنان بزودی حساب کشیده خواهد شد بسیار آسان. ﴿وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُوا ثُبُوراً﴾²

 و کسانی که نامه عمل از پشت سر به آنها داده خواهد شد آنان به‌دنبال هلاکت و بوار خواهند رفت.

 این دو دسته همان اصحاب یمین و شمالند که در هر قومی موجود بوده و به‌توسط امامشان بدین مراحل خواهند رسید، پس مراد از این دو دسته تمام افراد امّت بدون امام خواهد بود.

 و امّا اگر بخواهیم افراد بشر را چنان تقسیم کنیم که امام نیز داخل آنها باشد باید به تقریب دیگر مردم را سه دسته نمود یک دسته مقرّبون، و دسته دوّم اهل سعادت، و اصحاب یمین، دسته سوّم اهل شقاوت و اصحاب شمال ﴿فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ﴾³

 و اصحاب یمین چقدر بزرگ و پر اهمیتند اصحاب یمین. ﴿وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ﴾⁴ و اصحاب شمال، چقدر بدبخت و سیه روزند اصحاب شمال؛

 ﴿وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتٍ وَ نَعِيمٍ‌﴾⁵ و آن کسانی که در سیر به سوی خدا از همه سبقت گرفته‌اند، آنان مقرّبین درگاه الهی هستند، از حساب و کتاب و عرض و سؤال و میزان و صراط و دوزخ گذشته، از مقرّبین خدا گشته و در حرم امن و امان الهی سکنی گزیده‌اند.

 ﴿فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ.﴾⁶

 آنان در دنیا این عقبات را طی کرده، و در وقتی که افراد بشر سرگرم